________________
कातन्त्रव्याकरणम्
[वि० प०]
न शस०। विशशसतुरिति। ‘शसु हिंसायाम्' (१।२४०)। विशशरतुः। 'शृ हिंसायाम्' (८ । १५)। पूर्ववद् गुणः। इड् वा नयतेरिति।। ५९३ ।
[समीक्षा]
'विशशसतुः, दददे, ववमतुः, विशशरतुः, निनयिथ' आदि परोक्षाविभक्तिक प्रयोगों के सिद्ध्यर्थ एत्त्व-अभ्यासलोप वाञ्छित नहीं है, अत: उपरितन सत्र से प्राप्त इन दोनों कार्यों का निषेध किया गया है। पाणिनि का सूत्र है – “न शसददवादिगुणानाम्'' (अ० ६।४।१२६)।
[रूपसिद्धि]
१. विशशसतुः। वि + शस् + अतुस्। 'वि' उपसर्गपूर्वक 'शसु हिंसायाम्' (१ । २४०) धातु से परोक्षासंज्ञक 'अतुस्' प्रत्यय, द्वित्वादि, प्राप्त एत्त्व अभ्यासलोप का प्रकृत सूत्र द्वारा निषेध तथा सकार को विसर्गादेश।
२. विशशसिथ। वि + शस् + थल्। 'शस्' धातु से परोक्षासंज्ञक थल् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।।
३. दददे। दद् + ए। 'दद दाने' (१। ३०५) धात् से परोक्षासंज्ञक आत्मनेपद-प्रथमपुरुष-एकवचन 'ए' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत।
४. दददाते। दद् + आते। ‘दद दाने' (१।३५०) धातु से परोक्षासंज्ञक 'आते' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत् ।
५. दददिरे। दद् + इरे। 'दद' धातु से 'इरे' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
६. ववमतुः। वम् + अतुस्। 'टु वम उगिरणे' (१५५७) धातु से परोक्षासंज्ञक 'अतुस्' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
७. ववमिथ। वम + इट् + थल। 'वम्' धातु से परोक्षासंज्ञक 'थल' प्रत्यय, इडागम तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
८. विशशरतुः। वि + १ + अतुस्। 'वि' उपसर्गपूर्वक 'शृ हिंसायाम्' (८।१५) धातु से परोक्षासंज्ञक प्रथमपुरुष-द्विवचन 'अतुस्' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत् ।
९. विशशरिथ। वि + अ + इट् + थल। 'वि' उपसर्गपूर्वक 'शृ हिंसायाम्' (८। १५) धातु से थल् प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।
१०. निनयिथ। नी + इट् + थल। ‘णी प्रापणे' (१ । ६००) धातु से परोक्षासंज्ञक मध्यमपुरुष-एकवचन 'थल्' प्रत्यय तथा अन्य प्रक्रिया पूर्ववत्।। ५९३ ।
५९४. स्वरादाविवर्णोवर्णान्तस्य धातोरियुवौ [३।४।५४] [सूत्रार्थ]
अगुण स्वरादि प्रत्यय के परे रहते इवर्णान्त तथा उवर्णान्त धातुओं के स्थान में क्रमश: ‘इय्-उव्' आदेश होते हैं।। ५९४।