________________
६४
कातन्त्रव्याकरणम्
[वि० प०]
हेरकारा० । पचतादिति। “आशिषि तुह्योस्तातण वा वक्तव्यः" इति वचनात् परत्वात् तातणि कृते स्थानिवद्भावात् पुनर्लोप: प्राप्नोतीति व्यक्तयन्तरत्वान्न भवति। जहीति। "हन्तेर्ज हौ" (३।४।४९) इति जादेशः। ननु हो परे जादेशोऽयमिति सन्निपातलक्षणपरिभाषा न तल्लोपे निमित्तम्, किम् अहन्तेरिति प्रतिषेधेन ? सत्यम्। वर्णग्रहणे निमित्तत्वादित्याह – सन्निपातेत्यादि। तथा च "अकारो दीर्घ घोषवति" (२११४) इत्यत्र वर्णग्रहणे निमित्तत्वादिति परिभाषा घोषवद्ग्रहणेन ज्ञापितेति।। ५७२ ।
[समीक्षा]
'पच, पठ, गच्छ, धाव' आदि शब्दरूपों के सिद्धयर्थ पञ्चमीविभक्तिसंज्ञक 'हि' प्रत्यय के लोप की आवश्यकता होती है, इसी का विधान दोनों ही आचार्यों ने किया है। पाणिनि का सूत्र है – “अतो हे:'' (अ०६४१०५)। कातन्त्रकार ने हन्-धातु का निषेध सूत्र में किया है, अत: ‘जहि' में 'हि' का लोप नहीं होता है। पाणिनि ने इसका विधान नहीं किया है।
[रूपसिद्धि]
१. पच। पच् + अन् + हि। 'डु पचष् पाके' (१।६०३) धातु से पञ्चमीविभक्तिसंज्ञक मध्यमपुरुष–एकवचन 'हि' प्रत्यय, "अन् विकरण: कर्तरि'' (३।२।३२) से अन् विकरण तथा प्रकृत सूत्र से 'हि' का लोप।
२. पठ। पठ् + अन् + हि। ‘पठ पठने' (१ । १११) धातु से पञ्चमीसंज्ञक। मध्यमपुरुष – एकवचन 'हि' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
३. भव। भू + अन् + हि। 'भू सत्तायाम्' (११) धातु से हि-प्रत्यय, अन् विकरण, “नाम्यन्तयोर्धातुविकरणयोर्गणः'' (३। ५ । १) से भूधातुघटित ऊकार को गुण, “ओ अव्'' (१ । २ । १४) से ओ को अवादेश तथा प्रकृत सूत्र से 'हि' का लोप।
४. दीव्य। दिव् + यन् + हि। 'दिदु क्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिकान्तिगतिषु' (३१) धातु से पञ्चमीविभक्तिसंज्ञक 'हि' प्रत्यय, "दिवादेर्यन्' (३।२।३३) से यन् विकरण, "नामिनो र्वोरकुछीव्यंजने'' (३।८।१४) से दिव्धात्घटित इकार को दीर्घ तथा प्रकृत सूत्र से हि का लोप।। ५७२ ।
५७३. नोश्च विकरणादसंयोगात् [३।४।३३] [सूत्रार्थ] संयोगभिन्न नु-विकरण से परवर्ती हि का लोप होता है।। ५७३ । [दु० वृ०]
नोश्च विकरणादसंयोगात् परस्य हेर्लोपो भवनि। चिनु. सुनु। विकरणादिति किम् ? नुहि। असंयोगादिति किम् ? राजुहि।। ५७३ ।