Shubh Sangraha Part 05

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 384

૩૬૮
શુભસ’ગ્રહ–ભાગ પાંચમા
१५८ - धर्म और समाज
X
X
X
×
X
X
હમકા કૈવલ અપને પૂજાપાઠ યા સંસ્કારેમાં મેં હી ધ કી આવશ્યકતા નહીં; કિંતુ હમારા હર કામ ચાહે વહ સામાજિક હૈ। યા વ્યક્તિગત, ધર્મ' કે બંધન સે જકડા હુઆ હૈ. યહાં તક કિ હમારા ખાના પીના, જાના આના, સેાના જાગના ઔર દેના લેના ઇત્યાદિ સભી ખાતાં મે’ ધર્મ કી છાપ લગી હુઇ હૈ. હમ હિંદૂ હા કર સબ કુછ છેડ સકતે હૈ, પર ધર્મી કે કિસી અવસ્થા મે ભી નહીં હેડ સકતે, હમારે પૂજ ધમ કે! હી અપના જીવનસસ્વ માનતે ચે ઔર યહી ઉપદેશ શાસ્ત્રો મેં વે હમકા ભી કર ગયે હૈ. મનુ લિખતા હૈઃ
X
X
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः । तस्मादूधर्मो न हन्तव्यो मानोधर्मो हतोऽवधीत् ॥
પ્રાચીન આ લેગ ધર્મ કા કૈવલ પરલેાક કા હી સાધન નહીં માનતે થે, કિંતુ ઇસ લેક કા ખડે સે બડા સુખ ભી ધર્મી કે બિના ઉનકી દૃષ્ટિ મેં હુંય થા. ત્રિવ` મેં જિસકા સંબંધ સંસાર સે હૈ, ધર્મ હી સબસે પહલા ઔર મુખ્ય માના ગયા હૈ. કણાદ તેા અપને વૈશેષિક દર્શન મે’ અભ્યુદય કી નીંવ ભી ધર્મ' પર હી રખતા હૈ.યથાઃ—થતોઽમ્યુટ્ચ નિઃશ્રેયસ સિદ્ધઃ સ ધર્મઃ।
અતએવ હમ અપને શાસ્ત્ર કે માનતે હુએ ઔર પૂજો પર શ્રદ્ધા રખતે હુએ કિસી દશા મેં ભી ધમ કી ઉપેક્ષા નહીં કર સકતે,
પશ્ચિમ કી શિક્ષા ક! પ્રભાવ જિન લેાગાં પર પડા હૈ, વે ચાહે હમારે સ્વદેશી બાંધવ હી કયેાં ન હેા, હમકૈા ભી યહ સલાહ દેતે હૈં કિ હમ ભી ક્રિઇસ જાતીય ઉન્નતિ કી દાડ મેં ભાગ લેના ચાહતે હૈં. તે! ધ કી કા ઐસી સીમા નિયત કર દે, જિસસે આગે યહ અપને પૈર ન શૈલા સકે. ઉનકા યહ કથન હૈ કિ જબ તક હમારે હરએક કામ મેં ધ કા પંચડા લગા હુઆ હૈ, હમ સમય કી ગતિ કે સાથ નહીં ચલ સકતે ઔર ન અપના કાઇ જાતીય આદર્શ બના સકતે હૈ. જો લાગ દુમકા યહ સલાહ દેતે હૈ, હમ ઉનકે સદ્ભાવ મેં કાઇ સ ંદેહ નહીં કર સકતે ઔર યહ ભી હમ માનતે હૈં કિ દેશહિત જ઼ી પ્રેરણા સે હી વે યહ સલાહ હમકે દેતે હૈ; પર હાં, યહ હમ અવશ્ય કહેંગે કિ વર્તમાન ધાર્મિક અવસ્થા કે વિકૃત સ્વરૂપ કા દેખ કર ઔર હમારે ધર્મ કે વાસ્તવિક તત્ત્વ પર ગંભીર ષ્ટિ ન ડાલ કર હી યુદ્ધ સંમતિ દી જાતી હૈ. યદિ ધર્મોં કા ઉસકે વારવિંક રૂપ મેં દેખા જાય તે વહ કદાપિ ઉપેક્ષય નહીં હૈ। સકતા. યદ્યપિ વિદેશયાં કે સ`સ^ સે યા હમારે દૌર્ભાગ્ય સે યહાં ભી ધકા વિધેય વહુ નહીં રહા, જો પ્રાચીનકાલ મેં થા. મેં યહ કહને મે' કુછ ભી સકાય નહીં હૈ કિ સભ્યતા કે આદિગુરુ આર્યોં કા ધર્માં મતવાદ સે સથા પૃથક્ હૈ.
ઇસ મતવાદ કા ધર્મ સમઝને કા યૂરોપ મેં યહ પરિણામ હુઆ કિ વહ રાજનૈતિક ઔર સામાજિક ક્ષેત્ર સે હી અલગ નહીં કિયા ગયા, કિંતુ માનસિક ઔર નૈતિક ઉચ્ચભાવાં કી રીતિ કે લિયે ભી અનાવશ્યક સમઝા ગયા. ઉસકા સંબંધ કેવલ ઉપાસનાલયેાં સે રહ ગયા ઔર વહુ ભી રવિવાર કે દિન ધટે દાટે કે લિયે. બહુત સે સ્વત ંત્રતા દેવી કે ઉપાસક તેા ઇસસે ભી મુક્ત હો ગયે હમ ઉનકી બુદ્ધિમત્તા કી પ્રશંસા કરતે હૈ. યદિ વે ઐસા ન કરતે ઔર હમારી તરહ સે અપની વિચારશક્તિ કા કલ્પનાશક્તિ કે અધીન કર દેતે તે આજ ઉનકે દેશ મે વિદ્યા ઔર બુદ્ધિ કા યહ વિકાસ, કલાકૌશલ કી યહ ઉન્નતિ ઔર ઉદ્યોગ તથા વ્યવસાય કા યહ પ્રભાવ દેખને મે` ન આતા. યદિ હમારે ધમકી ભી ઐસી હી વ્યવસ્થા હા ઔર વહ વાસ્તવ મેં મતવાદ કા પ્રવ`કે હા, તબ તા હમકે! ભી કૃતજ્ઞતા કે સાથ ઉનકી યહ સલાહ માન લેની ચાહિયે ઔર યદિ ઐસા નહી હૈ તા હમે’ ધમ કા વાસ્તવિક તત્ત્વ ઉન્હેં સમઝાના ચાહિયે. હમ યહાં પર ફહુ દેના ચાહતે હૈં કિ મત યા સંપ્રદાય કે અ મેં ધર્મ શબ્દ કા પ્રયાગ