________________
१६६
कातन्त्रव्याकरणम्
में अन्तर यह है कि कातन्त्रकार ने साक्षात् गुण का निषेध किया है, जबकि पाणिनि दो सूत्रों द्वारा झलादि सन् को किद्भाव करके “क्ङिति च'' (अ० १।१ । ५) से गण का निषेध करते हैं। उनके कित्त्वविधायक सूत्र हैं – “इको झल, हलन्ताच्च' (अ० १।२। ९, १०)। इस प्रकार पाणिनीय निर्देश में गौरव स्पष्ट है।
[विशेष वचन] १. चकारादनामिनोऽपि क्वचित्, तेन धीप्सतीति नलोप: स्यात् (दु० वृ०)।
२. नामिशब्देन सह चकार: सम्बन्धनीयः, अनामिनश्चेति। क्वचिदित्यनेन इष्टविषयतां दर्शयति (दु० टी०; वि० प०)।
३. अत्र सिद्धान्त एव नास्तीति केचित् (बि० टी०)। ४. पण्डितस्त्वेवमाह - अङ्गीकारवादोऽयम् (बि० टी०)। [रूपसिद्धि]
१. बिभित्सति। भिट् + सन् + ति। 'भिदिर् विदारणे' (६ । २) धातु से 'धातोर्वा नुमन्तादिच्छतिनैककर्तृकात्'' (३। २। ४) से सन् प्रत्यय, “द्विर्वचनमनभ्यासस्यैकस्वरस्याद्यस्य'' (३। ३। १) से धातु को द्विर्वचन, पूर्वोऽभ्यास:'" (३। ३। ४) से पूर्ववर्ती 'भिद्' की अभ्याससंज्ञा, 'अभ्यासस्यादिळञ्जनमवशेष्यम्'' (३। ३। ९) से 'द्' का लोप, द्वितीयचतुर्थया: प्रथमतृतीयो" (३।३।११) से अभ्यासगत भकार को बकार, प्रकृत सूत्र से गुणनिषेध, दकार को तकार, "ते धातवः'' (३। २ । १६) से 'बिभित्स' की धातुसंज्ञा, वर्तमानासंज्ञक परस्मैपद-प्रथमपुरुष – एकवचन 'ति' प्रत्यय, "अन् विकरण: कतरि'' (३।२।३०) स 'अन्' विकरण तथा "अकार लोपम्' (२।१।१७) से सन्-प्रत्ययघटित अकार वर्ण का लोप।
२. दित्सा। दा + सन् + अ + सि। 'डु दाञ् दाने' (२। ८४) धातु से इच्छार्थ में धातोर्वा तुमन्नादिच्छतिनैककर्तृकात्'' (३। । ४) से 'सन्' प्रत्यय,
अकारलाप, स्त्रियामादा'' (२। ४। ४९) से 'आ' प्रत्यय, दोघं - आकारलोप, सिप्रत्यय तथा उसका लोप।
३. बुभुक्षते। भुज् + सन् + ते। 'भुज पालनाभ्यवहारयोः (६ । १४) से इच्छार्थ में सन् प्रत्यय, द्विवंचन, अभ्याससंज्ञादि, धातुसंज्ञा, ते-प्रत्यय आदि विभक्तिकार्य।
४. जिघृक्षति। ग्रह + सन् + ति। 'ग्रह उपादाने' (८।१४) धात से इच्छार्थक 'सन्' प्रत्यय, द्विर्वचन, अभ्याससंज्ञादि. धातुसंजा. वर्तमानासंज्ञक प्रथमपुरुष – एकवचन 'ति' प्रत्यय तथा अकारलोप।। ६४१ ।।
६४२. सिजाशिषोश्चात्मने [३। ५। १०] [सूत्रार्थ]
धातुगत उपधा – नामिसंज्ञक वर्ण को गुण का निषेध होता है आत्मनेपदविषयक अनिट् सिच् प्रत्यय तथा आशीविभक्तिक आत्मनेपदसंज्ञक प्रत्यय के परे रहने पर।। ६४२ ।