Book Title: Siddhant Lakshan Part 01
Author(s): Chandrashekharvijay
Publisher: Kamal Prakashan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032152/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAzataka batrIsa batrIsI poDazaka yogabhAratI tatvaciMtAmaNI grantha upara jagadIza tarkAlaMkAranI TIkAthI yukta upadezarahasya syAdvAda kalpalatA aA tAtaNa bhAga-1 adhyAtmamata parIkSA AgamagraMtha dvArana ka dharmaparIkSA pI cAthIkharIyAjI gujarAtI + saMskRta candrazekharIyA TIkA sahita Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsanopakArI, azaraNazaraNa, patitapAvana, devendravaMdita, sarvajJabhagavaMta, zAsanapati, caramatIrthaMkara paramakRpALu paramAtmA mahAvIradevanA caraNomAM anaMta anaMta anaMtaza vaMdanAvali, raghunAtha ziromaNIkRtadIdhiti samanvita, jagadIzataliMkArakUta jAgadIzITIkAsamanvita siddhAntalakSaNa candrazekharIyA nAmanI saMskRta TIkA ane gujarAtI vivecana sahita bhAga-1 : preraka : 5. candrazekharavijayajI kmala prakAzana TrasTa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : kamala prakAzana TrasTa jIvatalAla pratApazI saMskRti bhavana 2777, nizA poLa, jhaverIvADa, rIlipha roDa, amadAvAda-1 phona : 25355823, 25356033 preraka-paricaya : siddhAntamahodadhi, saccAritracUDAmaNi, sva. pUjyapAda A. bhagavaMta zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAjA sAhebanA vineya pU. paM. zrI candrazekharavijyajI AvRtti H prathama saMskaraNa nakala : 1000 tA. 6-10-2004, vi. saM. 2060 mUlya : rU|. 75-00 TAIpaseTiMga H arihaMta grAphiksa khADiyA cAra rastA, amadAvAda. mudraka : navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA, amadAvAda-1. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saujanya zrI AdinAtha zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha kAnajI vADI, navasArI - 396445 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA AkAzamAM TamaTamatA tAralAo, cAMda, graho, nakSatro, sUrya vigerenI aMdara nAnI- nAnI 94 moTI aneka bAbato jANavA jevI paDelI hoya che. paNa dUra beThelA ApaNane e ati nathI mahattvanI bAbatono bodha zI rIte thAya? ahIM to mAtra eTalI ja khabara paDe ke A re sUrya che... A caMdra che... A pUlabodhano vizeSa upayoga nathI e ApaNe sau koI jANIe chIe. mATe ja vaijJAniko Teliskopa nAmanA yaMtrano upayoga kare che. enA dvArA teo e pratyeka AkAzIya vastuomAM rahelI jhINI jhINI bAbatone jANI avanavI zodho kare che. vizvane Azcarya thAya evI vastuonI racanA kare che. jinAgamo, niryuktio, bhASyo, cUrNio ane TIkAo e jinazAsana rUpI AkAzamAM camakatA tAralAo... sUrya jevA che. jemAMthI nIkaLato jJAna rUpI prakAza A vizvane prakAzita kare che. vizvano koIpaNa padArtha A jinAgamAdi dvArA sAmAnyathI jANI zakAya. - saMskRta-prAkRtAdi bhaNyA bAda A grantho vAMcI zakAya kharA, paraMtu e to AMkhathI tAralAdinA darzana karavA jevuM che. emAM sAmAnya-sthUla bodha thAya. emAMya sUripuraMdara haribhadrasUrIzvarajI ane mahAmahopAdhyAya yazovijayajI ma.sAhebanA atigahana, ati agharA granthonA uMDA rahasyo to meLavI ja na zakAya. e mATe jarUra che koIka TelIskopanI! e TelIskopa eTale vAyagrantho ! muktAvali, vyAptipaMcaka ane siddhAntalakSaNa A traNa vAyagranthono jo barAbara abhyAsa karavAmAM Ave to saMyamInI prajJA atitIkSNa bane. eka ja vAkya ke mAtra eka ja zabda upara paNa uMDuM ciMtana karI avanavA rahasyone e pAmI zake. uparachallI dRSTie vAkyo ke zabdomAM je atimahattvanA padArtho paDelA hovA chatAM bilakula na dekhAya e badhA ja padArtho A tIkSmatama prajJA dvArA khUba ja sahelAIthI dekhAI jAya. A nyAyagranthomAM ApaNA jainazAstro vAMcavA mATe upayogI evA pAyAnA padArtho ke pAribhASika zabdonuM varNana vigere nathI. AmAM che mAtra buddhinuM ghaDatara ! nyAyagranthomAM eka-eka zabda upara khUba ja uMDAIpUrvaka carcAo hoya. prazno ane uttaronI vaNajhAra cAlatI hoya. A badhu pelo saMyamI bhaNe eTale ApoApa enI prajJA paNa dareka zabdomAM prazno ubhA karatI thaI jAya. ane potAnI meLe dareka praznomAM yogya samAdhAna zodhatI paNa thaI jAya. Ama saMyamIo viziSTa prajJAnA svAmI banI, sUkSmatama abhyAsa karI, jainazAstronA mAkhaNane bahAra kADhI sva-para ubhayane hita karanArA bane e mATe ja A vAyagranthono abhyAsa karavAno che. hA! nyAyagranthonA abhyAsa vinA A mAkhaNa na ja maLe evo ekAMta to nathI ja. paNa vartamAnakALa jotA ema lAge che ke je naiyAyiko banyA che teoe A agharA granthonuM vAMcana, adhyApana, prakAzanAdi karavAmAM sArI saphaLatA meLavI che. | gacchAdhipati zrI jayaghoSasUrIzvarajInA samudAyamAM AcArya zrI jayasuMdara vijayajI, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zrI abhayazekhara vi., paMnyAsa ajItazekhara vi., paMnyAsa razmiratna vi., gaNi meghadarzana vi., munirAja udayavallabha vi., munirAja yazovijaya, muni ratnavallabha vi. vigere aneka vidvAn saMyamIoe nyAyAdino abhyAsa karyo ane karAvyo. ghaNA kaparA grantho vivecanAdi sahita prakAzita karI zramaNasaMgha upara puSkaLa upakAra karyo. mArI jANamAM na hoya evA bIjA paNa aneka saMyamIoe A kSetramAM siMhaphALo noMdhAvyo ja haze. e sarvenI khUba khUba anumodanA. keTalIka sUcanAo : (1)saMyamIo nyAya bhaNIne tIkSNa banelI buddhino durupayoga na kare e khUba Avazyaka che. gurujano, vaDIlo vigere pratyeno samarpaNa bhAva, vidvAn bananArA saMyamIomAM vadhato ja javo joIe. sahavartio sAthenuM vAtsalya, udAratA vadhavI ja joIe. paradoSadarzanane badale paraguNa darzana vadhavuM joIe. sahavartionA doSo-bhulone mAphI ApavAnI, bhulI javAnI viziSTa zuddhi vadhavI joIe. eTale A ajaina nyAya grantho bhaNanAra saMyamIo A viSayamAM atyaMta sajAga rahe evuM khAsa sUcana che. (2) nyAyagrantho mukhya nathI ja. mukhya to ApaNA mahApuruSoe racelA AtmotthAna karanArA zAstro che. enuM parizIlana karavA mATe ja A nyAyagrantho che. eTale najara sAme jaina zAstrAbhyAsane rAkhIne enA sAdhana tarIke ja A nyAyagranthono abhyAsa karavo. nyAyagranthono khUba ja uMDANapUrvaka abhyAsa thAya ane jainazAstrono talasparzI abhyAsa na thAya, to e ucita lAgatuM nathI. rasoI banAvavAnI che bhojana karavA mATe. paraMtu rasoI karavAnI sakhata mahenata karyA bAda, rasoI banI gayA bAda bhojana ja jo na karavAmAM Ave to e rasoI karyAno artha zo ? eTale jaina zAstrAbhyAsanuM lakSya barAbara bAMdhIne ja A granthono abhyAsa karavo. (3) A kALamAM evuM jovA maLe che ke 8-10 varSe to lagabhaga ghaNA saMyamIo vyAkhyAna vigere pravRttiomAM joDAI jAya che. pachI zAstrAbhyAsa karavo lagabhaga duSkara banI jAya che. bAhyapravRttio sAthe sakhata zAstrAbhyAsa cAlu rAkhanArA saMyamIo ghaNA ochA dekhAya che. eTale madhyama kSayopazamavALA saMyamIo muktAvali, vyAptipaMcaka ane siddhAntalakSaNa... A traNa nyAyagrantho bhaNe to cAle. tIvra kSayopazamavALAo vadhAre nyAya paNa bhaNe. A aMge aneka abhiprAyo saMbhavI zake che. dareka saMyamIoe potAnA gurujanonI IcchAne anusaravuM. (4) A granthamAM kSati na rahe enI ghaNI mahenata karI che. chatAM chadmasthatAne kAraNe koIka bhulo rahI gaI hoya to aMtaHkaraNathI kSamAyAcanA karIe chIe. -paM. candrazekharavijaya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucca saMskAra sAthe ucca zikSaNanA sopAna sara karavAnA lakSane varelA ( tapovanamAM bhaNatA bALako ) atithione namonamaH kare che. ...roja navakArazI kare che. ...roja aSTaprakArI jinapUjA kare che. ... roja rAtribhojanano tyAga kare che. ...roja guruvaMdana kare che. ...roja navI navI vArtAo sAMbhaLe che. ...roja kumArapALa rAjAnI Arati utAre che. ...roja navI navI vaMdanAo gAya che. ...roja navA jIvananA rAga zIkhe che. ...komyuTara zIkhe che ...karATe zIkhe che... ...skeTIMga zIkhe che ...yogAsana zIkhe che... ...saMgItakaLA zIkhe che... nRtyakaLA zIkhe che... ...lalItakaLA zIkhe che ...citrakaLA zIkhe che... ...vakatRtvakaLA zIkhe che ...abhinayakaLA zIkhe che... ...aMgrejImAM speech ApatAM paNa zIkhe che... mAtApitAnA sevaka bane che. prabhunA bhakta bane che. garIbonA belI bane che. prANIonA mitra bane che. zaktimAna banavA sAthe guNavAna bane che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000000 yogI ane bhogI saune khUba upayogI pU. pAda paM. pravarazrI candrazekhara vijayajI | ma. sAhebanA pustako gharagharamAM vasAvo zubha prasaMge bheTa Apo ********* 0 ApazrI prakhara vaktA banavA mAMgo cho? 0 ApazrI yazasvI vyAkhyAnakAra banavA mAMgo cho? 0 ApazrI saphaLa zibirakAra banavA mAgo cho? 0 ApanA gharamAM sAsu-vahunA jhaghaDA cAle che? ApanA dIkarA ApanuM kahyuM mAne che kharA? ApanAM gharamAM svarga utAravuM che kharuM? Apa tattvajJAnanAM rasika cho kharA? 0 ApazrI rAjakAraNanI AMTIghUMTI jANavA mAMgo cho kharA? bhAratanuM bhAvi Apa jANavA mAMgo cho? * saMsAranI asAratA Ape jANavI che? 0 saMsAra choDavAnI Apane IcchA che? 0 Apane sAcA sAdhu banavuM che? 000000 to, jarUrathI Aje ja pUjyazrInA pustako ApanAM gharamAM vasAvI lo. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aje ja joDAI jAo... Aje ja bekArInI ciMtAmAMthI mukta thAo lAkho DigrIdhArI beDAnI sAme jaina yuvAnone 100% nokarInI geraMTI ApatI AcAryadeva zrImavijaya premasUrIzvarajI sarata pAThazALA preraNAdAtA-pUpAda paM. pravara zrI candrazekharavijayajI ma.sA. tathA pU mahAnaMdAzrIjI ma.sA. saujanyaH sava. subhadrAbena kAMtilAla pratApasI. saMyojakaH munizrI jitarakSitavijayajI. 'saMskRta pAThazALA(sAbaramatI pAse)nI A che keTalIka vizeSatAo 0 haMmeza vidvAna gurabhagavaMtono satsaMga vidvAna paMDito ane sAdhubhagavaMto dvArA paMcapratikramaNa, navasmaraNa, prakaraNa, bhASya, karmagraMtha, saMskRta, prAkRtabuka, vyAkaraNa, nyAyadarzana vagereno abhyAsa mAsika viziSTa spardhAo tathA abhyAsa upara AkarSaka puraskAro (skolarazIpa) kayUTara klAsIsa che aMgrejI, nAmuM, vividha spardhAo, pUjano, sAMskRtika kAryakramo vagere zikhavADAze. 00 kSetronI vyavasthA rahevA-jamavAnuM saMpUrNa phrI. 0 pAThazALAno zikSaka badhA kSetramAM hoziyAra banAvIne saMghano sAro kAryakara banaze. khUba ja maryAdita saMkhyAmAM praveza ApavAno che. : phorma meLavavAnuM sthaLa : tapovana saMkkarapITha 2 akhila bhAratIya saMskRti rakSakadaLo mu amiyApura, po. sughaDa, ra777, nizA poLa, rIlipha roDa, amadAvAda, tA.ji. gAMdhInagara - 382 424. J | phona : pa3pa6033, pa3papa823 : pAThazALAnuM sthaLa : tapovana saMskArapITha mu amiyApura, po. : sughaDa, tA.ji. gAMdhInagara - 382424. phonaH (079) 3276273, 3276341 mobAIla: 9426060093) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////// candrazekharIyAH namo durvAra rAgAdivairivAranivAriNe / arhate yoginAthAya mahAvIrAya tAyine / navyanyAyapraNetAro gaMgezopAdhyAyAH tattvaciMtAmaNIgranthe pratyakSAdIni catvAri pramANAni nirUpitavantaH teSu yat anumAnapramANakhaNDaM, tasmin "vyAptilakSaNaM kiM" iti jijJAsAyAM vibhinnAni paJca lakSaNAni taiH nirUpitAni, pUrvapakSastu prameyaM vAcyatvAt ityAdi kevalAnvayisAdhyake hetau paJcAnAmapi lakSaNAnAM avyAptiM sUcitavAn, tathA ca tAni paJcApi lakSaNAni ayuktAni iti sthitam / etatsarvaM vyAptipaJcakAbhidheye granthe vistarato nirUpitam, dRSTaM ca asmAbhiH / sAmprataM gaGgezopAdhyAyAH siddhAntalakSaNAtmakaM uttarIbhUtaM granthaM prArabhate anumAnakhaNDe / candrazekharIyA: gaMgezopAdhyAyajIe tatvaciMtAmaNI granthamAM pratyakSAdi cAra pramANonuM nirUpaNa karela che. emAM, anumAna pramANa khaMDamAM vyAptinuM lakSaNa zuM? e aMge pAMca judA-judA vyApti lakSaNo batAvelA. pUrvapakSe kevalAnvayisAdhyaka sthale e pAMceya lakSaNonI avyApti batAvI, e lakSaNone khoTA sAbita karyA. e badhuM vistArathI vyAptipaMcaka nAmanA granthamAM joI gayA. have, gaMgezopAdhyAyajI uttara Ape che e uttara eTale ja siddhAnta lakSaeA. cintAmaNi atrocyate-pratiyogyasamAnAdhikaraNayatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaM yanna bhavati tena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / candrazekharIyAH atra prAsaGgikamidamavadheyam yaduta anumAnakhaNDaniSThaM gaMgezopAdhyAyanirUpitaM siddhAntalakSaNaM stokapadanirUpitam, dIdhityAM tasya vistaraH kRtaH, jagadIzyAM tu dIdhityuktapadArthAnAM savistaraM prarUpaNaM kRtam, tathA cAtra prAdhAnyena dIdhitijAgadIzyoH padArthAH vistarato nirUpaNIyAH asmAbhiH iti / prathamaM tAvat anumAnakhaMDaniSThaM siddhAntalakSaNaM pradarzyate / pratiyogivyadhikaraNa - yadadhikaraNavRtti - abhAvapratiyogitAvacchedakA - vacchinnaM yat na bhavati, tena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / asya arthaH-pratiyogi- adhikaraNe avRtiH yaH hetvadhikaraNe vRttiH abhAvaH tatpratiyogitAvacchedakaH yo dharmaH, tadavacchinnaM yat, tasmAt bhinnaM yat sAdhyam, tena sAdhyena samaM sAmAnAdhikaraNyaM = sAdhyAdhikaraNavRttitvam hetuniSThA vyAptiH iti / vahnimAna dhUmAt iti atra vahni - adhikaraNe avRtiH hetvadhikaraNe mahAnasAdau vRttiH ca vahni abhAvo na mIlati, mahAnasAdau vahneH vRttitvAt, kintu ghaTAbhAvAdiH eva gRhyate, tadabhAvapratiyogitAvacchedakaM ghaTatvaM, tadavacchinnaH ghaTaH, tasmAt bhinnaH vahniH tena vahninA samaM sAmAnAdhikaraNyaM dhUme asti, ataH dhUme vyAptiH samanvitA, tathA ca //////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 1 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // // // // // // // // // // // // // //// // // // // //// //// // // // //// // // // // //// // //// // // // // //// nirdoSaM etat lkssnnm| prameyam vAcyatvAt iti kevalAnvayisAdhyakAnumAne'pi bhavati lakSaNasamanvayaH, tathAhi - vAcyatvahetoH adhikaraNaM / ghaTAdiH, tasmin paTAbhAvaH asti, prameyatvAbhAvo nAsti, sa paTAbhAvaH pratiyogivyadhikaraNo'pi asti, tatpaTAbhAvapratiyogitAvacchedakaM paTatvaM, tadavacchinnaH paTaH, tasmAt bhinnaM prameyatvaM, tena prameyatvena saha sAmAnAdhikaraNyaM / vAcyatve asti eva / evaM yatra paJcApi vyAptilakSaNAni avyAptAni, tatra idaM siddhAntalakSaNaM saGgacchate / ataH sarvathA niSkalaMkamidaM lakSaNam / atra idamavadheyam / "tAdRzasAdhyena samaM sAmAnAdhikaraNyam" iti asya "tAdRzasAdhyAdhikaraNe vRttitvam" iti arthaH / atra ca "tAdRzasAdhyAdhikaraNe vRttitvaM hetuniSThA vyAptiH" ityeva ucyate, na tu "tAdRzasAdhyAdhikaraNe hetoH| vRttitvam hetuniSThA vyAptiH" iti / nanu kathamidaM ucyate? iti cet agre etat nirUpayiSyate, idAnIM kevalaM hRdi avadhAryam / yena agre etasya nirUpaNe na sAzaMko bhaviSyasi / tathA ca 'hetuniSThA vyAptiH' iti lakSyam / tAdRzasAdhyAdhikaraNe vRttitvam ca lakSaNam / na tu "tAdRzasAdhyAdhikaraNe hetoH vRttitvam" iti lakSaNam idAnIM avadheyam / etatsarvaM pazcAt sphuttiibhvissyti| che candrazekharIyA: ahIM, eTalo khyAla rAkhavo ke, anumAnakhaMDanI gaMgezopAdhyAyanI paMkti to khuba ochI che. enA upara dIdhitie vistAra karyo che. ane e dIdhiti upara jAgadIzIe prakAza pADyo che. eTale mukhyatve dIdhiti ane jAgadIzI upara ja ahIM vivaraNa karavAnuM raheze. anumAnakhaMDamAM batAvela lakSaNa - pratiyogi-asamAnadhAraT.... vyaktiHA parvato vahimAnuM dhUmatu sthale ghaTAvI joIe. dhUmakahetunuM adhikaraNa mahAna sAdi che. temAM vahnino abhAva maLato nathI. paNa ghaTAbhAvAdi maLe che ane te abhAva pratiyogivyadhikaraNa paNa che. A abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka ghaTatAdi bane. paNa vahnitva na bane. ane te ghaTavAdithI avacchinna ghaTAdi che. paNa vahni nathI. ane tethI te vahninI sAthe sAmAnAdhikaraNya=eka adhikaraNamAM sAthe rahevuM e dhUmamAM rahelI vyApti che. ke lakSaNano sAmAnya artha A pramANe che. ke pratiyoginA adhikaraNamAM na rahelo evo hetu-adhikaraNamAM rahelo je abhAva hoya, te abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka je dharma bane, te dharmathI avacchinna je bane, tenAthI bhinna jo sAdhya maLI jAya, to evA sAdhyanA adhikaraNamAM rahevuM e ja hetumAM rahelI vyApti che. huM ahIM e khyAla rAkhavo ke, "tevA sAdhyanA adhikaraNamAM hetunuM rahevuM, e hetumAM rahelI vyApti che." ema atyAre lakhyuM nathI. paNa "tevA sAdhyanA adhikaraNamAM rahevuM e hetunI vyApti che." ema lakhela che. Avo phikhulAso karavAnuM kAraNa e ke, A aMge AgaLa carcA karavAnA che. TUMkamAM, hetuniSThA vyApti e lakSya che. ane hatAdazasAdhyAdhikaraNamAM vRttitva=rahevuM e lakSaNa che. "konuM rahevuM" e atyAre spaSTa khulAso karela nathI. eTale, hamaNAM to hetumAM tAdazasAdhyAdhikaraNamAM vRttitva maLI jAya che. mATe lakSaNa samanvaya thaI jAya che. // //// //// //// // // // //// // //// ////// //// // // // //// // // // // // // // ////// //// // // // // // // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // // - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH 1 vAcyatva prameyaM vAcyatvAt A kevalAnvayisAdhyaka sthale paNa lakSaNa samanvaya thaI jaze. te A pramANe hetunuM adhikaraNa ghaTa laIe, temAM prameyatvAbhAva bhale na maLe. paTAbhAvAdi to maLavAnA ja che. ane te pratiyogivyadhikaraNa paNa che. ane te abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka paTatva che. tenAthI avacchinna paTa bane. ane tenAthI bhinna tarIke prameyatva maLe. ane te prameyatvanI sAthe sAmAnAdhikaraNya vAcyatva hetumAM *maLI javAthI avyApti na Ave. candrazekharIyA: have mAtra dIddhiti ane jAgadIzI e be upara ja vivaraNa karavAnuM che. dIdhiti pratiyogyasamAnAdhikaraNeti pratiyogyasamAnAdhikaraNayadvapaviziSTasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedako yo dharmmastaddharmmAvacchinnena yena kenApi samaM sAmAnAdhikaraNyaM, tadrUpaviziSTasya taddharmmAvacchinnayAvannirUpitA vyAptirityarthaH / / 1 / / jagadIza vahnitvAvacchinnasya sarvasyaiva dhUmAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUtatattavyaktitvAvacchinna tvAdavyAptirityanyathA vyAcaSTe, -* pratiyogitAnavacchedako yo dharma iti / / -- candrazekharIyAH atha siddhAntalakSaNaM anumAnakhaNDaniSThaM saMpUrNam / tasya vivaraNaM dIdhityAM jAgadIzyAM ca vartate tathA ca dIdhiti-jAgadIzInirUpitapadArthAnAmeva nirUpaNaM granthasamAptiM yAvat kariSyate'smAbhiH iti dhyeyam / nanu yathAzrute siddhAntalakSaNe'GgIkRte sati avyAptiH apratibaddha - prasarA eva, tathA hi- vahnimAn dhUmAt iti atra dhUmAdhikaraNe parvate mahAnasIyavahni abhAvaH, catvarIyavahni- abhAva:, ayogolakIyavahni- abhAvazca vartate / evaM dhUmAdhikaraNe mahAnase parvatIyavahni - abhAvo'pi vartate / tathA ca cAlanInyAyena sarveSAM vahninAM abhAvAH svapratiyogivyadhikaraNAH hetvadhikaraNavRttinazca mIlitAH / teSAM abhAvAnAM pratiyogitA tattadvahniniSThA / tatpratiyogitAvacchedakaM tattadvahnitvam, tena avacchinnAH sarve vahnayaH bhavanti / tathA ca pratiyogitAvacchedakAvacchinnAt bhinnaH na ko'pi sAdhyaH mIlati / evaM ca avyAptiH sphuTaiva iti cet satyam tadarthaM eva dIdhityAM mUlottalakSaNasya pariSkAraH kriyate / sa ca itthaM - pratiyogivyadhikaraNa - yadrUpaviziSTa hetu-samAnAdhikaraNAbhAva pratiyogitAvacchedaka-bhinnaM yat sAdhyatAvacchedakaM, tadavacchinnena yena kenApi samaM sAmAnAdhikaraNyam tadrUpaviziSTasya taddharmAvacchinnaiH yAvadbhiH nirUpitA vyAptiH iti / vahnimAn dhUmAt iti atra mahAnasIyavahnyAdirUpa ////////////////////// ////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 3 ////////// Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIdhiti: //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// svapratiyogivyadhikaraNAH, dhUmatvaviziSTadhUmAdhikaraNaparvatAdivRttinaH mahAnasIyavaDhyAdi-abhAvAH, teSAM abhAvAnAM pratiyogitA tattadvahniniSThA / tatpratiyogitAvacchedakAni tat-tadvahnitvAdIni, tadbhinnaM zuddhavalitvaM / tadeva ca sAdhyatAvacchedakaM / tena zuddhavahnitvena avacchinnAH sarve vahnayaH, teSAM madhye yena kenApi samaM dhUmasya sAmAnAdhikaraNyaM asti eva, tathA ca dhUmatvaviziSTeSu yAvanteSu dhUmeSu vahnitvAvacchinnaiH yAvadvahnibhiH nirUpitA vyAptiH nissprtibndhaa| ataH na ko'pi dossH| ke candrazekharIyAH praznaH dhUmAdhikaraNa mahAnasamAM ayogolakanI vahni, parvatanI vahni, catvaranI vahni e badhA ya vahnino abhAva maLI jAya che. ane dhUmAdhikaraNa parvatamAM mahAnasIya vahnino abhAva maLI jAya Ama tamAme tamAma vahninA abhAvo A rIte hetu adhikaraNamAM vRtti maLe che. ane tenI pratiyogitAnA avacchedaka mahAnasIyavahnitva, parvatIya-vahnitvAdi badhA bane. ane tenAthI avacchinna tamAme tamAma vahni banI jAya. Ama eka paNa sAdhya tAdazadharmathI avacchinnathI bhinna nathI maLatuM. mATe ahIM AvyApti Ave. ke uttaraH eTale ja dIdhitimAM A lakSaNano pariSkAra kare che ke - pratiyoni-samAnAdhirA.... yaH gharma, tadbhavacchinnena... vyAptiH rUtyartha eno artha A pramANe che ke pratiyogi-asamAnAdhikaraNa evA yarUpaviziSTa hetu-adhikaraNavRtti je abhAvo hoya, te abhAvanI pratiyogitAnA avacchedaka je dharmo bane, tenAthI bhinna je dharma hoya. te dharmathI avacchinna evA koIpaNa sAdhyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya e tarUpaviziSTamAM rahelI tadudharmAvacchinna evA yAvatuM sAdhyathI nirUpita vyApti samajavI. ke vaktimAnuM dhUmAtumAM dhUmAdhikaraNa evA parvatAdimAM tame mahAnasIyavatri-vigerenA abhAva lIdhA, paNa koIpaNa dhUmAdhikaraNamAM vahnimAtrano abhAva to maLato ja nathI. eTale mahAnasIyavahni vigerenA huM abhAvanI pratiyogitA mahAnasIyAdivahnimAM ja Avaze. ane te pratiyogitAno avacchedaka mahAnasIyavanitva, catvarIyavahnitvAdi banaze. paNa zuddhavanitva nahi bane. Ama te tamAma pratiyogitAvacchedakothI iibhanna tarIke vahnitva dharma maLI jAya che. tenAthI avacchinna vahninI sAthe dhUmanuM sAmAnAdhikaraNya parvatAdimAM maLI jatAM avyApti na Ave. / jAgadIzI -- na ca parvate mahAnasIyo vahnirnAsti ityAdipratItisiddhasya hetumanniSThAbhAvasya pratiyogitAvacchedakameva vahnitvamityavyAptitAdavasthyam / sAdhyatAvacchedaka-taditarobhayAvacchedya bhinnAyA pratiyogitAyA evAnavacchedakatvasya vivkssittvaat| candrazekharIyAH nanu dhUmAdhikaraNe parvate yo mahAnasIyavahni-abhAvaH, tatpratiyogitAvacchedakaM mahAnasIyatvaM vahnitvaM *ca iti ubhayam / tathA ca sAdhyatAvacchedakaM vahnitvaM tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakaM eva bhavati, na tu anavacchedakaM / / evaM ca tadavasthaiva avyAptiH iti cet na, sAdhyatAvacchedakadharma-sAdhyatAvacchedakabhinnadharmetadubhayAnavacchinnA eva pratiyogitA ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // // // // // siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 4 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 atra lakSaNe vivakSitA / tAdRzapratiyogitAnavacchedakaM eva sAdhyatAvacchedakaM grAhyam / itthaM ca mahAnasIyavaliniSThA pratiyogitA sAdhyatAvacchedakavalitva-sAdhyatAvacchedakabhinnamahAnasIyatvaitadubhayAvacchinnA / na tu ubhayAnavacchinnA / tena na sA gRhyate / kintu parvatavRttighaTAbhAvIyA ghaTaniSThA pratiyogitA gRhyate, yataH sA pratiyogitA ghaTatvamAtrAvacchinnA / na tu tAdRzobhayAvacchinnA / tatpratiyogitAnacchedakaM vahnitvaM eva sAdhyatAvacchedakaM / tadavacchinnavahninA samaM hetoH sAmAnAdhikaraNya asti iti naavyaaptiH| . atredaM tatvaM samyaGamanasi sthirIkartavyam yaduta tattatpadArthe vartamAna eva dharmastattatpadArthe samAgatasya nUtanadharmasyAvacchedako bhavitumarhati / na tu tattatpadArthe'vartamAno dharmaH / tathA hi - daMDe ghaTakAraNatA'sti, tatazca daMDaniSTha eva daMDatvadharmaH tAdRzakAraNatAyA avacchedako bhavati / ye tu daMDe'vartamAnAH paTatvAdayo dharmAH / te daMDaniSThAyA ghaTakAraNatAyA avacchedakA na bhavitumarhanti / * itthaJca kAraNAdiSu daMDAdiSu vartamAnA eva daMDatvAdayo dharmAH kAraNatAdInAM nUtanadharmANAmavacchedakA bhavantIti, sthitam / evaJca mahAnasIyavahnayabhAvasya pratiyogI yo mahAnasIyavahnistatra yA pratiyogitA, sA mahAnasIyavalitvadharmeNAvacchinnA bhavati / mahAnasIyatvaM vahnitvaJca mahAnasIyavahnau vartata iti kRtvA tau dvAvapi dharmo pratiyogitAyA avacchedako stH|| "bhUtale nIladaMDavAn nAsti" ityatra nIladaMDavatpuruSAbhAvasya pratiyogitA nIladaMDavatpuruSa vartate / tasminpuruSe nIladaMDo'sti, daMDe ca nIlarUpamasti / kintu nIlarUpaM puruSe na vartate / tatazca nIladaMDavatpuruSaniSThAyAH pratiyogitAyA avacchedako dharmaH nIlarUpaviziSTadaMDAtmako nIladaMDo bhavati / kintu tasyAH pratiyogitAyA avacchedakaM nIlarUpaM tu naiva kathyate / nIlarUpasya purupe'vrtmaantvaat| ___ yadA tu "bhUtale nIladaMDo nAsti" iti cintyate / tadA tu nIladaMDe pratiyogitA vidyate / tatra ca nIlarUpaM daMDatvaJca vartate / tatazca tau dvAvapi dharmoM tAdRzapratiyogitAyA avacchedako bhvtH| evaJca sA pratiyogitA nIlarUpadaMDatvAtmakobhayadharmAvacchinnA bhavati / tatra ca "nIladaMDatvAvacchinnA pratiyogitA" ityapi vaktuM zakyate / etattatvaM manasi dRDhaM sthirIkartavyam / agre'nekazo'syopayogo bhvissyti| candrazekharIyAH praznaH parvatamAM je mahAnasIyavatrivigerenA abhAva lIdhA e abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka to, mahAnasIyatvajvahnitva ema be ya bane che. emAM zuddha vahnitva pote ya pratiyogitAno avacchedaka to jaNAya ja che. to pachI te vahnitva pratiyogitAvacchedakathI bhinna tarIke zI rIte levAya? Ama avyApti Ave ja che. ke uttara: ahIM hatyadhikaraNavRtti evA abhAvanI pratiyogitA e sAdhyatAvaracchedaka dharma ane tabhinnadharma e bethI anavacchinna hoya te ja levAnI. ane eno avacchedaka sAdhyatAvacchedaka na hovo joIe. arthAt sAdhyatAvacchedakasAdhyatAvacchedakabhinnadharma A bethI anavacchinna evI pratiyogitAno anavacchedaka=avacchedakabhinna // // // // // // // // // // // //// // // // //// //// //// //// // // // // // // //// // // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 5 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 1 evo sAdhyatAvacchedaka levAno che. prastutamAM dhUmAdhikaraNa evA parvatAdimAM mahAnasIyavantyAdino abhAva maLyo. e abhAvanI pratiyogitA mahAnasIyatva ane vahnitva e dharmathI avacchinna che. arthAt sAdhyatAvacchedaka vaktitva+tabhinna evA mahAnasIyatva e be dharmathI avacchinna A pratiyogitA che. paNa anavacchinna nathI. eTale A pratiyogitA na levAya. paNa parvatamAM rahela ghaTAbhAvanI pratiyogitA to mAtra ghaTatvathI ja avacchinna hovAthI te ubhayadharmathI anavacchinna maLI jAya. ane te pratiyogitAno anavacchedaka e ja vahnitva sAdhyatAvacchedaka che. Ama lakSaNa maLI jatAM avyApti na Ave. ahIM A padArtha barAbara dhyAnamAM rAkhavo. A padArtha AgaLa badhe ja atyaMta upayogI banaze. te padArtha A pramANe che. - padArthamAM rahelo evo ja dharma, padArthamAM AvelA navA dharmano avacchedaka banI zake. dA.ta. daMDamAM ghaTanI kAraNatA AvI. to daMDamAM rahelo evo daMDatva dharma e kA2NatAno avacchedaka banI zake. paNa je paTatvAdi dharmo daMDamAM rahetA nathI. te dharmo e kAraNatAnA avacchedaka na bane. eNTale kAraNatA vigere dharmono avacchedaka bananAro dharma e daMDa vigere kAraNAdimAM rahelo hovo ja joIe. na rahelo hoya to na ja cAle. mahAnasIyavahni-abhAvanI pratiyogitA mahAnasIyavahnimAM AvI che. have e vahnimAM mahAnasIyatva+ vahnitva e be ya dharmo 2he che. mATe ja A pratiyogitAnA avacchedaka tarIke A be ya dharma banI zake che. paNa bhUtala u52 nIladaMDavAno abhAva che. tyAM e abhAvanI pratiyogitA nIladaMDImAM Ave. have nIladaMDa e nIladaMDImAM rahelo che. paNa je nIladaMDamAM nIlarUpa che. e to nIladaMDamAM ja raheluM che. eTale e nIlarUpa nIladaMDI puruSamAM nathI raheluM. ane mATe nIladaMDIpuruSamAM je pratiyogitA AvI. e pratiyogitAno avacchedaka nIladaMDa=nIlarUpaviziSTadaMDa banI zake. paNa nIlarUpa e pratiyogitAno avacchedaka na bane. dhyAna rAkhavuM ke (1) pratiyogitAno avacchedaka nIlarUpaviziSTadaMDa ja bolAze (2) mAtra daMDa=zuddhadaMDa nahi. tathA (3) "nIlarUpa ane daMDa e be pratiyogitAnA avacchedaka che" ema paNa nahi ja bolAya. have jyAre "bhUtala upara nIladaMDano abhAva che" ema vicArIe tyAre A nIladaMDAbhAvanI pratiyogitA nIladaMDamAM AvI = nIlarUpaviziSTadaMDamAM AvI. have ahIM e daMDamAM nIlarUpa paNa che ane daMDatva paNa che. A ya dharmo daMDamAM rahelA che. eTale daMDamAM AvelI pratiyogitAnA avacchedaka tarIke nIladaMDatva=nIlarUpaviziSTadaMDatva=nIlarUpa ane daMDatva e be ya banaze. ya A padArtha barAbara dhyAnamAM rAkhIne AgaLa vadhavuM. jagadIzI -- na ca prameyavattvAn dhUmAdityAdAvavyAptiH, sAdhyatAvacchedaketarasyAprasiddheriti vAcyam; ******* siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 20 6 ////////////////// //////////////////////// ////////////////////////// Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 ////////////////////////////// //// // candrazekharIyAH nanu tathApi prameyavadvAn dhUmAt iti atra avyAptiH / yatra mahAnasAdau dhUmaH, tatra sarvatra dravyatvAdirUpa-prameyavad dravyAdi vartate eva / ataH ayaM saddhetuH, kintu bhavaduktarItyA avyAptiH / tathAhi / atra prameyavat sAdhyam / sAdhyatAvacchedakaM prameyavattvam prameyAtmakam / atra jagati sarve padArthAH prameyAtmakAH eva, ataH ko'pi padArthaH prameyabhinno nAsti / tathA ca atra sAdhyatAvacchedakabhinnasyaiva aprasiddhyA, sAdhyatAvacchedakatadbhinnaetadubhayAvacchinnA pratiyogitA api aprasiddhA / tathA ca tadghaTitaM vyApti-lakSaNaM avyAptigrastaM bhavati iti cet / / candrazekharIyA: praznaH to paNa prameyavatthAnuM dhUmAtuM A sthale avyApti Avaze. mahAna sAdimAM dhUma che, ane tyAM sarvatra dravyatAtmakaprameyavALA vahni vigere dravyo rahelA ja che. eTale A sthAna sAcuM che. paNa ahIM hityadhikaraNa mahAna sAdimAM je ghaTAbhAvAdi che, enI pratiyogitA ghaTatvathI avacchinna che. have ahIM prameyavAnuM e sAdhya che. temAM sAdhyatA AvI. teno avacchedaka prameyavattva=prameya banaze. eTale ahIM sAdhyatAvacchedaka prameya banavAthI ane jagatanI tamAma vastuo prameya rUpa ja hovAthI sAdhyatAvacchedakathI bhinna koI maLatuM ja nathI. ane tethI sAdhyatAvacchedakatabhinna dharmathI avacchinna pratiyogitA paNa maLatI nathI. have jyAre A pratiyogitA ja na maLe to AvI pratiyogitAthI bhinna evI pratiyogitA paNa aprasiddha banavAthI lakSaNa na ghaTatA avyApti Ave. // // // // // // // // // // // // // // // // //// ////// //// // * jAgadIzI -- taditarapadena tadviSayitvAvyApakaviSayitAkasya vivakSitatvAt, // // // // //// // // ////// //// // //// //// //// //// //// candrazekharIyAH na, sAdhyatAvacchedaka-bhinnatvam nAma na sAdhyatAvacchedakabhedavattvam grAhyam, kintu sAdhyatAvacchedakaviSayitAvyApaka-viSayitAkatvarUpaM pAribhASikaM eva vAcyam / tena nAvyAptigaMdhalezo'pi / tathA hi / prameyavAn iti jJAne sAdhyatAvacchedaka-viSayitA asti, kintu ghaTatvaviSayitA nAsti / "ghaTatvavAn" iti jJAne ghaTatvavipayitA asti, ghaTatvaM ca prameyameva, ataH asmin jJAne prameyaviSayitA api asti / evaM yatra ghaTatvaviSayitA tatra avazyaM prameyaviSayitA, kintu yatra prameyavipayitA tatra ghaTatvaviSayitAyAH vyabhicAraH / ataH ghaTatvaviSayitA prameyaviSayitAvyApakA / tathA ca ghaTatvaM prameyaviSayitAvyApakaviSayatAkaM / ataH ghaTatvaM eva sAdhyatAvacchedakaprameyabhinnatvena nirupitapAribhASikavyAkhyAbalAt labhyate / * tathA ca "paTe prameyavat ghaTobhayaM nAsti" iti pratItibalAt paTe prameyavadghaTobhayAbhAvaH sidhyati / tatpratiyogitA tAdRzobhayaniSThA prameyavattvaghaTatvobhayAvacchinnA / arthAt prameyAtmakasAdhyatAvacchedakena tadbhinnaghaTatvena ca avacchinnA *sA pratiyogitA prsiddhaa| ataH dhUmavanmahAnasAdau niSThasya ghaTAbhAvasya pratiyogitA tAdRzobhayAnavacchinnA, tAdRzobhayAvacchinnapratiyogitAbhinnA prasiddhaiva / tatpratiyogitAnavacchedakaM prameyavattvam prameyAtmakaM eva sAdhyatAvacchedakam / iti lakSaNasamanvayAt kuto'vyAptyavakAzaH svapne'pi dRzyate bhvaadRkssaiH| $ candrazekharIyAH uttaraH ahIM "sAdhyatAvacchedakabhinna" tarIke koI dharma maLavo joIe. paNa maLato nathI. ////// // //// // //// // // // //// //// // // //// // // //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 7. // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 paraMtu "sAdhyatAvacchedaka bhinnasAdhyatAvacchedakabhedavAnuM" evo artha na karatA evo artha karavo ke "tadviSayitAavyApakaviyitAka je hoya, te sAdhyatAvacchedakabhinna" tarIke laI zakAya. Avo pAribhASika artha karavo. ahIM tasAdhyatAvacchedaka=prameya levAno. have "ghaTatvavAnuM" evuM eka jJAna ane "prameyavAnuM" evuM eka jJAna lo. AmAM 'prameyavatu" jJAnamAM prameyaviSayatA che. paNa ghaTatvaviSayitA nathI. jyAre ghaTatvavajJAnamAM ghaTatvaviSayitA paNa che, ane ghaTatva e prameya hovAthI prameyaviSayitA paNa che. eTale jyAM jyAM ghaTatvaviSayitA che. tyAM sarvatra prameyaviSayitA che paNa jyAM prameyaviSayitA che tyAM badhe ja ghaTatvaviSayitA nathI. Ama prameyaviSayitAne avyApaka evI ghaTatvaviSayitA banI. ane tevI viSayitAno nirUpaka ghaTatva e prameyaviSayitA-avyApakaviSayitAka kahevAya. Ama ghaTatAdi e A pAribhASika artha pramANe sAdhyatAvacchedana-bhinna tarIke maLI jAya che. eTale ahIM ghaniSTha pratiyogitA e mAtra ghaTavAvacchinna ja che. paNa sAdhyatAvacchedakaprameya+tabhinna evA ghaTavAdithI avacchinna nathI. arthAt tenAthI anavacchinna che. A pratiyogitAno anavacchedaka prameya e ja sAdhyatAvacchedaka che. mATe lakSaNa ghaTI jatA avyApti na Ave. "paTe prameyavatughaTobhaya nAsti" e pratIti anusAra prameyavatughaTatva e ubhayathI avacchinna maLI jAya che. ane ghaTaniSTha pratiyogitA (ghaTAbhAvanI) A pratiyogitAthI bhinna maLI rahe che. mATe koI doSa na rahe. jAgadIzI -- yena rUpeNa sAdhyatAvacchedakatvaM tena rUpeNa tadanavacchinnaprakAratAvacchedakasya vA taditarapadena vivkssittvaat| candrazekharIyAH nanu supThu paribhASA AdRtA bhavadbhiH / kintu sA paribhASA avyApakatAghaTitA / vyApakatvam ca gurubhUtam vyAptinirUpakatvAtmakaM ca, tathA ca idaM lakSaNam vyAptighaTitam / ataH vyAptilakSaNe eva vyaapti-prveshaat| AtmAzrayadApo'pi jAghaTIti iti cet tarhi yena rUpeNa sAdhyatAvacchedakatA, tena rUpeNa sAdhyatAvacchedakAnavacchinnA yA prakAratA / tadavacchedakaM eva sAdhyatAvacchedakabhinnatvena vivakSitam iti bodhyam / . prameyavadvAn dhUmAt "iti atra sAdhye prameyavati niSThAyAHsAdhyatAyAH avacchedakaM prameyam / tasmin prameye yA *sAdhyatAvacchedakatA / sA prameyatvena rUpeNa asti / arthAt prameyatvAvacchinnA sAdhyatAvacchedakatA prameye vartate / atha ca 'ghaTavat bhUtalaM' iti jJAne viSayIbhUte ghaTe yA prakAratA, sA ghaTatvAtmakaprameyAvacchinnA / ataH ghaTatvAtmake prmeye| prakAratAvacchedakatA / kintu sA avacchedakatA ghaTatvatvena rUpeNa asti, natu prameyatvena rUpeNa / arthAt ghaTatvatvAvacchinnA tAdRzaprakAratAvacchedakatA vartate ghaTatve / kintu prameyatvAvacchinnA tAdRzaprakAratAvacchedakatA ghaTatve nAsti / ataH prameyatvena rUpeNa prameyAtmakaghaTatvAnavacchinnA eva iyaM prakAratA, tatprakAratAvacchedakaM ghaTatvaM / tathA ca etannUtanaparibhASAbalAt ghaTatvaM sAdhyatAvacchedakabhinnatvena grahItuM zakyate / tathA ca sAdhyatAvacchedakabhinnasya prasiddhatvena, pUrvoktarItyA avyApti-nirAsaH sukaraH / iyaM ca paribhASA na vyApakatvaghaTitA ataH na gauravaM, na vA AtmAzrayaH ityapi cintyam / / candrazekharIyAH praznaH tamArI A sAdhyatAvacchedakabhinnatvanI pAribhASika vyAkhyA e avyApakatvathI ghaTita //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSa 652 'yandrazeSArIyA' nAmanI saMskRta+142tI saTAmo.8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 che. ane vyApakatAnuM lakSaNa ghaNuM moTuM hovAthI AnAthI ghaTita vyApti-lakSaNa paNa gauravavALuM bane che. vaLI, vyApataMkavyAptinirUpakatva evo artha thAya. Ama A vyAptinA lakSaNamAM ja ghaTaka tarIke vyAptino niveza thaI javAthI AtmAzraya doSa paNa Ave. 3 uttara: to pachI evo artha karavo ke "sAdhyatAvacchedakatA je dharmathI avacchinna hoya. te dharmathI viziSTa evA sAdhyatAvacchedakathI anavacchinna evI prakAratAno avacchedaka je bane, te "sAdhyatAvacchedakabhinna" tarIke laI zakAya." ahIM, prameya e sAdhyatAvacchedaka che. temAM je sAdhyatAvacchedakatA che. te prameyatvadharmAvacchinna che. have "ghaTavat bhUtala" e jJAnamAM ghaTamAM je prakAranA che. e joke ghaTatvarUpa prameyathI avacchinna ja che. paNa e ghaTatvamAM je prakAratAvacchedakatA AvI. e ghaTatatvAvacchinna che. prameyavAvacchinna nathI. Ama ahIM ghaTamAM rahelI prakAratA e prameyatvena rUpeNa ghaTavAvacchinna nathI. paNa ghaTatatvana rUpeNa ghaTavAvacchinna che. eTale A prakAratA e prameyatvena rUpeNa prameyA (=ghaTavAdi) navacchinna ja che. ane AvI prakAratAno avacchedaka ghaTatva che. eTale ghaTava e sAdhyatAvacchedakabhinna tarIke laI zakAya che. eTale pachI upara pramANe avyAptino nirAsa paNa thaze. te A pramANe- prameyavatvAn dhUmatu emAM dhUmanA adhikaraNamAM rahelA ghaTAbhAvanI pratiyogitA mAtra ghaTavAvacchinna che. paNa sAdhyatAvacchedakastadubhinnAvacchinna nathI. ane te pratiyogitAno anavacchedaka prameya e ja sAdhyatAvacchedaka maLI javAthI avyApti na Ave. jAgadIzI -- sAdhyatAvacchedakabhinno yaH sAdhyaniSTho dharmastadanavacchedyA tu pratiyogitA na nivezyA, // // // // // // // candrazekharIyAH nanu pUrvaM "vahinamAn dhUmAt" sthale avyAptivAraNAya sAdhyatAvacchedakatadbhinnobhayadharmAnavacchinnA eva hetvadhikaraNavRtti-abhAvapratiyogitA grAhyA iti vivakSitam / tAdRzavivakSAyAM kRtAyAM satyAM prameyavadvAn iti: atra sAdhyatAvacchedakabhinnasya aprasiddhyA avyAptiH AgatA / tannivAraNAya sAdhyatAvacchedakabhinnatvaM gurubhUtaM pAribhASikaM AdRtam / kiM evam nirarthakameva klezaH kriyate / etat sarvaM tyaktvA vahnimAn dhUmAt iti atra avyAptivAraNAya etAvadeva ucyate yaduta sAdhyatAvacchedakabhinno yaH dharmaH sAdhyaniSThaH, tadnavacchedyA yA pratiyogitA tadanavacchedaka sAdhyatAvacchedakaM ...ityAdi / tAvataiva avyAptivAraNasambhavAt / tathAhi-sAdhyatAvacchedakaM vahnitvaM, tadbhinno vahnisvarUpasAdhyaniSTho mahAnasIyatvadharmaH asti / tathA ca parvatavRtti-mahAnasIyavahni-abhAvasya pratiyogitA tAdRzadharmAnavacchedyA na bhavati / kintu sAdhyatAvacchedakabhinna-sAdhyaniSTha-mahAnasIyatvAtmakadharmAvacchedyA bhavati / tasmAt sA na gRhyate / kintu tAdRzadharmAnavacchedyA ghaTAbhAvIyapratiyogitA eva grAhyA / tatpratiyogitAnavacchedakaM vahnitvaM sAdhyatAvacchedakaM... iti na avyAptiH / iti cet 1 [nanu bhavannirUpitA uparyuktapratiyogitA gRhyate tadApi prameyavadvAn dhUmAt iti atra avyAptiH tadavasthaiva / / tathAhi atra sAdhyatAvacchedakaM prameyam / tataH sarveSA padArthAnAM prameyAtmakatvAt sAdhyatAvacchedakabhinnasyaiva aprasiddhatvena // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 09 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 1 tAdRzadharmaghaTitA pratiyogitA eva durupapannA / tasmAt vyAptilakSaNaM atra avyAptam eva bhavati iti cet ? na, yathA: yuSmadbhiH pUrvaM pAribhASikaM sAdhyatAvacchedakabhinnatvaM nirUpitam, tathaiva asmAbhirapi tad aGgIkriyate / tathA ca ghaTatvAdikaM sAdhyatAvacchedakabhinnameva iti kathaM sAdhyatAvacchedakabhinnasya aprasiddhiprayuktA avyAptiH pratiSThAM yAti ? evaM ca sAdhyatAvacchedakadharma-tadbhinnadharmAnavacchinnA pratiyogitA yA yuSmAbhiH lakSaNaghaTakIkRtA / asmAbhiH tAM parityajya yadi sAdhyatAvacchedakabhinna-sAdhyaniSTha-dharmAvacchinnA pratiyogitA lakSaNaghaTakIkriyate, tadA ko doSo'smAkam iti cet atrocyate / evaM pAribhASikavyAkhyAM svIkRtya sAdhyatAvacchedakabhinnasya prasiddhiH yadyapi kriyate tvayA / tathApi nAvyAptinirAso bhaviSyati / yato ghaTatva-paTatva- pustakatvAdayaH sarve eva dharmAH niruktarItyA sAdhyatAvacchedakaprameyabhinnAH sAdhye prameyavati vartamAnAH ca / tathA ca sarvAH api pratiyogitAH tAdRzadharmAvacchinnA eva iti tAdRzadharmAnavacchinnAyAH, pratiyogitAyAH eva aprasiddhiH bhavati / yataH ko'pi dharmaH sAdhyatAvacchedakabhinnaH sAdhyaniSThazcaiva / evaM pratiyogitAyAH eva aprasiddhatvAt tadghaTitaM vyAptilakSaNaM api yuSmanmate avyAptimat / tathApi atra jAgadIzyAM tasya nirUpaNaM kRtaM nAsti, ataH * asmAbhiH kevalaM ullekhaH kriyate iti dhyeyam ] candrazekharIyA: prazna: hvimAn dhUmAt mAM AvatI avyApti nivAravA mATe tame sAdhyatAvacchedakatabhinna-ubhayadharmathI anavacchinna pratiyogitA levAnI vAta karelI. ane ema karavAthI prameyavatvAmAM pAchI avyApti AvI. tene nivAravA "tabhinna" padanI pAribhASika vyAkhyA paNa karavI paDI. paNa kharI vAta to e che ke vahnimAn dhUmAt sthale bIjI rIte avyApti dUra thaI ja jAya che. te A rIte - "sAdhyatAvacchedakathI bhinna evo je sAdhyamAM rahelo dharma hoya tenAthI anavacchinna=anavacchedya evI pratiyogitA levAnI." dhUmAdhikaraNa parvatAdimAM mahAnasIyavahnino abhAva lIdho. paNa enI pratiyogitA to mahAnasIyatva ane vastitva e be dharmathI avacchinna che. emAM mahAnasIyatvadharma e sAdhyatAvacchedakathI bhinna paNa che. ane pAcho sAdhya evA vahnimAM paNa te mahAnasIyatvadharma rahelo che. ane tethI A pratiyogitA to sAdhyatAvacchedakabhinna+sAdhyaniSTha evA mahAnasIyatvadharmathI paNa avacchinna hovAthI A pratiyogitA na levAya. paNa ghaTAbhAvanI ghaTamAM rahelI pratiyogitA laI zakAya. kemake e ghaTatvathI avacchinna che. ane ghaTatva e sAdhyatAvacchedaka evA vahnitvathI *bhinna hovA chatAM paNa sAdhyaniSTha na hovAthI A pratiyogitA tAdazadharmathI anavacchinna ja gaNAya. ane A pratiyogitAno anavacchedaka vahnitva e ja sAdhyatAvacchedaka maLI javAthI koI avyApti na Ave. [uttara: pahelI vAta to e ke tamArA kahevA pramANenI pratiyogitA laIe to ya prameyavatvAnu sthale sAdhyatAvacchedaka evA prameyathI bhinnanI prasiddhi ja nathI. eTale avyApti to Avaze ja. bhale e vahvimAn sthale na Ave paNa prameyavatvAnu sthale to AvavAnI ja.] [praznaH e avyApti nivAravA mATe tame je pAribhASika vyAkhyA karelI. e ame paNa svIkArI lezuM. Ama e rIte e sthale paNa avyApti na Ave. eTale " sAdhyatAvacchedaka+tabhinna-ubhayadharmAnavacchinna evI pratiyogitAne lakSaNamAM ghaTaka banAvavAne badale sAdhyatAvacchedakabhinna+sAdhyaniSTha evA dharmathI anavacchinna pratiyogitAne lakSaNa ghaTaka banAvIe to zuM vAMdho? sAdhyatAvacchedaka=sAdhyatAvacchedaka prameyathI bhinna ane //////////////////////////////////////// ////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 10 ////////// Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 prameyavaniSTha evo ghaTavAdi, ane tenAthI anavacchinna evI pratiyogitA paTAbhAvanA pratiyogI paTamAM maLe. te pratiyogitAno avacchedaka paTava ane anavacchedaka prameyavasva che. ane e ja sAdhyatAvacchedaka che. Ama lakSaNa ghaTI jAya che. * . jAgadIzI -- tathA sati tAdRzapratiyogitAzUnyasAdhyasAmAnAdhikaraNyasyaiva vyAptitvasambhave sAdhyatAvacchedakasya tadanavacchedakatvAnusaraNavaiyarthyApatteH, candrazekharIyAH atrocyate / evaM sati "tAdRzapratiyogitAzUnyaM yat sAdhyaM tatsAmAnAdhikaraNyaM hetuniSThA vyAptiH" ityeva vaktuM samyak / tAvataiva avyApti-nirAsAt / yataH tAdRzapratiyogitA vahnau nAsti, kintu ghaTAdau / tathA ca tAdRzapratiyogitAzUnyaH yaH vahniH, tena samaM sAmAnAdhikaraNyaM dhUmasya asti / ataH nAvyAptiH / evaM ca sati dIdhityAM yat "tAdRzapratiyogitAnavacchedakaM yat sAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnaM yat sAdhyam" ityAdi nirUpitam tat nirarthakameva / / tadvinApi nirupitarItyA lakSaNasamanvayasaMbhavAt / candrazekharIyAH uttaraH jo ema ja levAnuM hoya to pachI dIdhitimAM je tAdazapratiyogitA-anavacchedaka evo sAdhyatAvacchedaka. ityAdi laMbANa kareluM che. e nirarthaka bane. kemake have to mAtra tamArA kahevA pramANenI pratiyogitAthI zUnya evo je sAdhya hoya tene sAmAnAdhikaraNya e hetunI vyApti ema kahevAthI ja badhuM kAma patI jAya che. vahnimAnuM sthale ghaTAbhAvanI ghaTamAM rahelI pratiyogitA e sAdhyatAvacchedakabhinna evA sAdhyaniSTha dharmathI avacchinna nathI. paNa sAdhyamAM na rahelA ghaTavadharmathI avacchinna che. e pratiyogitA levAze. ane te pratiyogitAthI zUnya evo vahni sAdhya che ja. Ama lakSaNa maLI jatA koI avyApti ja na Ave. to pachI dIdhitimAM je pratiyogitAnavacchedaka-sAdhyatAvacchedaka. ityAdi lakhela che. e nakAmuM ja banI jAya che. mATe tamArI A vAta ucita nathI. primeyavatrAnuM sthale sAdhyatAvacchedakaprameyathI bhinna ane prameyaniSTha evo ghaTavAdi dharma maLe. tema paTavAdi paNa maLe ja. kemake je sAdhyatAvacchedaka bhinnatvanI paribhASA bAMdhI che. eka anusAra prameya vinAnA tamAma padArtho sAdhyatAvacchedakaprameyathI bhinna ane prameyaniSTha banI javAnA. eTale koIpaNa pratiyogitA tAdazadharmathI avacchinna ja banavAnI. anavacchinnapratiyogitA maLavAnI nathI. mATe A Dle to teone avyApti che ja. chatAM A dRSTAnnanI carcA atre karI na hovAthI ame paNa kauMsamAM ja A carcA mukI che.] // //// //// // // // jAgadIzI -- api ca prameyavAn vAcyatvAdityAdAvavyAptiH, tathA hi sAdhyatAvacchedakAtiriktaM. yat sAdhyavRtti ghaTatvAdikaM tadanavacchedyapratiyogitAkasya hetusamAnAdhikaraNAbhAvasyAprasiddheriti nvyaa|| //// //// // // // candrazekharIyAH na ca na dIdhitikArAH sarvajJAH teSAmapi chadmasthatvAt kSatisaMbhavAt / evaM ca yadi gurubhUtaM. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 11 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 taduktalakSaNaM parityajya laghubhUtena lakSaNenaiva sarvaM susthaM bhavitumarhati, tarhi mudhaiva dIdhitilakSaNasya kadAgrahaH kartuM nocitaH iti vAcyam / yadi bhavaduktaM lakSaNaM sarvathA nirdoSameva abhavat tadA etat vaktuM ucitaM bhavatA / kintu prameyavAn / vAcyatvAt iti atra avyAptigrastaM bhavadbhirabhimataM lakSaNam / tathAhi-atra sAdhyatAvacchedakaM prameyatvam, tadbhinnA ghaTatvapaTatva-pustakatvAdayaH sarve'pi dharmAH prameyAtmakasAdhyaniSThAH eva / ataH sarvAH api pratiyogitAH tAdRzadharmAvacchinnAH eva iti tAdRzadharmAnavacchinnAyAH pratiyogitAyAH eva aprasiddhatvAt tadghaTitavyAptilakSaNam avyAptam / atra hi. prameyatvadharmaH ekaH eva sAdhyatAvacchedakabhinno nAsti / yadi prameyatvadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH prasiddho bhavet tarhi , tAdRzapratiyogitA sAdhyatAvacchedakabhinna-sAdhyaniSThadharmAnavacchinnA bhavet / kintu kutrApi prameyatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya / aprasiddhatvAt na tAdRzI pratiyogitA prasiddhA / ataH avyAptirasti eva iti dhyeyam / itthaM tAvat navyaiH uparyukto grantho *niruupitH| huM candrazekharIyA: praznaH dIdhitikAra kaMI bhagavAnuM nathI ke e je lakhe e badhuM ja sAcuM ja mAnavuM paDe. jo enA kahelA lakSaNamAM amukazabdo nakAmA ja banI jatAM hoya ane nAnuM lakSaNa maLatuM hoya to pachI e dIdhitinuM lakSaNa choDI daIne nAnuM lakSaNa zA mATe na manAya? uttara: tamAruM kaheluM lakSaNa mAnIe to prameyavAnuM vAcyatvA mAM AvyApti Ave ja che. kemake sAdhyatAvacchedaka prameyatva che. ghaTatva-paTavAdi dharmo tenAthI bhinna che. ane ghaTAdiprameyAtmaka sAdhyamAM rahelA paNa che. Ama prameyatva vinAnA tamAma dharmo AvA ja prakAranA maLavAnA. eTale ghaTAbhAva-paTAbhAva vigere koIpaNa abhAvanI pratiyogitA e sAdhyatAvacchedakabhinnasAdhyaniSTha evA ghaTatAdi dharmothI avacchinna ja banavAnI Ama tenAthI anavacchinna pratiyogitA ja aprasiddha banavAthI tenAthI ghaTita evuM lakSaNa ahIM avyApta banavAnuM. eTale ja tamArI vAta na svIkArAya. jo sAdhyatAvacchedaka-tabhinna-bhiyAnavacchinnA evI pratiyogitA laIe to vAMdho na Ave. kemake sAdhyatAvacchedaka prameyatva ane tabhinna ghaTatyAdi e ubhayathI anavacchinna evI ghaTaniSTha pratiyogitA che. ane teno anavacchedaka prameyatva e ja sAdhyatAvacchedaka hovAthI avyApti AvatI nathI. A pramANe navyo kahe che. // //////////// //// //// jAgadIzI -- hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyA paryAptyadhikaraNabhinnatvaM sAdhyatAvacchedakasya vAcyamiti kazcit ////////////// ////////// ////// .. candrazekharIyAH atrAha kazcit aviditaparamArtho mUDhaH vahnimAn dhUmAt iti atra avyAptivAraNAya evaM vaktavyam yaduta hetusamAnAdhikaraNo yo'bhAvaH, tatpratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptisambandhena yat adhikaraNaM, tadbhinna sAdhyatAvacchedakaM ...ityAdi / tathA ca dhUmAdhikaraNe parvate vartamAnasya mahAnasIyavahni-abhAvasya pratiyogitAyAH / mahAnasIyavaliniSThAyAH avacchedakaM mahAnasIyavahnitvam mahAnasIyatvaM vahnitvaM ca iti ubhayaM / tayoH mahAnasIyatvavahnitvayoH pratiyogitAvacchedakatA vartate / iyaM avacchedakatA paryAptisambandhena ubhayasmin eva vartate na tu pratyeka ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 12 d`A////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 1 mahAnasIyatve vahnitve ca svatantrA / tathA ca tAdRgavacchedakatAyA paryAptisambandhena adhikaraNaM ubhayaM, na tu svataMtra vahnitvam / tena vahnitvaM tAdRzAdhikaraNabhinnaM sAdhyatAvacchedakaM mIlitaM iti lakSaNasamanvayAt nAvyAptiH / yathA ghaTapaTa-pustakeSu apekSAbuddhijanyA tritvasaMkhyA samavAyena pratyekaM vartamAnA'pi paryAptisambandhena na pratyekaM vartate kintu triSu samudAyarUpeSveva / evamatrApi jJeyam iti / ////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////// candrazekharIyA: prazna: hetusamAnAdhikaraNa-abhAvanI pratiyogitAnA avacchedaka je bane. temAM rahelI je pratiyogitAvacchedakatA che. tenuM paryAptisaMbaMdhathI je adhika2Na bane. tenAthI bhinna evo sAdhyatAvacchedaka levo. Ama karavAthI paNa avyApti nIkaLI jaze. te A pramANe-vahvimAn dhUmAt sthale dhUmAdhika2Na evA parvatamAM tame mahAnasIya vahnino abhAva lIdho. te abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka mahAnasIyavahnitva=mahAnasIyatva ane vahnitva che. beyamAM pratiyogitAvacchedakatA AvI. have paryApti saMbaMdhathI A pratiyogitAvacchedakatA A bemAM sAthe ja rahe. svataMtra koIpaNa ekamAM rahI na zake. jema tritvAdi saMkhyAo samavAyasaMbaMdhathI bhale ekalA ghaTAdimAM rahI zake. paNa paryAptisaMbaMdhathI to e tritvasaMkhyAnuM adhikaraNa traNa ja bane. koIpaNa eka na banI zake. tema A avacchedakatAnuM paryAptisaMbaMdhathI adhikaraNa mahAnasIyatvavahnitva e be bhegA ja bane. ekaluM mahAnasIyatva ke ekaluM vahnitva e prati. avacchedakatAnuM paryAptisaMbaMdhathI adhikaraNa na ja bane. eTale vahnitva e paryApti saMbaMdhathI tAdaza-avacchedakatAnuM adhikaraNa nathI. paNa evA adhikaraNathI bhinna che. ane e ja sAdhyatA-avacchedaka che Ama lakSaNa samanvaya thaI jatAM avyApti na Ave. jagadIza -- tantra, pratyekamubhayatra paryyAptisambandhenAsato'vacchedakatvasyobhayatra paryyAptisambandhena sattvAyogAt / candrazekharIyAH atra pratividhIyate yad vastu yena sambandhena pratyekAdhikaraNeSu na vartate, tad vastu tena sambandhena adhikaraNasamudAye'pi na vartate iti niyamaH / arthAt yad vastu yena sambandhena pratyekAdhikaraNeSu vartate / tadeva vastu tena sambandhena adhikaraNasamudAye vartate / yathA ghaTatvaM samavAyena pratyekaghaTAdiSu vartate / evaM ghaTatvaM samavAyena ghaTasAmAnyeSuH vartate / atra yadi pratiyogitAvacchedakatA pratyekaM vahnitve mahAnasIyatve na vartate tarhi ubhayasmin api na vartate eva / yadi ca "pratiyogitAvacchedakatA ubhayasmin vartate" iti abhimanyate / tarhi anAyatyA uktaniyamAnusAreNa pratyekasminnapi vartate iti anicchatA'pi abhyupagantavyam / tathA ca vahnitvaM paryAptisambandhena pratiyogitA- vacchedakatAdhikaraNameva tu tadbhinnaM iti vyarthaH prayAso bhavadbhiravyAptinirAkaraNAya kRtaH / [nanu nAyaM niyamaH yuktaH / tritvAdisaMkhyAnAM paryAptisambandhena pratyekaM ghaTAdau avRttitve'pi ghaTa-paTa - pustakeSu paryAptisambandhena vRtitvam abhimatameva / na ca tritvasya samavAyena pratyekaM vRtitvAt paryAptisambandhena triSu vRttitve'pi na niyamabhaGgaH iti vAcyam / evaM yadi bhinnasambandhena nirvacanaM kriyate, tadA pratiyogitAvacchedakatA'pi svarUpasambandhena: //////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 13 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 pratyekaM mahAnasIyatve vahnitve ca vartate / ataH paryAptisambandhena ubhayavRttitve'pi na kSatiH / kiJca jAgadIzyAMka "paryAptisambandhena avacchedakatAyAH pratyekaM avRttitvAt paryAptisambandhena ubhayasmin na vartate" iti uktam asti / / ataH bhinnasambandhena niyamanirvacanaM na jAgadIzbhiprAyakaM kintu svAcchandikaM / ataH na tat samyag / evaM ca tAdRzAvacchedakatAyA , paryAptisambandhena adhikaraNaM mahAnasIyatva-vahinatvobhayameva / tadbhinnaM ca vahnitvaM sAdhyatAvacchedakaM iti nAvyAptiH / iti? cet satyam, jagadIzena pratyekAvRtteH samUhAvRttitvam nirUpitam / tena etad jJAyate yaduta jagadIzasya "tritvAdisaMkhyA paryAptisambandhenA'pi pratyekaM ghaTAdiSu vartate" iti abhimatam / ataH tatra tritvAdInAM pratyekeSu vRttitvAt tryAdiSu. vRttitvam nirAbAdham / atra tu avacchedakatAyAH pratyekaM avRttitvAt ubhayasmin avRttitvameva iti avyAptistadavasthaiva / / yataH pratiyogitAvacchedakatAyAH paryAptisambandhena adhikaraNatAyAH eva aprasiddhatvAt yadi ubhayasmin tAdRzAdhikaraNatA svIkriyate / tarhi pratyekaM tAdRzAdhikaraNatA mantavyA / evaM ca vahnitve'pi paryAptisambandhena pratiyogitAvacchedakatA asti eva iti pUrvavat avyaaptiH| atra asmAkaM tu idaM rucitam / apekSAbuddhyA ghaTa-paTa-pustakeSu tritvasaMkhyA utpannA / sA ca saMkhyA ghaTe bhinnA paTe bhinnA pustake ca bhinnA / sA ca saMkhyA samavAyenaiva vartate / atra kA saMkhyA paryAptisambandhena triSvapi vartate iti cintanIyam / 'yadi ghaTavRtti-tritvasaMkhyA paryAptisambandhena triSvapi vartate' iti ucyate, tarhi paTa-pustakAdivRttitritvasaMkhyAbhyAM saha vinigamanAvirahaH / ataH etAbhiH tisRbhiH saMkhyAbhiH bhinnA caturthI tritvasaMkhyA paryAptisambandhena triSu vartate iti mantavyam / tacca ayuktam / tAdRzasaMkhyAyAH aprAmANikatvAt iti saMkhyAdRSTAnta eva ayuktaH iti me pratibhAti / atra bahu cintyam tattu vistarabhayAt saMkSipyate] candrazekharIyA: uttaraH je padArtha je saMbaMdhathI pratyeka adhikaraNamAM na rahe te padArtha te saMbaMdhathI adhikaraNa sAmAnyamAM paNa rahI na zake. je padArtha je saMbaMdhathI pratyeka adhikaraNamAM svataMtra paNe rahI zake te padArtha te saMbaMdhathI badhA adhikaraNamAM eka sAthe rahI zake. jema ke ghaTava e samavAyathI dareke dareka ghaTamAM svataMtrapaNe rahe ja che. to e ghaTatva e samavAyathI tamAma ghaTomAM raheluM paNa gaNI zakAya che. have jo pratiyogitA-avacchedakatA e paryAptisaMbaMdhathI mAtra mahAnasIyatva ke vahnitvamAM na rahI zakatI hoya to pachI e avacchedakatA paryA. saMbaMdhathI te ubhayamAM paNa rahI na ja zake. ane chatAM jo e avacchedakatA paryA saMbaMdhathI te ubhayamAM rAkhatA ja kaho to e avacchedakatAne svataMtrapaNe vahnitvamahAnasIyatvamAM rahenArI mAnavI ja joIe. ane ema mAnIe eTale tAdazAvacchedakatAnuM paryApti saMbaMdhathI adhikaraNa vahnitva banI ja jAya che. eTale avyApti AvavAnI ja che. mATe tamAruM A nirvacana barAbara nathI. che [prazna: A tamAro niyama khoTo che. trivAdisaMkhyAo paryApti saMbaMdhathI pratyekamAM nathI rahetI ane chatAM trityAdi saMkhyAo paryAptisaMbaMdhathI traNasamudAyamAM to rahe ja che. eTale niyama ja khoTo che. ke uttaraH trivAdi saMkhyA samavAyathI to pratyekanI aMdara svataMtra rahe ja che ne? eTale pachI tene paryAptithI traNa samudAyamAM rAkhavAmAM vAMdho nathI. arthAtu uparano niyama jaLavAI rahe che. siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 14 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke praznaH nA. tame niyamamAM kahyuM che ke je vastu je saMbaMdhathI pratyekamAM rahe te ja saMbaMdhathI te samUhamAM rahI zake jo ema na hoya ane game te saMbaMdhathI pratyekamAM ane game te saMbaMdhathI sAmAnyamAM rAkhavAnI vivakSA hoya to to pachI A prati. avacchedakatA paNa svarUpa saMbaMdhathI to pratyekamAM vahnitva-mahAnasIyatvamAM rahe ja che. ane tethI tene paryAptisaMbaMdhathI ubhayamAM rAkhavAmAM koI vAMdho na Ave. eTale uktaniyama pramANe paNa amane koI vAMdho Avato nathI. uttaraH jAgadIzI paMktimAM to spaSTa lakhyuM ja che ke "darekamAM paryAptisaMbaMdhathI na rahenAra avacchedakatA e ubhayamAM paNa paryAptisaMbaMdhathI rahI zakatI ja nathI" Ama eka vAta to nakkI ke saMbaMdha to beya sthAne eka ja levAno che. ane ema karIe to pachI trityAdi saMkhyA paryAptisaMbaMdhathI pratyekamAM avRti hovA chatAM samudAyamAM vRtti mAnela hovAthI A niyamano bhaMga ja thAya che. Ano uttara A pramANe hoI zake. jAgadIzInA mate dvivAdi saMkhyAo paNa paryApti saMbaMdhathI pratyekamAM rahenArI mAnelI hovI joIe. to ja teo A niyama banAvI zake. che kharI vAta to e lAge che ke ghaTa-paTa-pustaka e traNeyamAM trivasaMkhyA utpanna thaI. have samavAyathI to ghaTamAM tritva paTamAM tritva ane pustakamAM ya tritva raheluM mAneluM che. ane e badhA tri judA judA ja che. have A 3 tritvamAMthI kayuM tritva paryAptisaMbaMdhathI traNeyamAM rahe che?" ema mAnavAmAM vinigamanAviraha Ave. eTale have koI cothuM tritva lAvavuM paDaze. ane ene paryAptisaMbaMdhathI traNeyamAM rAkhavuM paDaze. paNa AvuM tritva mAnavAmAM ja kharekhara koI pramANa nathI. eTale kharekhara to dareka trivAdi saMkhyAnuM dRSTAnta ja anucita che.] IK jAgadIzI -- (vahnimAna dhUmAdityAdau dhUmAdiniSThatattadvyaktitvAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasya vahnitvAvacchinnA-nirUpitatvAdAha-*taddharmAvacchinneneti ) dravyatvAdirUpeNa dhUme yena kenApi valivyApyatvasya dhUmasAmAnye vA tattadvahni (tvAvacchinnanirUpita) vyApyatvasya ca vAraNArthaM viziSya lakSyaM nirdishti*tdruupvishissttsyetyaadinaa*| 2 candrazekharIyAH lakSaNaM nAma lakSye svetarabhedAnumApako hetuH / yathA sAsnAvatvam lakSaNam "gauH svetarabhedavatI: sAsnAvattvAt" iti anumAnadvArA lakSye gavi svetarabhedAnumApakaM bhavati / atrApi vyApti-lakSaNaM kriyate / tacca svetarabhedAnumApakaM bhavati / lakSyaM ca vyAptiH kimAkArA? iti praznaH sahajaH / tadutaraM tu dIdhityAm "tadpaviziSTasya taddharmAvacchinnayAvannirUpitA vyAptiH" iti granthena dattaM / tathA hi dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThaM dhUmatvAvacchinnadhUmavyApaka vahnitvAvacchinnayAvadvahninirUpitaM sAmAnAdhikaraNyam (pakSaH) svetarabhedavat (sAdhya) pratiyogivyadhikaraNa-dhUmatvaviziSTadhUmahetu-samAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedaka //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 15 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 1 ////////////////// //////////////////// sAdhyatAvacchedaka-vahnitvAvacchinna ( yat kiMcit) vhniniruupitsaamaanaadhikrnnytvaat| (hetuH) anena vyAptau svetarabhedAnumitiH kriyate / atra pakSaH eva vyAptirUpo lakSyAtmako jJeyaH hetustu lakSaNam / nanu kevalaM dhUmatvAvacchinnadhUmavyApaka vahnitvAvacchinnayAvadvahninirUpitaM sAmAnAdhikaraNyam ityeva pakSaH kartavyaH / hetau "tAdRzavahninirUpita-dhUmatvAvacchinnadhUmaniSTha-sAmAnAdhikaraNyatvAt" iti pariSkAraM kRtvA dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThatvavizeSaNaM dIyatAm iti cet tarhi dravyatvAvacchinnadhUmaniSThaM tAdRzasAmAnAdhikaraNyam api pakSAntarbhUtam / tatra ca dhUmatvAvacchinnadhUmaniSTha-sAmAnAdhikaraNyatvAtmakahetoH asattvAt bhAgAsiddhiH / atra dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThaM sAmAnAdhikaraNyam api pakSAntarbhUtam / tatra ca hetoH sattvAt svarUpAsiddhiH na bhavati / sarveSu pakSeSu hetvabhAvaH svarUpAsiddhiH, sarveSAM pakSAnAM madhye keSucideva hetvabhAvastu bhAgAsiddhiH iti vivekaH / tathA ca bhavaduktAnumAnasvIkaraNe bhAgAsiddhidoSasaMbhavAt anarthakaM tad nirupaNam / nanu tarhi dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThaM vahninirUpitasAmAnAdhikaraNyam svetarabhedavattAdRzapratiyogitAnavacchedaka (vahnitva) sAdhyatAvacchedakavahnitvAvacchinnavahnisAmAnyanirUpitasAmAnAdhikaraNyatvAt iti vaktavyam / arthAt pakSAt "vahnitvAvacchinnayAvadvahninirUpitatvaM" niSkAzya hetumadhye pravezyam / evaM karaNe ko doSaH iti cet sA eva bhAgAsiddhiH nipprtibndhaa| tathA hi-evaM hi dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThaM mahAnasIyavahnyAdinirUpitasAmAnAdhikaraNyaM api pakSAntargatam / tatra ca vahnitvAvacchinnayAvadvahninirUpita sAmAnAdhikaraNyatvAtmakahetoH asattvAt bhAgAsiddhiH / ataH yathoktameva anumAnaM pratipattavyam / candrazekharIyA: koIpaNa lakSaNa e lakSyane pakSa banAvIne temAM svetarabhedanI anumiti karAvavAmAM kAma Ave che. jemake sAsnAvattva e gAyanuM lakSaNa che. to gauH svetarabhedavatI sAsnAvatthAt e anumAna dvArA gAyamAM go-itarabhedanI siddhi thAya. ahIM paNa vyAptinuM lakSaNa banAvIe chIe eTale e lakSaNa vyApti=pakSamAM=lakSyamAM sveta2bhedanuM anumAna karAvI Ape. paNa ahIM lakSyano AkAra to batAvavo ja paDe ne? dIdhitimAM "tapaviziSTaya taddharmAvacchinnayAvanirUpita sAmAnAdhikaraNya e vyApti" e zabdo dvArA lakSyano nirdeza karelo che. ane lakSaNa to ApaNe joI ja gayA. eTale A pramANe anumAna thAya ke dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThaM dhUmavyApakavahnitvAvacchinnavahninirUpitaM sAmAnAdhikaraNyaM (pakSaH) svetarabhedavat pratiyogi-asamAnAdhikaraNa-dhUmatvaviziSTadhUmasamAnAdhikaraNa-abhAva-pratiyogitAnavacchedaka-sAdhyatAvacchedaka-vahnitvAvacchinna (yatkiMcit) vahninirUpitadhUmatvAvacchinnadhUmaniSThasAmAnAdhikaraNyatvAt "(hetuH ) AmAM pakSamAM dhUmatvAvacchinna mukavAne badale mAtra dhUmaniSTha" mukIe ane hetumAM ja tAdazavahninirUpitaevuM sAmAnAdhika2Nya e dhUmatvAvacchinnadhUmaniSTha ta2Ike laI laIe to anumAnano AkAra vahnitvAvacchinnavahninirUpitaM sAmAnAdhikaraNyam svetarabhedavat. //////////////////////////////////// ////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 19 ////////////// Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// * pratiyogi... vahnitvAvacchinna (yatkiMcit vahni) nirUpita-dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThasAmAnAdhikaraNyatvAt" have Ama artha karIe to jema dhUmamAM raheluM sAmAnAdhikaraNya e pakSa bane. tema dravyavAvacchinnadravyaniSTha evuM paNa tAdaza sAmAnAdhikaraNya e pakSa tarIke banaze. ane temAM to dhUmatvAvacchinnadhUmaniSTha sAmAnAdhikaraNya kavarUpa hetu ja na raheto hovAthI bhAgAsiddhi doSa Ave. [saMpUrNa pakSamAM hetu na rahe e svarUpAsiddhi ane pakSanA ekAda bhAgamAM hetu na rahe e bhAgAsiddhi]. che paNa ame kahyA pramANeno ja artha laIe to dravyavAvacchinna dravyaniSTha sAmAnAdhikaraNya e pakSa tarIke AvI ja na zake. kemake dhUmavAvacchinnadhUmaniSTha evuM ja tAdazasAmAnAdhikaraNya pakSa che. ane emAM to amAro hetu raheto hovAthI bhAgAsiddhi vigere koI doSa na Ave. have jo ema anumAna karIe ke dhUmatvAvacchinnadhUmaniSThaM (yatkiMcit) vahninirUpitaM sAmAnAdhikaraNyam svetarabhedavat pratiyogi... sAdhyatAvacchedakavahnitvAvacchinnayAvadvahninirUpitasAmAnAdhikaraNyatvAt to have ahIM to dhUmatAvacchinnaniSTha tattadvatrinirUpita tAdazasAmAnAdhikaraNya e paNa pakSa tarIke Ave. ane temAM vahnitnAvacchinnayAvatuvatrinirUpitasAmAnAdhikaraNyatva na rahetuM hovAthI pUrvavat bhAgAsiddhi doSa Ave. huM amArA anumAnamAM to dhUmatAvacchinnadhUmaniSTha vahnitnAvacchinnavarbhinirUpitasAmAnAdhikaraNya ja pakSa banavAnuM che. ane temAM ame Apelo hetu raheto hovAthI koI doSa raheto nathI. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- vyAptiH taddharmAvacchinnahetukatAdRzadharmAvacchinnavidheyakAnumiterjanakatAyA viSayavidhayA'vacchediketi tadarthaH tena vyAptipadenApi tAdRzasAmAnAdhikaraNyoktyA na paunaruktam / / (mahAnasIyavahnisAmAnAdhikaraNyasyaiva nikhilavalyAdivyAptitvamiti vyApteH sAmAnyarUpatAlAbhAya *yAvaditi* pUrvatra *yena kenApIti *ca) / / 1 / / 2candrazekharIyAH nanu vyAptiH tAvat tAdRzasAmAnAdhikaraNyarUpA / vyAptilakSaNamapi tAdRzasAmAnAdhikaraNyarUpam / / tato yathA 'gauH sAsnAvAn' iti ucyate, evaM vyAptiH sAmAnAdhikaraNyam tAdRzasAmAnAdhikaraNyam iti vaktavyam / atra ca 'ghaTaH ghaTaH' itivat punaruktidoSaH iti cet na vyAptipadena tAdRzasAmAnAdhikaraNyaM na atra vAcyam / kintu dhUmatvAvacchinnadhUmahetuka vahnitvAvacchinnavahnisAdhyakAnumitinirUpitA yA vyAptijJAnaniSThA kAraNatA, tatkAraNatAyAH viSayavidhayA avacchedikA yA, sA tAdRzasAmAnAdhikaraNyam iti vaktavyam / evaM ca na punaruktidoSaH / / vizeSAnupayogitvAt nAtra vistaraH kriyate iti dhyeyam / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo ka. 17. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 / atra lakSaNe yena kenApi mahAnasIyavalyAdirUpasAdhyena samaM sAmAnAdhikaraNyam vyAptiH uktA / tacca kevalaM. mahAnasIyadhUme vartate / ataH "iyaM vyAptiH pratidhUmaM bhinnA mA bhUt" ityAzayena dIdhityAM uktam yaduta lakSaNaniSThayaddharmapadena yaH hetutAvacchedakaH gRhyate "yaH dharmaH" padena ca yaH sAdhyatAvacchedakaH gRhyate hetutAvacchedaka-taddharmAvacchinne sAdhyatAvacchedakataddharmAvacchinnayAvanirUpitA vyAptiH abhyupagantavyA / itthaM ca mahAnasIyavahni-sAmAnAdhikaraNyamapi, nikhiladhUmeSu yAvannirUpitA ekaiva vyAptiH abhyupagantavyA na tu bhinnA ityAzayaH / ke candrazekharIyAH praznaH "vyApti e tAdazasAmAnAdhikaraNyarUpa che." ema tame kahezo ane vyAptitAdaza sAmAnAdhikaraNya ja che. eTale A to "tAdazasAmAnAdhikaraNya e tAdazasAmAnAdhikaraNyarUpa che." e ema kahevA jevuM thayuM. eTale A to "ghaTa ghaTa che" ema punarukti doSa Ave che. uttara: dhUmatAvacchinnadhUmahetuka tAdRzavahnitnAvacchinnasAdhyaka-anumitinI kAraNatA vyAptijJAnamAM AvI che. ane e vyAptijJAnamAM AvelI kAraNatAnI viSayavidhayA avacchedikA (vyApti) e tAdazasAmAnAdhikaraNya rUpa che. e pramANe ame kahIzuM. Ama kahevAthI punarukti doSa na Ave. [A padArtho vizeSa upayogI na hovAthI vadhu spaSTatA karI nathI.] ahIM koIpaNa sAdhyanI sAthe sAmAnAdhikaraNyane vyApti lakSaNa banAvela che. have e to mahAnasIyavahnimAtranI sAmAnAdhikaraNyatA paNa vyAptilakSaNa bane. A ja lakSaNa tamAme tamAma dhUmamAM rAkhavAnuM che. kemake nahIM to pratyeka dhUma ane pratyeka vahninI judI judI vyApti banI jAya. eTale kahyuM ke AvuM sAmAnAdhikaraNya je be dharmone laIne maLe che. e be dharmAvacchinna padArthomAM paraspara vyApya-vyApaka bhAva che. arthAt lakSaNamAM pahelA yidharma padathI dhUmatva lIdhuM che. ane yaH dharma tarIke vahnitva lIdhuM che. have sAmAnAdhikaraNya bhale mAtra mahAnalIyavahnine laIne lIdhuM. to paNa dhUmavAvacchinnadhUmasAmAnyamAM vahnitnAvacchinnayAvatuvahninI vyApti gaNavI. A mATe ja yAvat vigere zabdo mukyA che. jAgadIzI -- nanu daNDimAn daNDisaMyogAdityatrAvyAptiH cAlanInyAyena daNDamAtrasyaiva hetusmaanaadhikrnnaabhaavprtiyogitaavcchedktvaat| candrazekharIyAH atrAha pUrvapakSaH / dIdhityAmuktaM lakSaNaM "daNDimAn daNDisaMyogAt" iti atra avyAptam / yatra daNDisaMyogaH tatra daNDimAn iti ayaM saddhetuH / kintu lakSaNaM na ghaTate / tathA hi atra sAdhyaM daNDI / sAdhyatAvacchedakAH daMDAH / asatkalpanayA jagati trayo daMDAH santi iti kalpyate / prathamo dvitIyaH tRtIyazca / tatra bhUtale prathamadaMDI, parvate. 'dvitIyo daMDI, kASThe ca tRtIyo daMDI vartate / bhUtale dvitIyadaMDyabhAvaH, parvate tRtIyadaMDyabhAvaH, kASThe prathamadaMDyabhAvaH / ca vartate / evaM ca daMDisaMyogAtmakahetoH adhikaraNIbhUteSu bhUtala-parvata-kASTheSu cAlanInyAyena trayo'pi daMDyabhAvAH mIlitAH / teSAM pratiyogitA prathamadvitIyatRtIyadaMDiSu niSThA / tadavacchedakaH yathAkramaM prathamadaMDo dvitIyadaMDaH tRtIyadaMDazca / / ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 18 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 1 eva sAdhyatAvacchedakAH iti avyAptiH / evaM tAvad dIdhitipratipAditasya lakSaNasyAnusAreNAtrAvyAptiH pradarzitA / //////////////////////////////// //////////////////// adhunA pUrvaM jAgadIzyAM yaH " sAdhyatAvacchedakataditarobhayAnavacchinnA yA pratiyogitA, tadanavacchedako yaH sAdhyatAvacchedako dharmaH, tadavacchinnena sAdhyena samaM sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH" iti pariSkAraH kRta AsIt / tadanusAreNAtrAvyAptiH saMbhavatItyetaccintyate / daNDyadhikaraNe parvate, bhUtale, kApThe ca cAlanInyAyena prathamadaNDyabhAvo dvitIyadaNDyabhAvaH tRtIyadaNDyabhAvazca mIlitaH / teSAM yAH pratiyogitAH, tAH kramazaH prathamadaMDena, dvitIyadaNDena, tRtIyadaNDena cAvacchinnAH / atra prathamatvaM prathamadaNDe vartate, na tu prathamadaMDavati puruSe / tatazca bhavatu nAma prathamadaMDa: pratiyogitAvacchedakaH, tathApi sA pratiyogitA prathamatvenAnavacchinnaiveti sA pratiyogitA sAdhyatAvacchedaka-taditarobhayAnavacchinnaiveti sAdhyAbhAvasya: lakSaNaghaTakatvAd bhavatyatrAvyAptiH / evaM dvitIyadaMDatRtIyadaMDAdInAdAyApi vaktavyam / atra prathamadaNDAdisthAne nIladaNDapItadaNDaraktadaNDAnAdAyApi vicAraNA saMbhavatIti bodhyam / tathAhi daNDisaMyogAdhikaraNeSu bhUtalaparvatakASTheSu cAlanInyAyena nIladaNDi-pItadaNDi - raktadaNDinAmabhAvAH mIlanti / tatpratiyogitAstu nIladaNDapItadaNDaraktadaNDAvacchinnAH / tathApi nIlarUpAdIni na nIla- daNDyAdiSu vartante'pitu nIladaNDAdiSu iti nIladaNDyAdiniSThAstAH pratiyogitAH na nIlarUpAdyavacchinnAH iti tAH sAdhyatAvacchedakaiH nIladaNDAdibhirevAvacchinnAH, na tu nIlarUpAdibhiH iti tAH tadubhayAnavicchannA * iti bhavatyatrAvyAptiH / evaM jAgadIzIniSThapariSkArAnusAreNApi avyAptiH saMbhavati / tathA hi mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTavahnitvavadabhAvasya pratiyogI yastAdRzaviziSTavahnitvavAn, tasmin tAdRzavahnitvamasti / kintu mahAnasIyavahnivRttitvaM nAstyeva / mahAnasIyavahnivRttitvaM tu vahnitva eva vartate / tatazca tAdRzaviziSTavahnitvavanniSThA pratiyogitA tAdRzavahnitvenAvacchinnA bhavati / kintu mahAnasIyavRttitvAtmakena dharmeNAvacchinnA naiva bhavati / candrazekharIyA: praznaH dIddhitimAM kaheluM lakSaNa e daMDimAn DisaMyogAt ahIM avyApta bane che. ahIM jyAM bhUtalAdimAM DisaMyoga hoya che tyAM niyamA ThaMDI hoya ja che. eTale sthAna sAcuM che. chatAM lakSaNa ghaTatuM nathI. A pramANe-daMDimattva=daMDI e sAdhya che temAM sAdhyatA AvI. teno avacchedaka dharma daMDitva=daMDamattva=daMDa che. have kalpanA karIe ke A jagatamAM kula traNa daMDa che. prathama daMDavALo bhUtala upara dvitIya daMDavALo parvata upara, trIjA daMDavALo lAkaDA upara ubho che. daMDisaMyoga e hetu che. e hetuvALA tarIke bhUtala+parvata+kASTha e traNeya levAze. emAM bhUtalamAM dvitIya daMDavAno abhAva che. e abhAvanI pratiyogitA dvitIya daMDavAmAM AvI. ane teno avacchedaka 2 daMDavatva=dvitIya daMDa bane. e rIte parvatamAM tRtIya daMDavAno abhAva che. tenI pratiyogitAno avacchedaka tRtIya daMDa bane. ane e rIte kASThamAM rahela prathama daMDavAnaabhAvanI pratiyogitAno avacchedaka prathama daMDa bane. Ama ahIM traNeya daMDo hetvadhikaraNavRtti-abhAva pratiyogitAnA avacchedaka banI gayA. ane e ja daMDo sAdhyatAvacchedaka che. [asat kalpanAthI mAtra traNa ja daMDa che ema kahela dRSTAnta anusAre badhA daMDo avacchedaka bane che e samajI levuM] Ama ahIM avyApti Avaze. jAgadIzIe je je pariSkAra karyA che. e mujaba paNa avyApti Ave ja che. kemake prathama daMDI dvitIya daMDI ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 19 ////////////////// Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ane tRtIya daMDInA abhAvo cAlanI nyAyathI maLyA. enI pratiyogitAnA avacchedaka prathama daMDa, dvitIya daMDa, tRtIya daMDa banyA. paraMtu prathamatva, dvitIyatva ane tRtIyatva e dharmo daMDamAM ja rahe che. ThaMDImAM nahi. vadhu spaSTa karIe to nIladaMDa, pItadaMDa ane raktadaMDa e traNa daMDo te te pratiyogitAnA avacchedaka banyA eTale e pratiyogitA nIladaMDAdithI avacchinna bhale banI. paNa e daMDomAM rahelA nIlarUpAdithI avacchinna nathI banI. kemake e nIlarUpAdi daMDamAM nathI. jemAM pratiyogitA AvI che evA niladaMDavAnuM... vigere puruSomAM e nIlarUpa nathI. Ama e pratiyogitA sAdhyatA-avacchedaka evA (nIlAdi) daMDathI ja avacchinna che. paNa nIlarUpa ane daMDa ema bethI avacchinna nathI. eTale ke sAdhyatA-vicchedakataditara e ubhayathI anavacchinna evI ja A pratiyogitA che. eTale e laI zakAze. ane enA avacchedaka tarIke nIladaMDAdi e ja sAdhyatAvacchedaka kahovAthI avyApti Avaze ja. Ama jAgadIzIe je pariSkAra karyo che. ene laIne vicArIe to paNa avyApti spaSTa ja che. * jAgadIzI -- na ca pratiyogitAnavacchedakamityatrAvacchedakatvaM zuddhasAdhyatAvacchedakasthale niravacchinnamiva viziSTasAdhyatAvacchedakasthale'pi sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarobhayAnavacchinnaM grAhyam anyathA 'parvate. mahAnasIyavahnivRttiviziSTajAtimAn nAsti' ityAdipratItyA viziSTavahnitvasya tAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA vahilamAna dhUmAdityAdAviva-jAtimadvAn ghaTatvAdityAdAvavyAptiprasaGgAt 'ghaTe paTasamavetatvaviziSTajAtimAnnAsti' iti pratItyA viziSTajAtestAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAt / / tathA ca taddaNDavAn nAstItyAdipratItyA tattAviziSTadaNDavyakterevAvacchedakatvAvagAhanAt zuddhadaNDavyaktInAM*daNDatva-taditarobhayAnavacchinnaM yaddhetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM tadabhAvasattvAnnAvyAptiriti. vAcyam; candrazekharIyAH atha prakRtaM / pUrvapakSaprati uttaradAnakAlaH samupasthitaH / kintu tatpUrvaM idaM api nirUpayitavyaM / nirUpayAmi / yadi dIdhitikRtalakSaNaM anusrIyate, tadA vahnimAn dhUmAt iti sthale avyAptiH tadavasthaiva / tathA hi / atra vahnitvaM sAdhyatAvacchedakaM / yatra zuddhA jAtiH kiJciddharmAviziSTA sAdhyatAvacchedikA, yatra vA akhaMDopAdhiH sAdhyatAvacchedikA, tatra etAdRksthale vyApti-lakSaNaM na saMjAghaTIti / yato'tra "mahAnasIyavanivRttitvaviziSTA yA vhnitvaajaatiH| tad vAn parvate nAsti" iti suprasiddham / tathA ca he tvadhikaraNe parvata mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTajAtimadabhAvaH mIlati / tatpratiyogI tAdRzajAtimAn, tatpratiyogitAvacchedikA tAdRzI viziSTA jAtiH vahnitvaM / "viziSTaM zuddhAt nAtiricyate" iti nyAyAt tadeva zuddhavahnitvaM / tacca sAdhyatAvacchedakaM / evaM cAtra pratiyogitAvacchedakaM eva sAdhyAvacchedakamabhUt iti avyAptiH susaMgatA / tatazca sA pratiyogitA sAdhyatAvacchedakena ? tAdRzaviziSTavahnitvena zuddhavahnitvarUpeNAvacchinnA, na tu taditareNApyavacchinneti sA pratiyogitA grahItuM zakyate / / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 20 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 1 tadavacchedaka eva sAdhyatAvacchedako vahnitvAtmako dharma iti bhavatyatrAvyAptiH / idantu sUkSmabuddhyA'vadhAraNIyam yaduta: mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTa-vahnitvavaniSThA pratiyogitA mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTa vahnitvenAvacchinnA bhavati / kintu mahAnasIyavahni-vRttitvenAvacchinnA naiva bhavati / mahAnasIyavahnivRttitvasya mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTavahnitvamati abhAvAditi / ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// . itthaJca tadavyAptivAraNAya dIdhitilakSaNasya pariSkAraH kartavyaH / sa ca ittham / yAdRkpratiyogitAvacchedakatA niravacchinnA, tAdRzI pratiyogitA eva lakSaNaghaTakatvena vivakSitA / atra mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTavahnitvavanniSThapratiyogitAyAH avacchedakaM tAdRzavahnitvaM / tasmin pratiyogitAvacchedakatA / sA ca mahAnasIyavahnivRttitvavahnityaitadubhayadharmAvacchinnA / arthAt sAdhyatAvacchedakatAvacchedakavahnitva taditarAvacchinnA, na tu niravacchinnA / ataH sA pratiyogitA na gRhyate / kintu anyaiva ghaTAbhAvIyapratiyogitA / tadanavacchedakaM vahnitvaM sAdhyatAvacchedakaM iti nAvyAptiH / etacca yatra sAdhyatAvacchedakaM zuddhajAtirUpaM akhaMDopAdhirUpaM vA' tatra bodhyam / //////////////// yatra tu jAtimadvAn ghaTatvAt ityAdau jAtitvaviziSTajAtayaH eva viziSTAtmikAH sAdhyatAvacchedakarUpAH / tatra: yadi dIdhitiproktaM lakSaNaM anustrIyate, tadA paTasamavetaM nIlAdirUpam, tasmin paTasamavetatvam / tasminneva ptte' nIlatvaT rUpatvAdijAtayaH / evaM ca nIlatvAdijAtayaH paTasamavetatvasamAnAdhikaraNAH / tathA ca sAmAnAdhikaraNyasambandhena paTasamavetatvaM nIlatvAdiSu vartate / tAdRzajAtimat paTIyanIlAdirUpam / tathA ca paTasamavetatvaviziSTajAtimat nIlAdirUpaM paTe eva vartate, na tu ghaTe / arthAt ghaTe paTasamavetatvaviziSTajAtimadabhAvaH vartate / tatpratiyogI tAdRzajAtimAn / pratiyogitAvacchedikAH tAdRzyaH viziSTAH jAtayaH / tAH eva zuddhajAtyanatiriktatvAt zuddhajAtayaH / tAH eva sAdhyatAvacchedikAH iti atra avyAptiH / atrApi jAgadIzIniSThapariSkArAnusAreNApi avyAptiH saMbhavatyeveti sUkSmabuddhyA jJeyam / yatra ghaTatvaM: vartate tatra rUpatvAdijAtimapAdi vartate / ataHidaM satsthAnam / kintu vyAptilakSaNaM na ghaTate / tadvAraNAya dIdhitigranthe ayaM pariSkAraH karaNIyaH yaduta yAdRkpratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakataditarAnavacchinnA / tAdRkpratiyogitA eva lakSaNaghaTakatvena vivakSitA / tathA ca atra paTasamavetatvaviziSTajAtiniSThA pratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakajAtitva-taditarapaTasamavetatvobhayAvacchinnA, na tu anavacchinnA / ataH paTasamavetatvaviziSTajAtimanniSThA pratiyogitA na lakSaNaghaTakaM bhavitumarhati / kintu ghaTAbhAvIyapratiyogitA eva / yataH tatpratiyogitAvacchedakatA ghaTatvaniSThA kevalaM niravacchinnA / na tu tadubhayAvacchinnA / ataH na sA gRhyate tatpratiyogitAnavacchedikAH rUpatvAdijAtayaH eva sAdhyatAvacchedikAH iti lakSaNasamanvayAt nAvyAptiH / na ca zuddhasAdhyatAvacchedakavahnitvAdisthale iva viziSTasAdhyatAvacchedakajAtitvaviziSTajAtyAdisthale'pi niravacchinnA pratiyogitA eva lakSaNa-ghaTakA vaktavyA, kiM 'sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarAnavacchinna' ityAdi nirUpaNena ? tAvataiva atra avyAptivAraNasaMbhavAt / yataH paTasamavetatvaviziSTajAtimanniSThapratiyogitAvacchedakatA tAdRzajAtiniSThA sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-jAtitvAdyavacchinnA eva / natu niravacchinnA / ataH sA pratiyogitA na gRhyate / kintuH //////////////////////////////////////// ////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 20 21 //////////////////// Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 ghaTAbhAvIyapratiyogitA eva / tadanavacchedikAH rUpatvAdijAtayaH eva sAdhyatAvacchedikAH iti nAvyAptiH iti vaacym|| / etena avyAptivAraNaM bhavati iti satyaM / kintu evaMkaraNe "daMDimAn dravyatvAt" iti atrAtivyAptiH bhavati / yatra dravyatvaM tatra daMDI iti tu na samyak / tasmAt idaM asatsthAnaM / tathApi atra dravyatvavadghaTAdiSu daMDyabhAvaH, tatpratiyogitAvacchedakAH daMDAH / tasmin tAdRkpratiyogitAvacchedakatA, sA ca daMDatvAvacchinnA na tu niravacchinnA / ataH *sA na gRhyate / kintu ghaTAbhAvIyapratiyogitA eva lakSaNaghaTakA / tadanavacchedakAH daMDA eva sAdhyatAvacchedakAH iti / lakSaNasamanvayAt ativyAptiH / kintu yAdRkpratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarAnavacchinnA, tAdRkpratiyogitA eva lakSaNaghaTakA kriyate tarhi na ativyAptiH / daMDaniSThA pratiyogitAvacchedakatA kevalaM. sAdhyatAvacchedakatAvacchedakadaMDatvAvacchinnaiva / na tu ubhayAvacchinnA / ataH iyaM pratiyogitA lakSaNaghaTakA / tadavacchedakAH daMDA eva sAdhyatAvacchedakAH iti lakSaNasya aghaTanAt nAtivyAptiH / evaM ca "zuddhasAdhyatAvacchedakasthale niravacchinnA pratiyogitA, viziSTasAdhyatAvacchedakasthale ca tAdRkpratiyogitAvacchedakatA sAdhyAvacchedakatAvacchedaka-taditarAnavacchinnA lakSaNaghaTakatvena grAhyA" iti vivakSaNaM sarvathA gauravAdidoSarahitam / / atra Agacchatu saMgrAmabhUmau pUrvapakSaH / na sa samarthaH saMprati asmAn parAjetum / tathA hi daMDimAn daMDisaMyogAt iti atra cAlanInyAyena sarve daMNDyabhAvAH mIlitAH / tatpratiyogitAvacchedakAH prathamadaMDadvitIyadaMDatRtIyadaMDAH, na tu daMDasAmAnyam / / tathA yA pratiyogitAvacchedakatA prathamadaMDe asti, sA tu prathamadaMDatvAvacchinnA / arthAt sAdhyatAvacchedakatAvacchedakadaMDatvataditaraprathamatvAvacchinnA na tu tadubhayAnavacchinnA / ataH sA pratiyogitA na lakSaNaghaTakA / kintu ghaTAbhAvIyA pratiyogitA / / tadanavacchedakAH eva daMDAH sAdhyatAvacchedakAH iti lakSaNaghaTanAt nAvyAptiH / atra daMDatvaviziSTadaMDAH sAdhyatAvacchedakAH / ataH eva sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarAnavacchinnapratiyogitAvacchedakatA-ghaTitaM lakSaNaM gRhItaM iti dhyeyam / itthaM ca sarvaM suuppnnm| candrazekharIyA: uttara: tamArI vAta atyAre bAju para mUko.jo dIdhitinuM lakSaNa mAnIe to jyAM sAdhyatAvacchedaka tarIke zuddhajAti=aviziSTajAti ke akhaMDadharma che. tyAM Apatti AvavAnI ja che. te A pramANe parvato vahinamAnuM dhUmAt ahIM sAdhyatAvacchedaka vahnitva zuddhajAti svarUpa che. ahIM parvatamAM vahnitvavAnuM vahni to che. paNa mahAnasIyavahnimAM vRttitvathI viziSTa evuM je vahnitva che e vahnitvavALo vahni to parvatamAM nathI ja. arthAt dhUmAdhikaraNaparvatamAM mahAnasIyavanivRttitvaviziSTavahnitvajAtimAnuM to nathI ja. A abhAvano pratiyogI viziSTavahnitvajAtimAnuM banyo. enI pratiyogitAno avacchedaka viziSTavahnitva bane. ane viziSTa: zuddhAtu nAtiricyate e nyAyAnusAre vahnitva ja e pratiyogitAno avacchedaka banI jatAM avyApti AvavAnI ja che. mahAnasIyavalki-vRttitvaviziSTavahnitvavAnuno abhAva lIdho che. ahIM tAdRzavahnitvavAnumAM tAdazavahnitva bhale hoya to paNa mahAnasIyavahnivRttitva nAmano dharma to vahnitvamAM ja che. tAdazavahnitvavALAmAM nathI. eTale tAdazavahnitvavaddhAM AvelI pratiyogitA e tAdazavahnitvathI avacchinna bhale bane. paNa emAM e pratiyogitA mahAnasIyavahnivRttitvarUpI dharmathI avacchinna na ja bane. Ama e pratiyogitA //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 22 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// sA.avacchedaka tA.vahnitvathI avacchinna che. paNa taditarathI anavacchinna ja che. ane mATe e pratiyogitA e ubhayathI anavacchinna ja banI jatA lakSaNaghaTaka banI jaze. ane eno avacchedaka tAdazavahnitva=vahnitva e ja sAdhyatAvaccha da ka hovAthI avyApti Avaze. khyAla rAkhavo ke e pratiyogitA mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTavahnitvathI avacchinna hovA chatAM mahAnasIyavahnivRttitvadharmathI anavacchinna ja bane. - kemake e dharma tAdaza pratiyogitAvAnuM vyaktimAM raheto nathI. khuba uMDANathI A vAta vicAravI. che A Apatti dUra karavA mATe AvA zuddha sAdhyatAvacchedaka sthale evo niveza karavo paDe ke tAdazapratiyogitAvacchedakatA niravacchinna ja levAnI. have ahIM to pratiyogitAvacchedaka tarIke mahAnalIyavahnivRttitvaviziSTavahnitva lIdhuM che. temAM avacchedakatA AvI. ane viziSTamAM AvatI avacchedakatA e vizeSaNathI avacchinna ja hoya che. eTale A avacchedakatA niravacchinna na hovAthI e na levAya. ? Ama ahIM ghaTAbhAva ja levo paDe. kemake ghaTatvamAM ja A pratiyogitAvacchedakatA Avaze. ane ghaTatva to zuddhajAtirUpa hovAthI A pratiyogitAvacchedakatA e niravacchinna maLI jaze. ane AvI je pratiyogitA che teno anavacchedaka vahnitva maLI jatA lakSaNasamanvaya thaI jaze. ke e rIte jAtimadvAn ghaTatAt A sthala sAcuM che. kemake ghaTatva ghaTamAM ja rahe che. ane tyAM rUpAtvAdijAtivALA rUpAdi to rahe ja che. paNa ahIM sAdhya tarIke "jAtimatu" che. eTale sAdhyatA vacchedaka tarIke jAtimattva jAtio banaze. ahIM ghaTavAdi e "jAti" kahevAya. paNa "jAti" zabda to jAti nathI ja. arthAt ahIM rUpa~sparzavAdi ghaNI badhI jAtio avacchedaka che. eTale teo zuddha evA sAdhyatAvacchedaka na kahevAya. arthAt ahIM jAtitvaviziSTa evI jAtio avacchedaka bane che. ahIM paNa jo dIdhitinuM lakSaNa mAnIe to avyApti Ave. kipaTasamaveta evuM nIlAdirUpa lo, te rUpamAM nIlatvAdi jAti che. eTale e nIlatva-rUpavAdi jAtio paTasamavetatvane samAnAdhikaraNa banI. paTasamavetatva paNa rUpamAM che ane nIlavAdi jAtio paNa rUpamAM che Ama A jAtio sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI paTasamevatatvaviziSTa banI. AvI jAtivALuM rUpAdi to ghaTamAM rahela rUpa na ja bane. paNa paTamAM rahela rUpa bane. ghaTamAM rahela rUpAdi to sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI ghaTasamavetatvaviziSTajAtivALA ja bane. Ama ghaTamAM paTasamavetatvaviziSTajAtimAnano abhAva ja maLe. ane e abhAvanI pratiyogitAnI avacchedaka tAdazaviziSTajAtio bane. ane e ja viziSTa=zuddhajAtio e sAdhyatAvacchedaka hovAthI avyApti Ave. ahIM paNa paTasamavetattvaviziSTajAtimannA abhAvanI pratiyogitA tAdazajAtimAnamAM AvI. eno avacchedaka tAdazajAti (paTasamavetatvaviziSTa jAti) bane. paNa paTasamavetatva e to tAdRzajAtimAM ja che. tAdazajAtimAnamAM to nathI ja. eTale A pratiyogitAno avacchedaka paTasamavetatva to na ja bane. eTale e pratiyogitA jAtimAtrathI ja avacchinna che. taditarathI avacchinna nathI mATe e levAya eTale avyApti na Ave. che eTale jyAM jAtio vigere viziSTa sAbitAvacchedako hoya tyAM AvyApti nivAravA ema kahevuM paDaze ke ahIM lakSaNaghaTaka pratiyogitAnI avacchedakatA e sAdhyatAvacchedakatAvacchedakatadirathI anavacchinna hovI joIe. evI avacchedakatA jyAM hoya te ja pratiyogitA levAnI. ane teno anavacchedaka sAdhyatAvacchedaka - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 23 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 // //// ////// // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // hovo joIe. ahIM paTasamevatatvaviziSTa jAtiomAM pratiyogitAvacchedakatA AvI. e to sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka jAtitvampaTasamevatatva (taditara) thI avacchinna che. mATe A pratiyogitA laI ja na zakAya. pratiyogitAnI avacchedakatA to paTasamavetatvavi.jAtimAM ja che. have e jAtimAM jAtitvapaTasamavetatva e be dharmo rahelA che. eTale e be dharmo prati. avacchedakatAnA avacchedaka bane. ane eTale e prati. avacchedakatA jAtittva ane tiditara evA paTasamavetatva e ubhayathI avacchinna banI. mATe e laI na zakAya. eTale A abhAva na levAya. mATe avyApti na Ave. (jAtio sA.avacchedaka che mATe sA.avacchedaka e jAtitvathI avacchinna che. arthAt jAtitva e sAdhyatAavacchedakatAvacchedaka che.) ahIM ghaTAbhAvanI pratiyogitAnI avacchedakatA ghaTatvamAM che ane te to niravacchinna hovAthI tAdRzobhayAnavacchinna maLI jAya che. eTale ghaTAbhAvIya pratiyogitA ja lakSaNATaka hitarIke levAya. tenA anavacchedaka rUpatAdi jAtio e ja sAdhyatAvacchedaka che. eTale koI avyApti na Ave. Ama jyAM sAdhyatAvacchedaka tarIke zudhdhajAti ke akhaMDopAdhi che tyAM je pratiyogitAnI avacchedakatA niravacchinna hoya te ja pratiyogitA levAya. ane jyAM sAdhyatAvacchedaka tarIke viziSTadharmo=jAtitvaviziSTajAtio vigere hoya tyAM je pratiyogitAnI avacchedakatA e sAdhyatAvacchedakatA vacchedaka-taditarobhayAnavacchinna hoya, te ja pratiyogitA lakSaNaghaTaka bane. A pramANe khulAso karavAthI koI avyApti doSa na Ave. praznaH Ama to jAtimadvAn ghaTatAt evA sthale paNa "pratiyogitAvacchedakatA niravacchinna ja levAnI" evo niveza karavAthI avyApti dUra thaI zake che. kemake ahIM paTasamavetatvaviziSTajAtimAM ja pratiyogitAvaracchedakatA AvI che ane e to paTasamavetatvAdithI avacchinna ja che. eTale e niravacchinna tarIke laI ja na zakAya. mATe ghaTAbhAvIyapratiyogitA laIne lakSaNa ghaTI jAya che. to pachI viziSTa sAdhyatAvacchedaka sthale tAdazobhayAnavacchinnA evI prati. avacchedakatAno niveza karavAnuM koI prayojana ja nathI. be ya sthale eka sarakhuM lAghavavAnuM vidhAna thaI zake che. ke uttara: to pachI daMDimAn dravyatvA, mAM ativyApti Ave. "jyAM dravyatva tyAM badhe ja daMDI" e vAta to khoTI ja che. paNa ahIM dravyatAdhikaraNamAM daMDI-abhAva laIe ane enI pratiyogitAnI avacchedakatA daMDamAM Ave ane e to daMDavAvacchinna ja che. eTale niravacchinna na hovAthI e na ja levAya. eTale daMDI-abhAvanI pratiyogitA e lakSaNaghaTaka na bane. paNa pachI dravyatAdhikaraNa dravyamAM ghaTAbhAvAdinI tAdazapratiyogitA laIne lakSaNa ghaTI jAya. eTale ativyApti Ave. che paNa jo ubhayAnavacchinna pra.avacchedakatAnI vivakSA laIe to daMDamAM AvatI pra.avacchedakatA e mAtra sAdhyatAvacchedakatA vacchedakadaMDavAvacchinna ja che. ubhayAvacchinna nathI. eTale daMDI-abhAvanI pratiyogitA e lakSaNa ghaTaka bane. tenA avacchedaka daMDo e ja sAdhyatAvacchedaka hovAthI ativyApti na Ave. Ama sAdhyatAvacchedaka zuddha hoya tyAM niravacchinna prati. avacchedakatA ane sAdhyatAvaccheda viziSTa hoya tyAM tA.ubhayAnavacchinna prati avacchedakatA evo niveza karavo yogya ja che. //////////// // //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ! siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 24 d`A////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 ////////////// huM have prastutamAM tame daMDimAn daMDisaMyogAtuM mAM ApelI Apatti vicArIe. ahIM sAdhyatAvacchedaka tarIke daMDatvaviziSTadaMDa che mATe A viziSTa sAbitAvacchedakanuM sthAna che. eTale ahIM sA.ava.tAavacchedakastaditarathI anavacchinna evI ja prati.avacchedakatA levAnI raheze. ke tame daMDisaMyogAdhikaraNa bhUtala, parvata, kASTha upara cAlanInyAyathI prathama daMDI-abhAva vigere lAvI ApyA paNa koIpaNa daMDisaMyogAdhikaraNamAM zuddhadaDi-abhAva to nathI ja maLato. eTale je abhAva tame lIdhA tenI prati,avacchedakatA prathama daMDa, dvitIya daMDa, tRtIya daMDamAM judI judI Avaze. zuddhadaMDamAM AvavAnI nathI have A prathama daMDAdimAM AvelI prati.ava.tA e to prathamatva=tattA+daMDatva ema ubhayathI avacchinna che. arthAt sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka=daMDavataditava=tattA e ubhayathI avacchinna che. anavacchinna nathI. mATe A pratiyogitA lakSaNaghaTaka na bane. paNa ghaTAbhAvIya pratiyogitA ja levAze. ane tenA anavacchedaka daMDa e ja sAdhyatAvacchedaka maLI jatAM avyApti na Ave. // // //// //// // //// // jAgadIzI -- prameyadaNDavAn nAstItyAdau prameyatvopalakSitasyeva taddaNDavAnnAstItyAdAvapi tattvopalakSitadaNDa-vyaktimAtrasyaivAvacchedakatvakalpanAt / yatra kevalasyAvacchedakatvAsambhavastatraiva viziSTasya tathAtvasvIkArAt, anyathA prameyatvaviziSTadaNDAderapi tthaatvaaptteH| //// // //// // // // //// // // // //// . candrazekharIyAH nanu yathA daMDyabhAvavati bhUtale "daMDI nAsti" iti pratItirbhavati / tathaiva tatra "prameyadaMDI nAsti" ityapi pratItirbhavati / atra daMDiniSThapratiyogitAvacchedakaH daMDaH eva, prameyatvaM tu upalakSaNamAtraM, na tu avacchedakaM / / daMDasya avacchedakatvamAtreNaiva nirvAhAt iti sarveSAM prasiddham / arthAt yathA atra prameyatvopalakSitaH eva daMDA pratiyogitAvacchedakaH / tadvat 'tatdaMDI nAsti' iti prathamadaMDimati bhUtale dvitIyadaMDyabhAvapratItiH bhavati, tadbhAvapratiyogitA, dvitIyadaMDiniSThA / tadavacchedakaH dvitIyatvo(tatto)palakSitaH zuddhadaMDaH eva, na tu tattAviziSTadaMDaH, sarvatra nyAyasya samAnatvAt / tathA ca daMDe eva pratiyogitAvacchedakatA / sA ca daMDatvamAtrAvacchinnA, na tu ubhayAvacchinnA / ataH ubhayAnavacchinnA pratiyogitA-vacchedakatA mIlitA / tasmAt imAH eva tattadDAbhAvAnAM pratiyogitAH lakSaNaghaTakAH, tAsAM avacchedakAH sarve daMDA mIlitA iti avyAptiH asti ev| atra jAgadIzIgranthe yaH pariSkAraH kRta AsIt tadanusAreNApi prakRtasthale'vyAptirbhavatyeva / tathAhi daMDimAn daMDisaMyogAt iti atra daMDisaMyogAdhikaraNe bhUtalAdau dvitIyadaMDyAdyabhAvo mIlati / atra "dvitIya" iti padaM daMDavizeSaNaM na tu daMDivizeSaNam / ayaM ca niyamaH prasiddhaH yaduta yasmin vastuni nUtano dharmaH Agacchati / tasmin vastuni prAcInaH sthito dharmo nUtanadharmasya avacchedakaH bhavati / tasmin vastuni avartamAnaH dharmaH nUtanadharmasya avacchedako na bhavati / yathA daMDe daMDatvaM prAcIno dharmaH / daMDe ghaTanirUpitA kAraNatA nUtano dharmaH aagtH| tarhi tatkAraNatAvacchedakaM daMDatvaM bhavati / kintu daMDe avartamAnaH paTatvAdidharmaH tAdRzakAraNatAyAH avacchedako naI siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 25 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// bhavati / evamatrApi dvitIyadaMDyabhAva iti atra dvitIyatvaM tattA-'paranAmA daMDaniSTho dharmaH / na tu daMDiniSThaH / ataH abhAvasya yA pratiyogitA daMDiniSThA / tadavacchedakaH daMDiniSThaH daMDa eva / na tu daMDini avartamAnaM daMDe vartamAna dvitIyatvAdi / evaM ca atra dvitIyadaMDAbhAvapratiyogitAvacchedakaH zuddhadaMDaH tasmin pratiyogitAvacchedakatA / ataH atra pratiyogitA sAdhyatAvacchedakadaMDamAtrAvacchinnA / na tu sAdhyatAvacchedaka-taditarobhayAvacchinnA iti sA pratiyogitA lakSaNaghaTakIbhUtA jAgadIzIpariSkRta lakSaNAnusAreNApi bhavati / tatpratiyogitAvacchedakAH daMDAH eva sAdhyatAvacchedakAH iti avyAptiH pUrvapakSeNa jAgadIzIpariSkRtalakSaNAnusAreNa saMbhAvitA / uttarapakSaNApi prathamaM tAvat vahnimAn dhUmAt iti zuddhasAdhyatAvacchedakasthale jAtimadvAn iti viziSTa sAdhyatAvacchedakasthale ca avyAptiH darzitA / sA'pi na kevalaM dIdhitilakSaNAnusAreNa / kintu jagadIzoktapariSkRtalakSaNAnusAreNApi / tathA hi parvate mahAnasIyavanivRttitvaviziSTajAtimadabhAvaH asti, tatpratiyogitA tAdRzajAtimanniSThA / / atrApi mahAnasIyavahnivRttitvaM jAteH eva vizeSaNam na tu jAtimataH / ato jAtimanniSThapratiyogitAyAH avacchedikA tAdRzajAtimanniSThA vahnitvajAtireva, na tu tAdRzajAtimati avartamAnaM mahAnasIyavahnivRttitvaM tadavacchedakaM / evaM ca atrApi pratiyogitA kevalaM sAdhyatAvacchedakAvacchinnaiva na tu sAdhyatAvacchedakataditarabhayAvacchinnA / ataH iyaM pratiyogitA *lakSaNaghaTakA, tadavacchedakaM vahnitvaM eva sAdhyatAvacchedakaM iti avyaaptiH| . atra niravacchinnA pratiyogitA grAhyA iti pariSkArAt avyAptiH nirgacchati / tathA hi atra vahnitve pratiyogitAvacchedakatA AgatA, kintu idaM vahnitvaM atra mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTaM eva gRhItaM / ataH yathA yatra daMDI sAdhyam tatra sAdhyatAvacchedakaH daMDaH eva, natu daMDaniSThadaMDatvaM / kintu sAdhyatAvacchedakatAyAH dNddnisstthaayaa| avacchedakaM daMDatvaM bhavati / evaM atrApi mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTavahnitvavanniSThA pratiyogitA kevalaM. mahAnasIyavahnivRttitvopalakSitena zuddhavahnitvenaiva avacchinnA / evaM ca vahnitve pratiyogitAvacchedakatA AgatA / sA ca sAdhyatAvacchedakatAvacchedakavahnitva-taditaramahAnasIyavahnivRttitvaitadubhayAvacchinnaiva / na tu niravacchinnA / tathA ca atra iyaM pratiyogitAvacchedakatA niravacchinnA nAsti, kintu ghaTatvaniSThA ghaTAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatA niravacchinnA / / ataH sA pratiyogitA lakSaNe praviSTA / tadanavacchedakaM vahnitvaM sAdhyatAvacchedakaM iti lkssnnsmnvyH| 'jAtimadvAn ghaTatvAt' sthale pUrvapariSkRta-lakSaNAnusAreNa itthaM avyaaptiH| ghaTe paTasamavetatvaviziSTajAtimadvadabhAvaH / tatpratiyogitAvacchedakaM paTasamavetatvopalakSitA jAtiH eva / yataH paTasamavetatvaM sAmAnAdhikaraNyena jAtau sthitam, na tu jAtimati / ataH jAtimanniSThAyAH pratiyogitAyAH avacchedakaM jAtimati avartamAnaM paTasamavetatvaM? na bhavitumarhati / kintu paTasamavetatvopalakSitA jAtiH eva / tathA ca iyaM pratiyogitA sAdhyatAvacchedakamAtrAvacchinnA / / ataH sA gRhyate / tadavacchedikAH jAtayaH eva sAdhyatAvacchedikAH iti avyAptiH / jagadIzokta-samAdhAnAnusAreNa tu : tannirAso'pi bhavati / tathA hi jAtau pratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakajAtitva-taditarapaTasamavetatvA-2 vicchinnA na tu tadanavacchinnA iti neyaM pratiyogitA gRhyate / kintu ghaTAbhAvIyA pratiyogitA gRhyate / tadanavacchedikA stomission..........................rrrrrrrrrrrrrro ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 20 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH1 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAtayaH sAdhyatAvacchedikA iti na avyAptiH ityAdi bhAvitaM prAk / evaM uttarapakSeNa pariSkAraH kRtaH / tathA ca daMDimAn daMDisaMyogAt iti atrApi pratiyogitAvacchedakatA tat-tadaMDAdau / sA avacchedakatA daMDatvamAtrAvacchinnA n| kintu daMDatva-tattobhayAvacchinnA / ataH iyaM pratiyogitAvacchedakatA daMDaniSThA sAdhyatAvacchedakadaMDatvataditaratattAvacchinnA / tena neyaM pratiyogitA lakSaNe grahItuM zakyA / tena ghaTAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakAH daMDAH sAdhyatAvacchedakAH ityevaMkrameNa, lakSaNasamanvayaH / evaM uttarapakSeNa prokte sati pUrvapakSastvAha-yathA "prameyadaMDI nAsti" iti atra daMDaniSThA pratiyogitAvacchedakatA daMDatvamAtrAvacchinnA sarveSAM prasiddhA / tadvat "tatdaMDI nAsti" iti atrApi daMDaniSThA pratiyogitAvacchedakatA daMDatvamAtrAvacchinnaiva mantavyA, na tu tattAvacchinnA'pi / tathA ca iyaM pratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakadaMDatva-taditara-. tattAnavacchinnaiva / ataH lakSaNaghaTakIbhUtA iyaM pratiyogitA / tadavacchedakAH daMDA ityAdikrameNa pUrvavat avyAptiH iti sarvaM caturasraM / ___ prazaMsAmo vayaM prajJAtizayazAlInAm naiyAyikadhurandharANAm vAmAcaraNabhaTTAcAryANAM nirUpaNakauzalaM yataH taiH kRtaM nirUpaNaM sarvathA nirduSTam yuktiyuktaM ca, pUrvaM "pratiyogitA sAdhyatAvacchedaka-taditarAnavacchinnA grAhyA "iti pariSkAraH kRtaH / sAmprataM tu yAdRkpratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakataditarAnavacchinnA, tAdRkpratiyogitA grAhyA", iti pariSkAraH iti vivekaH / atha prakRtaM prstumH| candrazekharIyAH prazanaH jema daMDI-abhAvavALA bhUtala upara "daMDI nAsti" ane "prameyadaMDI nAsti" e be ya pratIti thaI zake che. ane eTale ja A prameyadaMDI-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka mAtra daMDa ja mAnela che. prameyadaMDa nathI mAnelo. arthAt prameyatvathI upalakSita evo zuddhadaMDa ja prati.avacchedaka mAnelo che. pramatvaviziSTadaMDane avacchedaka mAnela nathI. e ja rIte jyAM "tadaMDI nAsti" pratIti thAya che tyAM paNa prati.avacchedaka to mAtra daMDa ja bane che. tattAthI viziSTa daMDa nathI banato. hA, tattAthI upalalita evo zu.daMDa ja avacchedaka bane che. Ama avacchedakatA to mAtra zuddhadaMDamAM ja Ave che. tattAviziSTadaMDamAM AvatI nathI. ane eTale e avacchedakatA mAtra daMDavAvacchinna ja che. daMDatvastattA e ubhayathI avacchinna nathI. Ama A avacchedakatA paNa ubhayAnavacchinna maLI javAthI A prathama daMDI-abhAvanI pratiyogitA lakSaNa ghaTaka banI jAya che. AvI rIte traNeya abhAvanI pratiyogitA lakSaNa ghaTaka banI jAya che. ane tenI prati nA avacchedaka to badhA ja daMDo vArApharatI banI jAya eTale avyApti to AvavAnI ja che. uttara: tat-daMDI-abhAvamAM ame tattAviziSTadaMDane ja prati.avacchedaka mAnazuM. { praznaH to pachI tulyanyAyathI prameyardaDi-abhAvamAM paNa prameyatvaviziSTadaMDane ja prati.ava.mAnavo paDaze. e to koIne paNa mAnya nathI ja. mATe A Apatti to ubhI ja rahe che. ahIM pUrvapakSa puro thayo. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// . . . siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 27 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// //// // //// // // //////// re jAgadIzInA pariSkAravALA lakSaNa pramANe have vicArIe to "hevadhikaraNavRtti-abhAvanI sAdhyatAvacchedaka+ taditara e ubhayathI anavacchinna pratiyogitAne ja lakSaNa ghaTaka levAnI" evo jAgadIzIno pariSkAra che. enI sAme pUrvapakSa "daMDimAnuM daMDisaMyogAtu" mAM avyApti Ape che. ahIM cAlanI nyAyathI prathama daMDI-abhAvAdi maLe uche. paNa enI pratiyogitA prathama daMDI=ctudaMDImAM Ave. ane pratiyogitA to tadaMDItattAviziSTadaMDathI avacchinna bane che. arthAt sAdhyatAvacchedakadaMDaktaditara e ubhayathI avacchinna evI A pratiyogitA hovAthI phate na laI zakAya. paNa to pachI ghaTAbhAvAdi laIne lakSaNa samanvaya thaI jatAM avyApti kathana ja asaMgata Thare. che eTale avyApti lAvavA mATe A pramANe samajavuM - vastumAM AvelA navA dharmano avacchedaka vastumAM rahelo juno dharma bane. vastumAM na rahelo dharma e vastumAM AvanArA dharmano avacchedaka na bane. jema daMDamAM ghaTakAraNatA navI AvI. to eno avacchedaka daMDamAM rahelo juno daMDatvadharma bane. paNa daMDamAM na rahelA paTavAdi to na ja bane. ahIM tatudaMDImAM pratiyogitA AvI. have tat e daMDInuM vizeSaNa nathI paNa daMDanuM vizeSaNa che. eTale kitattAviziSTa to daMDa ja che. daMDI nahi. eTale tattA e daMDImAM na rahelI hovAthI daMDImAM AvelI pratiyogitAno avacchedaka daMDa ja bane. tattA banI na zake. daMDa daMDImAM rahelo hovAthI tene prati.ava. mAnI zakAya che. Ama ahIM tattAthI upalakSita evo daMDa ja prati.ava.bane che. eTale A pratiyogitA e sAdhyatAvacchedakataditaraubhayAnavacchinna ja che. ane te prati nA avacchedaka badhA daMDo banI javAthI avyApti Ave che. A pramANe artha karavo. ke eja rIte jAgadIzImAM je vahnimAnuM dhUmAt evA zuddha sA.ava.sthale avyApti batAvI temAM paNa A ja vAta vicAravI. tyAM parvatamAM mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTa jAtimAnano abhAva lIdho. e abhAvanI pratiyogitA vi.jAtimAbUmAM AvI. have A jAti to jAtimAnamAM rahelI hovAthI te jAti avacchedaka banI zake. paNa mahAnasIyavahnivRttitva e to jAtimAM ja raheluM che. e jAtimAnamAM nathI. eTale jAtimAnamAM AvelI pratiyogitAno avacchedaka "mahAnasIyavatrivRttitva" na ja bane. Ama ahIM paNa pratiyogitA e mahAnalIyavanivRttitvathI upalakSita evI jAtimAtrathI ja avacchinna banaze. arthAt sAdhyatAvacchedakamAtrathI ja avacchinna gaNAze. arthAt sA.ava.ptaditarathI anavacchinna gaNAze. ane tethI A pratiyogitA paNa lakSaNa ghaTaka banI jatAM teno avacchedaka jAti e ja sAdhyatAvacchedaka hovAthI avyApti Avaze. jAtimatvAn ghaTavAtumAM paNa paTasamavetatvaviziSTa jAtimAna-abhAva ja lIdho che. tenI pratiyogitA kitAdazajAtimAnamAM AvI. jAti e jAtimAnamAM rahelo juno dharma hovAthI A pratiyogitAno avacchedaka e jAti to banaze ja. paNa paTasamavetatva e sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI jAtimAM rAkheluM che. jAtimAnamAM to e saMbaMdhathI rahetuM nathI. eTale paTasamavetatva e jAtimAnamAM na raheluM hovAthI tenI pratiyogitAno avacchedaka na ja bane. Ama ahIM paNa A pratiyogitA e mAtra sAdhyatAvacchedakAvacchinna ja che. sAdhyatAvacchedakatadinarAvacchinna nathI eTale e levAze. ane e prati.tAnI avacchedaka jAtio e ja sAbitAvacchedaka banavAthI avyApti Avaze. , siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 28 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rItiH. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // //// // // // // // // // //// // // // //// // //// //// // // // //// // //// //// // //// // // ////// // huM e Apatti dUra karavA mATe to jagadIze zuddhasthale prati.avacchedakatA niravacchinna levAnI vAta karI ja che. ane e to pUrve jaNAvI gayA tema ja che. tattAdi e tatudaMDImAM AvelI prati nA avacchedaka bhale na bane. paNa tattA-upalakSitadaMDamAM AvelI prati.avacchedakatAnA avacchedaka to e tattAdi banI ja zake che. jema daMDI sAdhya che to sAdhyatAvacchedaka daMDatva to na ja bane. daMDa bane. paNa e daMDamAM AvelI sAdhyatAvacchedakatAno avacchedaka daMDatva banI zake ja che. Ama ahIM daMDamAM AvelI prati.avacchedakatA e tattA+daMDatva e ubhayathI avacchinna ja hovAthI te pratiyogitA lakSaNa ghaTaka na bane. mATe AvyApti na Ave. che e ja rIte mahAnasIyavahnivRttitvaviziSTajAtimAM (vahnitvamAM) AvelI pratiyogitA-vicchedakatA paNa sAdhyatAvacchedakatA vacchedakavahnitvaktaditara (mahAnasIyavahnivRttitva) ubhayathI avacchinna hovAthI A pratiyogitA nahIM levAya. e ja rIte paTasamavetatvaviziSTajAtimAM AvelI pratiyogitA-avacchedakatA paNa sAdhyatAvacchedakajAtitva taditara (paTasamavetatva) e ubhayathI avacchinna hovAthI A pratiyogitA paNa lakSaNa ghaTaka na bane. Ama kipUrvapakSe ApelI daMDimAnuM sthale avyApti ane vahnimAnujAtimadvAnuM e sthale uttara pakSe ja batAvelI Apattio e badhuM ja dIdhitinA mUla lakSaNa pramANe to ghaTe ja che. e uparAMta jAgadIzInA "sAdhyatAvaracchedaka+taditarAnavacchinna pratiyogitA... ityAdi pariSkAravALA lakSaNa pramANe paNa ghaTe ja che. ane uttarapakSe e ApattionuM kareluM nivAraNa paNa ekadama susaMgata thAya che. mukhyAla rAkhavo "pratiyogitA e sAdhyAvacchedakatadikarAnavacchinna" levAnI vAta karyA pachI paNa A traNa sthaLomAM avyApti AvatI hatI. e Apatti have "pratiyogitAvacchedakatA e sAdhyatAvacchedakatAvacchedakatadikarAnavacchinna levAnI." evA khulAsAthI dUra thayelI che. eTalo pharka che.] ke vivRttikAra vAmAcaraNa bhaTTAcAryane kharekhara dhanyavAda che ke sUkSmabuddhi pUrvaka Avo spaSTa khulAso karI badhI rIte badhu ja susaMgata banAvI ApyuM. ATaluM spaSTa karo: ke mahAnasIyavasli-abhAva ane nIladaMDavatno abhAva A beyanA pratiyogI kramazaH mahAnasIyavahni ane nIladaMDavAnuM che. ane pratiyogitAnA avacchedaka tarIke kramazaH mahAnasIyavahnitva ane nIladaMDatva niladaMDa eTale nIlarUpaviziSTadaMDa e prasiddha ja che) che. chatAM pahelI mahAnasIyavahni abhAvanI pratiyogitA e mahAnasIyatva ane vanitva e ubhaya dharmathI avacchinna che. kemake A be ya dhamAM pratiyogitAvALAmAM=mahAnasIyavahnimAM rahelA che. eTale avacchedaka banI zake che.jyAre nIlarUpaviziSTadaMDavat nIladaMDi)nA abhAvanI pratiyogitA e nIlarUpaviziSTadaMDanIladaMDa]thI avacchinna banavA chatAM paNa e pratiyogitA nIlarUpathI avacchinna to nahi ja bolAya. kemake nIlarUpa e nIladaMDImAM pratiyogitAvALAmAM raheluM nathI. A khulAso ame AgaLa spaSTa karI ja gayA chIe. chatAM vAraMvAra khulAso karavAnuM kAraNa e ja che ke // // // // // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRti+gujarAtI sarala TIkAo - 29 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 jAgadIzImAM ke vivRttimAM Avo spaSTabheda batAvelo na hovAthI ghaNI ja guMcavaNa thAya evI pAkI zakyatA che. dIdhiti daNDyAdau sAdhye paramparAsambaddhaM daNDatvAdikameva sAdhyatAvacchedakamato nAvyAptiH / / 2 / / jAgadIzI -- ata Aha - dnnddyaadaaviti| hetumati daNDasAmAnyAbhAvasattvAt daNDatvamapi tAdRzAvacchedakamevetyata uktaM-*paramparAsambaddhamiti --tathA ca svAzrayAzrayatvalakSaNaparamparAsambandhena daNDatvavato daNDinaH sAdhanavatyabhAvavirahAnA'vyAptiH // ////// // //// // //// // . candrazekharIyAH yadi pUrvapakSAnusAreNa daMDimAn daMDisaMyogAt sthale avyAptiH bhavati eva, tarhi tadvAraNAya tatsthale daMDini vartamAnaH daMDo na sAdhyatAvacchedakaH mantavyaH / kintu svAzrayAzrayatvasambandhena daMDini vartamAnaM daMDatvaM eva sAdhyatAvacchedakaM parigaNanIyam / svaM=daMDatvaM tadAzrayaH daMDaH tasyAzrayaH daMDI iti paraMparAtmakasambandhena daMDatvaM daMDini vartate / evaM ca nAvyAptiH / prathama-dvitIya-tRtIyadaMDyabhAvAnAM pratiyogitAnAM avacchedakAH te daMDAH eva, na tu * daMDatvaM / ataH tatpratiyogitAnavacchedakaM daMDatvaM eva sAdhyatAvacchedakaM / "bhUtale prathamadaMDI asti dvitIyadaMDI nAsti" iti vaktuM zakyate, kintu daMDatvaM svAzrayAzrayasambandhena sarveSu daMDiSu vartate / ataH bhUtale svAzrayAzrayatvasambandhena "daMDatvavAn nAsti" iti vaktuM na zakyate / tasmAt svAzrayAzrayatvasambandhena / daMDatvavadabhAvaH na lakSaNaghaTakaH, kintu tattadaMDyabhAvaH eva / tadanavacchedakaM daMDatvaM sutarAM miilti| nanu prathamadaMDe prathamadaMDatvaM vartate, tadeva prathamadaMDatvaM paraMparAsambandhena prathamadaMDini eva vartate / na tu dvitIyadaMDyAdau / evaM ca bhUtale'pi paraMparAsambandhena dvitIyadaMDatvavadabhAvaH / parvate tRtIyadaMDatvavadabhAvaH / kASThe prathamadaMDatvavadabhAvaH mIlati / tat-pratiyogitAvacchedakaM kramazo dvitIyadaMDatvaM tRtIyadaMDatvaM prathamadaMDatvaM ca / tadeva sAdhyatAvacchedakaM iti avyAptiH iti cet tarhi mUDho'si, yena etAvadapi na jAnAsi yaduta daMDatvaM zuddhA jAtiH asti / prathamadaMDatvAdIni tu tadjAtibhinnAH / dharmAH / ataH tAdRzapratiyogitAvacchedakaM prathamadaMDattvAdi sAdhyatAvaccheda, daMDatvaM,tu na tAdRzapratiyogitAvacchedakaM iti na avyAptiH iti bhaavH| * nanu tathApi yathA "bhUtale ghaTo'sti, kintu bhUtale ghaTaniSThaM ghaTatvaM tu nAsti" iti pratItiH bhavati / tathA bhUtale. daMDI asti / kintu daMDisaMyogAdhikaraNe bhUtale daMDo nAsti / arthAt daMDasAmAnyAbhAvaH mIlati / tatpratiyogitAvacchedakaM / daMDatvaM iti punarapi avyAptiH iti cet etad-pUrvapakSaM prathamato manasikRtyaiva dIdhitikRtA "paraMparAsaMbaddhaM" iti padaM //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSae 652 'yandrazeparIyA' nAmanI saMsta zatI sa2 TImo.30 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ka // // // // // // // // *gRhItam / asyAyamAzayaH / pratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasambandhAvacchinnA eva grAhyA / daMDIsAdhye, daMDatvaM paraMparAsambandhena vartate / tena sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasambandhaH paraMparAtmakaH eva / hetvadhikaraNe bhUtale paraMparAsambandhena daMDatvavataH abhAvo nAsti / ataH sa na lakSaNaghaTakaH / kintu samavAyena daMDatvavataH daMDasya abhAvo. asti / tatpratiyogitAvacchedakaM daMDatvaM / tasmin pratiyogitAvacchedakatA / sA ca samavAyAvacchinnA / yato daMDatvaM daMDe. samavAyena vartamAnameva pratiyogitAvacchedakaM bhavati / tathA ca iyaM pratiyogitA na sAdhyatAvacchedakatAvacchedakaparaMparAsambandhAvacchinnA / ataH na sA gRhyate / * kintu yatra bhUtale paTarahito daMDI tiSThati, tatra bhUtale daMDI asti / paraMtu svAzrayAzrayatvasambandhena paTatvavAn nAsti / svaM paTatvaM tadAzrayaH paTaH / tasyAzrayaH paTavAn purUSaH / atra tu nagnATaH tiSThati / tena atra svAzrayAzrayatvasambandhena yaH paTatvavAn / sa nAsti / itthaM ca paTatvavataH abhAvo lakSaNaghaTakaH / tatpratiyogitAvacchedakaM paTatvaM, paTatve pratiyogitAvacchedakatA / sA ca svAzrayAzrayatvasambandhena sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasambandhAtmakena avacchinnaiva / yato paTatvaM paTavati svAzrayAzrayatvasambandhena vartamAnameva pratiyogitAvacchedakaM bhavati / tathA ca iyaM pratiyogitA gRhyate / tadanavacchedakaM daMDatvaM eva sAdhyAvacchedakaM iti avyAptinirAsaH / candrazekharIyA: uttara: jo A rIte daMDimAnuM sthale avyApti AvatI ja hoya. to AvA sthale daMDAdine sAdhyatAvacchedaka na levA. paNa paraMparAsaMbaMdhathI daMDImAM rahela daMDatva e ja sAdhyatAvacchedaka gaNavuM. daMDa e daMDImAM saMyogasaMbaMdhathI rahe che jyAre daMDatva e svAzraya-Azrayatna saMbaMdhathI rahe che. Ama pahelA daMDane sAdhyatAvacchedaka mAnavAmAM sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha saMyoga banato hato. paNa have daMDatvane sAdhyatAvacchedaka mAnIe chIe eTale sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha svAzrayAzrayatna banaze. sAdhyatAvacchedakane sAdhyatAvALAmAM rahevAno saMbaMdha e sAdhyatAvacchedaka gaNAya. che eTale have bhale cAlanI nyAyathI badhA daMDI-abhAvo e lakSaNaghaTaka bane. paNa e abhAvonI pratiyogitAnA avacchedaka to daMDo ja che. daMDatva nathI. eTale tAdezapratiyogitA-anavacchedaka daMDatva ja sAdhyatAvacchedake hovAthI avyApti AvavAnI nathI. ke hA bhUtala upara naM.ra daMDavALA vigereno abhAva maLe. paNa paraMparAsaMbaMdhathI daMDatvavALAno abhAva to maLato ja nathI. prathama daMDavALo paNa svAzrayazrayatva saMbaMdhathI daMDatvavALo to che ja. dvitIya daMDavALo paNa te ja rIte daMDatvavALo che. e rIte tRtIya daMDavALo paNa daMDatvavALo che. eTale prathama daMDIvALA bhUtalamAM dvitIya daMDI vigereno abhAva bhale maLe. paNa paraMparAsaMbaMdhathI daMDatvavALAno abhAva to na ja maLe. eTale bIjA badhA aibhAva ja maLaze. ane tenI pratiyogitAno anavacchedaka daMDatva maLI jatA lakSaNa ghaTI jaze. che [praznaH traNeya daMDamAM daMDatvajAti eka ja che. paNa dareka daMDamAM taddaMDatva to judu ja che. eTale bhUtalamAM dvitIya daMDatvanuM paraMparAsaMbaMdhathI adhikaraNa evo dvitIya daMDatvavAnuM to nathI ja. e rIte pUrvavat cAlanI nyAyathI prathama daMDatvAbhAva dvitIya daMDatvAbhAva e rIte badhA abhAva maLI jAya. tenI pratiyogitAnA // // // // //// //// // // //// ////// // // // // // // // // // // //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 31 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// avacchedaka prathama daMDatva dvitIya daMDatva tRtIya daMDatva banI ja jAya che. ane e ja sAdhyatAvacchedaka che. eTale avyApti Avaze. uttaraH tamArI buddhine dhanyavAda. are bhAI! daMDatva to jAti che. tadaMDatvAdi dharmothI taddana judI ja che. eTale pratiyogitAvacchedaka bhale prathama daMDatvAdi bane. paNa daMDatva to banatuM ja nathI. eTale avyApti AvavAno koI prazna ja nathI.] praznaH bhUtala upara daMDavAnuM bhale hoya paNa daMDa to nathI ja. jema ghaTamAM rU5 rahe paNa ghaTanA rUpamAM rahelI rUpatyAdi jAti to na ja rahe. tema bhUtala upara daMDI che paNa bhUtalamAM daMDaniSThadaMDa to nathI ja raheto. Ama bhUtalamAM daMDasAmAnyAbhAva to maLI ja jAya che. ane tenI pratiyogitA daMDamAM AvI. teno avacchedaka daMDatva e ja sAdhyatAvacchedaka che eTale pAchI avyApti ubhI ja che. huM uttaraH A Apatti AvavAnI ja che evo amane aNasAra hato ja. ane eTale ja pahelethI ja "paraMparAsaMbaddha" zabda dIdhitikAre mukyo ja che. eno Azaya e che ke hatyadhikaraNamAM rahelA abhAvanI pratiyogitAnI avacchedakatA e sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna ja levAnI che. jyAM AvI maLe tyAM ja te pratiyogitA lakSaNamAM ghaTaka tarIke laI zakAya. ke daMDAbhAvIya pratiyogitA daMDatvAvacchinna che. daMDatvamAM pratiyogitA-avacchedakatA AvI. paNa daMDatva to daMDamAM samavAyathI ja rahevAno che. eTale daMDatvaniSTha pratiyogitAvacchedakatA e samavAyasaMbaMdhAvacchinna banaze jyAre sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka saMbaMdha to "svAzrayAzrayatva" ja che. eTale A prati. avacchedakatA sA.ava.saMbaMdhAvacchinna na hovAthI daMDAbhAvIya pratiyogitA na levAya. paNa dhAro ke te bhUtala upara koIpaNa paTavAnuM nathI. to ahIM paTava e svAzraya(paTa) AzrayatnasaMbaMdhathI paTavAnumAM rahe che. eTale svAzrayAzrayatnasaMbaMdhathI paTavavAnuM te purUSa bane. e purUSano bhUtala upara abhAva che. A abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka paTava bane. temAM avacchedakatA AvI. ane te svAzrayAzrayatnasAdhyatAvacchedakatA vacchedaka saMbaMdhAvacchinna paNa che ja. A pratiyogitA lakSaNa ghaTaka tarIke laI zakAze. tenI pratiyogitAno avacchedaka to paTava ja banaze. paNa daMDatva banavAno nathI ane tethI pratiyogitA-anavacchedaka daMDatva ja sAdhyatAvacchedaka maLI javAthI avyApti na Ave. che svAzrayAzrayatnasaMbaMdhathI daMDatvavAnuM (daMDI)no abhAva daMDisaMyogAdhikaraNa bhUtalAdimAM nathI maLato e pUrve joI ja gayA chIe. // // // //// // //// //////// // //// // //// // //// //// //// // jAgadIzI -- sAdhyatAvacchedakatAghaTakasambandhAvacchinnAyA eva hetumanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAyAH praviSTatvAt / anyathA viSayitayA rUpatvAdiviziSTajJAnAdeH samavAyenAbhAvasya hetumati sattvAdrUpavAn pRthvItvAdityAdAvavyAptiprasaGgAditi bhaavH| ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 32 d`A////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 candrazekharIyAH na ca pratiyogitAvacchedakatAyAH sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasambandhAvacchinnatvena niveze kiM prayojanam / iti vAcyam atraiva avyAptivAraNAya tad nirUpaNam, anyatra vA rUpavAn pRthvItvAt ityAdAvapi avyAptivAraNAya tannivezaH AvazyakaH / anyathA "rUpatvavat rUpaM" iti jJAnaM jAtam / rUpatvaM viSayitAsambandhena tAdRzajJAne vartate / / tena viSayitAsambandhena rUpatvavat jJAnaM abhUt / pRthvItvAdhikaraNe ghaTAdau rUpatvavadjJAnasya abhAvaH / tatpratiyogitA jJAne vidyate / tatpratiyogitAyAH avacchedakaM viSayitAsambandhena jJAnaniSThaM rUpatvaM bhavati eva / tadeva sAdhyatAvacchedaka iti avyaaptiH| niruktaniveze tu nAyaM doSaH / tathA hi - atra rUpatvaniSThA pratiyogitAvacchedakatA viSayitAsambandhAvacchinnA / yato rUpatvaM viSayitAsambandhenaiva jJAne vartamAnaM sat jJAnaniSThapratiyogitAyAH avacchedakaM bhavati / tathA ca iyaM pratiyogitAvacchedakatA. sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasamavAyasambandhAvacchinnA nAsti / ataH na iyaM pratiyogitA gRhyate / kintu ghaTAbhAvIyapratiyogitA eva / tatpratiyogitAvacchedakatA ghaTatvaniSThA samavAyAvacchinnaiva / tataH sA pratiyogitA lakSaNe praviSTA / tadanavacchedaka rUpatvaM sAdhyatAvacchedakaM iti avyAptivAraNaM sulabham iti bhaavH| candrazekharIyAH praznaH prati.tA-vicchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna ja levAnI. evuM kahevAnuM koI kAraNa kharuM? ke uttaraH are A sthale avyApti nivAravA mATe ja A khulAso karavo jarUrI che ja. vaLI A khulAso na karIe to rUpavAnuM pRthvItvAt sthale avyApti Ave. ahIM "rUpavavat rUpa" evuM jJAna thAya eTale rUpata e phiviSayitA saMbaMdhathI jJAnamAM rahe. eTale jJAna e viSayitAsaMbaMdhathI rUpa-vAnuM bane. have pRthvItvanA adhikaraNa pRthvImAM to koIpaNa jJAna rahevAnuM ja nathI. eTale temAM rUpAMtvavatjJAnAbhAva maLI jAya. ane e pratiyogivyadhikaraNa paNa che ja. A abhAvanI pratiyogitA rUpa-vatjJAnamAM AvI. ahIM rUpa- e jJAnamAM rahelo juno dharma=vizeSaNa che eTale pratiyogitAno avacchedaka rUpatra paNa bane. ane e ja sAdhyatAvacchedaka che eTale avyApti Ave. che paNa sAdhyatA vacchedakatAvacchedaka saMbaMdhAvacchinna evI pratiyogitAvacchedakatAno lakSaNamAM niveza karIe to ke koI doSa na gaNAya. kemake ahIM sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasaMbaMdha to samavAya che. rUpa- e samavAyathI ja sAdhyamAM rahela che. jyAre rUpacvata jJAnamAM AvelI pratiyogitAno avacchedaka rUpatra bane che kharo paNa rUpatva e jJAnamAM=pratiyogImAM viSayitAsaMbaMdhathI rahelo che. eTale rUpatvamAM AvelI prati.avacchedakatA e viSayitA saMthI avacchinna che. samavAyAvacchinna nathI. eTale A pratiyogitA na levAya. paNa ghaTAbhAvIyAdi pratiyogitA levAya. tenI pratiyogitAno anavacchedaka e ja rUpa- sAdhyatAvacchedaka bane che. mATe AvyApti na Ave. pRthvImAM rUpAvavAnuM rUpAdino abhAva to maLavAno ja nathI. mATe bIjo ja abhAva levAya e khyAlamAM rAkhavuM. Ama daMDimAnuM..... sthalIya avyApti dUra thAya che. // // // // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI-- yadi ca (tattAvinirmukta) zuddhadaNDavyakteravacchedakatvAvagAhipratyayAntarAsattvAt taddaNDI siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 33 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// nAstItyAdipratItyA tattAviziSTadaNDavyakterevAvacchedakatvaM yuktaM, daNDI nAstItyAdipratItyanyathAnupapattyA daNDasyAvacchedakatvasiddhau prameyadaNDavAn nAstItyAdAvapi tanmAtrAvacchedakatvenaiva sAmaJjasye viziSTasya tatrAvacchedakatvAkalpanAt tathA ca kthmuktaavyaaptirityucyte| , candrazekharIyAH atrAsmatsambandhI kazcit Aha pUrvapakSeNa yaduktaM-"tadaMDI nAsti" ityAdipratItyA tadaMDyabhAvapratiyogitAyAH avacchedakaH kevalaM tattopalakSitaH daMDa eva / tena daMDisAdhyake'vyAptiH ityaadistt| tuccham / yato yatra daMDisaMyogAdhikaraNe "tadaMDI nAsti" iti pratItiH bhavati / tatra "daMDI nAsti" iti pratItirna bhavati / yadi ca ime pratItI samAne staH / tarhi yatra ekA tatra dvitIyA'pi bhavituM arhati / na ca bhavati / tasmAt anayoH / pratItyoH madhye kazcid bhedo vktvyH| sa ca ayameva yaduta daMDyabhAvapratiyogitAyAH avacchedakaH daMDaH, tadaMDyabhAvapratiyogitAyAH avacchedakastattAviziSTadaMDaH eva / na tu zuddhaH tattopalakSito daMDaH / evaM ca tattAviziSTadaMDaniSThA pratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakadaMDatva-taditaratattobhayAvacchinnA / tena sA pratiyogitA na lakSaNe praviSTA iti anyAmAdAya lakSaNasamanvayasaMbhavaH / ataH atra daMDasya sAdhyatAvacchedakatve'pi kSativirahAt daMDatvasya paramparAsambandhena sAdhyatAvacchedakatvanirUpaNaM dIdhitikRtaM vyarthamiva pratibhAti / yacca pUrvapakSeNa proktaMtryadi tattAviziSTadaMDaH / pratiyogitAvacchedako manyate tarhi "prameyadaMDI nAsti" iti atrApi prameyatvaviziSTadaMDaH eva pratiyogitAvacchedako mantavyaH syAt / na ca manyate / tasmAt tatdaMDyabhAvapratiyogitAvacchedako'pi zuddhadaMDa eva mantavyaH' ityAdi / tattu svaniSThadevAnAMpriyatAsUcakam / yataH yatra daMDyabhAvavati bhUtale "daMDI nAsti" iti pratItiH bhavati / tatra daMDaH eva pratiyogitAvacchedako mantavyaH / tatraiva ca "prameyadaMDI nAsti" ityapi pratItirbhavati / tatrApi lAghavAt daMDaH eva pratiyogitAvacchedakaH avagantavyaH / yato anayordvayoH pratItyoH madhye yatra ekA bhavati, tatra niyamena dvitIyA bhavituM zakyA / ataH ime pratItI kathaMcit samAne / ataH atra daMDasyaiva pratiyogitAvacchedakatvAbhimAnaM na duSTam / daMDisaMyogAdhikaraNe tu "tadaMDI nAsti" iti pratItiH asti / "daMDI nAsti" iti pratItistu nAsti / tena tayoH dvayoH madhye bhedaH spaSTa eva / sa ca prAgeva pradarzitaH / ataH samyagabhidhAnaM asmAbhiHkRtam / evaM ca daMDisAdhyake avyApteH nirvkaashtvaat| daMDatvasya paraMparAsambandhena sAdhyatAvacchedakatvAdipariSkAro vyarthaH eva iti / huM candrazekharIyAH praznaH bhale tame daMDatvane daMDane badale avacchedaka banAvIne Apatti dUra karo. paNa kharekhara to enI jarUra ja nathI. pUrvapakSe je dalIla karelI ke "jema prameyadaMDI-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka prameyatvathI upalakSita evo daMDa ja bane che. tema tatudaMDI-abhAvanI pratitAno avacchedaka paNa tattAthI upalakSita daMDane ja mAnavAno. tattAviziSTa daMDane na mAnavAno" e dalIla taddana vAhiyAta che. enuM kAraNa e che ke daDisaMyogavALA bhUtalAdimAM "daDI nAsti" evI pratIti thatI ja nathI. "tat tatu-daMDI nAsti" evI ja pratIti thAya che. Ano artha e ke "A be pratItimAM koIka taphAvata to che ja." jo beya pratIti sarakhI hota to jyAM "tadaMDI nAsti" pratIti thAya tyAM "daMDI nAsti" pratIti paNa thavI joIe. paNa thatI nathI. mATe A be vacce //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 34 wa////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// dIdhitiH2 koI bheda hovo joIe. e bheda e ja che ke daMDi-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka daMDa bane. paNa tat daMDIabhAvanI pratiyogitAno avacchedaka to tatudaMDa=tattAviziSTadaMDa ja bane. A rIte ja e beno taphAvata siddha thAya. ane Ama thavAthI tatkaMDi-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka tattAviziSTadaMDa banyo. eTale temAM prati tA-avacchedakatA AvI. e avacchedakatA e sAdhyatAvacchedakatA-avacchedakadaMDatva-taditara tattA e ubhayathI avacchinna che. anavacchinna nathI. eTale AgaLa je khulAso karelo ke "pratiyogitAvacchedakatA tAdazobhayAnavacchinna ja levAnI." enA dvArA ja ahIM Apatti nIkaLI jAya. kemake A prati.avacchedakatA e ubhayAvacchinna hovAthI AvI pratiyogitA lakSaNamAM nahIM levAya. paNa ghaTAbhAvIyAdi pratiyogitA levAze. teno anavacchedaka daMDa e ja sAdhyAvacchedaka che eTale daMDane sAdhyatAvacchedaka mAnIe to paNa koI vAMdho nathI. ke pUrvapakSa je kaheto hato ke "jo ta8DI-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka tattAviziSTadaMDa mAno to pachI prameyadaMDI-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka prameyatvaviziSTa deDa mAnavo paDaze." e ya tuccha vAta che. kemake je bhUtala upara koI daMDI nathI. tyAM ja "daMDI nAsti" evI pratIti thAya che. have tyAM to daMDamAtrane avacchedaka mAnyA vagara chuTako ja nathI. have e ja sthAne "prameyadaMDI nAsti" pratIti paNa thAya ja che. eTale ke A be ya pratIti eka sAthe thaI zake che. jyAM eka pratIti thAya tyAM bIjI thaI zake ja che. ane mATe be ya pratIti samAna banI javAthI prameyadaMDi-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka prameyatvopalakSita evA mAtra daMDane ja mAnazo to ya vAMdho nathI. jyAre "tadaMDI nAsti" pratIti sthale "daMDI nAsti" evI pratIti thAya ja. evuM nathI e upara joI gayA. eTale tyAM to upara kahyA mujaba mAnavuM ja joIe. ke Ama avyApti AvatI ja na hovAthI daMDatvane sAdhyatAvacchedaka mAnavAnI koI jarUra ja rahetI nathI. mATe dIdhitinI e paMktio nirarthaka banI jAya che. jAgadIzI -- tadA rUpatvanyUnavRttijAtimadvAn rUpAdityAdAvavyAptiH / sarvAsAmeva nIlatvapItatvAdi, rUpatvanyUnavRttijAtInAM sAdhanavaniSThAbhAvapratiyogitAyA niravacchinnAvacchedakatvAdrUpavati nIlo nAsti pIto nAstItyAdipratyayAdityAzayena- *daNDyAdA vityatrAdipadamupAttaM tathA ca tatrApi svanyUnavRttijAtyAzrayatvasambandhena rUpatvameva sAdhyatAvacchedakamiti (nAvyAptiriti) bhaavH| candrazekharIyAH evaM asmanmitreNa kathite sati vayamapi pratyuttaraM dAtuM utsahAmahe / satyaM kathitaM bhavatA / kintu dIdhitikAreNa pUrvapakSasya aGgIkAraM kRtvA pazcAt tatpratyuttaraM dttm| "tuSyatu durjanaH" iti nyAyAt naitad anucitam / / yadi tu bhavatkathitaM svIkriyate / tadApi na dIdhitigrantho nirarthakaH / yato ghaTa: rUpatvanyUnavRttijAtimadvAn pRthvItvAt iti atra pUrvoktalakSaNaM avyAptaM bhavati / tathA hi pRthvItvAdhikaraNAni ghaTAdayaH / atra asatkalpanayA rUpatvanyUnavRttijAtayaH / tisraH manyante nIlatvaM, pItatvaM, raktatvaM ca / tadvanti ca nIlapItaraktarUpANi / atra nIlaghaTaH, pItaghaTA, raktaghaTaH ca hetvadhikaraNatvena gRhyate / tatra nIlaghaTe pItarUpAbhAvaH, pItaghaTe raktarUpAbhAvaH, raktaghaTe ca nIlarUpAbhAvaH / tatpratiyogitA-* siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskatagujarAtI sarala TIkAo 0 35 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 vicchedakatA kramazaH piittvrkttvniiltvjaatinisstthaa| sA avacchedakatA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakapItatvatvaraktatvAdyavacchinnA / arthAt niravacchinnA sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarAnavacchinnaiva / ataH tAH pratiyogitA lakSaNe praviSTAH / tAsAM avacchedikAH kramazaH pItatvAdijAtayaH eva sAdhyatAvacchedikAH iti avyAptiH / atra rUpatvanyUnavRttijAtimAn sAdhyaH / tasmAt sAdhyatAvacchedikAH rUpatvanyUnavRtijAtayaH nIlatva-pItatva-raktatvAdayaH / / sAdhyatAvacchedakatAvacchedakaM nIlatvatvAdi ityAdi / tathA ca atrAvyAptivAraNAya rUpatvameva svanyUnavRttyAzrayatvasambandhena *sAdhyatAvacchedakam mantavyam / svaM rUpatvaM, tasya nyUna-vRttayaH jAtayaH nIlatvaM, pItatvaM, raktatvaM ca / tadAzrayANi, nIlAdirUpANi / tathA ca kasminnapi ghaTe paraMparAsambandhena rUpatvavataH abhAvo nAsti / yataH sarvANi rUpANi paraMparAsambandhena tvavanti eva / ghaTe ca kiJcidapi rUpaM vartate eva / tathA ca nIlarUpAdyabhAvAH lakSaNe praviSTAH tatpratiyogitAnavacchedakaM rUpatvaM eva sAdhyatAvacchedakaM iti lakSaNasamanvAt naavyaaptiH| . atra "daMDimAn" sthale "rUpatvanyUnavRttijAtimadvAn" sthale ca ayaM vizeSaH / yaduta daMDisAdhyake lakSaNaghaTakA tatdaMDyabhAvAH / tatra tadaMDaniSThA pratiyogitAvacchedakatA sAdhyatAvacchedakadaMDatva taditaratattAvacchinnaiva bhavati / ataH anyAM pratiyogitAM gRhItvA lakSaNasamanvayaH bhavati / dvitIyasthale ca nIlarUpAdyabhAvAH lakSaNaghaTakAH / tatpratiyogitAvacchedakatA nIlatvAdiniSThA kevalaM sAdhyatAvacchedakatAvacchedakanIlatvatvAdyavacchinnA arthAt niravacchinnaiva / arthAt ubhayAnavacchinnaiva / / ataH tAsAM pratiyogitAnAM lakSaNaghaTakatvAt paraMparAsambandhena rUpatvasya sAdhyatAvacchedakatvAnabhidhAne nIlatvAdInAmeva ca sAdhyatAvacchedakatve abhimanyamAne tAsAmeva tAdRzapratiyogitAvacchedakatvAt bhavati avyAptiH / tadvAraNAya tatra paraMparAsambandhena rUpatvasya sAdhyatAvacchedakatAnusaraNaM nirduSTam / etadgrahaNAyaiva dIdhityAM daMDyAdau... iti AdipadaM: upAttam / daMDatvAdInAM... iti atrApi AdipadaM upAttam / tathA ca yadi daNDisAdhyake daMDatvasya paraMparayA sAdhyatAvacchedakatAnusaraNaM nirarthakaM pratibhAti / tadA rUpatvanyUnavRttijAtimat-sAdhyake rUpatvasya sAdhyatAvacchedakatA: avazyameva mantavyA iti tasya granthasya hArdam / atra yadyapi rUpatvaM samavAyenaiva rUpatvanyUnavRttijAtimati rUpAdau vartate / tataH paraMparAsambandhena tasya sAdhyatAvacchedakatAnusaraNaM gauravadoSaduSTam / tathApi atra kAMcit kSatiM manasikRtyaiva dIdhitinA samavAyaM tyaktvA paraMparAsambandhaH samAdRtaH "nanu kA iyaM kSatiH" iti tu gahanapadArthatvAt na nirUpyate'smAbhiH / jijJAsunA dIpikAbhidhAnA TIkA dRssttvyaa| ke candrazekharIyA: uttara: tamArI vAta sAcI che. pUrvapakSanI vAtane sAcI mAnI laIne paNa dIdhitie Apatti dura karI ApelI. have tamArI vAta pramANe tyAM bhale avyApti na Ave. paraMtu rUpatvapUnavRttijAtimadyAnuM rUpAtuM ahIM AvyApti Ave. jyAM rUpa che tyAM rUpa~navRtti evI nIlatvAdijAtivALA koIne koI nIlAdi rUpo to che ja. eTale A sthAna sAcuM che. paNa chatAM avyApti Avaze te A pramANe-35=hetunA adhikaraNa tarIke nIla-pIta-rakta e traNa ghaTa laIe. asat lpanAthI jagatumAM traNa ja rUpa che. ema mAnI laIe. ahIM sAdhya tarIke tAdazanIlatvAdijAtimAnunIlarUpa, pItarUpa, raktarUpa che ema mAnIe. have nilaghaTamAM pItAbhAva, siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 937. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 2 **************** pItaghaTamAM 2ktAbhAva ane 2ktaghaTamAM nIlAbhAva maLaze. eTale enA pratiyogI kramazaH pItarUpa, raktarUpa, nIlarUpa banaze. tenA avacchedaka pItatva, raktatva, nIlatva jAti che ane e ja sAdhyatAvacchedaka che eTale avyApti Ave. vaLI ahIM nIlatvAdimAM je sAdhyatAvacchedakatA che. e to niravacchinna ja che. eTale ahIM sAdhyatAvacchedakatA paNa niravacchinna maLI jAya che. arthAt sAdhyatAvacchedakatA-avacchedaka-taditarAnavacchinna evI ja A sAdhyatAvacchedakatA che. eTale ahIM A pratiyogitAo laI zakAvAthI avyApti Ave. A Apatti nivAravA ahIM rUpatvane ja sAdhyatAvacchedaka mAnavuM. rUpatva e svanyUnavRtti-jAti-AzrayatvasaMbaMdhathI nIlAdirUpomAM=sAdhyomAM rahIne sAdhyatAvacchedaka bane. [sva=rUpatva. tene nyUnavRtti evI jAtio=nIlatvAdi. teno Azraya=nIlAdi guNo.] have juo. nIlaghaTamAM bhale 2ktarUpAdino abhAva maLe. paNa paraMparAsaMbaMdhathI rUpatvavALAno abhAva na ja *maLe. kemake te ghaTamAM je nIla rUpa che. e paraMparAsaMbaMdhathI rUpatvavALuM ja che. Ama ahIM lakSaNa ghaTaka tarIke paraMparAsaMbaMdhathI rUpatvavALAno abhAva maLI zakato nathI. paraMtu nIlAdi-abhAva ja maLe. tenI pratiyogitAnA avacchedaka nIlatvAdi bane. paNa rUpatva na bane. eTale lakSaNa ghaTI jAya che. ahIM DimAn ane rUpanvanyUnavRttijAtimAnu emAM pharka e che ke daMDIsthale sAdhyatAvacchedakatA daMDamAM OhatI. ane taDi-abhAvanI pratiyogitA-avacchedakatA tatu-tat daMDamAM AvatI hatI. je avacchedakatA daMDatvatattA ema ubhayathI avacchinna banI jatI hovAthI tyAM e pratiyogitAlakSaNaghaTaka na banatA avyApti Ave. paNa ahIM to jo jAtione ja sAdhyatAvacchedaka rAkhIe to nIlatva-pItatva e sAdhyatAvacchedaka gaNAya. ane tAdazapratiyogitA-avacchedakatA paNa nIlatva-pItatvAdimAM ja Ave che. je avacchedakatA nIlatvatvAdi dharmothI ja avacchinna=niravacchinna che. arthAt te ubhayathI avacchinna banatI nathI. ane mATe e pratiyogitAo lakSaNaghaTaka banI jatAM nIlatvAdijAtione avacchedaka mAnavAmAM avyApti Ave. mATe ahIM to rUpatvane ja paraMpa2A saMbaMdhathI sAdhyatAvacchedaka mAnIne ja avyApti dUra karavI e yogya che. dIdhitimAM mATe ja "daMDyAdau"mAM "Adi" pada lIdhela che. ahIM jo ke rUpatva e samavAyasaMbaMdhathI ja rUpomAM=sAdhyomAM rahI zake che. mATe 5raM5rAsaMbaMdhathI rAkhavAnI jarU2 nathI. chatAM A paraMparA saMbaMdha Apyo che te yogya kAraNasa2 ja Apyo che. paNa e carcA gahana hovAthI ahIM letA nathI. jijJAsue "dIpikA" TIkAmAMthI e joI levuM. jagadIzI *sAdhyatAvacchedakamiti * / anumitividheyatAvacchedakamityarthaH / tathA ca uktavyAptijJAnAddaNDyaMze daNDatvaprakArikA daNDatvavadvAnityevAnumitirna tu 'daNDimAni 'ti daNDaprakArikApi, daNDasya vyApakatAvacchedakatvenAgrahAt kAraNabAdhena tadavacchinnavidheyakAnumityasambhavAditi / -- candrazekharIyA: dIdhitikRtA yaduktaM daNDatvAdikameva sAdhyatAvacchedakam - tasya ayamarthaH jJeyaH - daMDatvAdikaM eva anumiti(viSaya) vidheyatA(=sAdhyatA-)vacchedram | JayaM bhAvaH / yasmin dharma vyApatAvachevatAyAH jJAnaM mati, ////////////////// ////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 37 //////////// ////////// ////////// Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti:2 *********** dharmaH anumitau sAdhye prakArIbhUto bhAti / yathA vahnitve vahniniSThavyApakatAvacchedakatAyAH bodhaH bhavati / tato "vahnimAn" iti anumitau vahnyAtmake sAdhye vahnitvaM prakAratvena bhAsate / atrApi "daMDatvaM anumitividheyatAvacchedakaM" ityarthakaraNAt etat sUcitam yaduta daMDatve dharme vyApakatAvacchedakatAyAH jJAnaM bhavati / ataH anumitau daMDatvameva daMDini prakAratvena bhAsate na tu daMDa: / tathA ca prAsAdaH daMDatvavad (purUSa) vAn" ityeva anumitiH bhavati / //////////////////////////////////////// daMDe tu sAdhyatAvacchedakatA na svIkRtA / ataH daMDe daMDi-niSThavyApakatAvacchedakatAyAH jJAnaM na bhavati / evaM ca kAraNabAdhAt anumitau sAdhye daMDini puruSe daMDo na prakArIbhUya bhAsate / tathA ca na prAsAdaH daMDavadvAn ityanumitirbhavati / "daMDe vyApakatAvacchedakatAjJAnaM na bhavati" iti atra kAraNaM tu pUrvameva pradarzitam / candrazekharIyAH dIddhitimAM kahyuM che ke daMDi vigere sAdhya hoya tyAre avyApti nivAravA mATe daMDatvAdine ja sAdhyatAvacchedaka mAnavAnA che. eno kharo artha e che ke A sthale je anumati thaze te anumitimAM sAdhya paNa viSaya banaze. ane temAM AvelI sAdhyatAno avacchedaka daMDatvAdi ja banaze. Azaya e ke anumiti paNa sAdhyamAM daMDatvaprakAraka ja thaze. eTale A vyAptijJAnadvArA paraMparAsaMbaMdhena daMDatva e jemAM prakAra tarIke bhAse che tevA prakAranA purUSano ja anumitimAM bodha thaze. arthAt "prAsAdaH paraMparAsaMbaMdhena daMDatvavatpurUSavAna" e 4 anumiti thavAnI pe| "AsAdha: haMDava-vAn" nahIM thAya. ke dharma vyApaDatAvacche6 jane se 4 dharma anumitimAM sAdhyane vize prakAra tarIke bhAse. ahIM daMDImAM rahelI vyApakatAno avacchedaka dharma daMDatva banelo hovAthI daMDatva ja e purUSamAM prakAra tarIke bhAse. je dharmamAM pratiyogi-vyadhika2Na-hetusamAnAdhikaraNAbhAva pratiyogitA-anavacchedakatAnuM jJAna thAya. tadharmAvacchinnasAdhyaka ja anumiti thAya. ahIM daMDamAM to tAdazapratiyogitAvacchedakatAnuM ja jJAna thAya che. eTale daMDamAM anavacchedakatAnuM jJAna rUpa kAraNa hAjara na thatuM hovAthI daMDAvacchinnasAdhyaka evI "prAsAdaH daMDimAn" anumati thaI zakatI nathI. paNa upara pramANe prAsAdaH daMDatvavad-vAn e ja anumati thAya. jagadIzI -- vastuto daNDatvasya sAdhyatAvacchedakatve 'daNDimAn' ityanumitirna syAd daNDAnAM vyApakatA-navacchedakatvAdityasvarasAdeva * daNDatvAdika* mityatrApyAdipadamupAttaM, tena tattaddaNDavyaktInAmeva svavRttidaNDatvajAtyAzrayAdhikaraNatvalakSaNaparamparAsambandhena sAdhyatAvacchedakatvalAbhAt ' daNDimAn ' ityanumiternAnupapattiriti tattvam / candrazekharIyAH nanu evaM yadi daMDatvaM eva paraMparAsambandhena sAdhyatAvacchedakaM manyate tarhi sarvatrAnantaroktarItyA "daMDatvavadvAn" ityeva anumitiH syAt / natu daMDavadvAn ityAkArikA / tathA ca "daNDimAn" ityAdi sarvAnubhavasiddhAyAH anumiteH apalApApattiH iti cet satyaM etadasvarasAdeva dIdhityAmapi" daMDatvAdikamapi" iti atra AdipadamupAtaM //////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 38 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 Fo m ..................................... ............... arthAt teSAmapi daMDaH eva sAdhyatAvacchedakatvena abhimataH / kintu yadi saMyogena daMDaH sAdhyatAvacchedakaH manyate tarhi pUrvavat avyAptiH / ataH svavRttijAtyAzrayAdhikaraNatvasambandhena daMDini vartamAnaH daMDaH sAdhyatAvacchedakaH / [svaM daMDaH, tasmin vartamAnA yA jAtiH daMDatvaM, tadAzrayaH daMDaH, tadadhikaraNam daMDI] evaM ca naavyaaptiH| yataH sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnA eva pratiyogitAvacchedakatA grAhyA iti pUrvamupAttam / daMDisaMyogAdhikaraNe bhUtalAdau vartamAnAnAM tattadaMDyabhAvAnAM pratiyogitAyAH tattadaMDiniSThAyA tattadaMDaniSThA pratiyogitAvacchedakatA yadi pUrvapakSAnusAreNa , kevalaM daMDatvAvacchinnA ubhayAnavacchinnA manyate / tathApi sA daMDaniSThA pratiyogitAvacchedakatA saMyogasambandhAvacchinnA / / sAdhyatAvacchedakaparaMparAsambandhena tu anavacchinnaiva / evaM ca iyaM pratiyogitA na lakSaNaghaTakA / ataH anyA pratiyogitA grAhyA, tadanavacchedakaH daMDaH eva sAdhyatAvacchedakaH iti lakSaNasamanvayAt nAvyAptiH / daMDisaMyogini bhUtalAdau paraMparAsambandhena daMDavAn asti eva, na tu tdbhaavH| ataH paraMparAsambandhena daMDavataH abhAvasya lakSaNaghaTakatvAbhAvAt naI lakSaNaghaTakIyapratiyogitAyAH avacchedakaH daMDaH bhavitumarhati iti na ko'pi doSaH / * evaM ca daMDe daMDivyApakatAvacchedakatAjJAnaM bhaviSyati / tathA ca kAraNasatvAt "prAsAdaH daMDimAn" iti daMDini sAdhye daMDaH prakArIbhUya bhAsate'pi / evaM nAnubhavasiddhAyAH anumiteH apalApApattiH iti bhAvaH / ___ "daMDimAn prAsAdaH" iti atra ca kalpe etAvAn vizeSaH yaduta 'prAsAdaH daMDimAn' iti anumitiH yadyapi, bhaviSyati / tathApi tatra daMDini purUSe daMDaH saMyogena nAvabhAsate / kintu svavRttijAtyadhikaraNAzrayatvasambandhenaiva bhAsate / sAdhyatAvacchedakaH dharmaH sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasambandhenaiva sAdhye prakArIbhUya anumitau bhAsate iti niyamAt / / anyathA etanniyamAGgIkArAbhAve "parvataH samavAyena vahnimAn" ityapi anumitiH bhavet / / nanu na vayaM devAnAMpriyAH, kintu devAnupriyAH, ataH zaThatAM AdRtya asmAkaM vaJcanA bhavadbhiH kartumiSTA'pi na zakyA / yadi nAma na bhavatu paraMparAsambandhena tattadaMDyabhAvaH lakSaNaghaTakaH / kintu anyaH ko'bhAvaH lakSaNaghaTako bhaviSyati? yatpratiyogitAyAH anavacchedakAH daMDAH sAdhyatAvacchedakAH bhaviSyanti / ghaTAbhAvaH iti cet na, ghaTAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatA ghaTatvaniSThA / sA ca samavAyasambandhAvacchinnA na tu svavRtti-daMDatvajAtyAzrayadaMDAdhikaraNatvAdisambandhAvacchinnA / ataH sA pratiyogitA na gRhyate / sambandhe daMDatvajAteH nivezAt daMDabhinne kutrApi vastuni svavRttidaMDatvAdisambandho na ghaTate / kevalaM daMDaH eva svavRttidaMDatvAdisambandhena daMDini sthAtumarhati / tadabhAvazca na lakSaNaghaTakaH / bhUtale daMDisaMyogavati tAdRzaparaMparAsambandhena daMDinaH sattvAt / anyasya kasyApi abhAvasya pratiyogitAyA, avacchedakatA na sAdhyatAvacchedakaniruktaparaMparAsambandhAvacchinnA bhavati / ataH atra sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnAyA pratiyogitAvacchedakatAyAH aprasiddhatvAt na tadghaTitasya lakSaNasya samanvayaH zakyaH iti cet sarvathA suSThuktaM bhavatA asmAkamapi iyamevArekA AsIt / jagadIzena tu kA "pratiyogitA grAhyA..." ityAdi na: sphuTIkRtam / vivRttikAreNa'pi kenA'pi kAraNena etatsphuTIkaraNaM upekSitam / tathApi mahAmedhAvino ete. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 39 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 jagadIzabhaTTAcAryAdayaH / sUkSmAvagAhiprajJAsvAmitvAt teSAM chadmasthatve'pi prAyo na kSatisaMbhavaH / ataH atra teSAMka abhiprAyo gaveSaNIyaH / sa ca itthaM me manasi parisphurati / jagadIzena svavRttidaMDatvajAtyAzrayAdhikaraNatvasambandhaH spaSTaM drshitH| kintu atra daMDatvapadaM kevalaM vidyArthinAM samyak bodhArtham / na tu sambandhapraviSTam / sambandhastu, svavRttijAtyAzrayAdhikaraNatvAtmakaH eva / tena jAtipadena daMDatvAdikA kA'pi jAtiH grahItuM zakyA / evaM api na kAcit kSatiH / yato yatra daMDisaMyogaH, tatra svavRttidaMDatvAdijAtyAzrayAdhikaraNatvasambandhena daMDavAn vartate eva / na tu, tadabhAvaH / tasmAt daMDyabhAvaH na lakSaNaghaTakaH, kintu ghaTavataH puruSasya abhAvaH / daMDimati bhUtale ghaTavAn puruusso| nAsti / ghaTastu svavRttighaTatvajAtyAzrayaghaTAdhikaraNatvasambandhena ghaTavati purUSAdau vartate / atra bhUtale tu tAdRzaparaMparAsambandhena sAdhyatAvacchedakAtmakena ghaTavAn purUSo nAsti / ataH ghaTavadabhAvaH mIlitaH / tatpratiyogI ghaTavAn / tasmin pratiyogitA / / tadavacchedakaM ghaTavattvam / arthAt ghaTaH eva / tasmin pratiyogitAvacchedakatA / sA tu svavRtti-(ghaTatva)jAtyAzrayA: (ghaTa)dhikaraNatvasambandhena sAdhyatAvacchedakena avacchinnA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakadaMDatvataditarAnavacchinnA ca / ataH iyaM pratiyogitA lakSaNe praviSTA / tatpratiyogitAvacchedakA ghaTaH / tadanavacchedakaH daMDaH eva sAdhyatAvacchedakaH iti lakSaNaghaTanAt naavyaaptiH| . etat tu asmatprajJAvilAsaH / mandabuddhInAM asmAkaM tu kSatirapi saMbhavati / zodhanIyA sA ca sajjanaiH sarvathA na tiraskartavyaH asmAkaM nUtanaH pariSkAraH iti abhyarthanA'smAkaM teSAM pratItyalaM vistareNa / ] candrazekharIyAH praznaH A rIte to prAsAdaH daMDimAnuM evI anumitino lopa thavAnI Apatti Avaze. jyAre evI anumiti to anubhavasiddha che. che uttara: tamArI vAta sAcI che. AvI anumiti thAya to che ja. A anumitine siddha karavA daMDane ja sAdhyatAvacchedaka mAnavo paDe. ane to pachI daMDa e tAdezapratiyogitAno anavacchedaka bane." evuM karavuM paDe. e mATe ame kaheze ke te te tamAma daMDo ja svavRtti-daMDatvajAti-AzrayAdhikaraNatvasaMbaMdhathI daMDImAM rahIne sAdhyatAnA avacchedaka bane che. Ama sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha "svavRtti-daMDatvajAti-AzrayAdhikaratva" banaze. svi=daMDa. hatemAM vRtti daMDatvajAti. tenA Azraya te ja daMDo. tenuM adhikaraNa daMDipurUSa. have bhUtalAdimAM tatkaMDi-abhAva bhale maLe. tenI abhAvanI pratiyogitAnA vicchedaka daMDo banaze. temAM avacchedakatA Avaze. ahIM pUrvapakSanA mata pramANe nirUpaNa karatAM hovAthI tattA e pratiyogitA avacchedaka banI ja nathI. mATe daMDamAM AvelI tAdazaavacchedakatA e sAdhyatA-vicchedakatA-avacchedakadaMDatvamAtrAvacchinna ja che. eTale Ama to A pratiyogitA laI zakAya. paNa AgaLa ja kahI gayA ke A pratiyogitA sAdhyatAvacchedakatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna paNa hovI joIe. ahIM to daMDaniSTha tAdazAvacchedakatA saMyogAvacchinna ja che. kemake daMDa saMyogathI daMDImAM rahe che. A avacchedakatA e svavRtti-daMDatvajAti-AzrayAdhikaraNatva saMbaMdhAvacchinna nathI ja. eTale A pratiyogitAo na levAya. paNa ghaTAbhAvIya pratiyogitA levAya. enA anavacchedaka daMDo banI jAya. eTale avyApti na Ave. ahIM daMDasaMyogavALA bhUtalAdimAM tatudaMDIno abhAva bhale maLe. paNa svavRttidaMDatvajAti-AzrayAdhikaraNatvasaMbaMdhathI daMDavAnano abhAva to maLavAno ja nathI. eTale e abhAva lakSaNamAM na laI zakAtA daMDAdi e tAdaza pratiyogitAnA //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 40 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // // // // // //// // //// //// // // // // avacchedaka banavAnA ja nathI. eTale avyApti AvavAnI nathI. huM Ama ahIM daMDAdi ja sAdhyatAvacchedaka banyA. ane daMDamAM ja tAdazapratiyogitAnavacchedakatAnuM jJAna thAya che. mATe kAraNa hAjara thaI jatA "prAsAda: daMDimAnuM" e anubhavasiddha anumiti mAnavAmAM koI ja vAMdho nahIM Ave. hA eTaluM kharuM ke sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha saMyoga na mAnatA lAMbo mAnyo che eTale A anumitimAM paNa kadaMDi=purUSamAM daMDano e paraMparAsaMbaMdhathI ja bodha mAnavo paDaze. huM jigadIzajIe A uttara bhale Apyo paNa e ucita nathI. kemake sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha emaNe svavRttidaMDatvajAti-AzrayAdhikaraNatva mAnelo che. ane vyAptimAM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna evI ja hevadhikaraNavRttiabhAvIyapratiyogitA levAnI vivaphA to karI ja che. AthI ja to temaNe kahyuM ke "zuddhadaMDomAM AvatI pratiyogitAvacchedakatA e paraMparAsaMbaMdhAnavacchinna hovAthI A pratiyogitAo lakSaNa ghaTaka nahIM bane." e to barAbara. paNa have prazna e thAya ke A sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna evI pratiyogitAvacchedakatA lAvavI to paDaze ne? tame ghaTAbhAva lo to e ghaTatvamAM rahelI pratiyogitA-avacchedakatA e sAdhyatAvacchedaka=paraMparAsaMbaMdhathI avacchinna to che ja nahIM. to e zI rIte levAya? A rIte koIpaNa pratiyogitA-avacchedakatA sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna na maLavAthI A lakSaNamAM koIpaNa pratiyogitA lakSaNaghaTaka ja na banatA avyApti AvavAnI ja che. svavRttidaMDatvajAti-AzrayAdhikaraNatva saMbaMdha sAdhyatAvacchedaka che. A daMDatvathI ghaTita che. eTale A saMbaMdhathI koIpaNa vastu daMDImAM ja rahevAnI. ane evA daMDIno abhAva daMDisaMyogavALA bhUtalamAM maLavAno ja nathI. jagadIzajI AvI bhula kare tevuM mAnI zakAtuM nathI. mane ema lAge che ke ahIM saMbaMdhamAM je daMDatvano niveza karelo che e mAtra spaSTatA khAtara ja che. kharo saMbaMdha to svavRtti-jAti-AzrayaadhikaraNatva saMbaMdha ja levAno. jAti tarIke kaI levI? e to ApaNe ja nakkI karavAnuM che. ane koIpaNa jAti laIe to ya virodha to AvavAno ja nathI. dhAro ke e jAti tarIke dravyatva laIe to paNa emAM koI vAMdho nathI. daMDa e svavRttidravyatvajAti-Azraya-daMDAdhikaraNatva saMbaMdhathI daMDImAM rahI ja zake che. Ama karavAthI phAyado e thAya ke kadaMDisaMyogavALA bhUtala upara koIpaNa ghaTavALo mANasa ubho nathI. tyAre temAM ghaTavatuabhAva maLI jAya. ahIM ghaTa e svavRtti ghaTatvajAti-Azraya-ghaTa-adhikaraNatvasaMbaMdhathI ghaTavALA evA purUSAdimAM rahe ja che. ane evA ghaTavALAno abhAva ahIM maLI gayo. tenI pratiyogitAvacchedakatA ghaTamAM AvI. ane te svavRtti-jAtiAzraya-adhikaraNatva-saMbaMdhAvacchinna-sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna che ja. ane sAdhyatAvacchedakatA-avacchedakadaMDatvakitaditara ubhaya-avacchinna paNa che ja. eTale A rIte A pratiyogitA maLI jAya. te pratiyogitAno ainavacchedaka daMDa e ja sAdhyatAvacchedaka banI javAthI avyApti na Ave. AvuM mane lAge che. kharI hakIkata to bahuzruto ja jANe.] ////// // //// // jAgadIzI -- kecittu 'sAdhya-sAdhanabhedena vyAptigrahAnumityoH kArya-kAraNabhAvabhedAt yatra daNDatvAdiviziSTaM vidheyatAvacchedakaM, tatra hetumanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatAnavacchedako yo hA kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta-gujarAtI sarala TIkAo - 41 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 2 //////////////// ////////// dharmastadviziSTAvacchinna sAmAnAdhikaraNyarUpaiva vyAptiH tadviziSTAvacchinnavidheyakAnumitiprayojikA / yatra tu paramparayA daNDatvAdikamevAnumitau vidheyatAvacchedakaM, tatra hetumanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedako yo dharmaH, paramparayA tadavacchinnasAmAnAdhikaraNyarUpaiva vyAptiranumitiprayojiketi - sAmAnAdhikaraNyAMze daNDAdeH pravezApravezakRto 'daNDimAn' 'daNDatvavattvAn' ityanumityordaNDAdividheyakatvaniyama' ityAhuH / candrazekharIyAH jAgadIzyAM keSAJcinmataM pradarzayituM Arabhate kecit ityAdinA / ayaM teSAM abhiprAyaH / kasmiMzcit anumAne dhUmaH sAdhanam, vahniH sAdhyaH / kutracit ghaTatvaM sAdhanam = hetu:, dravyatvaM sAdhyam / evaM yathA yathA yatra yatra sAdhyasAdhanabhedo bhavati / tathA tathA tatra tatra vyAptijJAnaM anumitizca bhinnA bhinnA bhavati / ataH tatra tatra anumAne vyApti-jJAnAnumityoH kAryakAraNabhAvo'pi bhinnaH eva / na tu sarvatra ekameva vyAptijJAnaM ekA eva ca anumitiH / ataH yatra "daMDimAn" ityAdi anumAne daMDattvaviziSTaH daMDa: eva sAdhyatAvacchedakaH manyate / tatra idaM vyAptilakSaNaMhetumanniSThAbhAva-pratiyogitAvacchedakatAnavacchedako yaH dharmaH tadviziSTAvacchinnasAmAnAdhikaraNyam hetuniSThA vyAptiH- daMDisaMyogAdhikaraNe bhUtalAdau vartamAnaH tattaddaMDyabhAvaH, tasya pratiyogitAyAH avacchedakaH tattadvaMGaH / tasminH vartamAnAyAH pratiyogitAvacchedakatAyAH anavacchedakaM zuddhadaMDatvaM tena daMDatvena viziSTaH daMDa: / tadavacchinnazca daMDI / tatsAmAnAdhikaraNyaM daMDisaMyoge vartate iti lakSaNaghaTanAt na avyAptiH / atra kalpe "prAsAdaH daMDimAn" iti anumitiH bhavati / daMDasyaiva sAdhyatAvacchedakatvena abhimatatvAt / yatra tu paraMparAsambandhena daMDatvaM sAdhyatAvacchedakaM / tatra idaM lakSaNam - hetumanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakaH yaH dharmaH tadavacchinnasAmAnAdhikaraNyam hetuniSThA vyAptiH tathA hi- hetumanniSThAH tattadvaMDyabhAvAH / tatpratiyogitAvacchedakAH tattaddaMDAH / (zuddhadaMDa eva vA) tAdRzapratiyogitAnavacchedakaM tu daMDatvaM / paraMparAsambandhena tena daMDatvena avacchinnaH daMDI, tatsAmAnAdhikaraNyasya daMDisaMyoge sattvAt nAvyAptiH / tathA ca prathamakalpe "tAdRzapratiyogitAvacchedakatAnavacchedakadaMDatvaviziSTena daMDena avacchinnasya daMDinaH sAmAnAdhikaraNyam" iti sAmAnAdhikaraNyAMze daMDasya pravezAt daMDimAn iti anumitiH / dvitIyakalpe ca :"tAdRzapratiyogitAnavacchedakena daMDatvena avacchinnasya daMDinaH sAmAnAdhikaraNyam" iti sAmAnAdhikaraNyAMze daMDasyApravezAt "daMDatvavadvAn" iti anumitiH / prathame kalpe daMDa: eva saMyogena sAdhye prakArIbhUya bhAsate / dvitIye kalpe daMDatvaMH paraMparAsambandhena prakArIbhUya bhAsate iti dhyeyam / jAgadIzyAM tu "daNDAdividheyakatvaniyamaH" iti upAttam / tatra daMDa: vidheyaH kintu daMDI vidheyaH / tathApi vidheyaghaTakatvena daMDo'pi vidheyatayA proktaH iti smartavyam / [nanu tattadvaMDyabhAvIyapratiyogitAvacchedakatAyAH tattadvaMDiniSThAyAH avacchedakaM tattAviziSTadaMDatvaM zuddhadaMDatvAt abhinnameva / tathA ca zuddhadaMDatvaM tAdRzAvacchedakatAnavacchedakaM na bhavati / ataH kathaM vyAptisamanvayaH iti cet itthaM / atrApi mate sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditarAnavacchinnaiva pratiyogitAvacchedakatA nivezyA / tat-tadaMDAdiniSThA *****paadaa siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 0 42 //////////////////////////// Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 pratiyogitAvacchedakatA tu daMDatva-taditaratattAvacchinnA / ataH na sA gRhyate / kintu tAdRzI ghaTAbhAvIyapratiyogitAvacchedakatA ghaTatvaniSThA eva gRhyate / tadanavacchedakadaMDatvAvacchinnaH yaH daMDaH / tadavacchinnadaMDinaH sAmAnAdhikaraNyaM daMDisaMyoge iti na ko'pi doSaH / candrazekharIyAH kecituH jema jema anumAnamAM hetu ane sAdhya badalAya tema te te anumAnamAM vyAptijJAna ane anumiti vacceno kArya-kAraNabhAva paNa badalAyA ja kare. badhI jagyAe eka sarakhuM vyAptijJAna kAraNa banI zakatuM ja nathI. tema dareka jagyAe eka sarakhI anumiti paNa thaI zakatI ja nathI. eTale sAdhya sAdhanabhedathI vyAptilakSaNa juduM juduM mAnIe to ya vAMdho nathI. eTale jyAM daMDatvAdi viziSTa diMDAdi e sAdhyatAvacchedaka hoya tyAM A pramANe vyApti lakSaNa banAvavuM ke-hetu adhikaraNa-vRtti abhAvapratiyogitAvacchedakatAnavacchedaka evo je dharma hoya. te dharmathI viziSTa je hoya tenAthI avacchinna evA sAdhyanuM sAmAnAdhikaraNya e ja hetumAM rahelI vyApti che daMDimAnuM sthale daMDisaMyogAdhikaraNa bhUtalAdimAM tatudaMDIno abhAva maLe. e abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka tattAviziSTadaMDa bane. temAM avacchedakatA AvI. teno avacchedaka tattAviziSTa daMDatva banaze. paNa daMDatva na bane. ane te daMDatvathI avacchinna evo daMDa bane ane tenAthI avacchinna evo daMDI ane te daMDInuM sAmAnAdhikaraNya daMDasaMyogamAM maLI javAthI vyApti ghaTI jAya che. AvA sthale daMDa ja sAdhyatAvacchedaka banela hovAthI "daMDimAnuM prAsAda:" evI anumati thaI zakaze. have jo daMDatvAdine ja tyAM paraMparAsaMbaMdhathI sAdhyatA-vicchedaka mAnIe to tyAM vyApti lakSaNa A pramANe thaze ke-hetu-adhikaraNa-vRtti-abhAvapratiyogitAnavacchedaka je dharma hoya. te dharmathI paraMparAsaMbaMdhathI viziSTa avacchinna je bane tenuM sAmAnAdhikaraNya e hetumAM rahelI vyApti banaze. A abhAva tarIke tatudaMDAbhAvAdi maLe. tenI pratiyogitAnA avadaka tatutatudaMDAdi banaze. daMDatva e te pratiyogitAno anavacchedaka dharma banaze. ane paraMparAsaMbaMdhathI te daMDatvathI avacchinna deDipurUSa banaze. ane tenuM sAmAnAdhikaraNya kadaMDisaMyogamAM maLI jatA avyApti na Ave. A sthaLe "prAsAdaH paraMparAsaMbaMdhena daMDatvavadvAnu" evI anumiti ja thavAnI. Ama pahelAmAM daMDAvacchinna daMDinuM sAmAnAdhikaraNya ane bIjAmAM paraMparayA daMDatvAvacchinna (daMDi)purUSanuM sAmAnAdhikaraNya e vyApti banaze. jyAM sAmAnAdhikaraNyAMzamAM daMDano niveza haze tyAM prAsAda daMDatvavadvAnuM anumiti thaze. jyAM daMDatvano niveza haze tyAM "prAsAdaH daMDatvavadvAnuM anumiti thaze. Ama koI doSa na rahe. jAgadIzImAM "daMDAdividheyakatvaniyama" lakhela che. emAM samajavAnuM ke kharekhara to daMDa e vidheya sAdhya che ja nahIM. daMDI sAdhya che. paNa daMDI sAdhyamAM ghaTaka tarIke daMDa paNa hovAthI tene vidheya tarIke jaNAvela che. che [praznaH bhUtalAdimAM rahela tataMDAbhAvanI pratiyogitAno avacchedaka tadaMDAdi bane che. temAM prati.avacchedakatA AvI. te avacchedakatAno avacchedaka to tattAviziSTa daMDatva ja bane che. ane zuddhadaMDatva viziSTadaMDatvathI abhinna hovAthI A avacchedakatAno avacchedaka zuddhadaMDatva bane ja che. anavacchedaka nathI banato. to pachI //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 943 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 // // // //// //// // avyApti to ubhI ja che. uttaraH ahIM paNa pratiyogitA-vicchedakatA e sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka-taditaraanavacchinna ja levAnI che. eTale tadaMDamAM rahelI prati.avacchedaktA to daMDatvastattAubhayAvacchinna hovAthI ghaTAbhAvIya pratiyogitAvacchedakatA ja lakSaNa ghaTaka banaze. teno anavacchedaka daMDatva banaze. tenAthI avacchinna evo daMDa ane te daMDathI avacchinna daMDInuM sAmAnAdhikaraNya daMDisaMyogamAM maLI jAya che. eTale koI doSa raheto nathI.. // //// // // // ////// // jAgadIzI .. yattu 'daNDatvarmikaniruktAnavacche dakatvajJAnasyaiva kAryyatAvacchedaka daNDAvacchinnavidheyakAnumititva-mityanumiterdaNDaprakArakatvaM nAnupapannam' iti| ////// ////// //// //// ////// //// //// //// //// //// //// * candrazekharIyAH jAgadIzyAM "yattu" ityAdikaH "nAnupapannam" ityantavAn pUrvapakSaH / tasyAyamAzayaH "daMDimAn" iti sthAne daMDatvaM eva paraMparayA sAdhyatAvacchedakaM mantavyam / 'daMDimAn' iti anubhavasiddhAyAH anumiteH siddhyarthaM ca etAdRk-kAryakAraNabhAvaH mantavyaH yaduta "daMDatvaM hetvadhikaraNavRtyabhAvapratiyogitAnavacchedakaM" ityAdi AkAraka daMDatvadharmikaM niruktAnavacchedakatvaprakArakaM jJAnaM anumitikAraNam / kAryAtmikA anumitistu daMDAvacchinnavidheyakA "daMDimAn" ityAkArikA eva / tathA ca tAdRkjJAnaniSThakAraNatAnirUpitAyAH anumitiniSThakAryatAyAH avacchedaka daMDAvacchinnavidheyakAnumititvam / tena daMDatvasya sAdhyatAvacchedakatve'pi taddharmika-tAdRzajJAnAt daMDimAn ityeva anumitiH prasiddhyati / tena na tadapalApanirAsAnavakAzaH iti / { candrazekharIyA: pUrvapakSaH sAdhyatAvacchedaka to paraMparAsaMbaMdhathI daMDatvane ja mAnavAno. eTale tyAM Avo bodha thaze ke "hevadhikaraNavRtti-abhAvapratiyogitAnavacchedaka daMDatvam". A jJAna e anumitinuM kAraNa bane. eTale anumitimAM kAryatA AvI. A kAryatAno avacchedaka DAvacchinnavidheyakAnumititva mAnazuM. AvuM anumititva to "DimAnuM prAsAda" evI anumitimAM ja maLe. kemake AmAM daMDathI avacchinna daMDI e vidheya tarIke bhAse che. Ama sAdhyatAvacchedaka tarIke daMDatvane mAnavA chatAM uparokta vyAptijJAna dvArA "daDimAna" anumiti thaI 1. jAgadIzI-- tattucchaM paramparayA daNDatvAvacchinnavidheyakAnumititvasyApi tAdRzajJAnakAryyatAvacchedakatayA sarvadaiva daNDimAn' 'daNDatvavattvAn' ityubhayAkArAnumityApatteH, ubhayadharmAvacchinnasyaiva sAmagrIsambhavAditi dik| . candrazekharIyAH tattuccham ityAdinA jAgadIzyAM pUrvapakSakhaNDanam / bhAvArthastvayam- daMDatvadharmikaniruktAnavacchedakatvajJAnanirUpitAyAH kAryatAyAH avacchedakaM tAvat paraMparayA daMDatvAvacchinnadaMDividheyakAnumititvaM "daMDatvavadvAn" ityAdi //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskatagujarAtI sarala TIkAo 144 60000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 anumitiniSThaM asti eva / ataH tAdRgjJAnAtmakakAraNAnantaraM "daMDatvavadvAn" iti anumitistu bhavatyeva / yadi ca bhavaduktarItyA daMDimAn iti anumitirapi niruktajJAnakAryaM manyate / tarhi tajjJAnAnantaraM iyamapi anumitiH avazyaM / utpAdyA / tathA ca kAraNAtmakajJAnAnantaraM "daMDatvavadvAn daMDimAn" iti yugapad dve anumitI staH / na ca etad yuktaM / / anubhavaviruddhatvAt / na ca anubhavavirodhe'pi kAcit kalpanA kartuM zakyA / anyathA vahnau uSNasparzAnubhave'pi zItasparzAdikalpanAvakAzAt / tasmAt atitucchamiva pratibhAti pUrvapakSoktaM nirvacanam iti dhyeym| candrazekharIyAH uttaraH A to buddhimattAnuM pradarzana tame karo cho. kemake uparanA vyAptijJAnanI kAryatA to "daMDatvavadvAnuM prAsAda:" evI paraMparAsaMbaMdhathI daMDatvaviziSTadaMDI-sAdhyaka anumitimAM paNa rahelI che. eTale A kAryatAnuM avacchedaka daMDatvAvacchinnavidheyakAnumititva paNa che. Ano artha e ke A daMDavaivizeSyaka evA tAdazapratiyogitAnavacchedakatva jJAnanA be kAryo banaze. ane tethI jyAM A kAraNa hAjara thaze tyAM eka sAthe "daMDimAnuM prAsAda: daMDatvavadvAnuM prAsAda:" e be ya anumiti thavAnI Apatti Ave. je sarvathA anubhavaviruddha hovAthI mAnI zakAtI ja nathI. AmAM ghaNI lAMbI carcA che. ahIM to mAtra dipha sUcana karela che. jAgadIzI -- apare tu 'noktavyAptijJAnaM 'daNDimAn' vanisaMyogavAn' ityAdyanumitau hetuH, kintu vakSyamANamanyo'nyA-bhAvaghaTitavyAptijJAnam / ata eva 'yathA-yathami'tyAdigrantho'pi saGgacchata' ityAhuH / / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// candrazekharIyAH jAgadIzyAM apare tu ityAdinA anyaH kazcit pUrvapakSaH samuttiSThati yuddhAya / teSAmayamAzayaHatyantAbhAvaghaTitAyAH vyApteH jJAnaM "daMDimAn, vahnimAn" ityAdau na kAraNam / yataH tatra vyApti-lakSaNaM na ghaTate / / daMDatvAdInAM paraMparayA sAdhyatAvacchedakatvasvIkAre nAsmAkaM rUcirasti / kalpanAgauravAt anubhavirodhAcca / kintu agre atraiva granthe vakSyamANaM bhedaghaTitaM eva vyApti-lakSaNam tatra grAhyam / tallakSaNaM atra sthAne sukhaM ghaTate / tathAhihetvadhikaraNavRtti-bhedapratiyogitAnavacchedakasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM hi hetuniSThA vyAptiH iti etat bhedaghaTitaM lakSaNam / / 'daMDisaMyogAdhikaraNaM bhUtalaM daMDimAn na' iti na zakyate vaktuM / kintu tad bhUtalaM "ghaTavAn na" iti zakyate vaktuM / tathA ca tadbhUtale vartamAnaH ghaTavabhedaH / tasya pratiyogitAyAH avacchedakaH ghaTaH / daMDastu anavacchedakaH eva sAdhyatAvacchedakaH / iti lakSaNaghaTanAt nAvyAptiH / itthaM ca etad aGgIkartavyam / anyathA sarvatraiva atyantAbhAvaghaTitalakSaNasyaiva svIkAre atraiva granthe agre vakSyamANaM yathAyatham... ityAdi na saMjAghaTIti / tasya granthasya ayamAzayaH yaduta yatrAnumAne yallakSaNaM saGgacchate / tatrAnumAne bhedaghaTitaM atyantAbhAvaghaTitaM vA tadeva lakSaNaM anusaraNIyam / / atha bhavatA sarvatraiva yena kenA'pi prakAreNa atyantAbhAvaghaTitameva lakSaNaM anusaMdhIyate / tarhi bhedaghaTitalakSaNasya sarvathA anavakAzAt sa granthaH nizphalo bhavet / tasmAt daMDyAdisAdhyake bhedaghaTitA vyAptiH eva grAhyA / __[AhuH ityAdinA jAgadIzyAM asvarasaH suucitH| tadbIjaM tu tatra noktam / kintu vivRtyAM vAmAcaraNaiH tataH sphuTIkRtam / tacca idam / daMDyAdisAdhyake anumAne bhedaghaTitalakSaNamapi avyAptameva bhavati / yato "bhUtalaM tadaMDimAn, //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskatagajarAtI sarala TIkAo 0 45 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// na, parvataH tadaMDImAn na" ityAdirItyA sarveSAM tattadaMDimajhedAnAM lakSaNaghaTakatvAt teSAM pratiyogitAnAM avacchedakA yathAyathaM sarve daMDinaH sAdhyAH bhavanti iti avyAptirakSasA jakSitam tad bhedaghaTitaM lakSaNam / tasmAd yatkiMcidetad / / pUrvoktarItyA daMDatvasya paraMparayA sAdhyatAvacchedakatvaM, daMDasya vA paraMparayA sAdhyatAvacchedakatvaM ityAdi dIdhitijAgadIzIkRtapariSkaraNayuktameva lakSaNaM yuktiyuktam iti sarvaM caturasram / ] icandrazekharIyAH keTalAMko: A atyantAbhAvathI ghaTita vyAptinuM jJAna e daMDimAn vigere anumitimAM kAraNa binatuM ja nathI. paNa AgaLa ja bhedathI ghaTita je vyApti banAvavAnA che. tenuM jJAna ja A badhI anumitiomAM kAraNa che. che te A pramANe-"hetusamAnAdhikaraNa-bhedapratiyogitAnavacchedaka sAdhyasAmAnAdhikaraNya" e bhedaghaTita vyApti che. "daMDisaMyogavad bhUtala daMDimAnuM na" ema bolI zakAtuM nathI. paNa "ghaTavAnuM na" ityAdi kahI zakAya. eTale diDisaMyogAdhikaraNa evA bhUtalamAM rahelo ghaTavakmada maLe. tenI pratiyogitAno avacchedaka ghaTa bane anavacchedaka daMDI=sAdhya bane. ane tenuM sAmAnAdhikaraNya hetamAM maLI javAthI avyApti na Ave A ja kAraNasara AgaLa je kahevAnA che ke jevA prakAranI anumitimAM jevA prakAranI vyAptinuM jJAna maLe ane anumiti karI Ape te sthAnamAM tevA prakAranI vyAptinuM jJAna ja kAraNa bane. ane tyAM vyAptinuM lakSaNa paNa e ja rIte bane. daMDimAn vigeremAM atyantAbhAvathI ghaTita lakSaNa to avyApta ja bane che. daMDavAdine paraMparAthI sAdhyatAvacchedaka mAnIne avyApti dUra karavI" e badhuM paNa anucita lAge che. enA karatA ahIM upara mujaba bhedaghaTita vyApti lakSaNa ghaTI ja jAya che. eTale AvA sthAnamAM e ja lakSaNa levuM. badhI ja jagyAe jo atyantAbhAvanuM lakSaNa mArI-macaDIne besADavAnuM hota to pachI yathAyatha. ityAdi grantha ja phogaTa thAya. tyAM to jyAM je lakSaNa ghaTe tyAM te lakSaNa ghaTAvavAnI ja vAta karI che. mATe ahIM bhedaghaTita lakSaNa mAnavuM ucita che. ra [uttaraH A bhAInI mUDhatA ya jabarI che. kemake bheda ghaTita lakSaNa paNa avyApta ja bane che. "bhUtala tadaMDImAnuM na" ityAdi paddhatithI hatyadhikaraNamAM tatta8DivatubheTa maLI jAya che. ane te bhedanI pratiyogitAnA avacchedaka tamAme tamAma daMDIo-sAdhyo banI jAya che. eTale avyApti to rahevAnI ja che. mATe ja emanI vAta ucita nathI. paNa ame kareluM nirUpaNa ja nirdoSa jANavuM.] jAgadIzI -- navyAstu-daNDimAn' ityanumitI saMyogena na daNDyAdeH prakArakatvaM, kintu svavRttipuruSatvAvicchinnAdhikaraNatAsambandhena, __candrazekharIyAH atra navyAH itthaM svamatamAcakSate- daMDImAn daMDIsaMyogAt iti atra daMDI na saMyogena sAdhyaH / arthAt sAdhyatAvacchedakasambandhaH na saMyogaH, kintu svavRtti-puruSatvAvacchinnAdhikaraNatvasambandhaH eva sAdhyatAvacchedakaH / / sva-daMDI, tavRti purUSatvaM, tadavacchinnaH purUSaH, tadadhikaraNaM prAsAdaH, tathA ca paraMparAsambandhena daMDI prAsAde sAdhyA, //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 946 ra////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 na tu sNyogen| candrazekharIyAH navyo: 'DimAnuM prAsAda: AvA sthale daMDI e saMyogasaMbaMdhathI sAdhya che ja nahIM. arthAtu A anumitimAM ThaMDI e saMyogasaMbaMdhathI prakAra=vizeSaNa banato ja nathI. paraMtu svavRttipurUSatvAvacchitrAdhikaraNatAsaMbaMdhathI ja e daMDI prAsAdamAM prakAra tarIke bhAse che. svitradaMDI, temAM vRttikapurUSatva, tenAthI avacchinna daMDI pote, tenuM adhikaraNa prAsAda] Ama ame to sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha tarIke A paraMparA saMbaMdha mAnazuM. atyAra sudhI ApaNe sAdhyatAvacchedakatA-avacchedaka saMbaMdha paraMparA rUpa mAnelo. A loko have sAdhyatAvacchedaka ja paraMparAsaMbaMdha mAne che.] jAgadIzI -- na caivamanubhavApalApApattiriti vAcyam; candrazekharIyAH na ca atra saMyogasyaiva sAdhyatAvacchedakatAyAH anubhavasiddhatvAt paraMparAsambandhasya sAdhyatAvacchedakatve parikalpyamAne anubhavApalApApattiH iti vaacym| ke candrazekharIyAH praznaH anubhava to evo ja thAya che ke daMDI e saMyogathI prAsAdamAM che. tame jo paraMparA saMbaMdha mAnazo to A anubhavano apalApa thaze. jAgadIzI -- dIdhitikRnmate'pi daNDasya sAdhyatAvacchedakadharmavidhayA saMyogasya ca sAdhyatAvacchedakatAghaTaka-saMsargavidhayA'vagAhitAdvayApalApApatteH candrazekharIyAH aho vicitratA bhavatsvabhAvasya / yat atra daMDaH sAdhyatAvacchedakadharmaH anubhUyate / bhavatA ca. daMDatvasya sAdhyatAvacchedakatvaM parikalpya tadanubhavApalApaH kriyate / tathA sAdhyatAvacchedakatAyAH daMDaniSThAyAH avacchedakA sambandhaH saMyogo'nubhUyate / bhavatA ca svAzrayAdhikaraNatvasambandhasya sAdhyatAvacchedakatAvacchedakatvaM parikalpya tadanubhavasyApi apalApaH kriyate / evaM tAvat bhavAn dvau anubhavau nigutavAn / vayaM tu kevalaM ekaM eva anubhavaM apalapAmaH / tat kathaM ! asmabhyaM upAlambho dIyate? candrazekharIyA: navya: vAha! amane "anubhavano apalApa thAya che" evI Apatti ApanArA tame to be-be anubhavono curo karI nAMkhyo che. tame daMDatvane svAzrayadaMDAdhikaraNatvasaMbaMdhathI daMDImAM rAkhIne tene sAdhyatAvacchedaka mAnyo. have A rIte to daMDa e pote ja sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhano ghaTaka banI gayo. paNa kharekhara to daMDa pote ja sAdhyatAvacchedaka dharma tarIke anubhavAya che. tame daMDatvane paraMparAsaMbaMdhathI mAnI A eka anubhavano apalApa karyo. tathA ahIM saMyoga ja sAdhyatAvacchedakatAvacchedaka saMbaMdha tarIke anubhavAya che. tame paraMparAsaMbaMdhane mAnI A bIjA anubhavano paNa apalApa karyo. to enA karatA eka ja anubhavano apalApa karanArA ame zuM khoTA? [sAdhyane rahevAno saMbaMdha te sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha kahevAya. sAdhyatAvacchedakane rahevAno saMbaMdha te //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 47 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// sAdhyatAvacchedakatA-avacchedaka saMbaMdha gaNAya.] //// // //// //// 1 jAgadIzI -- evaJca daNDatvamityatra bhAvArtho na vivkssitH| *paramparAsambaddhaM * tAdRzasambandhAvacchinnamityarthaH / //// //// // //// //// // // ////// //// // candrazekharIyAH nanu dIdhityAM "daMDatvAdikam sAdhyatAvacchedakaM" iti uktam tatkiM tadasat asti / iti cet tatra tvapratyayena bhAvo na vivakSitaH iti daMDaH eva sAdhyatAvacchedakadharmaH mantavyaH / candrazekharIyAH praznaH paNa "dIdhitimAM daMDatvAdikam sAdhyatAvacchedakam" ema ja lakhela che. tame daMDane ja avacchedaka mAno cho to enI paMkti zuM khoTI che? navyo. tyAM daMDatvamAM "sva" e bhAva arthamAM nathI samajavAno. paNa svArtha arthamAM samajavAno che. eTale ke phidaMDa ja sAdhyatAvacchedaka banaze. ane sAdhyatAvacchedakatA-avacchedakasaMbaMdha saMyoga banaze. mAtra sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha paraMparAe mAnavAno raheze. //// ////// // ////// ////// //// //// ////// jAgadIzI -- tathAca daNDa eva sAdhyatAvacchedako hetumaniSThAbhAvIya-tAdRzasambandhAvacchinnapratiyogitAnavacchedaka iti pratiyogitAyA vakSyamANasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvavizeSaNAdeva nAvyApti'riti prAhuH / / 2 / / //// //// // //// //// // // ////////// //// // // //// // //// candrazekharIyAH syAdetat bhavatu nAma daMDI paraMparAsambandhena sAdhyam / daMDazca saMyogena sAdhyatAvacchedakaH, kintu etadaGgIkaraNe'pi yadi avyAptinirAso na bhavati, tarhi nirarthakaH eva ayaM pariSkAraH iti|| * atra ucyate yadi tAvat pUrvamuktaM lakSaNaM eva manyate, tarhi dhUmAdhikaraNe parvate samavAyAvacchinnapratiyogitAka vaniabhAvasya samavAyena vahni-adhikaraNe avartamAnasya ata eva pratiyogivyadhikaraNasya sattvAt tatpratiyogitAvacchedaka eva sAdhyatAvacchedakaM bhavati iti avyAptiH / tadvAraNAya abhAvIyapratiyogitA sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnA eva pravezyA / tathA ca atra saMyogAvacchinna-pratiyogitAkavahni-abhAvasya parvate asattvAt abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayaH / / evaM ca atrApi daMDisaMyogAdhikaraNe bhUtalAdau yadyapi saMyogAdinA tattatdaMDyabhAvaH asti| kintu sa abhAvaH / tAdRzaparaMparAsambandhAtmakasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna-pratiyogitAko nAsti / ataH na sa gRhyate iti naavyaaptiH|| nanu evamapi parvatIyAdidaMDinAM svavRttipurUSatvAvacchinnAdhikaraNatAsambandhena bhUtalAdau asattvAt tAdRkparvatIyAdidaMDyabhAvAH sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkAH lakSaNe praviSTAH eva / tatpratiyogitAvacchedakA daMDAH iti avyAptestAdavasthyam iti cet na, lakSaNe pratiyogivyadhikaraNatvamapi abhAvavizeSaNaM praviSTam / tasyArthastu pratiyogitAvacchedakasambandhena yat pratiyogyadhikaraNaM tadavRtitvam" iti / atra ca daMDi-vRttipurUSatvAvacchinnAdhikaraNatva-sambandhAvacchinnaH eva tatdaMDyabhAvo, ////// //// //// // //// // //////// // // // //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// . siddhAntalakSa 652 'yandrazeparIyA' nabhanI saMskRta+42rAtI sakasa TImo.48 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavatA gRhItaH / sa ca yadyapi bhUtalAdau vartate iti kRtvA hetusamAnAdhikaraNo bhavati / kintu tasya pratiyogitAvacchedakaH yaH sambandhaH tatsambandhena tadabhAvapratiyoginaH kutrApyasatvAt pratiyogyadhikaraNasyaivAprasiddhyA na tadghaTitalakSaNasya samanvayaH / tathA hi tadvaMDyabhAvasya pratiyogI tadvaMDI / tadvaMDI ca daMDipadena grahItuM na zakyate / ataH daMDi - vRtti purUSatva... sambandhena tadvaMDinaH kutrApi asattvam / tadvaMDI tu tadvaMDi vRttipurUSatvAvacchinnAdhikaraNatvasambandhenaiva parvatAdau vartate / na tu etena sAdhyatAvacchedakasambandhena / tathA ca atra pratiyogitAvacchedakena sAdhyatAvacchedakAtmakena sambandhena tadvaMDyabhAvapratiyoginaH adhikaraNasyaiva aprasiddhatvAt abhAvAntaramAdAya lkssnnsmnvyH| nanu yathA tadvaMDinaH abhAvo lakSaNaghaTakaH na bhavati tathA na ko'pi abhAvaH lakSaNaghaTakaM bhavitumarhati / yataH: sAdhyatAvacchedakasambandhaprathamapadaM daMDI / tathA ca zuddhadaMDI eva tatprathamapadadaMDighaTitasAdhyatAvacchedakasambandhena kvacit vartituM arhti| anyastu ko'pi padArthaH prathamadaMDipadena grahItuM azakyatvAt na tena sambandhena kutrApi vartate / ataH kasyApi abhAvasya pratiyoginaH sAdhyatAcchedakasambandhena adhikaraNasya aprasiddhatvAt na ko'pi abhAvaH lakSaNaghaTakaH bhavati / tathA ca avyAptiH durvArA / yadyapi zuddhadaMDinaH sAdhyatAvacchedakasambandhena adhikaraNaM prasiddhaM, kintu tadabhAvo daMDisaMyogasamAnAdhikaraNaH na bhavatyeva iti na sa gRhyate iti dhyeyam / atra ucyte| sAdhyatAvacchedakasambandhAtiriktasambandhAvacchinnatvasAdhyaniSThatvobhayAbhAvapratiyogitAyAH eva atra vivakSitatvAt tattadvaMDyabhAvapratiyogitA na tAdRzAvacchinnatva-sAdhyaniSThatvobhayAbhAvavatI / ataH na sA gRhyate / kintu ghaTAbhAvIyapratiyogitA na sAdhyaniSThA iti sA pratiyogitA tAdRzobhayAbhAvavatI / ataH lakSaNaghaTakA bhavitumarhati iti tatpratiyogitAnavacchedakAH daMDAH eva iti lakSaNasamanvayAt nAvyAptiH / atigahano'yaM padArtho na jAgadIzyAM spaSTIkRtaH / asmAbhistu vivRttiTIkAnusArAt etat spaSTIkRtam iti samApto'yaM navyAbhiprAyaH / ] dIdhiti: 2 candrazekharIyA: prazna: tame paraMparAe sAdhya mAno eno vAMdho nathI. paNa e rIte paNa ahIM lakSaNa ghaTe che nahI e to jovuM ja paDaze. ahIM "tadaMDI nAsti" ityAdi rIte badhA tattadaMDInA abhAva to lakSaNa ghaTaka banI ja javAnA che. ane tenI pratiyogitAnA avacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka daMDAdi hovAthI avyApti to Ave ja che. to pachI sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha paraMparAtmaka mAnavAno koI artha ja sarato nathI. navya: eka vAta to e ke jo pUrve kaheluM lakSaNa ja mAnazuM to pachI vahnimAn dhUmAt sthale dhUmAdhikaraNa parvatamAM samavAyena vahnino abhAva svarUpathI rahe ja che. tenI pratiyogitAno avacchedaka vastitva banI javAthI avyApti ubhI ja 2hevAnI. A mATe ema kahevuM paDaze ke abhAva e sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka ja levAno. tame je tat-tadaMDIno abhAva lIdho che. e to saMyogAvacchinnapratiyogitAka evo tadaMDI-abhAva che. eTale A abhAva to lakSaNa ghaTaka tarIke na levAya. kemake paraMparAtmaka evA sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI avacchinna pratiyogitAno nirUpaka A abhAva nathI. jo ke daMDisaMyogavALA bhUtalAdimAM tattadaMDI-abhAva maLe che kharo. arthAt parvatamAM rahelo tatdaMDI e daMDivRttipurUSatvAvacchizAdhikaraNatvasaMbaMdhathI bhUtalamAM nathI raheto. mATe e 2Ite bhUtalAdimAM //////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 49 ////////////////////////////////////// ////////////////////// Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH2 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka abhAva maLe kharA. paNa e na levAya. kemake ApaNe joI gayA. chIe ke abhAva e pratiyogivyadhikaraNa paNa hovo joIe. pratiyogivyadhikaraNa="pratiyoga-adhikaraNaavRtti". have A artha pramANe lakSaNa-pratiyogiadhikaraNa-avRtti-he-dhikaraNa-vRtti-abhAva... banaze. tame tattadaMDInA abhAva e hatyadhikaraNomAM cAlanI nyAyathI rAkhyA. dhAro ke prathama daMDI-abhAvano pratiyogi prathamadaMDI che. to A abhAva e sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyogi je adhikaraNamAM rahe te adhikaraNamAM na rahenAro levAno che. ahIM to zuddhadaMDIvRtti-purUSatvAvacchinna-adhikaraNatA e sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha che tadaMDI=pratiyogI e zuddhadaMDI na hovAthI sva=tarIke te nahIM levAya. ane tethI A saMbaMdhathI A pratiyogI kyAMya raheto ja na hovAthI ahIM pratiyogi-adhikaraNa ja na maLatA pratiyogi-adhikaraNa-avRtti evo abhAva paNa na laI zakAya. eTale tatta8DI-abhAvo lakSaNaghaTaka tarIke laI na zakAya mATe e abhAvanI pratiyogitA lakSaNamAM AvatI ja nathI. eTale saMyogena ghaTAbhAva laI tenI pratiyogitAnA anavacchedaka sAdhyatAvacchedaka daMDa maLI jAya. mATe vAMdho na Ave. { [praznaH A to dhaMdho karIne kamANI karavA jatAM tamane mUDI khovAno vAro Avyo. sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha daMDavRttipurUSatvAvacchinnAdhikaraNatva mAnela che. A saMbaMdhathI to mAtra zuddhadaMDI ja rahI zake. bIjA koIpaNa padArtho zuddhadaMDI na hovAthI saMbaMdhanA prathama zabda "daMDI" tarIke e na levAtA AgaLa kaMI ja na maLe. ane A zuddhadaMDIno abhAva to daMDasaMyogavAnuM bhUtalAdimAM maLavAno ja nathI. bIjA koIpaNa padArtho A saMbaMdhathI kyAMya rahetA na hovAthI teone A saMbaMdhathI adhikaraNa ja na maLavAthI pratiyogi-adhikaraNa ja na maLatA te padArthonA abhAvo pratiyogivyadhikaraNa tarIke laI nahIM zakAya. mATe A avyAptidoSa spaSTa ja che. huM ke uttaraH sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna pratiyogitAka abhAva levAno. ema je kahela che teno artha e karavo ke "sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha-bhinnasaMbaMdhAvacchinnatva-sAdhyaniSThatva-ubhayAbhAvavatvatiyogitAka-abhAva." ghaTAbhAvI pratiyogitA ghaTamAM che. te pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhabhinnasaMyogasaMbaMdhAvacchinnatva hovA chatAM paNa sAdhya (DI) niSThatva na hovAthI A pratiyogitA e ubhayAbhAvavALI che. mATe e pratiyogitA laI zakAya. tenA anavacchedaka daMDI hovAthI lakSaNa ghaTI jAya che. bhUtalamAM tatta-daMDI-abhAvanI pratiyogitA e sAdhyatA vacchedakasaMbaMdhabhinnasaMyogasaMbaMdhavacchinna paNa che ane sAdhya-daMDImAM rahelI ja A pratiyogitA che. eTale A pratiyogitA ubhayavALI banI. ubhayAbhAvavALI na banI. mATe te lakSaNamAM ghaTaka tarIke na banI zake. jo ke bhUtalamAM sAdhyatAvacchedaka paraMparAsaMbaMdhathI paNa tadaMDIno abhAva to maLI ja jAya. paNa te saMbaMdhathI tadaMDI=pratiyogI kyAMya raheto na hovAthI pratiyogi-adhikaraNa na maLatA pratiyogi-adhikaraNa-avRtti evo A abhAva na bane. ane mATe te na levAya. Ama ghaTAbhAvAdi e lakSaNaghaTaka banI jatAM avyApti na Ave ke A padArtha khUba gahana che. jAgadIzImAM Ano spaSTa khulAso nathI. paNa vAmAcaraNabhaTTAcAryanI nivRtti TIkAne AdhAre ja A padArtha spaSTa thAya che.] siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 50 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti itthaJca idaM dravyaM guNakarmmAnyatve sati sattvAdityAdau sattvAdyadhikaraNaguNAdiniSThAtyantAbhAvapratiyogitve'pi dravyatvAdernAvyAptiH, viziSTasattvAderguNAdAvavRtteH / / 3 / / sAdhanasya jAgadIzI -- yadrUpaviziSTasya phalamAha * itthaJceti * co'vadhAraNe / ityAdI= ityAdinyAyasthalIyahetI | tathA ca nyAya: pakSanirdezaM vinA na sambhavatItyata idampadena tannirdezaH, evamagre'pi / candrazekharIyAH saMprati dIdhitiproktalakSaNe niviSTasya "yadrUpaviziSTa" iti padasya phalaM dIdhitiH prAha-itthaJca ityAdinA... ayaM bhAvaH yadi hi yadrUpaviziSTapadaM na prakSipyate lakSaNe / tadA idaM dravyaM guNakarmabhinnatve sati sattvAt iti atra avyAptiH bhavati / yato viziSTasattA atra hetuH / sA ca zuddhasattAbhinnA / zuddhasattAyAH adhikaraNaM guNaH api / tasmin dravyatvAbhAvaH / tatpratiyogitAvacchedakaM dravyatvatvaM eva sAdhyatAvacchedakaM iti avyAptiH / dIdhiti: 3 yadrUpaviziSTasya hetuvizeSaNatvena praveze kRte sati neyamavyAptiH bhavati / yato viziSTasattAtvam atra yadrUpam / tadviziSTA viziSTasattA eva / na tu zuddhasattA / viziSTasattAyAH adhikaraNaM dravyaM / na tu guNaH / tasmin dravye dravyatvAbhAvo nAsti / kintu guNatvAbhAvaH / tatpratiyogitAvacchedakaM guNatvatvaM iti lakSaNaghaTanAt na doSaH / nanu "vyAptilakSaNe nirUpyamANe kutrApi pakSanirdezaH na kriyate " iti sAmAnyataH prabhUteSu grantheSu dRSTam / atra tu idampadena kimarthaM pakSanirdezaH kriyate iti cet paJcAvayavavAkyaprayogaH hi nyAyaH / yatra ca nyAyasya pratipAdanaM kartumiSyate tatra pakSanirdezaH AvazyakaH / anyathA pakSaghaTitAyA: pratijJAyAH anirvAhAt na nyAyaprayogaH suzakaH iti atra nyAyasya kartumiSTatvAt pakSanirdezaH kRtaH / na ca pakSanirdezaM vinA nyAyaH saMbhavati / candrazekharIyA: dIdhiti lakSaNamAM pratiyogi-vyadhika2Na-yadUrUpaviziSTa hetusamAnAdhikaraNa abhAva. ema yarUpa pada lakhela che. have dIddhiti pote ja e padano phAyado batAve che. jo yapaviziSTa ema na lakhe to idaM dravya guNakarmabhinnatye sati viziSTasatvAt ahIM avyApti Ave. ahIM viziSTasattA e hetu che. e ane zuddhasattA *eka ja che. ane zuddhasattAnA adhikaraNa tarIke guNAdi paNa maLe. ane temAM dravyatvAbhAva maLI jAya. Ama zuddhasattA-adhikaraNaguNamAM rahelo dravyatvAbhAva lakSaNaghaTaka bane. tenI pratiyogitAno avacchedaka dravyatvatva e ja sAdhyatAvacchedaka banI jatAM avyApti Ave. pe| "ya63 paviziSTa" se hetunuM vishesse| bhusvAthI vAMdho na khAve. DebhaDe viziSTasattAtva se ya635" tarIDe: che. tenAthI viziSTa to vi.sattA ja bane. zuddhasattA na bane. e te vi.sattAnuM adhikaraNa dravya ja banaze. ane temAM dravyatvAbhAva na maLe. guNatvAbhAvane laIne lakSaNa ghaTI jAya. //////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 51 ////////////////// Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH 3 **** prazna: ThIka che. paNa dIddhitimAM idaM dravya guNakarmabhinnatve sati satvAt anumAna lakhela che. Ama to A loko vyAptinirUpaNa vakhate koIpaNa sthAne lagabhaga pakSano ullekha karatA ja nathI. to ahIM "ida" dvArA pakSano ullekha zA mATe karyo? uttara: paMcAvayavavAkyano prayoga e nyAya gaNAya. ane nyAya prayoga ka2vo hoya to pakSano nirdeza karavo paDe. e vinA "pratijJA" ja na maLatAM paMcAvayavavAkyaprayoga na ghaTe. A sucavavA mATe ja ahIM pakSanirdeza che. AgaLa paNa jyAM pakSanirdeza kare tyAM A khulAso samajI levo. -- dravye dharmiNi tAdAtmyena guNakarmaNoH sAdhyatAbhramaM nirasitumidamiti pakSanirdeza' iti, tnmndm| evamapi idantvaviziSTadravye guNakarmaNoH sAdhyatAbhramasyAnirAsAditi / candrazekharIyAH atra keSAMcidayamabhiprAyaH - idampadaM vinA kasyacit " dravyaM pakSaH, guNakarma tAdAtmyena sAdhyaM" iti bhramo bhavituM zaknoti / tadvAraNAya idampadaM nirdiSTam iti / tanmandam / yataH idampadapraveze'pi "idaM dravyaM pakSaH, guNakarma sAdhyaM" iti bhramasya apratiSiddhaprasaratvAt idampravezo vyarthaH eva bhavati / tathA ca yathoktameva svIkaraNIyam / candrazekharIyA: prazna: ame to evuM mAnIe chIe ke "dravya guNakarmAnyatve sati satttAt" ema ja jo lakhe khane "haM" yaha na bhuDe to koI khema samaya se } "dravya se pakSa che. "gueArbha" se tAhAtmyathI sAdhya che. ane "anyatve sati sattvAt" se hetu che. jAvo bhrama na thAya se bhATe "huM" yaha bhuDela che. uttara: ema mAno toya evo bhrama thavo hajI ya zakya ja che ke "idaM dravyaM pakSa che. ane guNakarma tAdAtmyathI sAdhya che." eTale kharekhara to "AvA koI bhramane dUra karavA mATe pakSanirdeza karelo che" evI mAnyatA bhula bharelI che. jagadIzI (*pratiyogitve'pIti *-- pratiyogitAvacchedakAvacchinnatve 'pItyarthaH / ) *guNAdAvavRtteriti / guNAdAvabhAvAdityarthaH; tathA ca hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNatvaM na guNasyeti bhAvaH / -- yadyapyavazyaklRptAbhiH parvatatva- catvaratvAdi tattaddharmmaviziSTa tattaddhU matvAdyavacchinnAdhikaraNatAvyaktibhireva 'dhUmavAni 'tipratyayopapattI dhUmatvAdyavacchinnAdhikaraNatAyAM mAnAbhAvAt vahnimAn dhUmAdityAdAvavyAptiH (hetutAvacchedakIbhUta) dhUmatvAdyavacchinnAdhikaraNatvAprasiddheH //////////////////////////////////////////////////// ////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo para //////////// Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 3 candrazekharIyAH nanu "yadrUpaviziSTaM" iti yad hetuvizeSaNaM, tasya arthaH " hetutAvacchedakAvacchinnahetuH" iti abhipretaH / tadadhikaraNaM lakSaNaghaTakam / evaM svIkriyamANe ca avyAptiH bhavati / tathA hi- 'dhUmavAn' iti pratItirbhavati tadupapattyarthaM evaM manyate yaduta yatra dhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaraNatA, tatra eSA pratItirbhavati / parvatAdau tAdRzAdhikaraNatAyAH sattvAt tatra tAdRzI pratItirbhavati / hRdAdau tu tAdRzAdhikaraNatAyAH asattvAt na tatra pratItirbhavati iti / kintu evaM sati parvate tAdRzAdhikaraNatAyAH sattvAt mahAnasIyadhUmavAn ityapi pratItiH Apadyeta / kAraNasya satvAt / evaM mahAnase'pi "parvatIyadhUmavAn" ityapi pratItiH bhavatumarhati / tatrApi tAdRzAdhikaraNatAyAH sattvAt / etadApattivAraNAya evaM manyate yaduta yatra mahAnasIyadhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaraNatA / tatraiva 'mahAnasIyadhUmavAn' iti pratItirbhavati nAnyatra / evaM yatra parvatIyadhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaraNatA, tatraiva 'parvatIyadhUmavAn' iti pratItirbhavati / evaM ca parvate mahAnasIyadhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaratAyAH asattvAt na tatra mahAnasIyadhUmavattApratItiH Apadyeta / evaM ca na kazcid doSaH / tathA ca yadi tattaddhUmatvAvacchinnAdhikaraNatA avazyaM abhyupagantavyA eva / tarhi dhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaraNatA na manyate / yato 'dhUmavAn' iti pratItiH tattaddhUmatvAvacchinnanirUpitAdhikaraNatayaiva bhaviSyati / evaM dhUmatvAvacchinnadhUmAdhikaraNasyaiva aprasiddhyA tadghaTitalakSaNasya "vahnimAn dhUmAt" ityAdi sthale avyAptiH sughaTaiva iti cet / candrazekharIyA: prazna: yarUpaviziSTa=hetutAvacchedakAvacchinna evo ja artha tamane iSTa che. paNa ema mAnavAmAM vAMdho Ave che. "dhUmavAn" evI je pratIti thAya che te mATe ema jo mAnIe ke dhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaraNatA jyAM hoya tyAM dhUmavAn evI pratIti thAya. to pachI vAMdho e Avaze ke mahAnasamAM dhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaraNatA hovAthI mahAnasaH parvatIyadhUmavAn evI pratIti paNa thavAnI Apatti Ave. ema parvatamAM paNa dhUmatvAvacchinnadhUmAdhikaraNatA hovAthI parvataH mahAnasIyadhUmavAnu pratIti thavAnI Apatti paNa Ave. A nivA2vA mATe ema mAnavuM ja paDaze ke mahAnasIyadhUmavAn evI pratIti pratye mahAnasIyadhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitAdhikaraNatA prayojaka che. ema "jyAM parvatIyadhUmatvAvacchinnadhUmanirUpitaadhika2NatA hoya tyAM ja parvatIyadhUmavAnuM pratIti thAya" ema mAnavAnuM 2he che. Ama tatadhmatvAvacchinnanirUpitAdhikaraNatA to mAnavAnI ja che. e vinA chUTako nathI. have AvI adhikaraNatA dvArA ja dhUmavAn evI pratIti paNa ghaTI ja zake che. eTale ke mahAnasIyadhUmavAn pratIti pratye mahAnasIyadhUmatvAvacchinnAdhikaraNatA prayojaka bane. parvatIyadhUmavAn pratIti pratye parvatIya dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatA prayojaka bane. catvarIyadhUmavAnu pratIti pratye catvarIyadhUmatvAvacchinnAdhikaraNatA prayojaka, A badhuM mAnavAnuM ja che. to have "dhUmavAnuM pratIti pratye dhUmatvAvacchinnAdhikaraNatA prayojaka che" evu mAnavAnI jarU2 2hetI nathI. kemake e to pelI viziSTa-adhika2NatAo dvArA ja dhUmavAna pratIti paNa ghaTI ja zakaze. Ama dhUmatvAvacchinnadhUmanirUpita-adhikaraNatA mAnavAnI koI jarU2 ja nathI. have A na mAnIe to pachI tame je hetutAvacchedakadhUmatvAvacchinnadhUmAdhikaraNa... no lakSaNamAM niveza karelo che. e to prasiddha ja na hovAthI e lakSaNa vahnisAdhyakasthale avyApta ja banavAnuM che. //////////////////////// ////////// //////////// //////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 53 //////////////////////////////////// Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH3 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- tathA'pi hetutAvacchedakadharme- svAzrayAdhikaraNIbhUtayanniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvasya (sAmAnyataH) adhikaraNatAvacchedakatvasya ca dvayorvyatirekaH, tathAvidhaM hetutAvacchedakAzrayAdhikaraNameva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNe' tyanena vivakSitaM / valimAna dhUmAdityAdau ca tAdRzaM hetvadhikaraNaM, dhUmasyAdhikaraNamAtraM / dravyaM viziSTasattvAdityAdau tAdRzahetvadhikaraNaM dravyameva, na tu guNAdi / viziSTasattAtve. taniSThAdhikaraNatAnavacchedakatvasya (sAmAnyataH) adhikaraNatAvacchedakatvasya ca dvayoH sattvAditi dhyeyam / / * candrazekharIyAH tarhi "hetutAvacchedakAvacchinnahetvadhikaraNa" iti asya pAribhASiko vakSyamANo'rthaH kartavyaH / sa. ca ayam-he tutAvacche da ka dharme svAzrayAdhikaraNIbhUtayanniSThAdhikaraNatAnirUpakatAnavacche da ka tvasAmAnyato'dhikaraNatAvacchedakatvaitadu-bhayAbhAvaH / svAzrayAdhikaraNIbhUtaM tadeva hetutAvacchedakAvacchinnahetvadhikaraNapadena grAhyam / dhUmatvaM hetutAvacchedakaM asti / tathA ca svaM=dhUmatvaM, tasya AzrayaH dhUmaH, tasya adhikaraNaM parvatAdiH, tasmin adhikaraNatA, tasyAH nirUpakaH parvatIyo dhUmaH, tannirUpakatAvacchedakaM parvatIyadhUmatvaM, anavacchedakaM dhUmatvaM / evaM prathamabhAgo dhUmatve asti| kintu dhUmatvAvacchinnadhUmAdhikaraNatAyAH asvIkRtatvAt dhUmatvaM na kasyA api adhikaraNatAnirUpakatAyAH avacchedakaM bhavati iti dhUmatve sAmAnyato adhikaraNatAvacchedakatvaM nAsti iti dvitIyabhAgasya, asattvAt ekasatve'pi dvayaM nAsti iti nyAyAt dhUmatve ubhayAbhAvaH asti / ataH yatpadagRhItaH parvatAdiH eva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNapadena gRhyate / tadvRttighaTAbhAvIyapratiyogitAyAH anavacchedakaM vahnitvaM iti lakSaNasamanvayaH / / . evaM dravyaM viziSTasatvAt iti atrApi pAribhASikaM hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNaM grAhyam / tathAhi hetutAvacchedaka viziSTasattAtvam / tadavacchinnaM kevalA viziSTasattA eva, kintu viziSTasattAtvAzrayastu viziSTasattA zuddhasattA dve api bhavataH / viziSTasattAyAH zuddhasattAbhinnatvAt / tathA ca atra svAzrayaM yadi zuddhasattA gRhyate / tarhi tadadhikaraNaM guNaH / tasmin adhikaraNatA / tasya nirUpikA zuddhasattA / tanniSThanirUpakatAyAH avacchedakaM zuddhasattAtvam bhavati / / anavacchedakaM tu viziSTasattAtvam / tathA viziSTasattAtve sAmAnyataH dravyaniSThAdhikaraNatAnirUpakatAyAH viziSTasattAniSThAyAH avacchedakatvaM asti iti atra viziSTasattAtce ubhayasatvAt ubhayAbhAvo na miilti| ataH guNaH na hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNapadena grahItuM zakyaH / kintu viziSTasattAtvasya AzrayaH viziSTasattA / tadadhikaraNaM dravyaM / tasmin vartamAnAyAH adhikaraNatAyAH nirUpakatA viziSTasattAyAM / tannirUpakatAvacchedakaM viziSTasattAtvam iti viziSTasattAtve tAdRzAdhikaraNatAnavacchedakatvaM nAsti / ataH ekAbhAvAt ubhayAbhAvo'pi viziSTasattAtve mIlitaH / / tathA ca yatpadagRhItaM dravyameva hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNapadena gRhyate / tasmin dravyatvAbhAvo nAsti, kintu guNatvAbhAvAdiH, tatpratiyogitAnavacchedakaM dravyatvatvaM iti lakSaNaghaTanAt nAvyAptiH / candrazekharIyAH uttaraH jo ema hoya to ame kaheze ke hetusAvacchedakadharmamAM svAzraya-adhikaraNa yaniSThAdhikaraNatA-nirUpakatAnavacchedatva+sAmAnyathI adhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatva e ubhayano abhAva //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara "candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 54 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH3 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// hoya. te ja yathI lIdheluM adhikaraNa e hatyadhikaraNa tarIke levAnuM che. have hetutAvacchedakAvacchitrAdhikaraNanI koI jarUra nathI. dhUma hetu che. mATe dhUmatva e hetunAvacchedaka dharma che. have dhUmatano Azraya badhA dhUmo banI zake. te dhUmanuM adhikaraNa tarIke parvatAdi Ave. emAM je adhikaraNatA che teno nirUpaka parvatIyadhUmAdi che. e parvatIyadhUmAdimAM je nirUpakatA AvI. teno avacchedaka dhUmata to banavAnuM ja nathI. paNa parvatIyadhUmatva banaze. Ama dhUmatvamAM tAdazAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatva to maLI gayuM. paNa tame kahI gayA cho ke dhUmavAvacchinnadhUmanirUpita-adhikaraNatA mAnavAnI nathI. eTale parvatAdimAM AvelI adhikaraNatAnI nirUpakatA je parvatIyadhUmAdimAM che teno avacchedaka dhUmatva to banavAno ja nathI. arthAt dhUmatva e koIpaNa prakAranI adhikaraNatAnI nirUpakatAno avacchedaka banavAno nathI. Ama A bIjo bhAga e dhUmatvamAM na rahevAthI kidhUmatvamAM e ubhayano abhAva maLI gayo. ane eTale have tuM padathI je parvatAdi lIdhA che teo hitatAvacchedakadhUmatvAzrayanA adhikaraNa tarIke lIdhelA] ja "hetutAvacchedakAvacchitrAdhikaraNa" zabdathI laI zakAze. Ama ahIM A rIte hatyadhikaraNa tarIke parvatAdi levAnA che. bAkI to pUrvavat lakSaNa ghaTe ja che. // // // // // // // //// ke have, //// // // // // // //// // //// // // ? dravya viziSTasandhAtu ahIM paNa viziSTasattA-zuddhasattAtva e be jaNa hetutAvacchedaka dharma che. to emAM A ubhayano abhAva kaI rIte maLe che? e joIe. e viziSTasattAtvano Azraya viziSTa sattA bane ane vi.sattA e zu.sattAthI abhinna che. eTale svAzraya zuddhasattA levAze. emAM zuddhasattAnuM adhikaraNa tarIke jo guNa laIe to temAM adhikaraNatA AvI teno nirUpaka to zuddhasattA ja banavAnI che. eTale zuddhasattAmAM nirUpakatA AvI. ane te nirUpakatAno avacchedaka zuddhasattAtra banaze. vi.sattAtva na bane. Ama vi.sattAtvamAM eka bhAga to AvI gayo. ke have dravyamAM vi.sattA rahe che. eTale dravyamAM rahelI adhikaraNatAnI nirUpakatA vi.sattAmAM AvI. teno avacchedaka to vi.sattAtva bane ja che. Ama ahIM vi.sattAtvamAM be ya maLI javAthI ubhayAbhAva na maLyo ane tethI yahupadathI je guNa lIdhelo. te have "hevadhikaraNa" tarIke = hetutAcchedakAvacchinnaadhikaraNa tarIke laI zakAze nahi. che jyAre vi.sattAtvanA Azraya tarIke vi.sattA laIe ane tenuM adhikaraNa dravya laIe to dravyamAM rahelI adhikaraNatAnI nirUpakatA vi.sattAmAM AvI. ane te nirUpakatAno avacchedaka vi.sattAtva banI gayo. eTale temAM tAdazanirUpakatAnavacchedakatva maLatuM nathI. eTale eka na maLavAthI ubhayAbhAva maLI gayo. eTale ahIM yadupadathI to dravya ja lIdhela che. eTale "hetutAvacchedakAvacchinna-adhikaraNa" tarIke dravya ja levAze. temAM dravyavAbhAva maLavAno nathI. eTale bIjA abhAvane laIne lakSaNa samanvaya thaI jaze. ahIM dIdhitimAM jyAM jyAM adhikaraNatA zabda che tyAM yathAyogya rIte 'adhikaraNatAnirUpakatA'... ema spaSTatA karavI kemake e pramANe ja artha saMgata thaze. //// // // //// // // // // //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 55 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH3 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- sAdhya-sAdhanabhedena vyApterbhedAt yatra sAdhanatAvacchedakaM nAdhikaraNatAnirUpakatAvacchedakaM tatra tadAzrayasamAnAdhikaraNatvameva nivezyamityapi vadanti / / 3 / / //////// //// // //// // // // //// // //// // // // //// // //// // //// // // // . candrazekharIyAH kecit tu sAdhya-sAdhanabhedena vyApteH bhedAbhyupagamAt yatra hetutAvacchedakaM dhUmatvAdi na adhikaraNatAnirUpakatAvacchedakaM / tatra lakSaNe hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNapadaM parityajya tatsthAne hetutAvacchedakAzrayAdhikaraNa: padam pravezyam / tathA ca yatra dhUmatvAzrayadhUmAdhikaraNaM parvatAdi prasiddham / tatra ghaTAbhAvAdikamAdAya bhavati lkssnnsmnvyH|| yatra ca viziSTasattAtvAdikaM hetutAvacchedakaM adhikaraNatAnirUpakatAvacchedakaM prasiddham, tatra tu hetutAvacchedakAvacchinnA-2 *dhikaraNameva lakSaNaghaTakam / tena gurutaraM pAribhASikaM tAdRzAdhikaraNatvaM nirarthaka eva bhavati iti vdnti| ___ [nanu sarvametad nirUpaNaM asamaJjasaM pratibhAti / yato bhavadbhistAvat viziSTasattAtvasya Azrayo viziSTasattA zuddhasattA dve api abhyupagate / tatkathaM yuktam? yato viziSTasattAtvasya adhikaraNaM AzrayaH viziSTasattA eva bhavitumarhati na tu zuddhasattA / kiJca vivRttikAreNa yad etad abhihitaM yaduta-viziSTasattAtvarUpahetutAvacchedake hetutAvacchedakIbhUtasattAtvAzrayIbhUtAyAH sattAyAH yadadhikaraNaM guNaH-ityAdi / tattucchamiva pratibhAti / yadi hi sattAtvamapi hetutAvacchedakaM kriyate / tarhi pAribhASikavyAkhyAyAM hetutAvacchedakadharmapadena sattAtvamapi gRhyate / tathA ca svaM=sattAtvam / tadAzrayaH sattA / tadadhikaraNaM guNaH / tanniSThapratiyogitAvacchedakatAyAH zuddhasattAtve sattvAt anvcchedktvaabhaavaat| ubhayAbhAvo mIlitaH / evaM ca guNo'pi hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNapadena grahItuM zakyaH / tasmin dravyatvAbhAvasya : sattvAt avyaaptiH| . yadi hi sattAtve "adhikaraNatAnirUpakatAvacchedakatvaM sarvathaiva nAsti iti tAdRzAdhikaraNatA nirUpakatAnavacchedakatvaM sattAtve asti tena na tasyAbhAvaH mIlati" iti ucyate, tarhi dvitIyabhAgasya sAmAnyato adhikaraNanirUpakatAvacchedakatvasya sattAtve abhAvaH sutarAM mIlati / ataH ubhayAbhAvaH duSkaraparihAraH / evaM ca guNo'pi lakSaNaghaTakaH adhikaraNatvena bhavatyeva / tathA ca dustarA avyAptinadI iti cet satyam / viziSTasattAtvasya adhikaraNaM viziSTasattA iva zuddhasattA api bhavatyeva iti jagadIzAbhiprAyaH iti vayaM manyAmahe / ataH eva viziSTasattAtvAzrayazuddhasattAdhikaraNaguNaniSThAdhikaraNatAnirUpakatAyAH avacchedakaM viziSTasattAtvaM na bhavati iti jAgadIzIkathanaM / anyathA viziSTasattAtvasya AzrayaH zuddhasattA yadi na bhavet / tarhi viziSTasattAtvAzrayaviziSTasattAdhikaraNaM guNaH na bhavitumarhati / tathA ca jAgadIzyabhidhAnaM asaMgataM syAt / / * vivRtyAM tu yat sattAtvamapi hetutAvacchedakatvena proktaM / tat kenAbhiprAyeNa? iti vayaM nAvabudhyAmaH / sattAtvasya hetutAvacchedakatvAbhyupagame tu bhavaduktarItyA'vyAptiH sphuTaiva / tatvamatratyaM naiyAyikadhurandharAH vidanti iti alaM, aticarceNa / huM candrazekharIyAH keTalAMko vaLI ahIM ema khulAso Ape che ke sAdhya-sAdhananA bhedathI vyAptino bheda mAnelo // //// // //// // ////// //// // // // // // // // //// // //// // // // // //// // // ////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRti+gujarAtI sarala TIkAo - 56 AmA. 57 d`A////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ja hovAthI jyAM dhUmatvAdi hetutAvacchedako e adhikaraNatAnirUpakatA-avacchedaka banatA ja na hoya. arthAt jyAM dhUmatAvacchinnadhUmAdhikaraNa prasiddha ja na hoya. tyAM vyAptimAM "dhUmatvAzrayAdhikaraNa" zabda ja mukavo. huM ke e to maLI ja javAnuM che. "dhUmatvAzraya koIpaNa dhUma ane tenuM adhikaraNa" ema kahI zakAya che. eTale e rIte karavAthI paNa koI vAMdho na Ave. jyAM viziSTasattAvAdi hetutAvacchedako adhikaraNatAnirUpakatAvacchedaka bane che. tyAM to "hetutAvacchedakAvacchinna hevadhikaraNa" pada ja lakSaNamAM rAkhavuM. jethI pAribhASika lAMbu hatAdazAdhikaraNatva mAnavAnuM gaurava dUra thaI jAya. [praznaH A to paraspara virodha Ave che. tame hetutAvacchedakadharma tarIke vikasattA- lo cho. ane enuM adhikaraNa vi.sattA ane zuddhasattA beya bane che ema tame AgaLa ja kahI gayA cho AthI ja to "vi.sattAtvamAM svAzraya guNaniSThAdhikaraNatA-anavacchedakatva che" ema jAgadIzImAM paNa kahyuM che. paNa prazna e thAya ke vi.sattAvano Azraya to vi.sattA ja bane. zuddhasattA zI rIte bane? ? vaLI vivRttimAM to hetutAvacchedaka evA sattAtvano Azraya zuddhasattA ane tenuM adhikaraNa guNa.... e rIte lakhela che. eTale vivRttikAra eTaluM to mAnatA ja haze ke vi.sattAtvanuM adhikaraNa zuddhasattA na ja bane. paNa sattAtvanuM adhikaraNa ja zuddhasattA bane. paNa Ama lakhIne paNa teoe bhula to karI ja che. kemake hetutAvacchedaka tarIke zu.sattAtva banI ja zI rIte zake? ane bane to ya "hetutAvacchedakadharme svAzrayAdhikaraNa..... e je lakhela che. emAM to svAzrayasattAdhikaraNabhUta guNaniSThAdhikaraNatAnirUpakatA-avacchedatva che. anavacchedatva nathI kiMjo dhUmatvanI jema teneya sarvathA anavacchedaka mAnazo to pachI bIjo bhAga adhikaraNatAnirUpakatA-avacchedakatva emAM na maLe. Ama zu.sattAtvamAM bemAMthI koIpaNa ekano abhAva to maLavAno ja hovAthI ubhayAbhAva maLI phaja javAno. ane tethI to yat" padathI guNa lIdhela hovAthI hevadhikaraNa tarIke e guNa levAtA temAM dravyavAbhAva maLI ja javAno. Ama avyApti ubhI ja rahe che. eTale ahIM koI spaSTa khulAso thato nathI uttaraH vi.sattAvAvacchinna tarIke vi.sattA ja bane. paNa vi.sattAvanA Azraya tarIke vikasattA ane zuddhasattA be ya bane evo jagadIzano abhiprAya lAge che. ane te anusAre tamAre A vidhAna samajavuM. phivivRttimAM "hetutAvacchedaka tarIke sattAtvano ullekha karyo che." paNa ema mAnavAmAM tame kahelI avyApti spaSTa ja che. eTale vivRttino abhiprAya samajAto nathI. AvuM amane yogya lAge che. bAkI vidvAno A aMge vizeSa khulAso kare.] dIdhiti sAmAnAdhikaraNyavyaktInAM bhede'pi nirUpakatAvacchedakasya adhikaraNatAvacchedakasya caikyaadvyaapteraikym| vastutastu dhUmatvAdiviziSTavyApakavahilasAmAnAdhikaraNyasya rAsabhAdisAdhAraNatvAlUmatvAdimati //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 57 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// tAdRzasAmAnAdhikaraNyaM, tadvati dhUmatvAdikaM vA, vyAptiH, AdyA bhinnA, dvitIyA tvabhinnaiveti dhyeyam / / 4 / / jAgadIzI -- nanu sAmAnAdhikaraNyasya vyAptitve tasya prati-dhUmaM bhinnatvena 'dhUmasAmAnye vahinasAmAnyasyaikA vyApti'riti vyavahAro'nupapanna iti| . candrazekharIyAH asmAbhirasya granthasya prAraMbhe eva vizeSataH pratipAditaM yaduta "pratiyogyasamAnAdhikaraNaH iyatsamAnAdhikaraNaH atyantAbhAvaH, tatpratiyogitAvacchedakaM yat, tadavacchinnaM yat, tena bhinnaM yatsAdhyaM, tena sAmAnAdhikaraNya hetuniSThA vyAptiH / na tu hetuniSThaM sAmAnAdhikaraNyaM hetuniSThA vyAptiH iti / " tat atra punaH smaraNIyam / yatastasya *vivaraNamatra bhvissyti| nanu yadi tAdRzavahnisAmAnAdhikaraNyameva vyAptirabhidhIyate, tadA tu tatsAmAnAdhikaraNyaM pratidhUmaM bhinnameva / na ca tat sAmAnAdhikaraNyaM jAtiH, yat sarvatra dhUme ekameva bhavet / parvatIyadhUme parvatIyavahnisAmAnAdhikaraNyaM bhinnameva, evaM mahAnasIyAdidhUme mahAnasIyAdivahni-sAmAnAdhikaraNyamapi bhinnameva / evaM ca iyaM sAmAnAdhikaraNyarUpA vyAptiH pratidhUma bhinnA bhavet / tathA ca "ekaiva hi sA vyAptiH" arthAt "dhUmasAmAnye vahnisAmAnyasyaikA eva vyAptiH" iti siddhAntagrantho / virudhyeta iti cet / icandrazekharIyA: ame A granthanA prAraMbhamAM ja dIdhitinA mUlalakSaNano artha karatI vakhate khAsa khulAso karelo ke "ahIM tAdazapratiyogitAnavacchedaka-sAdhyatAvacchedakAvacchinna koIpaNa sAdhyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya e vyApti che. sAdhyanI sAthe hetunuM sAmAnAdhikaraNya ema levAnuM nathI" enI ja carcA have ahIM zarU thAya che. praznaH tame sAmAnAdhikaraNyane vyApti mAnI che. paNa e to darekadhUmamAM judI-judI vahninuM sAmAnAdhikaraNya juduM juduM ja che. A kaMI jAti nathI ke badhAmAM eka ja mAnI zakAya. Ama thavAthI dareka dhUmadITha vahninI vyApti judI judI ja banavAnI. to pachI "dhUmasAmAnyamAM vahnisAmAnyanI eka ja vyApti che" evo vyavahAra ghaTaze nahIM. jAgadIzI--Aha *sAmAnAdhikaraNyeti* tathA ca vahnitva-dhUmatvAdyanugamAdeva tatra vyApterekyavyavahAro, na tu vastugatyA vyApteraikyamiti bhaavH| candrazekharIyAH na, yadyapi tAdRza-sAmAnAdhikaraNyaM pratidhUmaM bhinnameva / tathApi tAdRzasAmAnAdhikaraNyanirUpakatAyAH avacchedakaM tu vahnitvam ekameva / evaM sAmAnAdhikaraNyAtmakavyAptyadhikaraNaM dhUmAH bahavaH / kintu teSu vidymaanaayaa| //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 58 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// adhikaraNatAyAHavacchedakaM tu dhUmatvaM ekameva / tathA ca paramArthato na vyAptiH ekA, kintu nirUpakatAvacchedakA-. dhikaraNatAvacchedakadharmayoH ekatvena bhinnA api vyAptiH ekatvena vyavahIyate / paramArthatastu sA bhinnaiva iti / / ke candrazekharIyAH uttaraH sAmAnAdhikaraNya bhale dareka dhUmamAM juduM hoya to paNa e sAmAnAdhikaraNyano nirUpaka vahni bane che. ane nirUpakatAno avacchedaka vanitva bane che. je eka ja che. ane bIjI bAju e sAmAnAdhikaraNyanuM adhikaraNa badhA dhUma bane che. ane dhUmamAM rahelI sAmAnAdhikaraNyanI adhikaraNatAno avacchedaka dhUmatva eka ja che. Ama AvA be dharmo eka-eka ja hovAthI vyApti eka banI jAya che. eTale ke vyApti eka hovAno je vyavahAra thAya che. eno artha e ja che ke vyAptinI adhikaraNatAno avacchedaka ane nirUpakatAno avacchedaka eka che. bAkI paramArthathI to badhI vyAptio judI ja che. jAgadIzI -- nanvevaM (sAmAnyalakSaNA'svIkAre) "mahAnasIyavahnisAmAnAdhikaraNyasya smRtasya pakSavRttidhUmAdAvasattvAt parvatIyavalisAmAnAdhikaraNyasya prAgananubhavAt kutaH parAmarza"? ityAzaGkAyAm "ekaiva hi sA vyAptiriti" parAmarzIyasiddhAntagrantho'saGgata iti| . candrazekharIyAH nanu bhavatu nAma evaM, tathApi sAmAnyalakSaNApratyAsattiM ye na manyante / teSAM mate tu atra mahatI ApattiH bhavati / tathA hi-ye sAmAnyalakSaNApratyAsattiM manyante / te hItthaM jJApayanti, yat janaH prathamaM mahAnase catvare ca dhUma-vaDhyoH pratyakSaM karoti / tadaiva ca tatra dhUme vahnisAmAnAdhikaraNyarUpAM vyAptimapi pratyakSIkaroti / dhUme ca dhUmatvanAmnI sAmAnyalakSaNApratyAsattiH vidyate / tena dhUmatvasvarUpAlaukikasaMnikarSeNa tasya sarvatra parvatIyAdidhUmAdau api tadaiva vahnisAmAnAdhikaraNyAtmakavyApteH alaukikapratyakSaM bhavati / tathA ca mahAnasIyAdidhUme vahnivyAptipratyakSakAle eva tasya parvatIyadhUmAdau api valivyApteH alaukikapratyakSaM bhavati / pazcAt sa parvate variM vinA kevalaM dhUmaM pazyati / / dRSTvA ca pUrvAnubhUtavyApteH smaraNaM kroti| yasya anubhavo abhavat, tasyaiva smaraNaM bhavati iti niyamaH / / tadvyAptismaraNAtmakajJAnena "vahnivyApyadhUmavAn parvataH" iti parAmarzo bhavati / tatazca "vahnimAn parvataH" ityanumitiH bhavati / evaM tAvat sAmAnyalakSaNAsaMnikarSasvIkAre sarvamidaM jaaghttiiti| kintu ye sAmAnyalakSaNAM na manyante / teSAM mate tu mahAnasIyadhUmadarzane tatraiva vahnisAmAnAdhikaraNyarUpavyAptaH / pratyakSaM bhavati / na tu parvatIyadhUmAdau / parvatIyadhUmasya tatra apratyakSatvAt / tathA ca sa janaH yadA vahni vinA kevalaM dhUma pazyati parvate / tadA yadyapi tasya mahAnasIyavahnisAmAnAdhikaraNyarUpAyAH mahAnasadhUme eva vartamAnAyAH smaraNaM bhvtypi|| tathApi sA vyAptiH parvatIyadhUme nAsti / ato "vahninirUpitavyAptimAn dhUmaH" iti parvatIyadhUme na pratItiH bhavati / / tathA ca parAmarzAbhAvAt kathaM tatrAnumitiH bhavet? tatra parvatIyadhUme parvatIyavahnisAmAnAdhikaraNyarUpA vyAptiH yadyapi asti / tathApi ayaM janaH tAM vyAptiM na prAk pratyakSAM kRtavAn / tathA ca tadvyAptyanubhavaM vinA tasyAH vyApteH / smaraNamapi na bhavati eva / evaM ca atra parvatIyadhUme kenApi prakAreNa parvatIyavahninirUpitavyApteH jJAnaM na saMbhavati / / ................................................................ siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 59 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 // // // // // ////// tathA ca kathaM "parvato vahnimAn" iti anumitiH bhavet? iti mahatIyamApattiH teSAM mate / kiJca "ekaiva hi sA vyAptiH" iti parAmarzIyasiddhAntagranthaH spaSTameva ekA vyAptiM pratipAdayati / tatra "nirUpakatAsvacchedakAdhikaraNatAvacchedakadharmayoraikyena vyApteraikyavyavahAro bhavati" iti kathanamapi asaGgataM pratibhAti iti cet / candrazekharIyAH praznaH cAlo e vAta mAnI laIe. to paNa jeo sAmAnyalakSaNa saMbaMdha mAnatA nathI. phateonA matAnusAre to ahIM moTI Apatti che. Azaya e ke mahAnasIyAdidhUmamAM vahnisAmAnAdhikaraNyAtmaka vyAptino bodha thAya che. have jeo sAmAnyalakSaNA mAne che. teo to dhUmatva rUpa sAmAnyalakSaNA vaDe te ja vakhate badhA dhUmono bodha karI temAM sAmAnAdhikaraNyano bodha karI le che. ane pachI parvatIyadhUma jyAre vahni vinA dekhAya tyAre tyAM pUrve anubhavelA sAmAnAdhikaraNyarUpa vahnivyAptinuM te dhUmamAM jJAna kare che. ane tethI phatyAM anumiti thAya che. che paNa jeonA mate sAmAnya lakSaNA prayAsati che ja nahi. temanA mata pramANe e vAMdho Ave ke je mahAnasIyavahnisAmAnAdhikaraNyanuM mahAnasIyadhUmamAM pratyakSa thayeluM che. e sAmAnAdhikaraNya parvatIyadhUmamAM to nathI ja. to have jyAre te parvatIyadhUma joze tyAre kadAca tene pUrve anubhavela mahAnasIyavalisAmAnAdhikaraNyarUpa vyAptinuM smaraNa thaze. paNa e vyApti parvatIyadhUmamAM rahelI na hovAthI "e dhUma vahnivyAptivALo che." evuM jJAna na thaI zake. parvatIyavatrinuM sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti parvatIyadhUmamAM che. paNa enuM to eNe pUrve pratyakSa kareluM ja nathI. to pachI enuM smaraNa paNa zI rIte thaze? ane to pachI parvatIyadhUma vahnivyApta=varbhivyAptivALo che. evuM jJAna paNa na thAya. ane tethI "vahnivyAptadhUmavAnuM parvataH" e parAmarza paNa na thaI zakatA have anumiti ja na thaI zake. ane vaLI "ekA eva sA vyApti " evo je parAmarza sthAne lakhelo siddhAntagrantha che. te paNa asaMgata to thAya ja che. kemake vastutaH vyApti to judI judI ja thAya che. tame "dhUmatva-vahnitva eka hovAthI eno A vyavahAra thAya che." ema kahyuM te paNa yogya nathI. kemake "vyApti eka che" evA cokhA zabdono "vyAptinI adhikaraNatA ane nirUpakatAnA avacchedaka dhUmatva-vahnitva eka che." evo artha karavo yogya nathI. jAgadIzI-- ata Aha *vastutastu iti| rAsabhAdIti* -- tathA ca "dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNarAsabhavAn parvata" iti jJAnAdapyanumitiH syAditi bhaavH| * candrazekharIyAH satyam / evamapi yadi cintAmaNIgranthoktaM yathAzrutameva lakSaNaM svIkriyate / tadA tu pratiyogyasamAnAdhikaraNahetu samAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnabhinnasAdhyena samaM sAmAnAdhikaraNyaM hetuniSThAI vyAptiH "iti arthaH svIkAryaH / tatra ca tAdRzasAdhyena-dhUmavyApakavahninA samaM sAmAnAdhikaraNyaM tu rAsabhAdau api asti / tathA ca "dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNarAsabhavAn parvataH" ityapi jJAnaM vyAptiprakArakamevAsti / tathA ca tAdRkjJAnAdapi "vahnimAn parvataH" iti anumitibhavanApattiH bhavati / tadvAraNAya "vahnaH sAmAnAdhikaraNyamAtraM naI , ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 10 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// vyAptiH, kintu vahnaH dhUmatvavati vidyamAnaM sAmAnAdhikaraNyameva hetuniSThA vyAptiH" iti vaktavyam / tathA ca rAsabhasya dhUmatvavatvAbhAvAt rAsabhaniSThaM sAmAnAdhikaraNyaM vyAptireva nAsti / evaM ca "dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNarAsabhavAn / parvataH" iti jJAnaM na vyAptiprakArakaM / tathA ca na tajjJAnAt anumityApattiH / vyaaptiprkaarkpkssdhrmtaajnyaansyaivaanumitihetutvaat| ? candrazekharIyAH uttaraH kharekhara vAta e che ke dhUmatAdiviziSTa evA dhUmane vyApaka evI vahni to lakSaNa pramANe maLI gaI. ane te vahninuM sAmAnAdhikaraNya e vyApti che. "vahninuM pUmamAM raheluM sAmAnAdhikaraNya vyApti che" evuM ame AgaLa kahyuM nathI. paNa Ama mAnIe to tAdazavatrinuM sAmAnAdhikaraNya to parvata upara rahelA gadheDAmAM paNa che. ane to pachI "dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNyavaturAsabhavAna parvataH=vahnivyAptarAsabhavAnuM parvata=varbhinirUpitasAmAnAdhikaraNyavadrAsavAnuM parvatA" evuM je jJAna thAya e paNa parAmarza gaNAze ane to pachI tenA dvArA paNa "parvato vahnimAnuM dhUmAtu" e sthale "parvato vahnimAnu" evI anumiti rAsabhavALA jJAnathI thavAthI Apatti Ave che. e dUra karavA mATe ema to kahevuM ja paDaze ke dhUmatvavALAmAM tAdazavahninuM sAmAnAdhikaraNya e vyApti che eTale rAsabhA e dhUmatvavALo nA hovAthI rAsabhamAM raheluM tAdazasAmAnAdhikaraNya e vyApti na gaNAya. ane tethI ja vahnivyApaka dhUmasAmAnAdhikaraNyavardU-rAsabhavAnuM parvataH" e jJAna e vyAptiprakAraka ja na gaNAya. kemake rAsabhamAM raheluM siAmAnAdhikaraNya vyApti gaNAtI nathI. eTale A jJAna parAmarza na kahevAya mATe tenAthI anumiti thavAthI Apatti na Ave. jAgadIzI -- na ca dhUmAdivyApakavalyAdisamAnAdhikaraNadhUmAdimattAnizcayatvenaiva parAmarzasya dhUmAdiliGgakAnumiti-hetutvAduktavyApte rAsabhAdisAdhAraNye'pi na kSatiriti vAcyam / candrazekharIyAH nanu tAdRzarAsabhajJAnAdanumityutpattinivAraNAya vyAptilakSaNe "hetuniSThaM sAmAnAdhikaraNyaM" ityAdi hetuniSThatvasya nivezo na krnniiyH| yato anyena prakAreNApi tadApattinivAraNaM saMbhavati / tathA hidhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNa-dhUmavattAnizcayaH eva anumitikAraNatvena kalpanIyaH / tathA ca tAdRzarAsabhavattAjJAnaM na dhUmavattAnizcayasvarUpaM / tatazca kAraNAbhAvAt na anumityutpattiH bhaviSyati / tathA cAtra rAsabhavattAjJAnAdanumitibhavanApattiH na bhavati iti cet| candrazekharIyAH praznaH "dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNarAsabhavAnuM parvatA" evI pratIti dvArA "parvato vartimAnuM" anumiti thavAnI je Apatti Ave che. te dUra karavA mATe "dhUmatvaviziSTamAM raheluM tAdazavatrinuM sAmAnAdhikaraNya e ja vyApti che." evo khulAso karavAnI koI jarUra nathI. kemake bIjI rIte paNa e Apatti dUra thaI zake che. dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNa dhUmavattAnizcayane ja ame "parvato vatrimAnuM" evI dhUmaliMga, anumiti //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 11 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pratye kAraNa mAnazuM. eTale have kadAca uparoktavahnisAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti e rAsabhamAM rahe to paNa vAMdho nathI. kemake vahnisamAnAdhikaraNarAsabhavAnuM parvataH" e jJAna dhUmavattAnizcaya svarUpa ja na hovAthI kAraNano ja abhAva che. mATe A jJAnathI anumiti thavAthI Apatti na Ave. jAgadIzI -- pakSadharmAMze viSayatayA anumitijanakatAvacchedakasyaiva vyAptipadArthatayA dhUmatvAdestatra niveze taddhaTitasyaiva vyAptitvAditi bhaavH| // // // // // // // // // ////// // //// //// // //// //// // // . candrazekharIyAH satyaM kintu evamapi dhUmatvavati hetau vidyamAnaM sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptitvena kathayituM Avazyakam / yataH pakSadharmAMze vizeSaNavidhayA (viSayavidhayA) anumitijanakatAvacchedako yo bhavati sa eva vyAptitvenocyate / evaM ca yadi dhUmavyApakavahnisamAnAdhikaraNadhUmavattAjJAnaM kAraNatvena kalpyate / tadA tu tatra anumitikAraNatA asti / / tadavacchedakaM ca tAdRzadhUmavattAjJAnatvaM / atra jJAne dhUmavAn parvataH pakSaH / tasya dharmaH dhUmaH, tadaMze dhUmatvaM asti / tacca vizeSaNavidhayA [jJAne viSayavidhayA vA] anumitikAraNatAvacchedakaM bhavatyeva / evaM ca dhUmatvaghaTitA eva vyAptiH / mantavyA / ataH tAdRzadhUmavattAjJAnaM kAraNatvena yadi klpyte| tadApi dhUmatvAdighaTitA dhUmatvavati vahninirUpitasAmAnAdhikaraNyarUpA vyAptiranicchatA'pi svIkartavyA eva / . atra "viSayatayA" iti asya padasyAyamarthaH yaduta dhUmatvaM jJAne viSayaM / ataH dhUmatvaM viSayitAsambandhena jJAne vartamAnaM sat jJAnaniSThakAraNatAyAH avacchedakaM bhavati / dhUmatvaM jJAnaviSayaM asti, ataH eva tad viSayitAsambandhena jJAne vidyamAnamabhavat / tasmAt tad viSayavidhayA'numitijanakatAvacchedakaghaTakaM bhavati / yadi hi "vizeSaNavidhayA" iti pAThaH / tadA tu pakSadharmAMze dhUme vizeSaNatvena dhUmatvaM pratibhAsate / tasmAt vizeSaNavidhayA tat kAraNatAvacchedakaM, bhavatIti / candrazekharIyAH uttaraH sAcI vAta che tamArI. paNa evo niyama che ke vyAptiprakAraka- pakSadharmatAjJAnamAM=parAmarzamAM pakSadharma tarIke je bhAse. te pakSadharmAzamAM rahelo je padArtha parAmarzamAM rahelI anumitikAraNatAno vizeSaNa tarIke avacchedaka bane te ja vyApti hoya. ke tame 'vahnivyApyadhUmavAnuM parvataH' evA jJAnane anumiti kAraNa mAnyuM. temAM pakSa=parvata che. temAM dharma=vizeSaNa tarIke dhUma hetu bane che. ane te dhUmamAM dhUmatva e vizeSaNa che ane AkhA parAmarzano te viSaya paNa bane ja che. eTale parAmarzamAM AvelI anumitikAraNatAno avacchedaka pakSadharmAzamAM rahelo dhUmatva paNa bane ja che. ane tethI je vyApti mAnavI hoya te dhUmatathI ghaTita ja mAnavI paDavAnI che. ane mATe ja "dhUmatvavALAmAM vahninuM sAmAnA ya e vyApti" ema ame je kahyuM che. te yogya ja che. kemake tamArI vAta mAnIe to ya e ja vAtanI siddhi thAya che. // ////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 62 yh////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- *dhUmatvAdimatIti / tathA ca 'tasyeti' mUlasthaM tatpadaM lakSye lakSaNe cobhayatraivAnvitamiti, bhaavH| ___ candrazekharIyAH itthaM ca na kevalaM dhUmavyApakavahninirUpitaM sAmAnAdhikaraNyameva vyaaptiH| kintu "dhUmavyApakavahninirUpitaM dhUmaniSThaM sAmAnAdhikaraNyaNyameva vyAptiH" iti pariSkAraH krtvyH| tathA ca cintAmaNIgranthoktalakSaNe "tena sAdhyena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH" iti atra pUrvaM tu sAdhyena samaM sAmAnAdhikaraNya tasya hetoH vyAptiH iti arthaH kRtaH / idAnIM tu "sAdhyena samaM hetoH sAmAnAdhikaraNyaM" arthAt "sAdhyanirUpitaM hetuniSThaM sAmAnAdhikaraNyameva hetuniSThA vyAptiH" iti arthaH kartavyaH / evaM ca "tasya" iti mUlasthaM padaM vyAptilakSaNe vyAptilakSye ca anvitaM jJeyam / tathA cedamanumAnaM / he tuniSThA vyAptiH svetarabhedavatI hetuniSThahetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyatvAt iti, hetuniSThaM sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM svetarabhinnaM hetuniSTha-hetuvyApaka sAdhyasAmAnAdhikaraNyatvAt iti vA bhavati / ke candrazekharIyAH have jyAre "dhUmatvavALAmAM rahela vahnisAmAnAdhikaraNya" ne ja vyApti mAnavAnI che tyAre to ciMtAmaNIgranthokta lakSaNamAM je "tasya" pada che. e lakSya ane lakSaNa ema beyamAM joDavAnuM che. arthAt "tene sama tasya sAmAnAdhikaraNyam" eno artha-"vatrinI sAthe tasya=dhUmanuM dhUmatavALAnuM sAmAnAdhikaraNya" e lakSaNamAM "tasya" pada lIdhuM. ane "e sAmAnAdhikaraNya e tasya dhUmanI=dhUmamAM rahelI vyApti che." ema ulakSyamAM paNa "tasya" pada joDavAnuM rahe che. eTale anumAna A pramANe-dhUmaniSTha dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNya (56) svetabhinnaM (sAdhya) dhUmaniSThadhUmavyA5 pasnisAmAna4i27yatvAt... // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // jAgadIzI -- nanu sAdhananiSThasAmAnAdhikaraNyasya vyAptitve ('ekaiva hi' ityAdigranthAnupapattistadavasthaivaH tathA) viziSTasattvavyApakIbhUtadravyatvasAmAnAdhikaraNyavataH sattvasya guNAdau parAmarzAdguNe'pi dravyatvAnumiteH pramAtvaM syaat| __ candrazekharIyAH nanu sAdhananiSThasAmAnAdhikaraNyaM yadi vyAptiH, tadA tu sA pUrvavat pratidhUmaM bhinnaiva / tathA ca. "ekaiva hi sA vyAptiH" iti vacanavirodhaH / kiJca "viziSTasattAvyApakadravyatvasamAnAdhikaraNasattAvAn guNaH" iti idamapi jJAnaM vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnarUpam mantavyam / yataH zuddhasattA viziSTasattA caikA eva / tathA ca dravyatvasAdhyanirUpitasAmAnAdhikaraNyaM viziSTasattAniSThaM vyAptirUpamevAtra zuddhasattAyAM viziSTasattA'bhinnAyAM prakAraH / / tathA ca asmAt parAmarzAt "dravyatvavAn guNaH" iti anumitirapi syAt / sA ca pramA syAt iti cet huM candrazekharIyA: praznaH A rIte hetumAM rahela sAdhyasAmAnAdhikaraNyane vyApti mAnI. paNa e to dareka hetumAM judI judI ja hovAthI" eka ja vyApti che" e vAta ghaTI zakatI nathI. siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 13 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 che ane bIjI vAta e ke "dravya vi.satvAtu" ahIM viziSTa sattAne vyApaka evuM dravyatva to che ja. ane e dravyatvanuM sAmAnAdhikaraNya jema viziSTasattAmAM che. tema tenAthI abhinna evI zuddhasattAmAM paNa che ja. ane tethI 'viziSTasattAvyApakadravyatva samAnAdhikaraNasattAvAnuM guNaH' Avo parAmarza thAya to e paNa sattAmAM=hetumAM rahelA dravyatvasAmAnAdhikaraNyano ja bodha che. eTale A jJAnane paNa vyAptiprakAraka pramAjJAna ja mAnavuM paDaze. ane tenAthI "guNaH dravyatvavAnuM" evI anumiti thavAnI Apatti ane e anumitine pramA mAnavAnI Apatti Avaze. kemake e pramAtmakajJAnathI janya che. jAgadIzI -- ata Aha *tadvatIti / -taadRshsaamaanaadhikrnnyvtiityrthH| tathA ca tAdRzasAmAnAdhikaraNya-viziSTadhUmatvaM vyAptiH, tatprakArikaiva pkssdhrmaataadhiirnumitihetuH| tatra ca nIlaghaTatvaprakArakabuddhau ghaTatvasyeva svarUpata eva dhUmatvasya bhAnaM, na tu dhUmatvatvena / nAto gauravamiti: bhaavH| * candrazekharIyAH tarhi hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyavati dhUme vartamAnaM dhUmatvaM eva vyAptiH iti ucyatAm / evaM viziSTasattAvyApakadravyatvasAmAnAdhikaraNyavatyAM sattAyAM vartamAnaM viziSTasattAtvameva vyAptiH iti ucyatAm / tathA ca tAdRzasattAvattvajJAnasya viziSTasattAprakArakatvAbhAvAt tajjJAnaM vyAptiprakArakameva nAsti / ataH na tadjJAnaM parAmarzaH / / tathA ca na tasmAt jJAnAt "guNaH dravyatvavAn" iti anumityApattiriti bhAvaH / parAmarzajJAnasyaivAnumiti-janakatvAt / / ___ atra dhUme dhUmatvaM vahnisAmAnAdhikaraNyaM ca vartate / ataH sAmAnAdhikaraNyasambandhena dhUmatvaM vahilasAmAnAdhikaraNyaviziSTaM bhavati / tathA ca vahnisAmAnAdhikaraNyaviziSTaM dhUmatvamevAtra vyAptiH / tatprakArikA eva pakSadharmatApratItiH anumitihetuH / / ataH na "guNaH dravyaM" ityanumityApattiriti anntrmevoktN| . nanu dhUmatvaM yadi vyAptiH, tadA tu tasya dhUmatvatvena bhAnaM bhavet / dhUmatvatvaM ca dhUmetarAvRttitve sati sakaladhUmavRttitvarUpaM gurubhUtaM / ataH naitad dhUmatve vyAptitvakathanamucitamiti cet na / yathA hi nIlaghaTatvaprakArake jJAne ghaTatvasya svarUpataH eva bhAnaM bhavati / na tu ghaTatvatvena / evamatrApi dhUmatvasya svarUpataH eva bhAnaM bhavati / natu dhUmatvatvena / ataH na: gauravam / he candrazekharIyAH uttaraH to pachI ame vahnisAmAnAdhikaraNyavALAmAM rahela dhUmatvane ane dravyatvasAmAnAdhikaraNyamAM rahela vizi.sattAtvane ja vyApti tarIke mAnazuM. eTale 'vahnivyApyadhUmavAnuM parvata mAM to dhUmatva e prakAra che. mATe tenAthI anumiti thaI zake. jyAre vizi.sattAvyApakadravyatva samAnAdhikaraNasattAvAnuM guNaH' AmAM vizi.sattAtva e prakAra tarIke nathI. ane mATe ja A jJAna vyAptiprakAraka na gaNAtA tenAthI anumiti thavAnI ane anumiti sAcI mAnavAnI Apatti AvatI nathI. { Ane ema paNa kahevAya ke dhUmamAM vahnisAmAnAdhikaraNya ane dhUma- be ya che. eTale samAnAdhikaraNatvasaMbaMdhathI //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSae 652 'yandrazeparIyA' nAmanI saMsta+JzatI sarasa TImo.74 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH4 vihnisAmAnAdhikaraNyaviziSTa dhUmatva e vyApti bane. ane te vyAptiprakAraka pakSadharmatAnuM jJAna e kAraNa bane. ? praznaH dhUmatvane vyApti mAnazo to dhUmatvatvena dhUmatvano bodha mAnavo paDe. ane dhUmatvatva to dhUmetara avRttitve sati sakaladhUmavRttitva rUpa che. eTale A to ghaNuM gaurava thAya. ke uttaraH jema "nIlo ghaTaH" evI nIlaghaTataprakArakabuddhimAM ghaTatvanuM svarUpathI ja bhAna thAya che. paNa ghaTatvena bhAna thatuM nathI. tema ahIM paNa dhUmatanuM bhAna svarUpathI ja thAya. dhUmatatvadharmane laIne nathI thatuM. mATe koI gaurava na thAya. // // // // // // //// // // //// //// // // * jAgadIzI -- *Adyeti / tathA ca tAmupAdAyaiva 'parvatIyavalidhUmayorasannikarSAttayoH kathaM vyAptigraha', iti parAmarzIyaH pUrvapakSa (grantha) iti bhaavH| *dvitIyeti / tathA ca tAmabhipretyaiva 'ekaiva hi sA vyApti'riti (parAmarzIyasiddhAnta) grantha iti bhAvaH / yatraikameva sAdhyAdhikaraNaM tatraitadrUpavAnetadrasAdityAdAvAdyA'pyabhinnaiva / yatra ca dravyatvAdau sAdhye rUpatvavyApyajAtimato hetutvaM tatra hetutAvacchedakIbhUtanIlatvAdijAtInAM nAnAtvena dvitIyA'pi kvacidbhinnaiveti mantavyam / / 4 / / // // //// //// // // // //// // // // //// // // // ////// // // // // //// // //// //// // * candrazekharIyAH atra dIdhiti granthArthaH-yadi hi "dhUmatvavati vahnisAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH" iti prathamaH klpH| svIkriyate tadA sA vyAptiH pratidhUmaM bhinnaiva mantavyA / yadi hi "vahnisAmAnAdhikaraNyaviziSTaM dhUmatvaM vyAptiH" iti: dvitIyaH kalpaH svIkriyate / tadA tu sA vyAptiH sarveSu dhUmeSu ekaiva iti dhyeyam / / * jAgadIzIgranthArthastu-prathamAM vyAptiM manasikRtyaiva-"parvatIyavahnidhUmayorasannikarSAt tayoH kathaM vyAptigrahaH" iti: parAmarzIyaH pUrvapakSaH / parvatIyavahniH pratyakSaM na dRzyate, dhUmastu dRzyate / ataH atra ubhayena saha saMnikoM nAsti / tathA ca kathaM tayoH madhye vidyamAnAyAH vyApteH graho bhavet? iti / . dvitIyAM vyApti manasikRtyaiva "ekaiva hi sA vyAptiH" iti parAmarzIyottarIbhUtasiddhAntagranthaH / yataH dhUmatvaM *ekameva, tasmAt sA vyAptiH pratidhUma ekaiva, na tu bhinnA / ataH eva parvatIyadhUme'pi pUrvagRhItadhUmatvAtmakavyApteH smaraNaM bhaviSyati eva / na tatra doSaH iti pUrvameva vistarato nirUpitam / atredamavadheyaM / yadyapi dIdhitau prathamA vyAptiH pratihetu bhinnA uktA / kintu yatra "tadrUpavAn tadrasAt" ityAdi anumAnaM, tatra tu ekaH eva hetuH / tasmAt tadpanirUpitasAmAnAdhikaraNyarUpA vyAptirapi ekaiva, na tu bhinnA / tadadhikaraNasya hetoH ekatvAt / ___ evaM yadyapi dvitIyA vyAptiH pratihetu ekaiva iti uktam / kintu yatra "dravyatvavAn rUpatvavyApyajAtimataH" iti anumAnaM / tatra tu hetutAvacchedikAH nIlatvapItatvAdijAtayaH anekAH / tathA ca dravyatvasAmAnAdhikaraNyaviziSTanIlatvaM, //// //// // // // //// // // // //// // // // ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 15 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// dravyatvasAmAnAdhikaraNyaviziSTapItatvaM ityAdi bhinnaiva vyAptiH atra bhavati / ataH na dIdhitigranthe ekAnto graahyH|| yatra hetuH sarvatra jagati ekaH eva tatra prathamA'pi vyAptiH abhinnaiva / yatra hetutAvacchedakAH prabhUtAH tatra dvitIyA'pi vyAptiH pratihetu bhinnaiva iti nisskrssH| che candrazekharIyAH dIdhiti kahe che ke jo dhUmatvavALAmAM vahnisAmAnAdhikaraNyane vyApti kahIe to e pratyeka dhUmamAM judI judI jANavI. kemake dareka dhUmamAM te sAmA ya juduM juduM che. ane jo vahnisAmA yaviziSTadhUmatvane ja vyApti mAnIe to e dhUmatva to dareka dhUmamAM eka ja hovAthI eka ja vyApti gaNAya. { AmAM parvatIyadhUma ane vahnine vize to cakSusaMnikarSa na thayo hovAthI zI rIte dhUmamAM vahnivyAptino graha thayo?" e pUrvapakSa e "dhUmatvavALAmAM rahela sAmANya e ja vyApti che" e prathama matane manamAM rAkhIne ubho thayelo che. ane eTale ja dhUmatvamAtrane ja vyApti mAnI laIne pachI "ekA eva sA vyApti" e siddhAntagrantha lakhAyo che. AnI carcA hamaNAM ja karI gayA chIe. che jo ke AmAM "dhUmatavAnamAM vahnisAmAnAdhikaraNya rU5 vyApti e bhinnabhinna che" ema kahyuM che. chatAMya je anumAnamAM Avelo hetu AkhA jagatamAM eka ja haze tyAM to e sAdhyanI vyApti ekamAM ja rahenArI hovAthI e kaMI judI judI banavAnI ja nathI. jema "etadrUpavAnuM etadrasA" ahIM etadrasa tarIke mAtra eka ja rasa levAyo che. eTale etadrasatvavALAmAM etadrUpanuM sAmAnAdhikaraNya e mAtra eka ja rasamAM rahevAnuM. eTale ahIM vyApti eka ja thavAnI che. che tema dhUmavAdine ja vyApti mAnavAnA bIjA matamAM "e vyApti eka ja che" evuM je kahyuM. tyAM paNa ema simajI rAkhavuM ke ghaTaH dravya rUpatvavyAptajAtimataH ahIM dravyatvasAmAnAdhikaraNyaviziSTa evuM rUpatvavyApya jAtimatva hetutAvacchedaka=rUpatvavyApyajAtio ja vyApti banavAnI che. ane e jAtio to nIlatva pItatva raktavAdi aneka che. dhUmatvanI jema eka ja nathI. eTale ahIM nIlatvAdi aneka vyAptio maLavAnI. che eTale hetutAvacchedakaviziSTamAM sAdhyasAmAnAdhikaraNa vyApti judI judI hoya e vAta badhI jagyAe na lagADavI. tema "sAbasAmAnAdhikaraNyathI viziSTa evo hetutAvacchedaka rU5 vyApti e eka ja hoya" e vAta paNa badhI ja jagyAe na lagADavI. dIdhiti ayaM kapisaMyogI etadvakSatvAdityAdisaGgrahAyAsamAnAdhikaraNAntam / yattu-idaM saMyogi vyAvityavyAtivAraVAya tat, saMyogasya zAkhAdyavacchedena vRttervRkSatvAvacchedena tatsAmAnyAbhAvavRttAvavirodhAt, tatra cAtIndriyasya saMyogasya sattvAt, paritaH pratiyogyupalabdherdoSAdvA'vRkSe na saMyoga' kakakakakakakaka kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka - siddhAjalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo 69 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 ityAdinAdhyakSamiti,-tanna, dravye saMyogasAmAnyAbhAve mAnAbhAvAt / jAgadIzI -- kapisaMyoginyetatpadArthasya sAdhyatAbhramanirAsArtha maya miti pkssnirdeshH| candrazekharIyAH dIdhitiniSThavAkyasyAyamarthaH-yadi mUlalakSaNe pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM abhAvavizeSaNatvena naI nivezyate / tadA "kapisaMyogI etavRkSatvAt" ityAdau avyAptiH / etavRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvasattvAt / / tatpratiyogitAvacchedakaM kapisaMyogatvameva sAdhyatAvacchedakaM iti bhavati avyAptiH / kintu tadvizeSaNopAdAne tu. mUlAvacchinnakapisaMyogAbhAvaH svapratiyoginA zAkhAvRttinA kapisaMyogena saha samAnAdhikaraNaMH eva / ataH na sa gRhyate / / ataH ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH / adhunA jAgadIzIvAkyAnAM bhAvArthaH pratipAdyate / dIdhitau "ayaM kapisaMyogI etavRkSatvAt" iti anumAna *darzitam / prAyaH vyAptinirUpaNe pakSanirdezo na kriyate / atra tu "ayaM" padena pakSanirdezaH kRtaH / yato yadi sa na kriyate / / tadA kapisaMyogI etavRkSatvAt iti atra / " etatpadArthaH atra sAdhyaH asti" ityAkArako bhramaH kasyacit bhavet / / tadvAraNAya "ayaM" padena pakSollekhaH kRtH| ke candrazekharIyAH dIdhitino artha A pramANe-mULa lakSaNamAM "jo pratiyogi-asamAnAdhikaraNa "e pada mabhAvanA vizeSa tarI na to "ayaM kapisaMyogI etavRkSatvAt" bhAM avyApti mAve. ma tyadhi429 evA etavRkSamAM mUlAvaracchedana kapisaMyogAbhAva che. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka ja sAdhyatAvacchedaka kapisaMyogatva che. paNa e vizeSaNathI Apatti na Ave. kemake eja vRkSamAM kapisaMyoga paNa che. eTale mUlAvacchinnakapisaMyogAbhAva e potAnA pratiyogIHkapisaMyoganI sAthe samAnAdhikaraNa ja che. mATe A abhAva na levAya eTale ghaTAbhAva laIne lakSaNa ghaTI jAya. 6 jAgadIzI-Ama to vyAptinirUpaNamAM lagabhaga pakSano nirdeza karavAmAM Avato nathI. paNa ahIM jo "ayaM" 56 na bhuto pisaMyogA (56) metat (sAdhya) vRkSatvAt" vo 'ne bhrama thavAnI zasyatA cha. meTale. ja "aya" thI pakSanirdeza karyo. jethI kapisaMyogI sAdhya ane etavRkSavAtu (hetu) tarIke ja jaNAya. bhrama na thAya. // //// //// //// jAgadIzI -- sAmpradAyikamate saMyogasAmAnyAbhAvamAtrasya dravye'bhAvAt- *kpiiti*| // // // //// //// candrazekharIyAH evaM yadi "kapi"zabdo na nivezyate / tadA "ayaM saMyogI etavRkSatvAt" iti anumAnaM bhavet / / tatra ca sAmpradAyikamate etavRkSe saMyogasAmAnyAbhAvasya asatvAt sAdhyAbhAvaH lakSaNaghaTakaH na bhavet / tathA ca: ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH saMbhavet / evaM ca pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM vinApi lakSaNaghaTanAt tat padaM nirarthakameva //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 17 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //// //// // // //// // bhavet / atra tu tasya padasya sArthakatApratipAdanAyaiva prayAsaH kriyate / tasmAt kapipadaM Avazyakam / ke candrazekharIyA: jo "kapi" pada na muko to pachI "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" pada na mukavA chatAM ya koI vAMdho na Ave. kemake sAmpradAyika mata pramANe to etadgakSamAMahetu adhikaraNamAM saMyogAbhAva=sAdhyAbhAva to mUlAdi koIpaNa sthAne nathI ja maLavAno. mATe ghaTAbhAvane laIne ja lakSaNa ghaTI jAya. mATe ja "kapi" pada che. e "kapi" padathI ja avyApti ane vizeSaNa dvArA teno parihAra dIdhitimAM lakhyA pramANe ghaTe. jAgadIzI -- vRkSamAtre kapisaMyogAbhAvAt- *etaditi / candrazekharIyAH yadi 'etatpadaM na likhyate / tadA vRkSatvaM heturbhavet tacca sarvavRkSeSu asti / kintu sarvavRkSeSu kapisaMyogo nAsti / bahavo vRkSAH kapisaMyogahInA eva santi / tasmAt idamanumAnamevAsat bhavet / tatazca atra lakSaNAgamanasyeSTatvAt pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM vyarthameva bhavet / naca tadiSTaM / tasmAt "etad" padollekhaH kRtaH / / tatazca tadvizeSaNAnupAdAne'vyAptiH / tadupAdAne ca avyAptinirAsaH bhavati iti tatpadaM sArthakaM bhvti| candrazekharIyA hetumAM "etad' pada na muke. to to mAtra vRkSatvotu bane. ane evA to ghaNAya vRkSo che. jemAM eka paNa "kapi" nathI. eTale e anumAna ja khoTuM paDI jatAM tyAM lakSaNasamanvaya na thAya te iSTa ja bane. ane tethI peluM vizeSaNa ApavAnI jarUra ja na rahe. mATe ja A "etad' vizeSaNa che. : jAgadIzI -- na cAbhAve hetusAmAnAdhikaraNyasyeva hetvadhikaraNe niravacchinnavRttitvarUpasya nivezAduktA'vyAptivyudAsasambhavAt pratiyogivaiyadhikaraNyavizeSaNapravezo mUlakRto'nucita iti vAcyam / agre tasya samAdhAsyamAnatvAditi bhaavH| candrazekharIyAH nanu yathA abhAvo hetusamAnAdhikaraNo gRhItaH, tathA sa eva abhAvo niravacchinnavRttiH niravacchinnavRttitAvAneva grAhyaH / pratiyogyasamAnAdhikaraNanivezo na karaNIyaH / etavRkSavRtikapisaMyogAbhAvastu naI niravacchinnavRttitAvAn / kintu mUlAvacchinnavRttitAvAn / arthAt sa kapisaMyogAbhAvaH mUlAvacchedenaiva vRkSe vartate / evaM ca isa abhAvaH na lakSaNaghaTako bhavati / tatazca ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH iti cet satyaM / agre'vcchedkniruktigrnthe| pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM parityajya asya samAdhAnaM kariSyAmaH / atra granthe na smaadhaasyaamH| ke candrazekharIyAH praznaH ApaNe abhAvane jema hetu samAnAdhikaraNa lIdho che. tema " te ja abhAva e hetu adhikaraNamAM niravacchinnavRtti ja levAno." evo niveza karI daIe to A Apatti nIkaLI jAya. kemake hatyadhikaraNavRkSamAM je kapisaMyogAbhAvI lIdho che e to mUlAvacchedena rahelo che. arthAt niravacchinnavRttitAvALo e abhAva nathI. paNa mUlAvacchedana rahelo che. arthAt niravacchinavRttitAvALo e abhAva nathI. paNa mUlAvacchinnavRttitAvALo che. mATe A abhAva na levAya. ane eTale ghaTAbhAva laIne lakSaNa ghaTI jAya. vRkSamAM siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 68 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // //// // // // hito sarvatra ghaTAbhAva rahelo ja hovAthI te ghaTAbhAvamAM rahelI vRttitA e to niravacchinna ja maLI jAya che. mATe avyApti na Ave. eTale "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" pada na mukavuM. paNa hetu-adhikAraNe niravacchinnavRttitAvatuM yA kamAvaH ... ema kahevuM. che uttaraH A vAtanuM samAdhAna ame AgaLa karazuM. arthAt avacchedakatvaniruktimAM A vizeSaNa choDIne navuM siddhAntalakSaNa kahevAnA ja chIe. A granthamAM te kahevAnA nathI. jAgadIzI -- tat asamAnAdhikaraNAntam / . candrazekharIyAH atra prAcInAH vadanti- "idaM saMyogi dravyatvAt" iti atra avyAptivAraNAyaivaI pratiyogyasamAnAdhikaraNapadI tadanupAdAne tudravye saMyogAbhAvasyasatvAttadabhAvapratiyogitAvacchedakameva saMyogatvaM sAdhyatAvacchedakaM bhavatIti avyAptiH / pratiyogyasamAnAdhikaraNapadopAdAne tu na bhavati avyAptiH / saMyogAbhAvasya *hetvadhikaraNe svapratiyogisaMyogasamAnAdhikaraNatvAt / candrazekharIyAH prAcInoH kharekhara to A vizeSaNa na mukIe to "ide saMyogi dravyavAtu" e sthAne avyApti Ave. te nivAravA mATe ja A vizeSaNa che. te A pramANe-dravyavahetunA adhikaraNa dravyamAM saMyogAbhAva maLI ja javAno. jemake e dravya tarIke vRkSa lo. to vRkSa sivAyanA tamAma dravyomAM rahelA saMyogo kato vRkSamAM sarvathA rahevAnA ja nathI. ane vRkSamAM paNa je kapisaMyogAdi che. e badhA ja judA-judA avayavanI apekSAe te vRkSamAM rahe che. eTale potapotAnA adhikaraNa evA avayava sivAyanA bIjA avayavomAM=mUlAdimAM to temano ja abhAva maLI javAno. Ama badhA ja saMyogAbhAva e ahIM vRkSamAM maLI jAya. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka saMyogatva ja sAdhyatAvacchedaka banavAthI avyApti Ave."pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" mukIe to A saMyogAbhAva svapratiyogikapisaMyogAdine samAnAdhikaraNa ja hovAthI te abhAva na levAya ghaTAbhAvathI lakSaNa ghaTe. [khyAla rAkhavo ApaNe sAMpradAyikamata pramANe "vRkSamAM saMyogAbhAva maLI zakato ja nathI" ema ja hamaNA kahI gayA chIe. A bIjo ja mata che.] ////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- nanu zAkhAmUlAdisarvAvayavAvacchedena sarvatra dravye gaganAdisaMyogasya sttvaat| kutastatsAmAnyAbhAvasya dravye sambhava ityata Aha - . candrazekharIyAH nanu yadyapi kapisaMyogAdayastu vRkSe sarvatra na vyAptAH / ataH mUlAdhavacchedena tadabhAvo mIlati / / kintu gaganAdivibhupadArthAstu vRkSasya sarvAvayavAvacchedena vRkSe saMyuktAH / tathA ca vRkSe gaganasaMyogAbhAvastu na mIlati / / tatkathaM saMyogasAmAnyAnAmabhAvo vRkSAdidravye prasiddhyati? yena avyAptirbhavet iti cet candrazekharIyA: madhyastha: bIjI vAta javA do. paNa AkAza to sarvavyApI hovAthI vRkSanA darekedareka avayava ka //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskatagujarAtI sarala TIkAo 69 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////// sAthe AkAzano saMyoga to che ja. ane te eka ja che. Ama vRkSamAM koIpaNa avayavamAM AkAzasaMyogano abhAva na maLavAthI vRkSamAM saMyogasAmAnyAbhAva maLavAno ja nathI. // // //// // // ////// //// jAgadIzI -- *sNyogsyeti*| *vRkSatveti / - zAkhAdyavacchedena tattatsaMyogasattve'pi vRkSatvAvacchedena , kasyAzcidapi saMyogavyakterasattvAt tadavacchedenaiva saMyogasAmAnyAbhAvasambhavo'vacchedakabhedenaikatra bhAvAbhAvayoH / samAvezAditi bhaavH| // ////// //// //// ////// ////// //// //// //// . candrazekharIyAH gaganAderapi saMyogo na samagravRkSe eka eva / kintu so'pi zAkhAdyavacchedena bhinnaH eva manyate / tathA *ca zAkhIyagaganasaMyogaH zAkhAyAmeva vartate, mUlIyagaganasaMyogaH mRle eva vartate / samagravRkSe eka eva gaganasaMyogo, nAbhyupagamyate / evaM ca vRkSe vRkSatvAvacchedena kasyApi saMyogasyAvidyamAnatvAt vRkSatvAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAvo vRkSe asti iti vizeSaNAnupAdAne bhavati avyaaptiH| candrazekharIyA: prAcInoH ame to ema ja mAnIe chIe ke koIpaNa saMyoga vyAyavRtti banI zakato ja nathI. eTale vRkSamAM paNa gaganasaMyoga badhe ja vyApIne rahelo che ema ame mAnatA nathI. paNa zAkhAvacchinnagaganasaMyoga, mUlAvacchinnagaganasaMyogAdi e judA judA ja che. eTale AkhAya vRkSamAM rahelo eka ja saMyoga to prasiddha ja na hovAthI vRkSa-Avacchedana saMyogasAmAnyano abhAva maLI ja jAya che. madhyastha: A rIte eka ja vRkSamAM saMyoga ane saMyogasAmAnyAbhAva zI rIte ghaTe? prAcInoH kema? "zAkhAvacchedana saMyoga ane vRkSa-Avacchedena saMyogAbhAva" Ama avacchedaka bhedathI eka ja vastumAM eka ja vastunA bhAvAbhAva maLI zake che. emAM koI virodha nathI. //// //// //// // ////// //// // //// // ////// // //// jAgadIzI -- nanvevaM vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvasya (sattve) kuto nAdhyakSam? iti| ////// // //// // ////// candrazekharIyAH nanu yadi vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvo'sti / tadA vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAn iti pratyakSaM kathaM na bhavati? iti cet / yandrazeparIyA: madhyastha: d gavi sNyo|saamaanyaamaa cha. to tenu pratyakSa bha nathI yatuM? vRkSaH saMyogAbhAvavAn" evI pratIti kema nathI thatI? ////// // // // // //// //// //// / jAgadIzI -- Aha- *tatra ceti / -ttr-sNyogsaamaanyaabhaave| *sattvAditi / asya pratiyogitAsambandhenetyAdiH / tathA ca sNyogsaamaanyaabhaavsyaatiindriyprtiyogiktvaannaadhykssmiti| //// //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// //// siddhaantsksse| 652 'yandrazeparIyA' nAmanI saMskRta+ rAtI sarasaTAmo.90 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 candrazekharIyAH zruNu yatra abhAve pratiyogitAsambandhena yogyamAtrapratiyogino bhavanti tatra eva abhAve'bhAvIya laukikaviSayatAsambandhenA'bhAvaviSayakaM pratyakSaM bhavati / yathA yogyamAtrAH ghaTasvarUpAH pratiyoginaH pratiyogitAsambandhena ghaTAbhAve vartante / ataH eva "ghaTAbhAvavat bhUtalaM " iti abhAvaviSayakapratyakSaM abhAvIyalaukikavizeSaNatAsambandhena ghaTAbhAve samutpadyate iti / saMyogasAmAnyAbhAvasya sarve pratiyoginaH na yogyAH api tu kecidayogyA api / tasmAt saMyogAbhAve yogyamAtrapratiyoginaH na pratiyogitAsambandhena santi / ataH kAraNAbhAvAdeva na vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvaviSayakapratyakSaM bhavati / yogyamAtrapratiyogikatvaM yatrAbhAve bhavati / tasyaiva pratyakSaM bhavatIti niSkarSaH / saMyogasAmAnyAbhAvastu yogyAyogyobhayasvarUpapratiyogikaH / ataH tasya pratyakSaM na bhavati / ////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////// candrazekharIyA: prAcIno: abhAvaniSTha laukika viSayatA saMbaMdhathI abhAvapratyakSa te ja abhAvamAM utpanna thAya. jyAM yogyamAtra pratiyogikatva=pratiyogitAsaMbaMdhathI yogyamAtra pratiyogI hoya. have saMyogasAmAnyAbhAvano pratiyogI saMyogasAmAnya to alaukika che. eTale A abhAva yogyamAtrapratiyogika nathI arthAt pratiyogitAsaMbaMdhathI temAM yogyamAtrapratiyogI raheto nathI. mATe kAraNa ja hAjara na thavAthI saMyogasAmAnyAbhAvanuM pratyakSa thaI zatuM nathI. -- jagadIza nanu pratiyogitAvacchedakaviziSTasyaiva yogyatvamatyantAbhAvapratyakSe tantraM ( na tu yogyamAtrapratiyogikatvam) anyathA guNe'pi saMyogasAmAnyAbhAva (sya tAdRza) pratyakSaM na syAt / candrazekharIyAH nanu evaM tarhi 'guNaH saMyogasAmAnyAbhAvavAn' iti pratyakSamapi na bhaviSyati / yato bhavatA eva saMyogasAmAnyAbhAvasya pratyakSaM anantarameva nirAkRtaM / kintu tatpratyakSaM tu bhavatAmapi iSTameva / tasmAt na sa kAryakAraNabhAvaH samucitaH / kintu yatra abhAve svapratiyogitAvacchedakaviziSTaH eko'pi yogya pratiyogI pratiyogitAsambandhena bhavati tasyaivAbhAvasya pratyakSaM bhavatIti aGgIkAryam / saMyogasAmAnyAbhAve tu svapratiyogitAvacchedakasaMyogatvaviziSTAH kapisaMyogAdayo bahavo yogyAH pratiyogino vidyante / tasmAt guNe saMyogAbhAvapratyakSaM bhaviSyati / evaM ca tasmAdeva nyAyAt dravye'pi saMyogasAmAnyAbhAvasya pratyakSApattiHdurvArA iti cet candrazekharIyA: madhyastha: A vAta barAbara nathI. kemake jo yogyamAtrapratiyogikatva e ja abhAva pratyakSanuM kAraNa mAnazo to 'guNaH saMyogasAmAnyAbhAvavAn" e pratyakSa thaI zakaze nahi. kemake ahIM paNa saMyogasAmAnyAbhAvamAM yogyamAtrapratiyogikatva nathI ja. tame ja nA pADI che. eTale e abhAvamAM abhAvalauviSayatAsaMbaMdhathI pratyakSanI utpatti thaI zake nahi. paNa thAya to che ja. mATe ja A kAraNa barAbara nathI. enAM karatAM to pratiyogitAvacchedakathI viziSTa koIpaNa pratiyogI yogya hovo joIe. evA pratiyogInA sAmAnya-abhAvanuM ja pratyakSa thAya. saMyogasAmAnyAbhAvanAM pratiyogI saMyogo che. temAM pratiyogitAvacchedaka saMyogatvathI viziSTa ghaNA badhA saMyogo yogya=pratyakSayogya che ja. eTale A abhAvanuM guNamAM pratyakSa thaI zakaze. ane A rIte kA2Na mAnIe to to pachI e ja abhAvanuM vRkSamAM paNa pratyakSa thavAnI Apatti to ubhI ja che. +++++++ siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 71 ... //////// //////////////////// Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke khyAla rAkhavo ke kAraNa jyAM rAkhIe tyAM ja kArya utpanna thAya. pratiyogitA saMbaMdhathI yatkiMciyogya pratiyogI e abhAvamAM rahI jAya. ane tethI te ja abhAvamAM abhAvIyalaukikaviSayatAsaMbaMdhathI pratyakSa utpanna thAya. huM jAgadIzI -- Aha *parita iti / paritaH sarvAvayavAvacchedena prtiyogigrhaatmkdossaadvetyrthH|| candrazekharIyAH na, tatra vRkSe sarveSu eva avayaveSu yatkiJcitsaMyogAtmakapratiyoginaH pratyakSaM bhavati / tacca pratyakSa saMyogasAmAnyAbhAvapratyakSe pratibandhakaM bhavati / guNe tu naivaM / guNe saMyogapratyakSasyAbhAvAt / tasmAt vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvasya vidyamAnasya api pratyakSaM na bhavati / ke candrazekharIyAH prAcInoH ame ema kaheze ke vRkSamAM badhI ja bAju saMyoganAmanA pratiyogInuM pratyakSa thAya che. Ama pratiyogipratyakSa rUpa pratibaMdhaka hAjara hovAthI ja vRkSamAM saMyogasAmAnyAbhAvanuM pratyakSa thatuM nathI. Ama vRkSamAM vRkSatAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAva che. tenI pratiyogitAno avacchedaka saMyogatva hovAthI avyApti Ave che. te nivAravA dIdhitimAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada . saMyogAbhAva e to kapisaMyogAdi pratiyogIone samAnAdhikaraNa hovAthI te na levAya. eTale ghaTAbhAvAdine laIne lakSaNa ghaTI jAya che. jAgadIzI -- na caivamapi pratiyogigrahotpattidazAyAmeva tatpratyakSa durvAram candrazekharIyAH nanu yadi saMyogapratyakSaM pratibandhakaM, tarhi saMyogapratyakSAbhAvaH kAraNam iti phalitam / tathA ca yasmin tRtIyakSaNe saMyogapratyakSaM bhavati / tatpUrvakSaNe saMyogapratyakSAbhAvaH kAraNasvarUpo vidyate eva / evaM ca kaarnnstvaat| tRtIyakSaNe saMyogapratyakSaM saMyogAbhAvapratyakSaM ca iti ubhayaM utpatsyate / na caitadiSTaM / tasmAt na saMyogapratyakSasya pratibaMdhakatvaM ucitaM iti cet che candrazekharIyAH madhyasthaH tame pratiyogipratyakSane saMyogAbhAvapratyakSamAM pratibaMdhaka mAnyo. eno artha e ke pratiyogipratyakSAbhAva e saMyogAbhAvapratyakSanuM kAraNa che. kAraNa haMmezA pUrvekSaNamAM hAjara joIe. have dhAro ke trIjI kSaNe pratiyogipratyakSa utpanna thAya che to bIjI kSaNe to pratiyogipratyakSAbhAva rUpa kAraNa hAjara ja che. eTale bIjI kSaNe kAraNa hAjara hovAthI trIjI ja kSaNe pratiyogipratyakSanI sAthe ja pratiyogi-abhAvanuM paNa pratyakSa thavAnI Apatti Ave. je thatuM nathI ja. 1 jAgadIzI -- pratiyogyupalambhakasAmagryA api doSatvopagamAt / 'pratiyogina upalabdhiryata iti / vyutpattyA tasyA eva vA prastutatvAditi bhAvaH / siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 972 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// . candrazekharIyAH na, pratiyoginaHsaMyogapratyakSasya sAmagrI api, sAmagrI eva vA pratibaMdhakatvena manyate / tathA ca dvitIyakSaNe'pi saMyogapratyakSasAmagrIsadbhAvAt pratibaMdhakasatvAt na tRtIyakSaNe saMyogAbhAvapratyakSasya ApattiH saMbhavati / / nanu dIdhitau tu "paritaH pratiyogi-upalabdhereva doSatvAt" iti anena pratiyoginaH saMyogasya upalabdhiH pratyakSameva doSatvena pratibaMdhakatvena sUcyate / tasmAt saMyogapratyakSasAmagreH pratibandhakatvakathanamanucitam iti cet na, dIdhitigranthenApi, sAmagrI eva pratibandhakatvena pratipAdyate / tathA hi "pratiyoginaH upalabdhiH yasmAt" iti bahuvrIhisamAsakaraNAt yasyAH sAmagryAH sakAzAt pratiyogipratyakSaM bhavati, sA sAmagrI eva pratibandhakatvena vivakSitA iti na kazcid dossH| ke candrazekharIyA prAcInoH pratiyogipratyakSane pratibaMdhaka=doSa mAnavAnuM choDIne pratiyogipratyakSanI sAmagrIne paNa pratibaMdhaka mAnazuM. athavA to pachI e sAmagrIne ja doSa =pratibaMdhaka mAnazuM. trIjI kSaNe pratiyogipratyakSa thAya che. teno artha e ke bIjI kSaNe tenI sAmagrI hAjara che. Ama bIjI kSaNe saMyogAbhAvapratyakSano pratibaMdhaka hAjara hovAthI trIjI kSaNe te abhAvanuM pratyakSa thavAnI Apatti na Ave. madhyastha: patima to pratiyogi-64sa hoSAta.... ma 4 saNela. cha. anAthI to pratiyogipratyakSa ja pratibaMdhaka tarIke jaNAya che to tame sAmagrIne zI rIte pratibaMdhaka mAnI zako? prAcInoH e paMktino artha-"pratiyoginaH upalabdhiryasmAtu" ema bahuvrIhisamAsathI karavo. arthAt pratiyogInuM pratyakSa jenA dvArA thAya te=pratiyogipratyakSa sAmagrI ja Ave. Ama dadhiti paNa sAmagrIne ja pratibaMdhaka tarIke sucave che. //// // // //// // //// / jAgadIzI -- pratiyogyupalambhakadoSAbhAvasya saMyogasAmAnyAbhAvapratyakSe kAryasahabhAvena hetutvopagamAnoktadoSa ityapi vdnti| //// candrazekharIyAH athavA "sarvANi kAraNAni kAryapUrvavartitvena kAryajanakAni / kintu pratibandhakAbhAvasvarUpa kAraNaM tu kAryakAlavRttitvenaiva kAraNaM manyate / tathA ca dvitIyakSaNe saMyogapratyakSAbhAvasya vidyamAnatve'pi tRtIyakSaNe saMyogapratyakSasatvAt tatkSaNe saMyogapratyakSAbhAvAtmakasya pratibandhakAbhAvasyAsatvAt na tRtIyakSaNe saMyogAbhAvapratyakSApattiH" ityapi vadanti iti AhuH / atra "yattu" ityAdinA dIdhitau pratipAditasya pUrvapakSasya nirUpaNaM samAptaM / adhunA uttaraM dIyate / tat "kecit" mataM tucchaM / yato vRkSAdau dravye saMyogasAmAnyAbhAvasya vidyamAnatve eva na kimapi prmaannmsti| tathA ca tatra saMyogasAmAnyAbhAvasyAbhAvAt na sAdhyAbhAvaH lakSaNaghaTakaH / kintu ghaTAdyabhAvaH / tathA ca lakSaNasamanvayA / pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM vinApi bhavati iti tatpadaM nirarthakameva bhavet / tasmAt kapisaMyogI etvRksstvaat| ityanumAne eva tasya vizeSaNasyAvyAptinivAraNarUpaM prayojanaM saMbhavatIti dhyeyam / ke candrazekharIyAH vadanti-athavA to koI ema paNa kahe che ke pratiyogipratyakSa rUpa doSano abhAva ja e saMyoga sAmAnyAbhAvapratyakSa pratye kAraNa che. paNa e kAryapUrvavarti tarIke kAraNa nathI. paraMtu kAryakAlavRttitvana // // // // // // // siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskatagujarAtI sarala TIkAo 0 73. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 kAraNa che. trIjI kSaNe to prati pratyakSa che ja. eTale te kSaNe pratibaMdhakAbhAvarUpa kAraNa na hovAthI saMyogAbhAvapratyakSa thavAnI Apatti na Ave. uttarapakSa: koIpaNa dravyamAM saMyogasAmAnyano abhAva mAnavAmAM koI pramANa ja nathI. dIdhiti na ca 'yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAn sa tatsAmAnyAbhAvavAniti vyApteH, pakSa saMyogayAvadvizeSAbhAvA eva mAnaM / 1201 SOBUS jagadIzI -- na ca iti / - mAnamiti pareNAnvayaH / yo yadIyeti / yo yajjAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmmAvacchinna-yatsambandhAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa tajjAtyavacchinnatatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn ityarthaH / tena na svarUpAsiddhiH na vA siddhasAdhanaM / candrazekharIyAH nanu vRkSe vRkSatvAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAvasAdhakaM anumAnaM pramANaM asti eva / tathA hi- vRkSa: : saMyogasAmAnyAbhAvavAn saMyoganiSThapratiyogitAkAnAM yAvat saMyogavizeSAbhAvAnAM adhikaraNatvAt / yatra: yatpratiyogitAkAnAM yAvatAM yadvizeSAbhAvAnAM sadbhAvaH tatra tatpratiyogitAkaH tatsAmAnyAbhAvaH iti vyAptiH / yathA bhUtale tattadghaTapratiyogitAkAnAM yAvatAM ghaTavizeSAbhAvAnAM sadbhAvaH tatra ghaTasAmAnyAbhAvaH asti eva / evaM ca vRkSe'pi sarveSAM saMyogavizeSAbhAvAnAM mUlAdyavacchedena satvAt vRkSatvAvacchedena vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvaH sidhyati / yadyapi ghaTavati bhUtale ghaTapaTobhayasya abhAvaH asti / tathA ca tatra yAvadvizeSAbhAvAnAM satvAt ghaTasAmAnyAbhAvAnAmasatvAt vyabhicAro bhavati tathApi anantarameva vakSyamANaM pariSkArasaMyutaM nirUpaNaM nirdoSaM bhavati / tathA hiyaH yajjAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnayatsambandhAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa tajjAtyavacchinnatatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn iti vyAptiH / asya arthaH / yajjAtiH ghaTatvaM, tatsamAnAdhikaraNaH = ghaTatvAdhikaraNe : vidyamAnaH, ubhayAvRttiH = ubhayasmin avidyamAnazca yaH tadghaTatvAdidharmaH, taddharmAvacchinnAH yatsambandhena= sAdhyatAvacchedakasambandhena = saMyogAdinA avacchinnAH yAH pratiyogitAH, tannirUpakAH yAvanto'bhAvAH = tattadghaTAbhAvAH / tadvAn yaH bhavati, sa "ghaTatvajAtyavacchinnA saMyogasambandhAvacchinnA yA pratiyogitA" tannirUpakAbhAvavAn=ghaTasAmAnyAbhAvavAn bhavati / evaM ca saMyogatvajAtyadhikaraNe vidyamAnAH ubhayasmin avidyamAnAzca tatkapisaMyogatva-tadghaTasaMyogatva-tatpaTasaMyogatvAdayo: avacchinnAH samavAyasambandhAvacchinnAzca yAH teSu saMyogeSu vidyamAnAH pratiyogitAH, tAsAM nirUpakAH dharmAH / ....... ************** siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 74 ////////////////////////////////////////////// Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** tatkapisaMyogAbhAva-tadghaTasaMyogAbhAvAdayaH / tadvAn vRkSaH asti / tasmAt vRkSe saMyogatvajAtyavacchinnasamavAyAvacchinnapratiyogitAkaH saMyogasAmAnyAbhAvaH sidhyati / dIdhiti: 5 dIdhitivAkyasyAyamarthaH yadIyAH = yanniSThapratiyogitAkA: yAvanto vizeSAbhAvAH, tadvAn / atra yadIyapadaM yAvatpadaM ca abhAvavizeSaNe jJeye / tasya pariSkRto'rthaH jAgadIzyanusAreNAnantaramevoktaH / yadi atra ubhayAvRttipadaM dharmavizeSaNaM na kriyate / tadA tu saMyogatvajAtyadhikaraNe saMyoge vidyamAnaH guNatvAdidharmaH / OM tadavacchinna-samavAyAvacchinnapratiyogitAko guNasAmAnyAbhAvaH vRkSe nAsti / tathA ca svarUpAsiddhiH bhavet / tadvAraNAya : ubhayAvRttipadaM / guNatvAdidharmAstu anekaguNeSu vartamAnAH ubhayavRttinaH eva / tasmAt ubhayAvRttipadena te na gRhyante / kintu ekaikasaMyogAdiSu vartamAnAH tatsaMyogatvAdaya eva gRhyante / tAdRzadharmAvacchinnayAvadvizeSAbhAvAstu vRkSe vidyante iti na svarUpAsiddhiH / evaM yadi yatsambandhAvacchinnapadaM pratiyogitAvizeSaNaM na kriyate, tadA tu vRkSe tattatsaMyogatvAvacchinnapratiyogitAkAnAM saMyogAvacchinnapratiyogitAkAnAM tat-tatsaMyogAbhAvAnAM vidyamAnatA asti / yataH saMyogaH samavAyena vRkSAdau vartate / saMyogaH guNaH, guNazca saMyogena na kutrApi vartate / ataH vRkSe saMyogena saMyogAnAM abhAvaH eva / evaM ca vRkSe saMyogena saMyogasAmAnyasyAbhAva siddhyati / kintu sa tu sarveSAm abhimata eva / ataH siddhasAdhanaM bhavati / kintu yatsambandhAvacchinnapadaniveze naiSa doSaH / yato'tra samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAH eva yAvantaH saMyogavizeSAbhAvAH hetubhUtAH / ataH samavAyAvacchinna pratiyogitAkaH saMyogasAmAnyAbhAvaH eva sAdhyaH / sa ca vRkSe'siddhaH iti anenAnumAnena tasya sAdhanAt na siddhasAdhanadoSo bhavati / candrazekharIyA: prAcIno: "vRkSAdi dravyomAM vRkSatvAvacchedena saMyoga sAmAnyAbhAva che" e vAta sAbita ka2vA mATe ame eka anumAna karazuM. dIdhitimAM-"yaH yadIyayAvavizeSAbhAvavAn sa tatsAmAnyAbhAvavAn" se vyApti che. yadIyAH = yatpratiyogitAkAH yAvanto vizeSAbhAvAH " khebha sabhAsa uravo. arthAt bhUtala se ghaTapratiyogitA bheTalA vizeSAbhAvo che se tamAma abhAvavALo hoya to e ghaTasAmAnyAbhAvavALo hoya ja. dhAro ke jagatamAM 100 ghaTa che. bhUtala upara naM. 1, 2, 3 100bhAMthI kheDa pae ghaTa nathI. arthAt 1 ghaTAbhAva 2 ghaTAbhAva... 100 ghaTAbhAva mA 100 vizeSAbhAvo bhUtala upara che. to e bhUtala ghaTasAmAnyanA abhAvavALo kahevAya. ahIM paNa vRkSanI aMdara badhA saMyogavizeSono tat tat avayavane vize abhAva maLI ja jAya che. gaganano paNa vRkSatvAvacchedena abhAva ja. Ama vRkSa e saMyoganiSTha pratiyogitAka evA jeTalA saMyogavizeSAbhAvo che te tamAmavALo che. ane mATe ja vRkSamAM saMyogasAmAnyAbhAvanI paNa siddhi thAya che. anumAnaH vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAn saMyoganiSThapratiyogitAka-yAvadvizeSAbhAvavatvAt / ghaTaniSThapratiyogitA siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 0 75 ** //////////////// Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ kSatiH ////////////////////////////////////////////////////////// kyaavdvishessaabhaavvdbhuutlvt| madhyastha: A vyAptimAM vyabhicAra che. ghaTavALA bhUtala upara ghaTapaTobhayano abhAva maLI jAya che. e rIte tyAM ghaTIyAvavizeSAbhAva che paNa ghaTasAmAnyAbhAvasAdhya to nathI. ' pUrvapakSa mATe ja ame lakSaNano pariSkAra karazuM. . yaH yajjAtisamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinna-yatsambandhAvacchinnapratiyogitAka yAvadabhAva vAn sa tjjaatisacchinnatsavandhArvacchinnapratiyogitAbda-samAvavAnI Ano artha-yakjhAtisamAnAdhikaraNa yakjhAtinA adhikaraNamAM ravRti evo ubhayamAM avRtti evo dharma. e dharmathI avacchinna ane saMbaMdhathI avacchinna evI pratiyogitA, te pratiyogitAnA nirUpaka evA jeTalA abhAvo hoya. te abhAvavALo ja hoya. te tajjAti ane tatsaMbaMdhathI avacchinna evI pratiyogitAnA nirUpaka abhAvavALo hoya. che dA.ta. ghaTatvajAtinA adhikaraNa 3 ghaTa che. temAM rahelo ubhayamAM bemAM na rahenAro dharma to prathama ghaTatva, dvitIya ghaTava, tRtIya ghaTatva ja Ave. ane tethI 1 ghaTavAvacchinnapratiyogitAka + saMyogAvacchinna pratiyogitA, evo naM. 1 ghaTAbhAva. 2 ghaTavAvacchinnapratiyogitAka + saMyogAvacchinna pratiyogitA, evo naM. 2 ghaTAbhAva. 3 ghaTavAvacchinnapratiyogitAka + saMyogAvacchinna pratiyogitA, evo naM. 3 ghaTAbhAva. A traNeya abhAvo bhUtalamAM maLe che. ane tethI te bhUtalamAM ghaTatvajAti-avacchinna pratiyogitAka evo ane saMyogasaMbaMdhAvacchinna pratiyogitAka evo ghaTAbhAva maLela che. huM ahIM jo ubhaya-avRtti e zabda "dharmanA" vizeSaNa tarIke na laIe to anumAnamAM svarUpAsiddhi { Ave. kemake vRkSaH saMyogatvajAti-avacchinna-samavAyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka-abhAvavAnuM saMyogatvajAti adhikaraNavRtti-dharmAvacchinnasamavAyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvatvA, Ama anumAna bane. have saMyogatvajAtinuM adhikaraNa saMyoga bane. temAM vRtti dharma tarIke guNatvAdi paNa levAya. ane te guNatvadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAva=guNasAmAnyAbhAva bane. e to rUpAdiguNavALA vRkSamAM maLato ja nathI. mATe svarUpAsiddhi doSa Ave. ke paNa ubhayAvRtti e vizeSaNa mukavAthI A Apatti nIkaLI jAya. kemake guNatva to ubhayavRtti ja che. [ghaNAmAM rahe te bemAM rahenAro kahevAya . eTale ubhayAvRtti dharma tarIke naM.1 saMyogatva, naM.2 saMyogatva ema 1-1 saMyogamAM rahenArA dharmo ja levAze. ane tadavacchinnapratiyogitAka evo tatatusaMyogAbhAva to vRkSamAM hovAthI avyApti na Ave. che e rIte hetu aMzamAM jo "tatsaMbaMdhAvacchinna" na laIe. to pachI sAdhya-aMzamAM paNa e nIkaLI ja javAnuM ane to pachI vRkSamAM saMyogatvajAti-avacchinnapratiyogitAka-saMyogasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitA,saMyogAbhAva //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAnalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 77 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// rUpa sAdhya to mAnya ja che. kemake koIpaNa saMyoga e guNarUpa hovAthI samavAyathI ja rahe. saMyogasaMbaMdhathI na rahe. eTale vRkSamAM saMyogasaMbaMdhathI to koIpaNa saMyoga raheto ja nathI. Ama A sAdhya to vRkSamAM siddha ja hovAthI tenuM anumAna karavAmAM siddhasAdhana doSa Ave. paNa ame hetumAM ane sAdhyamAM beyamAM "saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka" no niveza karelo che ja. ane eTale ahIM sAdhya paNa samavAyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka evo saMyogAbhAva ja che. ane e to pakSamAM siddha na hovAthI siddhasAdhana doSa na Ave. __ jAgadIzI -- jAtyupAdAnAdgurudharmasya (kambugrIvAdimattvasya) pratiyogitAnavacchedakatvetadavacchinnAbhAvAprasiddhyApi na vybhicaarH| __ candrazekharIyAH yadi jAtipadamapahAya dharmapadaM likhyate / tadA kambugrIvAdimatvadharmAdhikaraNavRttinaH ubhayAvRttinaH / tattadghaTatvAdayaH dharmAH / tadavacchinnapratiyogitAkAH tattadghaTAbhAvAH bhUtale vrtnte| kintu tatra kambugrIvAdimatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH nAsti / yataH kambugrIvAdimatvasya gurudharmatayA tadavacchinnapratiyogitA eva aprasiddhA iti tAdRzAbhAvo'pi aprasiddhaH / tathA ca vyabhicAraH bhavet / kintu jAtipadopAdAnAt sa vyabhicAraH na bhavati / / kambugrIvAdimatvasya jAtitvAbhAvAt / candrazekharIyA: jo "jAti" pada na lakhe to kabugrIvAdImatvadharmane samAnAdhikaraNa evo tathA ubhayamAM avRtti evo targhaTavAdi dharma maLe ane taghaMTAtvAdidharmAvacchinnapratiyogitA, tattatughaTavizeSAbhAvo bhUtalamAM maLe ja che. paNa tyAM kambugrIvAdimavAvacchinnapratiyogitAka ghaTAbhAva nathI raheto. kemake kabugrIvAdimatva e gurudharma hovAthI tadharmAvacchinna evI pratiyogitA ja mAnelI nathI. ane tethI tAdaza-abhAva paNa aprasiddha che. eTale ahIM hetu hovA chatAM sAdhya na hovA rUpa vyabhicAra Ave. ke "jAti"pada mukavAthI e Apatti nIkaLI jAya. kemake kabugrIvAdimattva e jAti ja na hovAthI "hetu"mAM paNa yajjAti" padathI ghaTatAdi ja levAze. kabugrIvAdimatva nahIM levAya. ane tethI vAMdho na Ave. kemake bhUtalamAM jema ghaTatva samAnAdhikaraNa... abhAva rUpa hetu che. tema ghaTatAvacchinna pratiyogitAka abhAva paNa che ja. eTale vyabhicAra na Ave. ___ jAgadIzI -- na ca sattvaguNatvAdyavacchinnAbhAvamAdAya svarUpAsiddhyAdidoSavArakatayA 'ubhayAvRtti'padasya vaiyarthya -vyabhicArAvArakatvAditi vAcyam'; . candrazekharIyAH atrAha kazcid madhyasthaH- yadi hetau ubhayAvRttipadaM na nikSipyate, tadA tu saMyogatvajAtisamAnAdhikaraNaguNatvadharmAvacchinnapratiyogitAko guNasAmAnyAbhAvaH heturUpaH vRkSe nAsti iti svarUpAsiddhirbhavet / ubhayAvRttipadopAdAnAt / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo 0 77 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 svarUpAsiddhidoSo na bhavati / tathA ca ubhayAvRttipadaM svarUpAsiddhinivArakameva / vyabhicAranivArakaM nAsti / / vyabhicArAnivArakapadaM ca vyarthaM bhavati iti hetuH vyarthavizeSaNaghaTito'bhUt iti / ke candrazekharIyAH madhyastha: tame kahyuM ke jo ubhayAvRtti zabda na mukIe to guNavAvacchinnAbhAva paNa laI zakAya. ane te vRkSamAM na hovAthI svarUpAsiddhi doSa Ave. te nivAravA "ubhayAvRtti"pada che." Ano artha e ke ubhayAvRttivizeSaNa e svarUpAsiddhivAraka che. paNa vyabhicAradoSa nivAraka nathI. ane vyabhicAra-anivAraka evuM hetumAM raheluM vizeSaNa e vyartha gaNAya che. Ama tamAro hetu vyarthavizeSaNa ghaTita bane che. jAgadIzI -- vyabhicAravArakasyevAsiddhivArakasyApi vizeSaNasya sArthakatAyAH pkssdhrmishraadismmttvaat| ata eva zabdo'nityaH sAmAnyavattve sati vizeSaguNAntarAsamAnAdhikaraNabahirindriyagrAhyatvAditi hetAvasiddhivArakasya zabdetarArthakasya 'vizeSaguNAntara'padasya zabdamaNyAloke taiH sArthakatvaM samarthitam / / ___ candrazekharIyAH atra pUrvapakSaH prAha-vyabhicAravArakavizeSaNaM yathA sArthaka gaNyate / tathA svarUpAsiddhinivAraka vizeSaNamapi sArthaka eva gaNyate / pakSadharamizrAdInAmapi etat sammataM / ataH eva tatvacintAmaNigranthasya zabdakhaMDe, AlokanAmni vyAkhyAne pakSaradharamitraiH svarUpAsiddhivArakaM vizeSaNaM sArthakaM gaNitam / tathA hi - zabdaH anityA sAmAnyavatve sati vizeSaguNAntarAsamAnAdhikaraNabahirindriyagrAhyatvAt iti zabde'nityatvasAdhakamanumAnam / atra hetau trayo vibhAgAH sAmAnyavatvam-jAtimatvam, vizeSaguNAntarAsamAnAdhikaraNatvaM zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNAvRttitvam, bahirindriyagrAhyatvaM c| zabdaH (pakSaH) jAtimAn, zabdabhinnavizeSaguNarUpAdyadhikaraNaghaTAdyavRttiH, bahirindriyagrAhyazcAsti / __ atra "jAtimatvaM" na likhyate / tadA zabdatvajAtau tAdRzAvRttitvaM bahirindriyagrAhyatvaM cAsti / tatra ca anityatvaM nAsti iti vyabhicAro bhavet / kintu jAtimattvopAdAne na vyabhicAraH / zabdatvajAtau jAtimattvAbhAvAt / atra yadi bahirindriyagrAhyatvaM na nikSipyate / tadA Atmani jAtimattvaM tAdRzAvRttitvaJcAsti / tatra ca anityatvAbhAvAt bhavati vyabhicAraH / bahirindriyagrAhyatvopAdAne ca na vyabhicAraH / Atmani bahirindriyagrAhyatvAbhAvAt / yadi vizeSaguNAntarapadaM zabdabhinnavizeSaNArthakaM na nikSipyate / tadA tu adhikaraNAvRttitvameva ziSTam bhavet / / zabdazca adhikaraNe AkAze vartate / ataH zabde hetusadbhAvo na bhavet / tathA ca svarUpAsiddhirbhavet / vizeSaguNAntarapadopAdAne ca zabdabhinnavizeSaguNAnAM rUpAdInAM adhikaraNe ghaTAdau zabdasyAvartamAnatvAt na svarUpAsiddhiH / / tathA ca atra vizeSaguNAntarapadaM svarUpAsiddhivArakatvenaivAbhimatam / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo 78 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //// //// // //// //// // // // // // //// // //// //// // // // //// //// // // //// // dIdhitiH5 kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka kakaka __ atra madhyasthaH prAha / vizeSaguNAntarAdhikaraNAvRttipadaM eva na nivezyam / zabde jAtimatvasya bahirindriyagrAhyatvasya ca sattvAt na svarUpAsiddhyAdayo doSAH iti / pUrvapakSaH uttarayati-yaH zabdaH utpanno'pi na kenacit zrutaH / tasmin bahirindriyagrAhyatvAbhAvAt pakSaikadeze tAdRzazabde hetorasatvAt bhaagaasiddhirbhvti| na ca bhirindriygraahyjaatimtvmevocytaaN| tAdRkzabde'pi bahirindriyagrAhyazabdatvajAtimatvasya sattvAt na bhAgAsiddhiriti vAcyam / tathA sati jalaparamANugatarUpe rUpatvajAtimatvasya bahirindriyagrAhyarUpatvajAtimatvasya ca satvAt hetumati tasmin rUpe'nityatvasAdhyasyAsatvAt bhavati vyabhicAraH iti: tadvAraNAya "adhikaraNAvRtti" padaM nivezanIyam / jalarUpasya ca jalAtmakAdhikaraNavRttitvAt na tasmin hetuHvidyte| tathA ca na vybhicaarH| kintu evaMkaraNe zabde-pakSe'pi adhikaraNAvRttitvasya abhAvAt svarUpAsiddhiH bhavati / / tasmAt zabdabhinnavizeSaguNArthakasya vizeSaguNAntarapadasya niveza AvazyakaH / tathA ca svarUpAsiddhinivArakapadamapi sArthakamevAbhimanyate iti na vyarthavizeSaNaghaTito'smaduktahetuH iti bhAvaH / che candrazekharIyAH pUrvapakSaH e vAta khoTI che. kemake vyabhicAranivAraka vizeSaNa jema sArthaka gaNAya che. tema svarUpAsiddhinivAraka vizeSaNa paNa sArthaka ja gaNAya che. A vAta ame amArI matithI nahIM kahetA. paNa pakSadharamizrAdine paNa A vAta saMmata ja che. AthI ja to tatvaciMtAmaNi granthanA zabdakhaMDanI "Aloka" nAmanI vyAkhyAmAM e pakSadharamie nIce mujaba svarUpAsiddhi nivAraka doSane paNa sArthaka tarIke gaNelo ja che. tenI carcA A pramANe che. zabdaH anitya: sAmAnyavatve sati vizeSaguNAttarAsamAnAdhikaraNa bahirindriyagrAhyatvAtu AmAM sAmAnyavataM=jAtimatvam vizeSaguNAntara-zabdabhizavizeSaguNa ane asamAnAdhikaraNa= zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNa-avRtti. arthAt (1) jAtimatva (2) zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNa-avRttitva (3) bahirindriyagrAhyatva. ema hetumAM traNa vibhAga che. ahIM zabda e (1) jAtimAnuM che. (2) zabda bhinna evA rUpAdivizeSaguNonA adhikaraNa ghaTAdimAM avRtti paNa che. (3) bahirindriya evI zrotrendriyathI grAhya paNa che. Ama temAM hetu rahelo che. che A hetumAM jo "jAtimatva" na muko to zabdavanAmanI jAti e zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNaghaTAdimAM avRtti che. bahirindriyagrAhya paNa che. mATe temAM hetu rahe ane "anityatva" sAdhya na rahevAthI vyabhicAra Ave. paNa jAtimatva mukavAthI vAMdho na Ave. kemake zabda- e pote ja jAti che. mATe te jAtimAnuM nathI. eTale ja temAM jAtimatva na rahevAthI hetu paNa raheto nathI. mATe vyabhicAra na Ave. jo bahirindriyagrAhya na lakhe to AtmA e jAtimAna che. ane zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNa ghaTAdi koIpaNa vastumAM raheto nathI. mATe AtmAmAM hetu rahI jAya paNa anityatva sAdhya na rahevAthI vyabhicAra Ave ke paNa bahirindriyagrAhya mukavAthI e Apatti na Ave. kemake AtmAmAM A naM.ra rahetuM nathI. eTale hetu ja raheto nathI. mATe vyabhicAra na Ave. ////// // // //// // // // // // // // // //// //// // // // // //// //// //// // //// // //// //// // // // //// // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 79 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // // // // //// // //// // // // // //// // // // // //// // // // //// //// mukhya vAta e ke ahIM je "vizeSaguNAntara" pada hetumAM che teno artha ApaNe "zabdabhinnavizeSaguNa" ema karela che. jo e zabda kADhI nAMkhIe to "adhikaraNa-avRtti" ema bIjo bhAga bane. have zabda e AkAzAdi adhikaraNamAM vRtti hovAthI te adhikaraNa-avRtti na banatA A hetu zabda=pakSamAM na rahevAthI svarUpAsiddhi doSa Ave. e nivAravA mATe "vizeSaguNAntara" pada mukela che. zabda e zabdabhinnavizeSaguNAdhikaraNamAM to avRtti ja hovAthI doSa na Ave. Ama A vizeSaguNAntarapada e svarUpAsiddhinivAraka ja che. chatAM tene ahIM lIdhela che sArthaka gaNela che. mATe sAbita thAya ke svarUpAsiddhi vAraka evA "ubhayAvRtti" vigere vizeSaNo paNa vyartha nathI ja. ane tethI amAro hetu e vyarthavizeSaNaghaTita banato ja nathI. ke madhyastha: prazna to e ja thAya ke mAtra (1) jAtimatva (2) bahirindriyagrAhya ema be ja bhAgavALo hetu mAno ne. vizeSaguNAntarAdhikaraNa-avRtti ke adhikaraNavRtti koInI jarUra ja nathI. A be ja bhAga zabdamAM rahe ja che. eTale svarUpAsiddhi AvatI ja nathI. A to tame coLIne cIkaNuM kare che. "adhikaraNaavRtti" lAvo che e lAvI svarUpAsiddhi ubhI karo cho ane e nivAravA "vizeSaguNAntara" vizeSaNa lAvo cho. A barAbara nathI. ? pUrvapakSa: tamArI vAta mAnIe to svarUpAsiddhi doSa na Ave. paNa bhAgAsiddhi Ave. kemake ahIM vizvanA tamAma zabdo sAdhya tarIke che. paNa je zabdo utpanna thavA chatAM koIe kAnathI sAMbhaLyA ja nathI. tevA zabdamAM to bahirindriyagrAhyatva rahetuM nathI. ane tethI te zabdamAM=pakSanA eka bhAgamAM A hetu na rahevAthI bhAgAsiddhi Ave. ke madhyastha: e nivAravA to ema kahI devuM ke bahirindriyagrAhyajAtimatva" e ja hetuno ekabhAga che atIndriya zabda paNa bahirindriyagrAhyajAtimAnuM to che ja. kemake temAM zabda- jAti che. Ama bhAgAsiddhi nIkaLI jAya. ke pUrvapakSa: zAbAza A rIte karazo eTale jalaparamANurUpamAM paNa jAtimatva bahirindriyagrAhyarUpasvAdi jAtimatva che. eTale A hetu temAM rahI gayo ane sAdhya na rahevAthI vyabhicAra Ave. te nivAravA "adhikaraNa-avRttitva" nAmano trIjo bhAga levo paDe. have paramANuomAM to e rU5 rahe ja che. eTale adhikaraNa-avRttitva temAM na maLavAthI have vyabhicAra na Ave. paNa Ama karIe eTale zabdamAM paNa adhikaraNa-avRttitva bhAga na rahevAthI svarUpAsiddhi doSa Ave. ane tethI ja te nivAravA mATe "vizeSaguNAntara" vizeSaNa jarUrI bane che. Ama A vizeSaNa svarUpAsiddhi vAraka tarIke sArthaka siddha thAya ja che. // // // // // // // // // // // // // // //// // // jAgadIzI -- yadvA-'yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAn' ityasya-yo yadIyAnAM yaddharmAvacchinnapratiyogitvAnAM yAvatAM vizeSAbhAvavAn-pratyekAvacchinnAbhAvavAn sa taddharmAvacchinnAbhAvavAn ityrthH| tathA ca. saMyogatvAvacchinnapratiyogitvavyaktInAM pratyekAvacchinnAbhAvakUTavattvasya pakSe sattvAnnAsiddhirna vAI vyarthavizeSaNatvamiti dhyeym| // // //// // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara "candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 080 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// candrazekharIyAH athavA ubhayAvRttipadaM dharmavizeSaNAtmakaM, yatsambandhAvacchinnapadaM ca pratiyogitAvizeSaNAtmaka parityajya lAghavAnusAreNa kalpAntaramapi saMbhavati / tathA hi dIdhitau" yaH yadIyayAvadvizeSAbhAvavAn" iti vAkyaM / / tasyAyamarthaH / yadIyAH yaddharmAvacchinnapratiyogitAH / na tu yaddharmAvacchinnapratiyogitAkAH iti abhAvavizeSaNArthakaM tat / padaM / tAdRzapratiyogitAnAM yAvatAM vizeSAbhAvaH tAdRzapratyekapratiyogitAbhiH avacchinnAH pratiyogitAH yeSAM tAdRzAH ye. abhAvAH ityarthaH / yathA asatkalpanAnusAreNAtra jagati trayo ghaTAH vidyante / ghaTatvAvacchinnAH pratiyogitAH api tisraH / / prathamapratiyogitA prathamaghaTe, dvitIyA dvitIye, tRtIyA tRtIye cAsti / bhUtale prathamapratiyogitAvAn prathamaghaTo nAsti arthAt prathamapratiyogitAvatpratiyogiko'bhAvo'sti / arthAt prathamapratiyogitAvacchinnapratiyogitAkaH prathamaghaTAbhAvo'sti / evaM dvitIyapratiyogitAvacchinnapratiyogitAkaH dvitIyaghaTAbhAvo'sti / evaM tRtIyo'pi / tathA ca ghaTatvAvacchinnapratyekapratiyogitAvacchinnapratiyogitAkAH trayo vizeSAbhAvAH bhUtale vidyante / tasmAt bhUtale ghaTatvAvacchinnapratiyogitAko ghaTasAmAnyAbhAvo'pi siddhyti| evaM saMyogatvAvacchinnAH tisraH pratiyogitAH prathama dvitIye tRtIye ca saMyoge vartante / asatkalpanayA'tra jagati traya eva sNyogaaH| vRkSe ca prathamapratiyogitAvAn prathamasaMyogo nAsti / evaM dvitIyastRtIyo'pi na stH| tathA ca saMyogatvAvacchinnapratyekapratiyogitAbhiravacchinnapratiyogAtAkAstrayo'pi abhAvAH vRkSe santi iti vRkSe. saMyogatvAvacchinnapratiyogitAkaH saMyogasAmAnyAbhAvo'pi prasiddhyati / tathA ca nAtra kalpe ubhayAvRttipadanivezaH krnniiyH|| evaM ca na vyarthavizeSaNaghaTitatvazaGkAlezo'pi / vizeSaNasyaiva anivezAt iti dhyeyam / candrazekharIyAH pUrvapakSaH athavA "ubhayAvRtti" e vizeSaNa ane "yasaMbaMdhAvacchinna" e vizeSaNa kADhI nAMkhIne bIjI rIte paNa artha thaI zake che. | "yadIyayAvadvizeSAbhAvavAnuM" e dIdhitivAkyanuM "yadIyapada e pratiyogitAne jaNAvanAruM jANavuM yadIyA =ghaTatvadharmAvacchinnapratiyogitAH te tamAme tamAma pratiyogitAonA je vizeSAbhAvo= pratyekapratiyogitAothI avacchinnA abhAvo levAnA. che dA.ta. ghaTatvadharmAvacchinna pratiyogitA jagatamAM vidyamAna traNa ghaTomAM che. emAM naM.1 pratiyogitAvAnuM naM.1 52 cha. naM.2 pratiyogitAvAn naM.2 ghaTa cha. naM.3 pratiyogitAvAn naM.3 gha2 cha. bhUtala 652 naM.1% pratiyogitAvAnuM nathI. naM.2 pratiyogitAvAnuM nathI. naM.3 pratiyogitAvAnuM paNa nathI. eTale naM.1 pratiyogitAvAnano abhAva, naM.2 pratiyogitAvAnano abhAva naM.3 pratiyogitAvAnano abhAva che. A abhAvanI pratiyogitA maza: naM.1-2-3 pratiyogitAvAn naM.1-2-3 ghaTamAM che. naM.1 pratiyogitAvAnumA AvedI pratiyogitA me. naM.1 pratiyogitAthI avacchinna che. ema naM.2 pratiyogitAvAnumAM AvelI pratiyogitA e naM.2 pratiyogitAthI avacchinna che. ema naM.3 pratiyogitAvAnumAM AvelI pratiyogitA e naM.3 pratiyogitAthI avacchinna che. Ama ghaTavadharmAvacchinna evI je naM.1-2-3 pratiyogitA hatI te pratyekapratiyogitAthI avacchinna pratiyogitAono nirUpaka naM.1-2-3 ghaTAbhAva bhUtala upara che ja. ane mATe tyAM ghaTavAvacchinna pratiyogitAka evA ghaTAbhAvanI . // //// //// // // // // // // //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 981 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhi thaI jAya che. e rIte yadIyA=saMyogatvadharmAvacchinna evI naM.1-2-3 saMyogamAM rahelI naM.1-2-3 pratiyogitAo ane naM.1-2-3 pratiyogitAvAnu evA kramazaH naM.1-2-3 saMyogo che. ane te badhAno abhAva vRkSamAM che. eTale vRkSamAM naM.1 pratiyogitAvAnu naM.1 saMyogano abhAva che. naM.2 pratiyogitAvAnuM naM.2 saMyogano abhAva che. naM.3 pratiyogitAvAnuM naM.3 saMyoga abhAva che. arthAtu naM.1 pratiyogitAvacchinnapratiyogitA, evo naM.1 pratiyogitAvAnuM saMyogano abhAva che. naM.2 pratiyogitAvacchinnapratiyogitA, evo nara pratiyogitAvAnuM saMyogano abhAva che. naM.3 pratiyogitAvacchinnapratiyogitA, evo naM.3 pratiyogitAvAnuM saMyogano abhAva che. mATe vRkSamAM saMyogatvAvacchinnapratiyogitAka evo saMyogasAmAnyAbhAva siddha thAya che. jAgadIzInI paMktino artha-saMyogatvAvacchinnapratiyogitAvyaktio=naM.1-2-3 pratiyogitAo. teomAMnI dareke dareka pratiyogitAo =naM.1-2-3 judI judI pratiyogitAo, te pratyekathI avacchinna=naM.1 pratiyogitAvAnuM, naM.2 pratiyogitAvAnuM, naM.3 pratiyogitAvAnuM ane teono abhAva.. A rIte karavo. ane Avo abhAva pakSamAM hovAthI svarUpAsiddhi doSa paNa na Ave. ane ubhayAvRtti vigere pada na hovAthI vyarthavizeSaNaghaTita evo paNa A hetu banato nathI. "saMyogatvAvacchinnapratiyogitAvyaktinAM yA pratyekAH vyaktayaH, tAbhiH avacchinnAnAM tattatsaMyogAnAM "tattatpratiyogitAvAn": kRti svarUpanAM umava" ema saMskRtamAM kholavuM. jAgadIzI -- yo yaddhamanyUnavRttidharmAvacchinnayAvadabhAvavAn -sa taddhAvacchinnAbhAvavAn ityarthastu -saMyogatvanyUnavRtti-dharmAvacchinnapratiyogitAkasya ghaTAvRttisaMyogatvAdi-vRkSAnyAsamavetatvAdyavacchinnAbhAvasya yAvadantargatasya vRkSAdau svruupaasiddhtvaadnupaadeyH| . candrazekharIyAH atra kazcit pUrvapakSaM praznayati "yo yaddharmanyUnavRttidharmAvacchinnayAvadabhAvavAn" ityeva hetuH kathaM / nocyate? saMyogatvadharmasya nyUnavRttinaH tattatsaMyogatvAdayo dharmAH / tadavacchinnapratiyogitAka-yAvadabhAvAH vRkSe vartante / gva tA. pUrvapakSaH uttarayati- saMyogatvadharmaH ghaTavRttisaMyoge ghaTAvRttisaMyoge'pi ca vartate / ghaTAvRttisaMyogatvadharmastu kevalaM ghaTAvRttisaMyoge eva vartate / evaM ca saMyogatvadharmanyUnavRttiH ghaTAvRttisaMyogatvadharmo'pi bhavati / vRkSe ca sarve'pi saMyogA ghaTAvRttisaMyogA eva / ataH vRkSe kutrApi ghaTAvRttisaMyogAbhAvo nAsti / arthAt ghaTAvRttisaMyogatvAvacchinnAbhAvaH na vRkSe. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskatagujarAtI sarala TIkAo 982 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// //// // //// //// // //// //// // // // // //// //// // //// //// //// // // // // // ////// //// // //// // // vartate iti vRkSe hetorasatvAt svarUpAsiddhirbhavet / na ca utpattikAlAvacchedena vRkSe kasyApi saMyogasyAsatvAt ghaTAvRttisaMyogasyApi abhAvaH eva iti sarveSAmabhAvAnAM vRkSavRttitvAt na svarUpAsiddhiriti vAcyam evamapi vRkSAnyAsamavetatvAtmako yaH / saMyogatvanyUnavRttidharmaH / tadavacchinnasya vRkSAnyAsamavetasya vRkSatvAdisvarUpasya utpattikAlAvacchedenA'pi vRkSe satvAt na ? tadabhAvo vRkSe mIlati iti pUrvavat svarUpAsiddhirasti ev| . na ca saMyogatvadharmaH sarveSu saMyogeSveva vartate / vRkSAnyAsamavetatvaM tu saMyogatvAbhAvavati vRkSatvAdau api vartate iti na tat saMyogatvanyUnavRtti iti na tadadAya nirUktakrameNa svarUpAsiddhidoSaH jAghaTiti iti vAcyam / nyUnavRttitvaM nAma svasamAnAdhikaraNa bhedapratiyogitAvacchedakatve sati svasamAnAdhikaraNatvarUpaM / yathA svaM ghaTatvaM, tacca prathame dvitIye ca ghaTe vartate / dvitIye ghaTe prathamaghaTabhedo vartate / tathA ca ghaTatvasamAnAdhikaraNo yaH dvitIyaghaTavRttiH prathamaghaTabhedaH / / tatpratiyogitAvacchedakaM prathamaghaTatvaM / tadeva ca prathamaghaTe ghaTatvasamAnAdhikaraNamapi bhavati iti prathamaghaTatvaM nyUnavRttitvena gRhyate / evaM dvitIyaghaTatvAdayo'pi jJeyAH / saMyogatvadharmastu ghaTIyasaMyoge kapisaMyoge'pi ca asti / ghaTasaMyogaH vRkSAnyAsamavetaH ina, kintu vRkSAnyasamaveta eva iti ghaTasaMyoge vRkSAnyasamavetabhedo vartate / tathA ca saMyogatvasamAnAdhikaraNo yaH ghaTasaMyoganiSTho vRkSAnyasamavetabhedaH, tatpratiyogitAvacchedakaM vRkSAnyasamavetatvaM / tadeva ca kapisaMyoge saMyogatvasamAnAdhikaraNamapi bhavati / eva iti vRkSAnyasamavetadharmo'pi nirUktavyAkhyayA saMyogatvanyUnavRttireva bhavati / tasmAt svarUpAsiddhidoSaH saMbhavati / ataH ubhayAvRttipadaghaTitakalpo dvitIyo vA kalpaH evAnusaraNIyaH / tatra naiSa doSaH bhavati / ubhayAvRttitvaM nAma svapratiyogivRttitvasvAnuyogivRttitvobhayasambandhena bhedaviziSTo yaH tadanyatvaM / yathA prathamaghaTatvaM, prathamaghaTabhedapratiyogiprathamaghaTavRtti / kintu prathamaghaTabhedAnuyogidvitIyaghaTavRtti prathamaghaTatvaM nAsti / ataH ubhayasambandhena prathamaghaTabhedaviziSTaH prathamaghaTatvadharmo na bhavati / kintu prathamaghaTabhedapratiyogiprathamaghaTavRtti prathamaghaTabhedAnuyogi dvitIyaghaTavRtti *ca ghaTatvaM bhavati eva iti ghaTatvadharmaH ubhayasambandhena prathamaghaTabhedaviziSTo bhavati, tadanyastu prathamaghaTatvAdidharmaH iti sa eva ubhayAvRttitvena gRhyate / evaM vRkSatve kapisaMyogabhedo vartate / kapisaMyogabhedapratiyogikapisaMyoge vRkSAnyAsamavetatvaM vartate / kapisaMyogabhedAnuyogivRkSatve'pi vRkSAnyAsamavetattvaM vartate iti vRkSAnyAsamavetatvadharmaH ubhayasambandhena bhedaviziSTaH / / na tadanyaH iti ubhayAvRttidharmatvena na vRkSAnyAsamavetatvaM zakyate grahItuM / tasmAt na tatkalpe svarUpAsiddhidoSaH, na. vA'nyo'pi ko'pi dossH| 1 nanu nyUnavRttipadasya bhavatkRto'rthaH kiMprayojanaH? iti cet bhavAneva tAvatkathayatu, ko'rthaH kriyate tasya? ghaTatvasya yAvanti adhikaraNAni / tebhyaH keSucideva vRttitvaM nyUnavRttitvaM iti cet tarhi asatkalpanayA tribhyA ghaTatvAdhikaraNebhyaH adhikaraNadvaye dravyatvaM vartate eva iti tadapi dravyatvaM ghaTatvanyUnavRtti eva bhaviSyati / yadi ca ghaTatvasya yAvanti adhikaraNAni tebhyaH keSucideva vRttitvaM nAnyeSu iti evakAraghaTitaH niSedhAnvitaH arthaH kriyte| tarhi asmAbhirudito'rtha eva sa bhavati / kevalam zabdabhedaH arthastu eka eva iti / evaM tAvat asmAkaM idaM rucita / vizeSajJAnAya tu AdaraNIyA bahuzrutAH / //// // //// // // //// // ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 83 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 ********* candrazekharIyA: prazna: ya yadharmanyUnavRttidharmAvacchinnayAvavamAvavAn... ema hetu banAvIe to zuM vAMdho? *ghaTatvanyUnavRtti evA taghaTatvAdidharmo maLaze ja. ane tatkarmAvacchinna evA tattaghaTAdinA abhAvo bhUtala para maLI jaze. e rIte saMyogatvadharmane nyUnavRtti evA tatsaMyogatvAdi dharmo maLaze. ane tadavacchinna evA tatsaMyogAdionA abhAvo vRkSamAM paNa maLI ja javAnA che. to Avo ja artha laIe to zuM vAMdho? pUrvapakSa: vAMdho Ave. "vRkSaH ghaTAvRttisaMyogavAn na" evuM bolI zakAtuM nathI. kemake vRkSamAM koIpaNa bhAgamAM ghaTAvRttisaMyoga to che ja. mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvAdi bhale bolAya. paNa ghaTAvRttisaMyogano abhAva to na ja bolAya. have ghaTAvRttisaMyogatva e saMyogatvadharmane nyUnavRtti paNa che ja. kemake saMyogatva e ghaTavRttisaMyoga+ghaTAvRttisaMyoga beya prakAranA saMyogamAM che. jyAre ghaTAvRttisaMyogatva mAtra ghaTAvRttisaMyogamAM ja che. eTale saMyogatvanyUnavRtti evo ghaTAvRttisaMyogatva dharma paNa Ave. ane tadavacchinna evo ghaTAvRttisaMyogano abhAva to vRkSamAM nathI maLato. arthAt vRkSamAM saMyogatvadharmanyUnavRttidharmAvacchinna evA tamAme tamAma saMyogono abhAva nathI maLavAno. kemake ghaTAvRttisaMyogano abhAva vRkSamAM maLato nathI. Ama thavAthI pAcho svarUpAsiddhi doSa Ave che. prazna: A doSa na Ave. kemake utpattikAlIna e vRkSamAM to tamAma saMyogono abhAva ja hovAthI ghaTAvRttisaMyogano paNa abhAva ja hato. mATe te paNa vRkSamAM maLI jatAM svarUpAsiddhi na Ave. pUrvapakSa: to paNa "utpattikAlInaH vRkSaH vRkSAnyAsamavetavAn na" evuM to na ja bolAvuM kemake vRkSAnyamAM asamaveta evA vRkSatpAdi dharmo to utpattikAlIna vRkSamAM paNa che ja. Ama vRkSAnyAsamavetatvAvacchinnano abhAva to vRkSamAM na maLavAthI pAcho svarUpAsiddhi doSa Ave ja che. prazna: A khoTI vAta che. kemake saMyogatvanyUnavRtti je dharma hoya. tenAthI avacchinnanA ja abhAva levAnA che. vRkSAnyAsamevatatva e to vRkSarUpa vRkSatvajAti vigere badhAmAM rahela che. ane saMyogatva to tyAM rahetuM nathI. eTale A dharma to saMyogatvane nyUnavRtti ja nathI. paNa adhikavRtti che. mATe A dharma ja na levAya. ane tethI ene laIne koI doSa ApI zakAto nathI. pUrvapakSa: yadharmanyUnavRttitva=svasamAnAdhika2NabhedapratiyogitAvacchedakatve sati svasAmAnAdhikaraNya evI vyAkhyA che. dhAro ke yadharma tarIke ghaTatva lo to tenA mATe nyUnavRtti dharma koNa bane? e A vyAkhyAthI vicArIe. naM.1 ane naM.2 ghaTa laIe. beyamAM ghaTatva che. naM.1 ghaTamAM naM.2 ghaTano bheda paNa che. eTale ghaTatvanA adhikaraNa evA naM.1 ghaTamAM je naM.2 ghaTabheda che. tenI pratiyogitAno avacchedaka naM.2 ghaTatva bane. ane e dharma ghaTatvane samAnAdhikaraNa paNa che. kemake naM.2 ghaTamAM ghaTatva paNa che ane naM.2 ghaTatva paNa che. A rIte naM.1 ghaTatvAdi paNa nyUnavRtti tarIke AvI zake. have saMyogatvadharma e ghaTIyasaMyogamAM che. te ghaTIyasaMyogamAM vRkSAnyAsamavetano bheda che. kemake "ghaTIyasaMyogaH vRkSAnyAsamavetaH na" ema bolI zakAya che. have A bhedanI pratiyogitAno avacchedaka vRkSAnyAsamavetatva che. ane e ja dharma saMyogatvAdhikaraNa evA vRkSavRttisaMyogamAM paNa che ja. Ama A dharmamAM paNa saMyogatvadharmanyUnavRttitvanI siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 84 ++++++ ////////// ////////////////////////////////////////////////// Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // ////// // // // // // // //// // // //// // //// //// vyAkhyA ghaTI javAthI te dharma paNa laI zakAya. ane tadudharmAvacchinna evA vRkSAnyAsamaveta padArthano vRkSamAM abhAva koIpaNa rIte na maLavAthI svarUpAsiddhi doSa AvavAno ja che. { [prazna e thAya ke nyUnavRttino Avo artha zA mATe karyo? teno uttara A pramANe hoI zake ke "ghaTatvacUnavRtti=ghaTatvanA jeTalA adhikaraNo hoya temAMthI thoDAka adhikaraNamAM rahevuM." have jo Avo artha karIe to to dravyatva e paNa ghaTatvanA 100 adhikaraNamAMthI 25 adhikaraNa laIe temAM paNa rahe to che ja 100mAMya rahe che ane 100mAMthI thoDAka evA 25mAM paNa rahe che. eTale te dravyatva paNa nyUnavRtti gaNavo kapaDe. Ano nikAla karavA mATe "ghaTatvanA jeTalA adhikaraNo temAMthI thoDAka ja adhikaraNamAM rahevuM. tenAthI vadhAremAM na ja rahevuM" ema niSedhArthaka vyAkhyA karavI paDe. e vyAkhyA upara saMskRtamAM goThavI e pramANe ja thAya che. ane eTale A doSa Ave.] eTale A vAta mAnI zakAtI nathI. paNa ame pUrve je kahI gayA e pramANe ja ubhayAvRttipada ghaTita athavA to bIjA vikalpa anusAre ja artha karavo. vRkSAnyAsamavetatva e ubhayAvRtti tarIke na bane. kemake ubhayAvRttisvapratiyogivRttitva svAnuyogivRttitvobhaya saMbaMdhathI bhedaviziSTa che ane tenAthI anya. jemake naM.1 ghaTabheda e naM.2 ghaTamAM rahe che. to naM.1 ghaTabhedapratiyogI evA naM.1 ghaTamAM vRtti ghaTava maLe che. ane naM.1 ghaTabhedanA anuyogI evA naM.2 ghaTamAM vRtti evuM paNa te ghaTatva che. mATe ghaTata e ubhayasaMbaMdhathI bhedaviziSTa banI gayuM. tethI tadanya tarIke ghaTatva na Ave. paNa naM.1 ghaTatva e naM.1 ghaTabhedapratiyogI naM.1 ghaTamAM vRtti che. paraMtu naM.1 ghaTabheda-anuyogI naM.2 ghaTamAM vRtti na hovAthI te ubhayasaMbaMdhathI bhedaviziSTa banatuM nathI. mATe tadanya tarIke naM.1 ghaTata bane. e rIte naM.2 ghaTavAdi paNa laI levA. have kapisaMyogabhedapratiyogikapisaMyogamAM e vRkSAnyAsamatatva che. ane kapisaMyogabhedAnuyogI evA vRkSatvAdimAM paNa vRkSAnyAsamatatva che. ane kapisaMyogamedAnuyogI evA vRkSatvAdimAM paNa vRkSAnyAsamatatva che. Ama A dharma e ubhayasaMbaMdhathI kapisaMyogabhedaviziSTa banI javAthI te "tadanya" tarIke na maLe. arthAtu A dharma ubhayAvRtti na banatA koI vAMdho na Ave. A rIte amane artha samajAya che. chatAM vizeSa jANakArI mATe bahuzrutonuM zaraNa levuM.] //// //// // // // // // // // // // // // // // // //// // // //// // // // // // jAgadIzI -- *saMyogayAvadvizeSAbhAva iti / [mAnaM mAnatAvacchedakam AcAryyamatenedaM vaa]| / na ca sarvAvayavAvacchedena vRkSAdau gaganAdereka eva saMyogo lAghavAditi tasyaivAbhAvavirahAt saMyogayAvadvizeSAbhAvavattvaM pakSe svarUpAsiddhamiti vAcyam; //// // // // // //// //// // // // . candrazekharIyAH itthaM ca vRkSe saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAnAM hetusvarUpANAM satvAt tatra saMyogasAmAnyAbhAvo'pi sidhyati / tathA ca vRkSe saMyogIyayAvadvizeSAbhAvaH eva vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvasatve pramANaM abhavat / atrAha madhyasthA nanu vRkSe pratyavayavaM bhinnAnAM gaganasaMyogAnAM svIkAre gauravaM iti lAghavAt samagre vRkSe eka eva vyApyavRttiH gaganasaMyogaH svIkartavyaH / tathA ca vRkSe vRkSatvAvacchedenA'nyeSAM saMyogAnAM abhAve sati api ggnsNyogaabhaavo| //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo * 85 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //// //// // //// // // ////// //// // yAvadantargataH tatra nAsti iti hetoH vRkSe'satvAt svarUpAsiddhidoSaH / saMyogIyAnAM yAvatAM saMyogAbhAvAnAM eva hetutvAt / / vRkSe ca ekasya gaganasaMyogAbhAvasyAsatvAt yAvatsaMyogAbhAvA na mIlanti iti bhAvaH / ke candrazekharIyA: pUrvapakSa Ama saMyoganA jeTalA vizeSAbhAvI che te tamAma vRkSamAM hovAthI temAM saMyoga sAmAnyAbhAva paNa siddha thaI jAya che. madhyastha: vRkSAdimAM sarvAvayavAvacchedana=samagra vRkSamAM vyApIne rahelo eka ja gaganasaMyoga che. dareka avayavomAM gaganasaMyoga judo mAnavAmAM to lAkho gagana saMyoga mAnavA paDe. emAM to gaurava che. Ama vRkSavAvacchedana gaganasaMyogano abhAva to na ja maLe. eTale vRkSamAM tamAme tamAma saMyogono abhAva na maLavAthI saMyogasAmAnyAbhAvanI siddhi na thAya. eTale ke hetu pakSamAM na rahevAthI svarUpAsiddhidoSa Ave. ane tethI A anumAna khoTuM che. //// // // // //////// //// // //// // // //// // jAgadIzI -- atiprasaGgabhaGgAya zAkhAditattadavayavAvacchinnavRttikasaMyogaM prati tattadavayavatvena, hetutvasyAvazyakatayA vRkSe vyApyavRttigaganasaMyogasyAsambhavAditi bhaavH| //////// // // ////// // // // //// // //// // //// ////// //// // //// //// // // . candrazekharIyAH pUrvapakSaH samAdadhAti-yadi vRkSaH eva zAkhAvacchinnasya kapisaMyogAtmakasya kAryasya kAraNaM bhavet / / tarhi vRkSe kAraNatA bhavet / tathA ca vRkSe mUlAvacchedenApi kapisaMyogAtmakaM kAryaM syAt, tatra vRkSAtmakasya kAraNasya satvAt / na ca bhavati / tathA ca anyAvayave utpadyamAnasya kAryasya anyAvayave utpattyApattinivAraNAya idameva mantavyaM yat na vRkSaH kapisaMyogAdinAM kAraNaM, kintu zAkhA zAkhIyasaMyogakAraNaM / mUlaM mUlIyasaMyogakAraNaM / tathA ca mUle zAkhAtmakakAraNAbhAvAt na tatra zAkhIyasaMyogotpattyApattiH / itthaM ca zAkhAditattadvayavAvacchinnavRttikaM saMyogaM prati zAkhAditattadavayavAH eva svatantrAni kAraNAni avazyaM svIkartavyAni / tathA ca mUlavRttikaM gaganasaMyogaM prati mUlameva kAraNaM / zAkhAvRttikaM gaganasaMyogaM prati zAkhaiva kAraNaM iti pratyavayavaM gaganasaMyogo bhinna eva mantavyaH / tathA ca vRkSe sarvAvayavacchedenaikasyaiva gaganasaMyogasya siddhiH na saMbhavati / tathA ca vRkSe vRkSatvAvacchedena saMyogIyAnAM yAvatAM vizeSAbhAvAnAM satvAt na svruupaasiddhiH| tathA ca vRkSe saMyogIyayAvadvizeSAbhAvahetoH satvAt tatra saMyogIyasAmAnyAbhAvo'pi siddhyati / itthaM ca mUloktavyAptilakSaNe pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAnupAdAne "saMyogI dravyatvAt" iti atrAvyAptiH bhavati / yataH dravyatvAdhikaraNe vRkSAdau niruktarItyA saMyogasAmAnyAbhAvaH siddhyati / tatpratiyogitAvacchedakameva sAdhyAvacchedakaM iti bhavati avyAptiH / / pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaniveze tu kapisaMyogAdimati vRkSe vartamAnaH saMyogasAmAnyAbhAvaH svapratiyogisamAnAdhikaraNa eva, na tu vyadhikaraNaH iti na sa gRhyate / ataH ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH / itthaM ca- kevalaM "kapisaMyogI etavRkSatvAt" iti atraiva avyAptivAraNAya pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM / natu "saMyogI dravyatvAt" iti atra avyAptivAraNAya pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM"- iti yat bhavatocyate / tanna samyak / yataH ubhayasminnapi anumAne // //// // // //// //// // // // // //// // // //// // // // // // //// //// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 987 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 // // // ////// //// // //// // //// // // //// // // //// // //// // // // // pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAnupAdAne'vyAptiH / tadupAdAne ca avyAptinirAsaH saMbhavatyeva / ataH ubhayasminnapi sthAne tatpadaM sArthakaM bhavati / atra samAptaH puurvpkssH| candrazekharIyAH pUrvapakSaH zAkhAmAM utpanna thanArA kapisaMyogAdi pratye jo mAtra vRkSane ja kAraNa mAnIe to to e vRkSa to mUlAvacchedena paNa che. to e kapisaMyoga mUlAvacchinna vRkSamAM paNa utpanna thavAnI Apatti Ave. Ama A Apatti nivAravA mATe ema ja kahevuM yogya che ke zAkhA ja e zAkhAmAM utpanna thanArA saMyogo pratye kAraNa che. tema bhUla ja mUlamAM utpanna thanArA saMyoga pratye kAraNa che. zAkhAgatasaMyoga pratye umUla kAraNa ja nathI. eTale mUlAvacchivRkSanA bhAgamAM zAkhA=kAraNa na hovAthI tyAM zAkhIyasaMyoga utpanna thavAnI Apatti na Ave. che Ama eka vAta to nakkI ke vRkSanA pratyeka avayavo e potAnAmAM utpanna thanArA saMyoga pratye svataMtra kAraNa che. Ama te pratyeka avayavo potAnAmAM utpanna thanArA gaganasaMyoga pratye paNa svataMtra kAraNa ja banavAnA. arthAt dareka avayavomAM gaganasaMyoga judo judo ja siddha thAya che. ane eTale vRkSamAM saMpUrNapaNe vyApIne rahelo evo gaganasaMyoga siddha thato ja nathI. ane tethI vRkSa-Avacchedana gaganasaMyogano abhAva paNa maLI ja javAno che. Ama vRkSamAM saMyogasAmAnyAbhAvanI siddhi uparyukta anumAnathI thaI jaze. ane eTale ja jo "pratiyogiasamAnAdhikaraNa" pada na muko to "ide saMyogi dravyavA" vigere sthale dravyatvavALA vRkSAdimAM paNa vRkSa-Avacchedana saMyogasAmAnyAbhAva maLI jatAM tenI pratiyogitAno avacchedaka saMyogatva e ja sAdhyatAvacchedaka hovAthI avyApti Ave. e nivAravA mATe ja "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" vizeSaNa che. paNa tame kahyA pramANe "vRkSa kapisaMyogI etadravrukSatvA" e ja sthale avyApti nivAravA mATe A vizeSaNa che evuM nathI. A ame kahelA sthale paNa e vizeSaNa sArthaka bane che. kemake dravyatvAdhikaraNa vRkSAdimAM rahelo saMyogasAmAnyAbhAva e svapratiyogI evA kapisaMyogAdine samAnAdhikaraNa hovAthI te lakSaNa ghaTaka ja na bane. eTale bIjo abhAva laI vilakSaNa ghaTI jAya. cheuttarapakSa: tame vRkSamAM saMyoga sAmAnyAbhAvane siddha karavA mATe je anumAna ApyuM. te to yatnRtatu thI ghaTita che. "yo yadIyayAvavizeSAbhAvavAnuM sa tadIyatAvatsAmAnyAbhAvavAnuM" AmAM "yedIya" mAM yatuM padathI ghaTa-paTa-pustaka-saMyoga vigere judI judI vyaktio ja laI zakAya che. ane eTale tadIyamAM tatpadathI paNa judI judI vyaktio ja levAze. paNa yatuthI koI cokkasa ja padArtho laI zakAvAnA nathI. ane eTale ja A yapadano artha ane tatpadano artha anugata na hovAthI A sthale anugatavyApti ja na maLe. jema dhUma hetu hoya to tyAM dhUmatvadharmAvacchinna tamAma dhUma ane vanitvAvacchinna tamAma vahni laI zakAya. eTale tyAM to tamAma dhUmomAM AvanArI vyApti dhUmatAvacchinna maLI jAya. eTale e anugata vyApti bane. ahIM yatuthI evI koI cokkasa vastuo na levAtI hovAthI anugatavyApti na maLe. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 87 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 dIdhiti yattadarthayorananugamAta, ekAvacchedena yaavdvishessaabhaavvttvsyopaadhitvaacc| jAgadIzI-- prAcAM mate yattadarthayoranugatatvAdAha - *ekAvacchedeneti* idamupAdheH saadhnaavyaapktvrkssaay|| candrazekharIyA: dIdhityAM uttaraM dadAti-yattadarthayorananugamAt ityAdinA / ayaM bhAvaH vahnitvAvacchinnavahninirUpitA vyAptiH sarvatra dhUme dhUmatvAvacchedenAnugatA asti / kintu atra tu bhavaduktA vyAptiH yat-tatpadaghaTitA / yattvaM tattvaM ca , nAnugataM / na vA jAtiH / ataH yatpadAt kapisaMyogAbhighAtaghaTasaMyogapaTAdayo gRhyante / itthaM ca atrAnugatavyAptiH na mIlati / vyApyatAvacchedakadharmasya sarveSu hetuSu anugatasyaiva anugatavyAptiprayojakatvAt / yathA dhUmatvasya sarveSu dhUmeSu / anugatavyAptiprayojakatvaM / atra ca tadabhAvAt nAnugatA vyAptiH / ataH neyam vyAptirucitA iti bhaavH| . nanu tatpadajanyabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinnatvameva tatpadasya arthH| "sa ghaTaH sa paTaH" ityAdinA tatpadajanyabuddhiviSayatAvacchedakAH ghaTatvapaTatvAdayo bhavanti / tadavacchinnAH ghaTapaTapustakAdayo yadyapi ananugatAH / teSu, sarveSu anugatasyaikadharmasyAbhAvAt / kintu teSu sarveSu tAdRzadharmAvacchinnatvaM tu ekameva iti bhavati atrApi anugataiva vyAptiH iti cet astu evaM / tathApi bhavaduktavyAptau ekAvacchedena yAvadvizeSAbhAvavattvaM upAdhiH bhvti| upAdhitvaM nAma sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvaM tasya phalaM tu vyabhicArodbhavaH eva / tathA hi-saMyogasAmAnyAbhAvaH / sAdhyaH / sa ca kutrApi dravye'siddhaH / yato'nenAnumAnenaiva sa dravye bhavatA sAdhyate / ataH anumAnaM yAvat nirdoSaM na sidhyet / tAvat kutrApi dravye saMyogasAmAnyAbhAvo na sidhyet / kintu guNAdau saMyogasAmAnyAbhAvaH prasiddhaH / tatra ca sarvatra ekAvacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvaH prasiddhaH / tatra ca sarvatra ekAvacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAH santi, iti upAdhiH sAdhyavyApako bhavati / tathA saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAH vRkSAdau prasiddhAH / kintu tatra ekAvacchedena mUlAdyavacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAH na santi / yataH kutrApi avayave gaganasaMyogAdayaH kecit tu santyeva / ataH ayamupAdhiH sAdhanAvyApako'pi bhvti| . upAdhiH sAdhyavyApakaH iti asyAyamevArthaH yaduta "yatra sAdhyaM tatra upAdhiH, yatra upAdhyabhAvaH tatra sAdhyAbhAvaH iti / sa copAdhiH "sAdhanAvyApakaH" iti asyAyamevArthaH yaduta-kiJcidekAdikaM sthAnaM asti / yatra sAdhanamasti / / upAdhirnAsti / tathA ca tAdRksthAne sAdhanaM asti, upAdyabhAvo'sti / upAdyabhAvAcca tatra sAdhyAbhAvo'pi siddhyati / / tathA ca tatra sthAne sAdhanaM asti, sAdhyAbhAvo'pi asti iti ayameva vyabhicAraH / evaM cAtrApi saMyogIyayAvadvizeSAbhAvavati vRkSAdau ekAvacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvasyAbhAvAt vRkSe. saMyogasAmAnyAbhAvAtmakasAdhyasyApi abhAvaH prasidhyati iti sAdhanavati sAdhyAbhAvasaMbhavena vyabhicAro bhvti|| //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 88 ? //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 atra upAdhau yadi "ekAvacchedena" padaM na nivezyate / tadA tu hetuH upAdheH abhinnaH bhavati / evaM ca yatra hetuH tatra upAdhirapi bhavatyeva iti upAdhiH sAdhanavyApako'pi bhavet / tathA ca na sa paramArthataH upAdhiH bhavet iti upAdheH sAdhanAvyApakatvasiddhyarthameva ekAvacchedena... padam / vRkSe hetoH satvAt tAdRzopAdherasatvAt sAdhanAvyApakatvaM akSatam bhavati / candrazekharIyA: prAcIno: yat padathI ghaTa-paTa-pustakAdi levAya paNa teno anugama karanAra koI dharma nathI tema tama kaho cho. paNa yatpadArthaviSayaka jJAnaviSayatAvacchedakatvavALA je dharmo, tenAthI avacchinna je bane, te yatpadano artha gaNAya. eTale kyAreka yathI ghaTa, kyAreka yathI paTAdinI buddhi bhale karIe paNa e ghaTatvapaTatvAdi dharmoe buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSita to che ja. ane tAdazadharmAvacchinnatva to badhAmAM eka ja che. Ama prAcInonA mate to buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinna tarIke yat-tattnA arthono anugama thaI ja jAya che. mATe anugatavyApti maLI ja rahe che. uttarapakSa: to paNa tamArA anumAnamAM ekAvacchedena yAvavizeSAbhAvavatva e upAdhi bane che. upAdhi e sAdhyavyApaka+sAdhanAvyApaka hoya. ane upAdhi e vyabhicAra lAvI ApavAnuM kAma kare. kemake upAdhi e sAdhyavyApaka hovAthI "jyAM sAdhya tyAM upAdhi, jyAM upAdhi-abhAva tyAM sAdhyAbhAva." evo artha thAya. ane *e upAdhi sAdhanane avyApaka che. eno artha e ke "jyAM sAdhana che. tyAM badhe ja upAdhi che." tevuM nathI. paNa evuM paNa koIka sthAna che jyAM sAdhana che ane upAdhi nathI. ane mATe ja to te sAdhana-avyApaka gaNAya che. have jyAM sAdhana che upAdhi nathI tyAM upAdhinA abhAvane lIdhe upAdhine vyApya evA sAdhyano paNa abhAva ja sAbita thAya. ane eTale A evuM sthAna banyuM ke jyAM sAdhana che ane sAdhya nathI. arthAt vyabhicAra Ave. prastutamAM yAvasaMyogavizeSAbhAvo e hetu che. ane saMyogasAmAnyAbhAva e sAdhya che. have ekAvacchedena yAvavizeSAbhAva e upAdhi banAvavAno che. AmAM jo "ekAvacchedena" zabda na muko to yAvavizeSAbhAva ja bAkI 2he. ane e ja to hetu che. ane Ama hetu ane upAdhi eka ja banI javAthI jyAM hetu tyAM te upAdhi paNa rahevAnI ja. eTale te upAdhi sAdhana-avyApaka na banatAM paramArthathI upAdhi na ja kahevAya. eTale ekAvacchedena zabda e upAdhine sAdhana-avyApaka banAvIne sAcI upAdhi banAvavA mATe ja mukela che. saMyogasAmAnyAbhAva guNAdimAM prasiddha che. ane tyAM sarvatra ekAvacchedena yAvasaMyogavizeSAbhAva 2helA che. mATe A upAdhi sAdhyavyApaka che. ane vRkSAdimAM yAvasaMyogavizeSAbhAvatva=hetu che. paNa tyAM ekAvacchedena=mUlAvacchedena ke zAkhAghavacchedena (eka ja avayavAvacchedena) yAvasaMyogavizeSAbhAvo maLatA nathI ja. kemake koIpaNa avayavamAM gaganasaMyogAdi rUpa koIka saMyogo to 2helA ja che. Ama A upAdhi sAdhana-avyApaka paNa banI jAya che. ane eTale upara mujaba vyabhicAra Ave. jagadIzI -- na caivaM tattatsaMyogAbhAvasya guNe vyApyavRttitvAdekAvacchedena sAdhyavyApakatvaM durghaTamiti vAvyam; ******** siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 89 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - candrazekharIyAH nanu ayaM upAdhiH na sAdhyavyApakaH / yato guNAdau sarve'pi saMyogAbhAvAH vyApyavRttayaH kenacidapi anavacchinnAH / ataH tatra ekAvacchedena saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAbhAvAt na sa upAdhiH sAdhyavyApakaH iti cet candrazekharIyA: prAcIno guNAdimAM yAvasaMyogavizeSAbhAva to samagra guNamAM vyApIne rahelo hovAthI tyAM to e saMyogavizeSAbhAva e koIpaNa vicchedathI nathI raheto. arthAt niravacchinna ja che. eTale ke guNAdimAM ekAvacchedana yAvasaMyogavizeSAbhAva to maLato ja na hovAthI A upAdhi sAdhyavyApaka ja na bane. tethI te khoTI gaNAya. jAgadIzI -- 'ekAvacchedena' ityanena niravacchinnavRttikatvaviziSTasya vivkssittvaat| candrazekharIyAH na, niravacchinnavRttikatvaviziSTAH saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAH eva upAdhitvena vivakSitAH / guNe vartamAnAH saMyogAbhAvAH niravacchinnivRttikatvaviziSTA eva / niravacchinnA kenacid anavacchinnA vRtti-vRttitA yeSAM tAdRzAH iti smaasH| evaM tAvat saMyogasAmAnyAbhAvasAdhyake upAdhiH pratipAditA / tathA ca yadIyayAvadvizeSAbhAvahetukeSu tadIyasAmAnyAbhAva sAdhyakeSu sarveSu sthaleSu niravacchinnavRttikatvaviziSTAH yadIyayAvadvizeSAbhAvAH upAdhitvena vAcyAH / ke candrazekharIyAH uttarapakSa ekavacchedana-niravatrivRttikatvaviziSTa evo artha karavo. guNAdimAM rahelo yAvasaMyogavizeSAbhAva e niravacchinna ja che. arthAt niravacchinnA vRtti yasya sa A pramANe artha karavo. A to saMyogasAmAnyAbhAva sAdhyasthale upAdhi batAvI. e pramANe kharekhara to yadIyayAvavizeSAbhAvo jyAM hetu hoya ane tadIyasAmAnyAbhAva sAdhya hoya tyAM badhe niravacchinnavRttikatvathI viziSTa evA yadIyayAvavizeSAbhAvo e upAdhi gaNavA. ahIM paNa evo ja A abhAva maLe che. mATe te sAdhyavyApaka banI jaze. ////// // //// //////// 1 jAgadIzI -- na ca tathA'pi kapisaMyogasAmAnyAbhAvavati vRkSe niravacchinnavRttikatvaviziSTasya tadIyayAvadvizeSAbhAvasyAsattvAdupAdheH sAdhyAvyApakatvamiti vAcyam; //// // //// //// candrazekharIyAH nanu "yadIyayAvavizeSAbhAvAH" iti atra "yajjAti-samAnAdhikaraNobhayAvRtti dharmAvacchinnayatsambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvAH" iti arthaH prAguktaH / bhavatA ca sarvatra tAdRze hetau upAdhi dIyate / / kintu nedaM samyak / yataH kapisaMyogasAmAnyAbhAvavAn kapisaMyogIyayAvadvizeSAbhAvavatvAt iti atra kapisaMyogatvajAtisamAnAdhikaraNAH ubhayAvRttinaH ca tattatkapisaMyogatvAdayo dharmAH, tadavacchinnapratiyogitAkAH yAvanto vizeSAbhAvAH mUlAdhavacchinnavRttikAH eva / natu nirvcchinnaaH| zAkhAvacchedena kapisaMyogasya vidyamAnatvAt vRkSe / *niravacchinnavRttikAH kapisaMyogAbhAvAH na saMbhavanti / tathA ca tatra niravacchinnavRttikatvaviziSTasaMyogAbhAvAtmakopAdheH //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAnta 652 'yandrazeparIyA' bhanI saMskRta+rAtI 12sa TImo.90 ra////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //// ////// // // // //// // //// //// //// asatvAt tatra ca vRkSe kapisaMyogasAmAnyAbhAvasya bhavatAmapISTatvAt sa upAdhiH sAdhyavyApako na bhavati iti na sa. upAdhiH iti cet / candrazekharIyA prAcIno tame upAdhino artha niravacchinnavRttikatvaviziSTa yAvatusaMyogavizeSAbhAva karyo have A to jyAM saMyogasAmAnya sAdhya haze tyAM A pramANe kahevAze. kharo artha to e ke jyAM yAtiavacchinnapratiyogitAka-abhAvaH tyAM niravacchinnavRttikatvaviziSTa evA tajjAtisamAnAdhikaraNaubhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAka tamAme tamAma vizeSAbhAvo hoya. jo AvuM maLe to upAdhi sAdhyavyApaka gaNAya. jemake je bhUtala upara ghaTatvajAti-avacchinna pratiyogitAka evo ghaTatvasAmAnyAbhAva rU5 sAdhya che. ane tyAM ghaTatasamAnAdhikaraNa ubhayAvRtti-tattatughaTatvadharmAvacchinna pratiyogitAka tamAme tamAma tattatvaTavizeSAbhAvo che. vaLI e abhAvo niravacchinavRttika paNa che ja. eTale A upAdhi sAdhyavyApaka bane paNa jyAM kapisaMyogAbhAva sAdhya haze tyAM to vAMdho Avaze. kemake vRkSamAM kapisaMyoga hovA chatAM kapisaMyogasAmAnya-abhAva paNa mAnelo to che ja. ane e sarvamAnya che. have tyAM je kapisaMyogAbhAvo che. e badhA to mUlAdi-avacchinna ja che. eTale tyAM niravacchinnavRttikatvaviziSTa evA yAvaskapisaMyogavizeSAbhAva to nathI ja. mATe A upAdhi e sAdhyavyApaka nathI banatI. ////// ////// // // // //// //// // // //// // // // // //// // . jAgadIzI -- jAtyavacchinnAbhAvasyaivoktavyAptI sAdhyavidhayA pravezAt kapisaMyogAbhAvasya cAtathAtvena taM prati tadIyayAvadvizeSAbhAvasyoktarUpeNAvyApakatve'pi ksstybhaavaat| . //// // //// // //// // // // //// // // //// //// // // // // //// candrazekharIyAH na vayaM sarvatropAdhiM pratipAdayAmaH / kintu yatra jAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkA saamaanyaabhaavH| sAdhyo bhavati, tatraivopAdhiM pratipAdayAmaH / kapisaMyogasAmAnyAbhAvastu kapipratiyogikatvasaMyogatvajAtyubhayAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH / ataH na sa jAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkaH / tasmAt atra vayaM nopAdhiM pratipAdayAmaH / tataH atra upAdheH sAdhyA vyApakatve'pi na ksstiH| * jAtimAtrAvacchinnAbhAvarUpasya saMyogasAmAnyAbhAvasya yatra sAdhyatvaM tatraiva ayaM upAdhiH pratipAdyate / tatra ca bhavatyeva iti prAgevoktaM / ke candrazekharIyAH uttarapakSa: ame je mULa vyApti banAvI che. temAM tatsAmAnyAbhAva sAdhya e jAtimAtrAvacchinnapratiyogitAka abhAva ja levAno che. ane A upAdhi ene ja vyApaka tarIke mAnavAnI che kapisaMyogAbhAva e to kapipratiyogikatva viziSTasaMyogatvajAtithI avacchinna pratiyogitAno nirUpaka abhAva che. paNa jAtimAtrAvacchinnapratiyogitAka nathI. eTale A kapisaMyogAbhAva e sAdhya tarIke ja na Avato hovAthI upAdhi tene vyApaka na bane to ya vAMdho nathI. eTale ke kapisaMyogapratiyogitAka evA niravacchinnavRttikatvaviziSTa evA yAvatukapisaMyogavizeSAbhAvo e kapisaMyogAbhAvane vyApaka na bane toya vAMdho nathI. ////// //// //// ka //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 91 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 Rokkk.............................................................. 1 jAgadIzI -- na cAbhighAtAdi (saMyoga) sAmAnyAbhAvasya vRkSe sattvAt tatra (ca) niravacchinnavRttikatvaviziSTasya tadIyayAvadvizeSAbhAvasyAsattvAdevopAdheH sAdhyAvyApakatvamiti vAcyam; : candrazekharIyAH nanu tathApi "vRkSaH abhidhAtasAmAnyAbhAvavAn abhiighaatiiyyaavdvishessaabhaavvtvaat|" iti: atra abhighAtatvajAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkaH abhighAtasAmAnyAbhAvaH eva sAdhyaH / yuSmanmatAnusAreNAtropAdhiHkathyate / / kintu na sa mIlati / vRkSe abhighAtasAmAnyAbhAvastu yuSmAkamapi abhimata eva / kintu tatra zabdajanakasaMyogasvarUpA: karkarAsaMyogAdyAtmako'bhighAto mUlAdhavacchedena vartate / ataH tatra vidyamAnAH abhighaatiiyyaavdvishessaabhaavaaH| zAkhAdyavacchinnavRttikAH eva / natu nirvcchinnaaH| tathA ca tatra niravacchinnavRttikatvaviziSTAnAM abhighAtIyayAvad vizeSAbhAvAnAmasatvAt ayaM upAdhiH sAdhyavyApako na bhavati iti cet|| candrazekharIyAH pUrvapakSa: zabdajanaka saMyoga e abhivAta kahevAya. ane vRkSamAM abhighAtasAmAnyano abhAva che. zabdajanaka evo kAMkarA vigereno saMyoga mUlAvacchedena che chatAM teno paNa zAkhAdi-avacchedana abhAva to che ja. Ama tyAM sAdhya rahI gayuM. A abhAva e abhighAtatvajAtimAtrAvacchinna pratiyogitAka paNa che. chatAM A vRkSamAM niravacchinnavRttikaviziSTa-abhighAta-yAvatu-vizeSAbhAva to nathI ja. kemake e badhA ja abhAvo mUlAdi-zAkhAdi-avacchinnavRttikatvavALA ja che. Ama A sthAne tamArI upAdhi sAdhyaavyApaka bane che. jAgadIzI -- guNavibhAjakajAtereva hetusAdhyayoH prveshaat| / candrazekharIyAH tarhi "guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinna pratiyogitAkasAmAnyAbhAvasAdhyakasthale eva upAdhiM vayaM pratipAdayAmaH" iti boddhavyam / abhighAtatvaM tu na guNavibhAjakajAtiH / ataHtatra na vayaM upAdhi pratipAdayAmaH / kintu guNavibhAjaka saMyogatvAdijAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkasaMyogAdisAmAnyAbhAvasAdhyakasthale eva upAdhiM pratipAdayAmaH / / tatra ca sa mIlatyeva iti na kazcid dossH| - idamatra hRdayam / pUrvapakSaH yadIyayAvadvizeSAbhAvahetunA saha tadIyasAmAnyAbhAvasya vyAptiM darzayitvA saMyogasAmAnyAbhAvaM, vRkSe sAdhitavAn / uttarapakSastu tatra niravacchinnavRttikatvaviziSTaM yadIyayAvadvizeSAbhAvatvaM upAdhiM uktavAn / pUrvapakSaH niSedhaM karoti-yat kapisaMyogasAmAnyAbhAvasAdhyakasthale sa upAdhiH niravacchinnavRttikatvaviziSTakapisaMyogIyayAvad / vizeSAbhAvavatvasvarUpasAdhyavyApako na bhavati iti / uttarapakSaH prAha yat-vayaM jAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasthale evopAdhiM pratipAdayAmaH ityAdi / punaH pUrvapakSaH praznayati yat-abhidhAtasAmAnyAbhAvo jAtimAtrAvacchinnAbhAva eva / / tathA ca tatra yuSmAkaM matena upAdhirbhavet / kintu tatrApi sa upAdhiH sAdhyavyApako na bhavati ityAdi / tatra uttarapakSaH samAdaghAti-vayaM kevalaM guNavibhAjakopAdhimAtrAvacchinnapratiyogitAkasAmAnyAbhAvasAdhyakasthale evopAdhi pratipAdayAmaH ! //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 992 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// * * * -iti / tathA ca yadIyayAvadvizeSAbhAvavatvaM sAmAnyo hetuH / tadIyasAmAnyAbhAvaH sAmAnyameva sAdhyaM / tadanusAreNa kapIyayAvatsaMyogavizeSAbhAvavatvaM, abhighAtIyayAvatsaMyogavizeSAbhAvavatvaM, ghaTIyayAvatsaMyogavizeSAbhAvavatvaM saMyogIyayAvatsaMyogavizeSAbhAvavatvaM ityAdayo vizeSAH hetavo bhavanti / evaM kapisaMyogasAmAnyAbhAvaH abhighAtasAmAnyAbhAvaH / ghaTasAmAnyAbhAvaH saMyogasAmAnyAbhAvaH ityAdayo vizeSAH sAdhyAH bhavanti / uttarapakSastu kevalaM guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinna pratiyogitAka-sAmAnyAbhAvasAdhyake eva upAdhi pratipAdayati / tathA ca tadanyasAdhyakasthale na uttarapakSaH upAdhi pratipAdayati iti na kazcid dossH| evaM ca anyAni anumAnAni kapisaMyogasAmAnyAbhAvAdisAdhyakAni yadyapi samyak bhavanti / tathApi vRkSAdau saMyogasAmAnyAbhAvasAdhyakayAvatsaMyogavizeSAbhAvahetau tu upAdheH vidyamAnatvAt na sa hetuH saMyogasAmAnyAbhAvasAdhakoI bhavati / tathA ca na vRkSAdau dravye saMyogasAmAnyAbhAvaH siddhyati / tathA ca "saMyogI dravyatvAt" iti atra dravyatvAdhikaraNe / vRkSAdau saMyogasAmAnyAbhAvo na mIlati / kintu ghaTAbhAvaH / tatpratiyogitAnavacchedakaM saMyogatvameva sAdhyatAvacchedakaM iti pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM vinApi tatra lakSaNasamanvayo bhavati / ataH pUrvapakSaNa "atra sthAne'vyAptivAraNAya pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM nivezyam" iti yaduktaM tat tucchameva iti phalitam / kintu "kapisaMyogI etavRkSatvAt" iti atrAvyAptivAraNAyaiva tadvizeSaNaM nivezyam iti paramArthaH / checandrazekharIyAH uttarapakSa: to pachI ame amArA "yAtimAtra avacchinnapratiyogitAka-sAmAnyabhAva" kirUpa sAdhyamAM "guNavibhAjayanjAti-avacchinna pratiyogitAka-sAmAnyabhAva" evo pariSkAra karaze. A pariSkAra te sAdhyane siddha karavA ApelA hetumAM paNa pariSkAra karyA vinA na saMbhave. kemake hetumAM yajjAti thI je lezuM te ja sAdhyamAM levAze. eTale "guNavibhAja kayajAtimAtrasamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnamasaMbaMdhAvacchinna-pratiyogitAyAvadabhAva" e hetu banaze. ane sAdhya to upara batAveluM ja che. je abhighAtatva e to saMyogavibhAjaka jAti che. guNavibhAjaka jAti nathI. mATe te sthAne amArI upAdhi e sAdhyavyApaka na bane toya vAMdho nathI. ahIM e khyAla rAkhavo ke anumAna karanAra pUrvapakSa che. ane temAM upAdhi ApanAra e uttarapakSa che. have jyAre pUrvapakSa e upAdhi sAdhyavyApaka na banavAnI Apatti Ape. tyAre uttarapakSa emaNe ApelA anumAnamAM sudhArA-vadhArA karIne potAnI upAdhi sAdhyavyApaka banAve te to ucita na ja gaNAya. kemake e anumAna to pUrvapakSe karela che. ane eTale teo ja temAM sudhArA-vadhArA kare. ane potAnA anumAnane khoTuM pADavA mATe bIjAe karelA sudhArA e pUrvapakSa zI rIte mAnya rAkhe? ane eTale ja A uttarapakSa badhA sudhArA batAve te ucita nathI. ema prazna saMbhave che. paNa eno uttara A pramANe ke hetu= dIyAvavizeSAbhAva, sAdhyakatatsAmAnyAbhAva. Ama mUlamAM pUrvapakSe batAvela che. A sAmAnya vyApti dvArA teo vRkSamAM saMyogIya kayAvavizeSAbhAva rUpa hetu dvArA saMyogasAmAnyAbhAvanI siddhi karavA mAMge che. enI sAme uttarapakSa emane emanI sAmAnya vyAptimAM upAdhi Ape che. have sAmAnya vyApti anusAra to //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 93 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// hetu-kapisaMyogayAvavizeSAbhAva. sAdhya-kapisaMyogasAmAnyAbhAva hetu-abhighAtasaMyogayAvavizeSAbhAva. sAdhya-abhighAtasAmAnyAbhAva hetu-ghaTayAvavizeSAbhAva. sAdhya-ghaTasAmAnyAbhAva ema ghaNA anumAno Ave. eTale upAdhi e sarvatra sAdhyavyApaka bane to ja e sAmAnya vyAptimAM te upAdhi sAcI gaNAya. AthI ja pUrvapakSe kahyuM ke kapisaMyogasAmAnyAbhAvasAdhyakasthale tamArI upAdhi sAdhyavyApaka nathI banatI." AnI sAme uttarapakSa ema ja kahe che ke ame A sAmAnya vyApti dvArA jeTalA judA judA anumAno thAya te tamAma sthAne upAdhi nathI ApatA. paNa jyAM jAtimAtrAvacchinnAbhAva sAdhya haze tyAM ja ame upAdhi ApIe chIe. eTale pUrvapakSe kahyuM ke "toya abhighAta-sAmAnyAbhAva e jAtimAtrAvacchinna hovA chatAM tyAM upAdhi to sAdhyavyApaka banatI na hovAthI upAdhi khoTI che." eTale uttarapakSa navo khulAso Ape che ke "tamArI sAmAnya vyApti dvArA jyAM guNavibhAjaka jAtimAtrAvacchinnAbhAvasAdhyaka anumAna karAtuM hoya tyAM ja ame A upAdhi mAnIe chIe. eTale abhighAtasAmAnyAbhAva sthale upAdhi ame ApatA ja nathI. paNa saMyogasAmAnyAbhAva e guNavibhAjaka saMyogatvajAtimAtrAvacchinnapratiyogitAka evo abhAva che. eTale A ja sthale amAre upAdhi ApavI che. ane A sthale to niravacchinnavRttikatvaviziSTa saMyogayAvavizeSAbhAva sAdhya vyApaka bane ja che. kemake A tamAru sAdhya dravyomAM to siddha karavAnuM bAkI che. mAtra guNAdimAM te siddha che. ane tyAM sarvatra amArI upAdhi paNa che ja. A pramANe artha samajavo. jAgadIzI -- [kecittu 'ekAvacchedene'tyasya-avacchedakatAsambandhena tadabhAvAdhikaraNIbhUtadezasyAvacchedyatA-sambandhenAbhAvavattvenetyarthaH tathA ca tadviziSTayAvadvizeSAbhAvavattvamupAdhirityAhustaccintyam / 1. candrazekharIyAH atra kecit "ekAvacchedena" iti asya avacchedakatAsambandhena tadabhAvAdhikaraNIbhUtadezasya. avacchedyatAsambandhena yaH abhAvaH, tadabhAvavatvaviziSTA yAvanto vizeSAbhAvAH eva upAdhiH iti AhuH / ayaM bhAvaH / / guNAdau vartamAnAH sarve'pi tattatsaMyogAbhAvAH vyApyavRttayaH eva / ataH tatra guNaH teSAmavacchedakaH na bhavati / kintu tatra vartamAnAste sarve niravacchinnAH kathyante / tathA ca guNaH avacchedakatAsambandhena na saMyogAbhAvavAn bhavati / guNasya saMyogAbhAvAvacchedakatvAbhAvAt / kintu dravyamevAvacchedakaM bhavati / dravye saMyogAbhAvAH avyApyavRttaya eva / yadyapi, vRkSAdau sarvathA ghaTasyAsatvAt tatra tAdRzo ghaTAbhAvo vyApyavRttiH gaNyate, tathApi kapisaMyogAdhikaraNe vRkSAdau vartamAnaH kapisaMyogAbhAvastu mUlAdyacchedenaiva vartate / ataH sa avyApyavRtireva bhavati / tathA ca kapisaMyogAbhAvasya avacchedaka mUlAdi bhavati / ghaTAbhAvasya vRkSe'pi vyApyavRttitvAt tasyAvacchedakaM na kimapi bhavati / atra "tadabhAva" padena kapisaMyogAbhAvo gRhyate / avacchedakatAsambandhena kapisaMyogAbhAvAdhikaraNaM mUlameva / atha tatra mUle pakSIsaMyogaH gaganasaMyogazca : vidyate / ataH tayorabhAvau zAkhAdau vartete / tathA ca kapisaMyogAbhAvAdayo mUlAvacchedyA bhavanti / ataH avacchedyatAsambandhena : //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////// La ya ii 4 siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 94 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// te'bhAvAH mUlavanto bhavanti / kintu pakSIsaMyogAbhAvaH mUlIyagaganasaMyogAbhAvazca na mUlAvacchedyau, ataH tau abhAvau na. avacchedyatAsambandhena mUlavantau / kintu mUlAbhAvavantau / 1 tathA ca tAdRzamUlAbhAvavatvaviziSTau dvau eva abhAvau vRkSe staH / anye abhAvAstu na tAdRzamUlAbhAvavattvaviziSTAH / ataH vRkSe tAdRzaviziSTAH yAvadvizeSAbhAvA na mIlanti / ataH sa upAdhiH sAdhanAvyApako bhavati / guNe ca vidyamAnAH sarve eva saMyogavizeSAbhAvAH kenacidanavacchedyAH iti te'bhAvAH avacchedyatAsambandhena mUlAbhAvavanto bhavanti / tathA ca . guNe tAdRzamUlAbhAvavattvaviziSTAH yAvatsaMyogavizeSAbhAvAH vidyante / ataH ayamupAdhiH sAdhyavyApako'pi bhavati / . atredamavadheyaM / yadi hi vRkSe vartamAnAH ghaTasaMyogAbhAvAdayo vyApyavRttayaH manyante / tadA tu te'pi mUlAnavacchedyAH eva bhavanti / kintu tathApi vRkSe mUlabhinneSu avayaveSu ye gaganasaMyogakapisaMyogAdayo vartante, tadabhAvAstu tu sarve'pi mUlAvacchedyA eva bhavanti iti te'bhAvAH avacchedyatAsambandhena mUlavanto bhavanti / na mUlAbhAvavantaH bhavanti / yadi ca ghaTasaMyogAbhAvAdayo'pi vRkSe'vyApyavRttaya eva manyante / tadA tu sutarAM mUlaniSThapakSIsaMyogAdibhinnAH sarve'pyabhAvAH mUlAvacchedyA eva bhavanti iti te sarve'bhAvAH avacchedyatAsambandhena mUlavanto bhavanti iti kenApi prakAreNa ayamupAdhi sAdhanAvyApako bhvti| idamatra hRdayam / kasminnapi dravye'nyasaMyogo vidyate vA na vA / tathApi tatra gaganasaMyogAdayastu sarvadA bhavantyeva / / kasyApi ca saMyogAbhAvasyAvacchedakamapi dravyameva bhavati / na guNAdiH / tacca kimapi dravyaM avacchedyatAsambandhena , svavartamAneSu abhAveSu tiSThantyeva iti kutrApi dravye avacchedyatAsambandhena tAdRkdravyAbhAvavattvaviziSTAH yAvatsaMyogavizeSAbhAvAH na bhavantyeva iti ayamupAdhiH sAdhyavyApakassAdhanAvyApakazca bhavati / . granthakArasyAsminnirUpaNe'svarasaH / tasya kAraNaM tu idaM-rUpasAmAnyAbhAvasAdhyakasthale ayamupAdhiH sAdhyavyApako na bhavati / yato rUpasya vyApyavRttitayA tadabhAvo'pi vyApyavRttireva / tathA ca tasyAvacchedakameva na prasiddhaM / evaM ca avacchedakatAsambandhena rUpAbhAvavaddhikaraNasyaivAprasiddhyA tatropAdhireva na mIlati / asmAbhizca guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasAdhyake sarvatropAdhiH darzanIyaiva / tathaiva prAk pratijJA kRtA iti nedaM mataM samIcInaM / / asmaduktopAdhivyAkhyAnaM tu rUpasAmAnyAbhAvasthale'pi samIcInaM bhavatyeva / tathA hi rUpasAmAnyAbhAvaH guNAdau vartate / / tatra ca niravacchinnavRttikatvaviziSTAH yAvanto rUpavizeSAbhAvAH api vartante eva iti ayamupAdhiH sAdhyavyApako'pi bhavati / che candrazekharIyAH keTalAMka loko e upAdhino artha A rIte kare che. ekAvacchedana=avacchedakatAsaMbaMdhathI katadabhAvAdhikaraNabhUta evo je deza hoya teno avacchedyatAsaMbaMdhathI abhAva jemAM rahe tevA yAvavizeSAbhAvo yAvavizeSAbhAvavatva) e upAdhi banaze. vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM saMyogIyAvad vizeSAbhAvavatA mAM kapisaMyoga, pakSIsaMyoga, ghaTasaMyoga vigere badhA ja saMyoganA abhAvo sAdhya tarIke che. dhAro ke mUlamAM pakSI beTho che. eTale pakSIsaMyoga che. ane zAkhAmAM kapisaMyoga che. eTale mUlamAM to kapisaMyogAbhAva ja che. teno //// // //// // // ////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 95 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 aivacchedaka mUla che. eTale avacchedakatAsaMbaMdhathI kapisaMyogAbhAvavAnuM mUla banaze. have A mUlathI avacchedya tarIke kapisaMyogAbhAva, ghaTAbhAva vigere badhA ja maLaze. paNa pakSIsaMyogAbhAva nahI maLe kemake mUlamAM pakSI beThelo che. eTale mUlano avacchedyatAsaMbaMdhathI pakSIsaMyoga-abhAvamAM abhAva che. Ama pakSIsaMyogAbhAva e mUlAbhAvavAnuM banaze. arthAt avacchedyatAsaMbaMdhathI mUlAbhAvavatvaviziSTa evo pakSIsaMyogAbhAva maLyo. paNa bIjA badhA abhAva to avacchedyatAsaMbaMdhathI mUlavALA ja banI gayA che. eTale vRkSamAM to avacchedyatAsaMbaMdhathI mUlAbhAvavatvaviziSTa evA saMyogIyAyAvavizeSAbhAva nathI. mATe A upAdhi vRkSamAM na maLe. ane eTale e sAdhana-avyApaka bane. che paNa guNamAM A badhA ja abhAvo rahelA che. ane te badhA guNamAM to vyApyavRtti che. eTale guNa te abhAvono avacchedaka banato nathI. eTale guNamAM je abhAvo rahelA che. te badhA ja koIthI paNa avacchedya avacchinna nathI ane eTale ja avacchedakatAsaMbaMdhathI tattasaMyogAbhAvanA adhikaraNa evA mUlAdi dezo e avacchaghatAsaMbaMdhathI mUlAdivRtti evA saMyogAbhAvomAM ja raheze. paraMtu guNamAM rahelA tamAme tamAma saMyogAbhAvo e koIthI avacchedya na hovAthI mUlazAkhAdi e guNavRtti-saMyogAbhAvomAM avacchedyatAsaMbaMdhathI rahI zakatA nathI. Ama guNavRtti tamAma saMyogAbhAvo e avacchedyatAsaMbaMdhathI mUlAdi-abhAvavALA ja bane che. Ama guNamAM tAdazamUlAdi-abhAvavatvaviziSTa evA yAvat vizeSAbhAva rUpa upAdhi maLe che. mATe te upAdhi sAdhyavyApaka banI jAya che. huM sAra eTalo ja ke koIpaNa dravyanA koIpaNa avayavamAM chevaTe gaganasaMyogAdi to rahevAnA ja che. ane eTale ja koIpaNa dravyamAM tamAme tamAma abhAvo niravacchinnavRttika tarIke maLI ja na zake. eTale ke vRkSamAM ghaTa che ja nahi to ghaTAbhAva e hajI niravacchinnavRtti maLI jAya. paNa vRkSamAM ja je pratyeka avayavomAM judA judA saMyoga rahelA che enA abhAva to judA judA avayavomAM ja maLe. saMpUrNa vRkSamAM na maLe. eTale ja zAkhIyakapisaMyogano abhAva e mUlAvacchinna banI jAya che. have avacchedakatAsaMbaMdhathI koIpaNa saMyogAbhAvanuM adhikaraNa koIpaNa eka deza levAno che. eno artha ja e ke e je saMyogano abhAva laIe te saMyoga to te ja dravyamAM bIjA avayavamAM rahelo ja che. ane mATe ja A mUlAdi avayava te saMyogAbhAvano avacchedaka bane che. jo vRkSamAM zAkhA para paNa kapisaMyoga na hota to to vRkSamAM niravacchinna-vRttika evo ja kapisaMyogAbhAva siddha thaI jAya. eTale avacchedakatAsaMbaMdhathI kapisaMyogAbhAvavAnuM koIpaNa eka deza laI levo. dA.ta. mUla. ane te mUlamAM je pakSIsaMyoga, gaganasaMyoga, vAyusaMyoga che. teno abhAva te mUlamAM na maLe. paNa bAkInA tamAma abhAvo e mUlamAM maLe. ane te tamAma abhAvo e mUlAvacchedya bane. eTale ja avacchedyatAsaMbaMdhathI te tamAma abhAvo mUlavAnuM ja banavAnA che. mAtra mUlamAM rahelA pakSI+gagana+vAyunA saMyogo ke jeno abhAva zAkhAdimAM che. te abhAvomAM mUlavicchedyatA nathI paraMtu zAkhAvacchedyatA che. eTale te abhAvo ja avacchedyatA saMbaMdhathI mUlavALA nathI banatA. arthAt mUlAbhAvavALA bane che. Ama vRkSamAM A traNa ja saMyogonA abhAvo e tAdazamUlAbhAvavatvaviziSTa che. paNa yAvatusaMyogavizeSAbhAvo tevA prakAranA nathI. mATe A upAdhi vRkSamAM na maLe. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 96 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 ke A kecitno mata koMsamAM lakhelo che. teno koI khulAso vivRttimAM nathI. ame amArI samaja pramANe besADelo che. AmAM "taccijyamu" kahIne je asvarasa dekhADyo che. te e ke rUpasAmAnyAbhAva sAdhya tarIke haze tyAM A upAdhi nahIM ghaTe. kemake rU5 pote ja vyApyavRtti hovAthI teno abhAva paNa vyApyavRtti ja che. ane eTale teno avacchedaka ja koI prasiddha na hovAthI avacchedakatAsaMbaMdhathI rUpAbhAvAdhikaraNa ja na maLatA tyAM A upAdhilakSaNa na ghaTe. ane ApaNe to guNavibhAjaka jAtimAtrAvacchinna pratiyogitAka-abhAvasAdhyaka tamAma sthale upAdhi ApavAnI vAta karI che. A sthAna paNa guNavibhAjakarUpatyajAtimAtrAvacchinnapratiyogitAka ja che. eTale ahIM upAdhi na ghaTe te ApaNA ja doSa gaNAya. mATe keci, matamAM asvarasa che. jAgadIzI -- yattu 'ekAvacchedene' tyasya paramparAnavacchedakAnavacchedyavRttikatvaviziSTetyarthamAhuH candrazekharIyA: "yattu" ityAdinA dvitIyaM mataM pratipAdayati jAgadIzI / tasyAyamarthaH / parasparAnavacchedakAnavacchinnavRttikatvaviziSTAH yAvadvizeSAbhAvAH upAdhiH / guNAdau tu saMyogAbhAvAnAM sarveSAM vyApyavRttitvAt guNAdayaH tasyAvacchedakA na bhavanti iti tatrAvacchedakAnavacchedakAdivivakSaiva vyarthA / parasparAnavacchedaka... iti dvau abhAvau grAhyau / kapisaMyogAbhAvA pakSisaMyogAbhAvazca / tatra kapisaMyogAbhAvasyAnavacchedikA kapisaMyogavatI zAkhA / pakSisaMyogAbhAvasya anavacchedakaM pakSisaMyogavat mUlaM / tathA ca yadi parasparAnavacchedakapadena mUlaM gRhyate / tadA tanmUlAvacchinnavRttikatvaviziSTAH eva vRkSe kapisaMyogAbhAvAdayaH / mUlavRttikapakSisaMyogagaganasaMyogAdInAM ye'bhAvAH, te eva mUlAnavacchinnavRttikAH bhavanti / tathA *ca vRkSe sarve'pi abhAvAH mUlAnavacchinnavRttikatvaviziSTA na bhavanti iti ayamupAdhiH sAdhanAvyApako bhavati / evaM parasparAnavacchedakapadena yadi zAkhA gRhyate / tadA pakSisaMyogAbhAvAdayaH zAkhAvacchinnavRttikatvaviziSTA eva / kevalaM. kapisaMyoga-zAkhIyagaganasaMyogAdInAM ye'bhAvAH / te eva zAkhAnavacchinnavRttikAH bhavanti iti zAkhAmAzrityApi vRkSe na sarve'pi vizeSAbhAvAH parasparAnavacchedakAnavacchinnavRttino bhavanti iti ayamupAdhiH sAdhanAvyApako bhavati / guNe vartamAnAste sarve vizeSAbhAvAH mUlena zAkhayA ca anavacchinnAH eva iti guNe parasparAnavacchedakAnavacchinna-vRttikatvaviziSTAH saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAH santi iti ayamupAdhiH sAdhyavyApako'pi bhavati / / atrApi idaM dhyeyaM, yat kasminnapi dravye kazcid abhAvo'vyApyavRttiH bhavati / tathA ca parasparAnavacchedakaM yat dravyaM tadanavacchinnavRttikAH abhAvAH sarve na bhavanti / kintu tadrvyavRttisaMyogAnAmevAbhAvAH tadanavacchinnavRttikAH bhavanti *iti ayamupAdhiH guNAdau eva prasiddhyati / che candrazekharIyAH madhyastha ekAvacchedana-parasparAnavacchedakAnavacchinnavRttikatvaviziSTa evA yAvavizeSAbhAva e upAdhi che. guNAdimAM to tamAma saMyogAbhAva vyApyavRtti hovAthI tyAM rahelA saMyogAbhAvano koI avacchedaka ja prasiddha nathI. eTale dravyamAM ja jovAnuM rahe. mUlamAM pakSImpathikanA saMyoga che. to zAkhAmAM kapi+kIDI no saMyoga che. eTale zAkhAmAM pakSI-saMyogAbhAvapathika-saMyogAbhAva che. to bhUlamAM pakSImpathikanA saMyoga vinAnA tamAma saMyogonA abhAva che. zAkhAmAM ya kapisaMyoga+kIDIsaMyoga sivAya tamAma saMyogonA //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 97 * * Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// abhAva che. Ama A sivAyanA tamAma saMyogonA avacchedaka to beya bane ja che. have zAkhA e kapisaMyogAbhAva+kIDIsaMyogAbhAvanI anavacchedaka che. ane mUla pakSIsaMyogAbhAvapathisaMyogAbhAvanuM anavacchedaka che. Ama be ya paraspara anavacchedaka banyA. have A mUlazAkhA be ya parasparAnavacchedaka tarIke gaNAya. ane temAM zokhAthI avacchinna vRttitA to kapisaMyogAbhAva+kIDIsaMyogAbhAva sivAyanA tamAma abhAvomAM maLaze paNa A be abhAvo e zAkhA-avacchinna nathI ja banavAnA. eTale parasparAnavacchedakAnavacchedyatvathI viziSTa A be ja abhAvo maLaze. bAkInA badhA saMyoga-abhAvo to tadavicchanna ja banI javAnA che. mATe tyAM upAdhi sAdhana-avyApaka banI jAya che. have guNamAM rahelA tamAme tamAma abhAvo e to pelA parasparAnavacchedaka zAkhA+mUlathI anavacchedya ja che. mATe tyAM saMyogIyayAvavizeSAbhAvo e parasparAnavacchedaka-avanavacchedyatvaviziSTa maLI jAya che. eTale A upAdhi sAdhyavyApaka paNa banI jAya. jo ke je saMyogo vRkSamAM kyAMya nathI rahetA te hato tyAM niravacchinna anavacchedyavRttika ja banavAnA. paraMtu vRkSamAM ja parNa-puSpa-phalAdimAM je saMyogo che teonA abhAva to tyAM zAkhAavacchedya ja banI javAnA hovAthI vRkSamAM tAdazaviziSTa evA yAvavizeSAbhAvo to na ja maLe. eTale vAMdho na Ave. ke ahIM paNa sAra to e ja che ke paraspara-anavacchedakamAM paraspara kapisaMyogAbhAva, pakSIsaMyogAbhAva ityAdi koIpaNa be abhAva lezuM. ane tenA anavacchedaka tarIke to kapisaMyoganuM adhikaraNa zAkhA ane pakSIsaMyoganuM adhikaraNa mUla ja banavAnuM. guNAdimAM to A badhA ja abhAvo vyApyavRtti hovAthI avacchedakaanavacchedananI vivaphA temAM thatI ja nathI. Ama mUlazAkhA ja levAze. ane temAM koIpaNa eka pakaDo, to mUlathI anavacchedyavRttitAvALA abhAva tarIke to "je saMyogo mUlamAM rahelA che." te pakSIsaMyoga vigerenA aibhAvo ja banavAnA. bAkInA zAkhAdigata kapisaMyogAdinA abhAvo to e mUlAvaracchedya ja banI javAnA eTale vRkSamAM tamAme tamAma saMyogAbhAvo e mUlAnavacchedyavRttikatvaviziSTa nathI ja maLavAnA. mAtra pakSIsaMyogAbhAvAdi ja mUlAnavacchedyavRttikatvaviziSTa maLaze. bIjA nahIM. eTale A upAdhi guNamAM maLaze paNa koIpaNa dravyamAM nahI A to mAtra vRkSanuM daSTAnta lIdhuM. bAkI to je dravyane upAdhivALuM banAvavA mAMgo te kadravyanA avayavone parasparAnavacchedaka tarIke laIne A vivakSA karavAnI che. khuba gahana padArtha che sUkSma buddhithI kAma levuM. 1 jAgadIzI -- tanna; vyApyavRttirUpAdInAM vizeSAbhAvasyAvacchedakAprasiddhyA tadanavacchedakasyApyasambhavena tatraiva sAdhyAvyApakatvatAdavasthyAditi dik / . candrazekharIyAH atrApi granthakArasyAsvarasaH / sa ca svayameva granthakAreNa darzyate / rUpatvAvacchinnapratiyogitAkarUpasAmAnyAbhAva-sAdhyakasthale ayam upAdhiH sAdhyavyApako na bhavati / rUpasya vyApyavRttitayA tadabhAvasyAvacchedaka eva na. prasiddhaH iti rUpAbhAvAnavacchedako'pi na prasiddhyati iti tadghaTitaH upAdhirapi atra aprasiddhA / tasmAt nedaM mataM samyaka / anavacchedakasya avacchedakabhinnArthakatvAt atra jagati rUpAbhAvAvacchedakasyaivAprasiddhyA rUpAbhAvAvacchedakabhinnoI - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 98 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // //// // // // // //// // // // //// ////// kathaM saMghaTate? iti bhaavH| . nanu bhavaduktaH upAdhiratra sAdhyavyApako bhavati, kintu sAdhanAvyApako na bhavati / yato yatra rUpapratiyogikA yAvanto vizeSAbhAvAH vidyante, tatrAkAzAdau niravacchinnavRttikatvaviziSTA rUpasAmAnyAbhAvo'pi vidyate eva / tathA ca . ayamupAdhiH sAdhanAvyApako na bhavati iti cet / na, mUDho'si tvaM, yat paramArthaM na jAnAsi / asmAbhiH guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkasAmAnyAbhAvasAdhyake guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinnapratiyogitAko yAvadvizeSAbhAvahetuke eva upAdhiH darzitaH / na kevalaM rUpasAmAnyAbhAvasAdhyake / tathA ca yatra guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinnapratiyogitAkaH sAmAnyAbhAvaH saMyogasAmAnyAbhAvaH, rUpasAmAnyAbhAvaH, jJAnasAmAnyAbhAvaH ityAdayo bhavanti / tatra sarvatra ayamupAdhiH vidyate iti ayamupAdhiH sAdhyavyApako bhavati / yatra ca guNavibhAjakajAtiviziSTAnAM sarveSAMka saMyogAnAM sarveSAM rUpANAM sarveSAM jJAnAnAM vA yAvanto vizeSAbhAvAH, tatra yadi ekasminnapi sthale ayamupAdhiH na vidyate, tadA sa sAdhanAvyApako bhavatyeva / tathA ca rUpIyayAvadvizeSAbhAvAdhikaraNe sarvatra upAdheH vidyamAnatve'pi saMyogIyayAvadvizeSAbhAvAdhikaraNe vRkSAdau niravacchinnavRttikatvaviziSTayAvatsaMyoga-vizeSAbhAvavatvopAdheH avidymaantvaat| isa upAdhiH sAdhanAvyApako'pi bhavatyeva / 1 atigahano'yaM padArthaH / keSAMcinmatasya ca nirUpaNaM vivRttikAreNa na kRtaM / asmAbhissvakSayopazamAnusAreNa kriyate / atra nirUpaNe'smAkaM skhalanA'pi saMbhavatyeva / tasmAt bahuzrutAnApRcchya samyag nirNayo vidhAtavyaH / atra padakRtyaM na kriyate / vistarAdibhayAt / kevalaM bhAvArthaH eva pratipAditaH / viduSA tu padakRtyaM svayameva vibhAvanIyam iti alaM vistareNa / { candrazekharIyA: uttaraH AmAM ya vyApyavRttirUpAdino sAmAnyAbhAva jyAM sAdhya haze tyAM A upAdhi na maLI zake. kemake rUpa vyApyavRtti hovAthI rUpAbhAvano avacchedaka ja koI banavAno nathI. eTale anavacchedaka paNa koI na maLatA A sthAnamAM upAdhi na maLe. jyAre ApaNe to ahIM paNa upAdhi ApavAnI ja che. mATe A mita paNa yogya nathI. ke Ama pUrvapakSe je mukhya vyApti ApI te upAdhidoSavALI banavAthI te khoTI TharI. ane tethI tenA dvArA vRkSAdimAM saMyogasAmAnyAbhAva siddha karavAnI icchA paNa temanI purI thatI nathI. A vAta AgaLa karI ja gayA chIe. ApaNe karelA upAdhilakSaNa e rupAbhAvasAdhyaka sthaLe ghaTe che ke nahIM? te joIe. AkAzAdimAM rUpasAmAnyAbhAva che. to tyAM niravacchinnavRttikatvathI viziSTa evA yAvaturUpavizeSAbhAvo paNa che ja. eTale A upAdhi sAdhyavyApaka banaze. eTale sAdhyavyApakatAmAM koI vAMdho na Ave. prazna: paNa A sthale A upAdhi sAdhana-avyApaka nathI banatI. kemake rUpanA yAvavizeSAbhAvo jyAM che tyAM sarvatra upAdhi che ja. ke uttaraH pAchI bhula karI. bhale A upAdhi A sAdhanane vyApaka banI paNa tame e bhulI gayA ke //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// . . . . . siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 999 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 *********** guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinnasAmAnyAbhAva sAdhya ane guNavibhAjakajAtimAtrAvacchinnanA yAvavizeSAbhAvo rUpa hetu sthale ja ame upAdhi ApIe chIe. sAdhyane vyApaka to upAdhi banAvI. have koIpaNa eka sthAne hetune avyApaka ja banAvavAnI che. ane e to saMyogatvAvacchinnanA yAvavizeSAbhAvarUpa hetune avyApaka banI ja jAya che. ema AgaLa batAvI gayA chIe. //////////////////////////////////// dIdhiti etena-ayaM saMyogasAmAnyAbhAvavAn saMyogayAvadvizeSAbhAvavattvAditi nirastaM, vyarthavizeSaNatvAt, aprayojakatvAt, nnirguNatvAderupAdhitvAcca / na ca pratiyogyanavacchedakatayaiva vRkSatvAderabhAvAvacchedakatvaM, ////////////// guNAdyanavacchedakaprameyatvAdestadabhAvAvacchedakatvaprasaGgAt / jAgadIzI -- yattadbhyAM vinA kRtamanugatamanumAnamAzaGkya niSedhati * eteneti* / vakSyamANadoSeNetyarthaH / candrazekharIyAH evaM tAvat pUrvapakSaM khaNDayituM dvau doSau pratipAditau yattadghaTitavyApteH ananugatatvaM upAdhivattvaM c| yadi dvitIyo doSaH na pratipAdyate tadA prathamadoSanirAkaraNAya pUrvapakSaH idamabhidhAtuM zaknoti yaduta-vayaM yat-tad ghaTitavyAptiM parityajya "ayaM vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAn saMyogayAvadvizeSAbhAvAt iti anumAnaM vizeSavyAptiM svIkRtyaiva kurmaH / yadyapi idamevAnumAnaM prAk kRtaM, kintu tadA yattadghaTitavyAptyanusAreNa kRtaM / idAnIM tu yatra saMyogayAvadvizeSAbhAvaH tatra saMyogasAmAnyAbhAvaH iti svatantraiva vyAptiH AdRtA / yatra guNAdau saMyogayAvadvizeSAbhAvaH vartate, tatra saMyogasAmAnyAbhAvo'pi vartate eva iti nirdoSA iyaM vyAptiH - kintu asmAbhirupAdhivatvarUpo dvitIyo doSo'pi dattaH / tena asya svataMtrAnumAnasyApi khaNDanaM saMbhavati / yato niravacchinnavRttikatvaviziSTayA-: vatsaMyogavizeSAbhAvavatvarUpaH upAdhiH atrAnumAne bhavati eva / tacca prAgeva bahuzo bhAvitaM / tathA ca pUrvapakSakhaMDanaM : bhavati / 1 yadyapi dIdhityAM "etena" padamasti tasyArthaH "anantaroktopAdhivatvarUpadoSeNa " iti na kRtaH / kintu jAgadIzyAM "vakSyamANadoSeNa" iti arthaH kRtaH / dIdhityAmapi nUtanAH eva doSAH pratipAdyante / taiH doSaiH idaM pUrvapakSakRtaM nirUpaNaM khaNDitaM bhavati / tathApi prAkpratipAditaM upAdhivatvamapi atra ghaTate iti kRtvA asmAbhistadapi paribhAvitamiti bodhyam / candrazekharIyA: pUrvapakSanI vAtane toDavA mATe ApaNe be vAta karelI che. (1) tamAruM anumAna ya-tat thI //////////// ////////// //////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 100 ////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////// Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //// // // // // // //// // //// // // // // ghaTita hovAthI anugata vyAptino abhAva che. (2) tamArA anumAnamAM upAdhi Ave che. jagadIzajI kahe che ke A bIjI Apatti jo na ApI hota to pUrvapakSa A pramANe khulAso karata ke { pUrvapakSa: tu-tanuM anumAna jo anugatavyAptivALu nathI banatuM to pachI ame te choDI daI yatu-tatu vinAnuM eka ja anumAna ApazuM. vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM saMyogayAvatavizeSAbhAvAtu siMyo IInAM yAvanto vizeSamAvI:, pRthaka pRthakka amAvI: tattva ti] AmAM yattatuM AvatuM ja nathI. ane vyApti paNa sAcI ja bane che. AgaLa ame A ja anumAna kareluM. paNa tyAM vyApti tarIke yadIyAvatuvizeSAbhAva. e batAvelI. emAM aMtargata tarIke A anumAna AvI ja jatuM hatuM. paNa tame yatu-tatu vALI vyAptino niSedha karyo che. eTale have A svataMtravyAptivALuM yattat vinAnuM anumAna ApIe chIe. uttarapakSa kahe che ke ame upAdhi ApI ja dIdhI che. eTale tamAruM A svataMtra anumAna paNa khoTuM sAbita thAya che. chejo ke jagadIzajI to A svataMtra anumAnamAM navI ja Apattio batAve che. ane eTale ja dIdhitinA etena zabdano artha "pUrve batAvelI upAdhi rUpa Apatti vaDe" ema na karatAM "valyamALadoSaNa" ema navA doSonuM sucana karela che. ane e doSo dIdhitikAre batAvyA ja che. te jagadIzanA vyAkhyAna anusAre vicArIe. // // //// // //// // // // // // //// // //// // ////// // // // __ jAgadIzI -- *vyartheti / saMyogasAmAnyAbhAvasya tanmate kevalAnvayitayA tatsAdhyatAyAmabhAvavattvAdityasyaiva samyaktvAditi bhaavH| // //// // // //// //// // * candrazekharIyAH adhunA nUtanAH eva doSAH jAgadIzyanusAreNa vivicyante / uttarapakSaH khaNDayati pUrvapakSaM-saMyogasAmAnyAbhAvo / guNAdiSu vartate eva / bhavAn ca vRkSAdisarvadravyeSu api saMyogasAmAnyAbhAvaM manyate / tathA ca bhavanmate saMyogasAmAnyAbhAvasya sarvatra vidyamAnatvAt sa kevalAnvayI eva / evaM cAtrAnumAne vyarthavizeSaNatvaM hetau vartamAnaM doSaH / yataH kevalaM "abhAvavattva" ityeva hetuH samyak / yatra abhAvaH tatra sarvatra saMyogasAmAnyAbhAvo vidyate eva / tathA ca hetau saMyogayAvadvizeSapadAni *vyarthAni eva iti bhavati vyarthavizeSaNatvaM doSaH "vyarthAH vizeSaNAH yasmin sa tAdRzo hetuH" iti smaasH|| candrazekharIyA: uttarapakSa: guNAdi tamAma padArthomAM to saMyogasAmAnyabhAva rahelo ja che. ane have to tame dravyomAM paNa saMyogasAmAnyAbhAva mAno che. eTale tamArA mate to saMyogasAmAnyAbhAva kevalAnvayI ja banI gayo. ane eTale pachI jyAre saMyogasAmAnyAbhAva sAdhya hoya tyAM to mAtra "abhAvavatva" e ja hetu rAkho to ya koI doSa AvavAno nathI. kemake jyAM abhAva che tyAM sarvatra saMyogasAmAnyAbhAva che ja. Ama abhAvavatta hetu ja purato che eTale saMyogayAvatuvizeSAbhAva e hetu to vyarthavizeSaNothI ghaTita hovAthI khoTo paDe che. saMyogAdipadonI koI jarUra nathI. jAgadIzI -- athAbhAvavattvAdikameva tarhi heturastu ata Aha *aprayojakatvAditi / (Anuzratavirahityartha) | //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 101 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // // // // // // // // // // // // candrazekharIyAH nanu tarhi abhAvavattvameva heturastu, tena vRkSAdau saMyogasAmAnyAbhAvaH prasiddhyati iti cet naI aprayojakatvAt / "astu abhAvavatvaM mAstu saMyogasAmAnyAbhAvavatvaM ko doSaH" iti vyabhicArazaMGkAyAH nivartakasya anukUlatarkasya virahAt na atra hetuH sAdhyaM sAdhayituM samarthaH iti bhAvaH / 2 candrazekharIyAH pUrvapakSaH bhale ame saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM abhAvavatthAt evuM anumAna karaze. e rIte to dravyamAM saMyogasA.abhAva ghaTI ja jAya che ne? ____utta25kSa: nA. "astu samAvavatvaM, bhAstu saMyogasAmAnyAmAva: so hoSa?" mevo vyatmiyArasaMzaya mora thAya to teno nivAraka koI anukUla tarka tamArI pAse nathI. mATe tamAruM A anumAna aprayojakatvadoSavALuM apane cha. // // // // //// // //////// //// // // // // // // jAgadIzI -- nanu nirupAdhikatvameva prayojakamata Aha *nirguNatvAderiti / - AdinA drvybhinntvaaderupgrhH| // // ////// // //// //// // candrazekharIyAH nanu atrAnumAne nirUpAdhikatvaM eva prayojakaM, anukUlatarkaH iti yAvat / yato yadi ayaM hetuH / asatyaH syAt, tadA upAdhisahitaH syAt / upAdhizca na ghaTate / ataH nirupAdhikatvAt satyaH eva ayaM hetuH iti cet na, nirguNatvasya-guNasAmAnyAbhAvasya upAdhitvAt / yatra saMyogasAmAnyAbhAvaH prasiddhaH, tatra sarvatra guNAdau guNasAmAnyAbhAvo'sti / abhAvavatvarUpo hetustu ghaTAdidravye'pi vartate / tatra paTatvAbhAvAdiH vidyate / tatra ca guNasAmAnyAbhAvasya asatvAt ayaM hetuH sAdhanAvyApako'pi bhavati iti upAdheH vidyamAnatvAt naSTo'yaM bhavadukto hetuH| na ca utpattikAlInaghaTAdau guNasAmAnyAbhAvasya satvAt guNasAmAnyAbhAvaH sAdhanavyApakaH eva iti vAcyam / / utpatirahite AkAzAdau sadaiva guNaH vartate / tathA ca tatra abhAvavattvaheturasti, kintu guNasAmAnyAbhAvaH nAstIti tatrAyaM hetuH sAdhanAvyApako bhavatyeva / athavA dravyabhinnatvAdirapi atra upAdhiH bhavati / ghaTAdau dravyabhinnatvAbhAvAt sa. upAdhiH sAdhanAvyApakaH sulabha eva / saMyogasAmAnyAbhAvAtmakasAdhyavati guNAdau ca dravyabhinnatvasya satvAt sAdhyavyApako'pi ayaM upAdhiH bhvti| candrazekharIyAH pUrvapakSa: amArA anumAnamAM koIpaNa upAdhi AvatI nathI e ja batAve che ke e hetu prayojaka che. arthAt jo te khoTo hota to temAM chevaTe upAdhi to maLata ja. paNa upAdhi na maLatI hovAthI e hetu sAco ja mAnavo joIe. prayojaka mAnavo joIe. { uttarapakSa: nA nirguNatvAdi guNasAmAnyAbhAva e upAdhi bane che. guNAdimAM saMyogasAmAnyAbhAva prasiddha che ane tyAM sarvatra guNasAmAnyAbhAva=upAdhi paNa che ja. eTale A upAdhi sAdhyavyApaka banI. ane abhAvavatva hetu dravyAdimAM rahelo che. paNa tyAM guNa-sAmAnyAbhAva raheto nathI. koIne koI guNa hoya ja che. eTale e upAdhi sAdhanaavyApaka paNa banI jAya che. Ama tamArA anumAnamAM upAdhi paNa Ave ja che. ? //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 102 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// prazanaH dravyomAM paNa utpattikALe to guNasAmAnyAbhAva hovAthI te sAdhanavyApaka ja bane che. che uttaraH AkAzAdinI to utpatti ja na thatI hovAthI tyAM kAyama mATe guNa hAjara hovAthI AkAzAdimAM hetu hovA chatAM guNasAmAnyAbhAva na hovAthI A upAdhi sAdhanAvyApaka bane ja che. ane Ama chatAMya dravyabhinnatva upAdhi ya maLaze. utpattikAlInaghaTAdi paNa dravya to che ja. eTale teomAM dravyabhinnatva raheluM nathI. ane abhAvavatva=hetu che. eTale A upAdhi sAdhana-avyApaka bane. jAgadIzI -- atra yadyapi nirguNatvopAdherna svAbhAvena sAdhyAbhAvonnAyakatayA doSatvaM, saMyogasyaiva sAdhyAbhAvatayA vRkSAdau tasyeSTatvAt, nApi vyabhicAronnAyakatayA, tata eva / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// . candrazekharIyAH nanu bhavatu asmaduktAnumAne upAdhiH / tathApi nAsmAkaM kAcitkSatiH / yato upAdhiH svAbhAvadvArA sAdhanAdhikaraNe sAdhyAbhAvaM sAdhayati / yathA dhUmavAn vahnaH iti atra ArTendhanaM vanyadhikaraNe ayogolake svAbhAvadvArA dhUmAbhAvaM sAdhayati iti / kintu atra na ko'pi doSaH / yato nirguNatvaM upAdhiH abhAvatvAdhikaraNe vRkSAdidravye svAbhAvadvArA-guNasAmAnyAbhAvAbhAvadvArA-guNatvadvArA svavyApyasaMyogasAmAnyAbhAvasya sAdhyarUpasya abhAvaM saMyogasAmAnyAbhAvAbhAvAtmakaM saMyogasvarUpaM sAdhayati / tacceSTameva / sarvatra dravye saMyogasAmAnyAbhAvaH saMyogazca asmAkamabhimataH eva / * ayaM bhAvaH dhUmavAn vahnaH iti anumAnakartAro "yatra vahniH tatra sarvatra dhUmaH" iti sAdhayituM prayatante / tathA ca. vahni-adhikaraNe sarvatra teSAM dhUmasattA eva iSTA / AdrendhanopAdhizca vaqyadhikaraNe'yogolake dhUmAbhAvaM sAdhayati / tena teSAM abhimataM vahni-adhikaraNe sarvatra dhUmasattArUpaM sAdhyaM asat bhavati / atra saMyogasAmAnyAbhAvavAn abhaavvtvaat| iti anumAnakartAro vayaM "yatra abhAvaH tatra saMyogasAmAnyAbhAvaH" ityeva sAdhayituM prayatAmahe / kintu abhAvAdhikaraNe, sarvatra yathA saMyogasAmAnyAbhAvo'smAkamiSTaH, tathaiva sarvadravyeSu saMyogasAmAnyAbhAvavatsu saMyogo'pi asmAkamiSTaH / / tathA ca nirguNatvopAdhiH abhAvAdhikaraNe dravye yadi saMyogaM sAdhayati / tadApi asmAkaM tu tadabhimatameva iti naI kshciddossH| evaM ayaM upAdhiH saMyogasAmAnyAbhAvAbhAvavavRttitvarUpaM vyabhicAraM abhAvAtmake hetau sAdhayati / tathApi na kazciddoSaH / yato ayaM vyabhicAro'pi asmAkamiSTa eva / abhAvAdhikaraNeSu sarveSu dravyeSu vayaM saMyoga saMyogasAmAnyAbhAvaM ca manyAmahe / tasmAt upAdheH vidyamAnatve'pi na kazcit asmAkaM kSatiH iti cet / icandrazekharIyAH pUrvapakSaH tame AgaLa kahI gayA ke upAdhi e koIka sthAne sAdhana hovA chatAM tyAM hotI nathI. ane tyAM upAdhinA abhAvathI sAdhyAbhAva sAbita thAya. ane e rIte te sAdhana sAdhyane vyabhicArI bane paNa prastutamAM dhAro ke ghaTamAM abhAvavatva hetu che. guNasAmAnyAbhAva upAdhi nathI eTale ghaTamAM saMyogasAmAnyAbhAva rUpa sAdhyano abhAva=saMyogasAmAnyAbhAvAbhAva=saMyoganI siddhi thAya. paNa A doSa na siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 103 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// gaNAya. kemake vRkSamAM saMyoga ane saMyogasAmAvAbhAva e be ya amane iSTa ja che. eTale upAdhi e vRkSAdimAM saMyogAbhAvAbhAvasaMyoganI siddhi karAvI Ape to emAM amane koI ja vAMdho nathI. e ja rIte - "A upAdhi e vyabhicAra lAvI ApavA dvArA doSarUpa bane che" ema paNa na manAya. kemake vRkSamAM abhAva=tunuM rahevuM saMyogasAmAnyAbhAva sAdhyanuM rahevuM ane saMyogAbhAvAbhAva=saMyoganuM rahevuM te amane iSTa ja che. eTale sAdhyAbhAvavatu-saMyogavatu vRkSavRttitva e abhAvatumAM rahe che. chatAM e to doSarUpa nathI paNa iSTa che. mATe A upAdhi A rIte paNa doSarUpa banI zakatI nathI. eTale upAdhi ApavA chatAM amane koI takalIpha paDavAnI nathI. * jAgadIzI -- tathA'pi svavyApyatvena sAdhyasya pakSavRttitvAbhAvonnAyakatayA dUSakatvaM bodhyaM saMyogasAmAnyAbhAvo na pakSavRttinirguNatvavyApyatvA' dityanumAnenApi 'vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAn', ityanumiteH pratirodhAditi dhyeyam / candrazekharIyAH na, tathApi nirguNatvaM vRkSAdau pakSe na vidyate / ataH nirguNatvaM idameva sAdhayati yat "yatra nirguNatvaM nAsti tatra nirguNatvavyApyaH saMyogasAmAnyAbhAvo'pi nAsti" iti / arthAt "nirguNatvopAdhiH svAbhAvadvArA pakSe. saMyogasAmAnyAbhAvAbhAvaM sAdhayati" iti artho na kartavyaH / kintu nirguNatvopAdhiH svAbhAvadvArA "saMyogasAmAnyAbhAvo. pakSe vRkSAdau na vartate" ityeva sAdhayati / arthAt sAdhye pakSavRttitvAbhAvaM sAdhayati / tena ca "saMyogasAmAnyAbhAvo na vRkSAdivRtiH" iti jJAnAt "vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAn" iti jJAnasya pratibaMdho bhavati / ___ anumAnadvAreNApi asya jJAnasya pratibaMdhaH saMbhavati / tathAhi-saMyogasAmAnyAbhAvaH na vRkSAdivRttiH nirguNatvavyApyatvAt yatra guNatvAdau nirguNatvavyApyatvaM, tatra vRkSAdivRttitA-bhAvaH / tathA ca asmAdanumAnAt "saMyogasAmAnyAbhAvaH vRkSAdivRttitAbhAvavAn" iti anumitiH bhavati / tayA ca saMyogasAmAnyAbhAvaH vRkSAdivRttiH iti jJAnasya pratibaMdhaH kriyate / tathA ca ayamupAdhiH "vRkSe saMyogasAmAnyAbhAvo nAsti" iti sAdhayati / ke candrazekharIyAH uttaraH bhale paNa A upAdhi sAdhyavyApaka tarIke to che ja. arthAt sAdhya e vyApta ja banavAnuM. ane nirguNatva upAdhi e to vRkSAdirUpa pakSamAM raheto nathI. eTale pakSamAM upAdhinA abhAva e eTaluM sAbita kare che. ke upAdhine vyApya evuM saMyogasAmAnyAbhAva paNa pakSamAM siddha thato nathI. arthAt upAdhi-abhAva e saMyogasAmAnyAbhAvAbhAvasaMyogane siddha kare che ema na mAnavuM. paNa e upAdhisaMyogasAmAnyAbhAvane siddha karavA detuM nathI. Azaya e ke jyAM vyApaka na hoya tyAM vyApya na ja hoya. eTale vRkSamAM nirguNatva=vyApaka nathI tethI tyAM "vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM na" evuM ja jJAna thavAnuM. ane A jJAna e "vRkSaH saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM" e jJAnanuM pratibaMdhaka banI ja javAnuM. eTale "vRkSa saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM" e vAta siddha na thAya. anumAna dvArA paNa A vAta siddha thAya. te A pramANe saMyogasAmAnyAbhAva na vRkSavRttiH nirguNatvavyApyatAtu= guNasAmAnyAbhAva-vyApyatAt guNatvAdi e //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 104 , Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// //// // guNasAmAnyAbhAvane vyApya che. ane te guNatvAdimAM vRkSavRttitva abhAva paNa che. eTale A anumAna sAcuM che. eTale A anumAnathI "saMyogasAmAnyAbhAvaH vRkSavRttitAvAnuM na" evuM jJAna thavAnuM ane tethI vRkSa saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM e jJAna thaI zake ja nahIM. ////// //// //// // // //// jAgadIzI -- nanu 'yo yaddharmasyAnavacchedakaH sa tadabhAvasyAvacchedaka' iti' vyAptyaiva vRkSatvAde saMyogAbhAvAvacchedakatvaM setsyatItyAzakya nirAcaSTe - *na ceti* *guNAdIti / - // //// //// //// // //// // // ////// // //// //// // . candrazekharIyAH nanu vRkSatvaM saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakaM saMyogasAmAnyAnavacchedakatvAt / yo yatpratiyoginaH anavacchedakaH, sa tdbhaavaavcchedkH| yathA mUlaM kapisaMyogAbhAvapratiyoginaH kapisaMyogasyAnavacchedakaM / tasmin mUle ca kapisaMyogAbhAvAvacchedakatvaM asti / evaM ca vRkSatvamapi kasyApi saMyogasya anavacchedakaM iti vRkSatve saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvaM sidhyati / arthAt vRkSe vRkSatvAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAvaH prasidhyati iti cet / candrazekharIyA: pUrvapakSaH vRkSatve saMyoga sAmAnya mAvAvache saMyo sAmAnya navacherutvItA yo phicarmarakya= pratiyoniH navacche: sa taddamAvavacche: jema mUla kapisaMyogano anavacchedaka che mATe mUlae kapisaMyogAbhAvano avacchedaka gaNAya. e rIte vRkSatva e saMyogasAmAnyano avacchedaka banato nathI. kemake koIpaNa saMyoga vRkSamAM vyApIne raheto nathI. mATe vRkSatramAM paNa saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatva siddha thAya. arthAt A anumAnadvArA vRkSamAM vRkSa-Avacchedena saMyogasAmAnyAbhAva siddha thAya che. didhiti paMkti-vRkSatva e saMyogasAmAnyAbhAvapratiyogisaMyogasAmAnyano anavacchedaka hovAthI te vRkSatva saMyogasAmAnyAbhAvano avacchedaka bane che. ////// // //// // // ////// //// // //// // //// // // // // jAgadIzI -- tathA ca vyabhicArAnnoktavyAptiriti bhaavH| // // // // // // // // // // //// ////// // candrazekharIyAH na, prameyatvaM guNasAmAnyasyAnavacchedakaM / yato yatra prameyatvaM tatra sarvatra guNo na vartate / kintu prameyatvaM guNasAmAnyAbhAvAvacchedakaM na bhavati / yato yatra prameyatvaM tatra sarvatra guNasAmAnyAbhAvo na vidyate / prameyatvavati dravyAdau guNasya satvAt / tathA ca prameyatve vyabhicArAt nedaM anumAnaM samyak iti anenAnumAnenA'pi vRkSe vRkSatvAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAvo na siddhyati iti bhAvaH / ke candrazekharIyAH uttaraH A vyApti mAnIe to prameyatva e guNAvacchedaka banatuM nathI. kemake prameyatva sarvatra che badhe kaMI guNa rahetA nathI. eTale prayatnamAM guNAnavacchedatva rUpa hetu rahelo che. to prameyatvamAM guNAbhAvAvacchedakatva mAnavAnI Apatti Ave. e paNa iSTa nathI. kemake Ano artha to e thAya ke "jyAM prameyatva che tyAM sarvatra guNAbhAva che." paNa evuM to nathI. prameyatvavALA dravyAdimAM guNAbhAva nathI eTale prameyatvamAM hetu rahevA chatAM sAdhya na rahevAthI vyabhicAra Ave. Ama A vyApti vyabhicAradoSavALI hovAthI //// // // //// // ////// // // //// // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 105 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 A anumAna khoTuM paDe che. ane eTale vRkSamAM vRkSavAvacchedana saMyogasAmAnyAbhAvanI siddhi thaI zakatI nathI. dIdhiti yathA ca ghaTapUrvavarttitvasya pratidaNDaM, vahnisAmAnAdhikaraNyasya vA pratidhUma, bhinnatve'pi; daNDatvaM, dhUmatvaM vA tatsAmAnyasyAvacchedakaM, tathaiva 'saMyogasAmAnyasyAvacchedakaM dravyatvAdika' mityasyApi suvctvaacceti-smprdaayvidH| jAgadIzI -- nanu 'vRkSatvaM saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakaM saMyogasAmAnyAnavacchedakatvAt' iti viziSyaiva vyAptirvAcyA prameyatva-sattvAdeH pksssmtvaat| candrazekharIyAH nanu yatra yaddharmAnavacchedakatvaM tatra tadabhAvAvacchedakatvaM iti vyAptistu prameyatvAdau vyabhicAradoSaduSTA bhavati / ataH tAdRzIM sAmAnyAM vyAptiM parityajya yatra saMyogasAmAnyAnavacchedakatvaM tatra saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedaka tvaM" iti vizeSata eva vyAptiM svIkurmaH / tathA ca vRkSatvaM saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakaM sNyogsaamaanyaanvcchedktvaat| iti anumAnena vRkSatve saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvaM siddhyati / yadyapi prAgapi idamevAnumAnaM kRtaM / kintu tat tu sAmAnyavyApti aGgIkRtya kRtaM / idAnIM tadevAnumAnaM sAmAnyAM vyAptiM parityajya vizeSataH vyAptiM svIkRtya kriyate iti dhyeyam / na ca tathApi vizeSavyAptirapi prameyatvAdau vyabhicAradoSaduSTA, prameyatve saMyogasAmAnyAnavacchedakatvasatve'pi saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvasyAsatvAt iti vAcyam / dravyAdayo sapta padArthAH / sarveSu prameyatvaM vartate / guNAdiSaTpadArtheSu tu saMyogasAmAnyAbhAvo'sti eva / yadi sarvatra dravye'pi saMyogasAmAnyAbhAvo sidhyet, tadA sarveSu prameyeSu saMyogasAmAnyAbhAvasya / satvAt prameyatvaM saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakaM bhavet / dravye ca "saMyogasAmAnyAbhAvo'sti na vA" iti adyApi na. nirNItam / vayaM tu anenAnumAnena vRkSatvAdau saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvaM sAdhayitvA vRkSAdau dravye saMyogasAmAnyAbhAvaM. sAdhayAmaH / ataH dravye saMyogasAmAnyAbhAvasya anirNItatvAt prameyatve saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvasya zaGkA eva vidyate / ataH prameyatvamapi pakSasamameva / sAdhyazaGkAvattvameva pakSatvam / prameyatve ca sAdhyazaGkA vartate, ataH tad api pakSatulyameva bhavati iti na tadAdAya vyabhicAradoSaH saMbhavati iti cet / huM candrazekharIyAH pUrvapakSaH ame "yaH dharmasthAnavacchedakaH sa tadabhAvAvacchedaka" e sAmAnya vyAptine choDI dezuM. kemake e vyApti prameyavAdimAM vyabhicAradoSavALI bane che. paraMtu "yaH saMyogasAmAnyAnavacchedaka sa saMyogasAmAvAbhAvAvacchedakaH" AvI ja vyApti banAvazuM. ane vRkSae saMyoga sAmAnyAbhAvAvacchedaka //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 100 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 saMyogasAmAnyAnavacchedakatvAt A anumAna karazuM. jo ke A ja anumAna ame pahelAM kareluM paNa tyAM sAmAnya vyApti lIdhelI. ane eTale prameyatvamAM guNasAmAnyAnavacchedakatvAdinI vivakSA dvArA vyabhicAra Avato hato. paNa have svataMtra vyApti hovAthI A doSa na Ave. //////////////// prazna: doSa to Avaze ja. kemake prameyatva, sattA vigeremAM saMyogasAmAnyAnavacchedakatva che. jyAM prameyatva tyAM badhe ja kaMI saMyogasAmAnya to che ja nahIM. guNAdimAM prameyatva che. tyAM ekeya saMyoga nathI. Ama A hetu paNa prameyatvamAM che. ane A hetu e saMyogasAmAnyAbhAvano avacchedaka banato nathI. eTale pAcho vyabhicAra Avaze. pUrvapakSa: nA bhAI. guNAdi sAteya padArthomAM prameyatva che ane tyAM badhe ja saMyogasAmAnyAbhAva che ja. have dravyomAM to saMyogasAmAnyAbhAva siddha ja karavAno bAkI che. jo e siddha thaI jAya to jyAM prameyatva tyAM badhe ja saMyogasAmAnyAbhAva siddha thavAthI prameyatva e saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedaka banI ja jAya. paNa dravyomAM saMyogasAmAnyAbhAva siddha thatuM nathI. tema "te nathI" evuM paNa siddha nathI thayuM. ane eTale ja jema vRkSatva e saMyogasAmAnyAbhAvAcchedaka tarIke siddha karavAnuM che. tema prameyatvamAM paNa e siddha karavAnuM bAkI che. arthAt prameyatva, sattA vigere pakSasamAna che. ane pakSasamAnamAM sAdhyAbhAva nakkI na hovAthI vyabhicAra ApI na zakAya. jemAM sAdhya hovAnI zaMkA hoya te badhAM pakSa tarIke gaNAya. eTale prameyatvAdimAM vyabhicAra ApI zakAto nathI. jagadIzI pareNAnvayaH / -- gata: svarUpasiddhimAda- *yathA ti* *pratimiti*| -bhinnatveDIti candrazekharIyAH tathApi svarUpAsiddhidoSo bhavati / tathA hi-ghaTAvyavahitapUrvavRttitA sarveSu daNDeSu vartate / kintu sA jAtirnAsti, ataH sA sarveSu daNDeSu bhinnaiva / tathA ca yathA sarveSu daNDeSu vidyamAnAnAM parasparabhinnAnAM ghaTapUrvavartitAnAM avacchedakaM ekameva daMDatvaM bhavati / tathaiva sarveSu dravyeSu vidyamAnAnAM parasparabhinnAnAmapi saMyogAnAM avacchedakaM ekameva : dravyatva-vRkSatvAdikaM bhavitumarhati iti vRkSatvAdau saMyogasAmAnyAnavacchedakatvarUpahetorasatvAt svarUpAsiddhirbhavati / candrazekharIyAH uttaraH to paNa svarUpAsiddhi doSa Avaze, te A pramANe-jema dareka daMDamAM je ghaTapUrvavRttitva raheluM che. te jAti na hovAthI darekadaMDamAM juduM juduM che. ane Ama chatAM daMDatva e ghaTapUrvavRttitvano avacchedaka bane che. tema bhale saMyoga e dareka avayavomAM judo judo hoya to paNa e saMyogasAmAnyanuM avacchedaka dravyatva vRkSatva mAnavAmAM koI vAMdho nathI. arthAt vRkSanA pratyeka avayavomAM bhale judA judA saMyoga hoya to paNa vRkSatva judA judA tamAma saMyogono avacchedaka bane ja che. eTale temAM saMyogasAmAnyAnavacchedakatva rahetuM ja na hovAthI svarUpAsiddhi doSa Ave che. **** siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 107 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- nanu avyavahitapUrvavartitAyA avacchedakaM na dnnddtvmtiprsnggaat| kintu *avyavahitapUrvavartijAtIyatAyAH, sA ca na bhinnA, candrazekharIyAH nanu daMDatvaM ghaTapUrvavartitAyAH avacchedakaM na bhavati / yato avacchedakaM tadeva bhavati yat svAvacchinnadharmAt anyUnAnatiriktavRtti bhavet / daMDatvaM ca svAvacchinnaghaTapUrvavRttitA yatra nAsti, tatrApi araNyasthadaMDAdau vartate / ataH tad / atiriktivRtti asti / tasmAt tad ghaTapUrvavartitAyAH avacchedakaM na bhavati / kintu ghttpuurvvrtijaatiiytaayaaH| [ghaTapUrvavartivRttijAtimattAyAH] eva avacchedakaM bhavati / ghaTapUrvavartidaMDavRttidaMDatvajAtimattA tu sarveSu daMDeSu vartate / / ataH tasyAvacchedakaM daMDatvaM bhavatyeva / sA ca jAtimattA daMDatvajAtisvarUpA / sA ca jAtiH sarveSu daMDeSu ekA eva / ataH daMDatvaM sarveSu daMDeSu vidyamAnAyAH ekasyA eva jAtimattAyAH avacchedakaM bhavati / na parasparabhinnAnAM jAtimattAnAM avacchedakaM bhavati iti daMDatvadRSTAntAnusAreNa vRkSatve saMyogasAmAnyAvacchedakatvasAdhanaprayAso'nucitaH, dRSTAntadAHntikayoH vaiSamyAt iti cet / ke candrazekharIyAH pUrvapakSaH tame ghaTapUrvavartitAno avacchedaka daMDatva kaho cho. paNa e na manAya. kemake je daMDomAM ghaTapUrvavartitA nathI tyAM paNa daMDatva to raheluM ja che. ane avacchedakato te ja bane ke je avacchinnathI adhikamAM ke nyUnamAM ne rahe. daMDatva to svAvacchinnaghaTavRttitA jeTalAmAM che tenAthI vadhAremAM araNyastha daMDAdimAM paNa rahe che. mATe te avacchedaka banI ja na zake. jo daMDatvane avacchedaka mAnavuM hoya to tene ghaTAvyavahitapUrvavartijAtIyatAnuM ja avacchedaka mAnavuM joIe. ghaTAvyavahitapUrvavarti je daMDo che temAM rahelI daMDatva jAti to badhA daMDomAM rahelI che. eTale ghaTapUrvavarti jAtIyatva=ghaTapUrvavartivRtti daMDatvajAtimatva badho ja daMDomAM hovAthI daMDatva e teno ja vicchedaka bane. have e daMDatvajAtimatva to daMDatvajAti svarUpa ja che. ? che ane e to tamAma daMDomAM eka ja che. eTale daMDatva e ghaTAvyavahitapUrvavartijAtIyatAnuM = ekanuM ja avacchedaka che. jyAre tame to judA judA avayavomAM rahelA judA judA e saMyogonuM avacchedaka vRkSatvAdi banAvavAnI vAta karo cho. A to sarvathA asaMgata che. arthAt daMDatvanA dRSTAntane laIne vRkSatvane saMyogasAmAnyAvacchedaka siddha karavAnI paddhati khoTI che. kemake daMDatva to ekanuM ja avacchedaka banaze. vRkSatvane to judA judAmAM rahela judA judAnuM vicchedaka mAnavAnI vAta che. eTale A ucita nathI. ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- ataH saMyogasthala evAnurUpaM dRssttaantmaah-vhniiti| tatsAmAnyasyetighaTapUrvavartitvasAmAnyasya, vahnisAmAnAdhikaraNyasya cetyarthaH / . candrazekharIyAH bhavatu nAmaivaM tathApi sarveSu dhUmeSu bhinnAnAM vahnisAmAnAdhikaraNyAnAM avacchedakaM yathA dhUmatvaM bhavati, tathaiva sarveSu dravyeSu avayaveSu vA vidyamAnAnAM parasparabhinnAnAM saMyogAnAmapi avacchedakaM dravyatvaM vRkSatvaM vA bhaviSyati iti dhUmatvadRSTAntAnusAreNa vRkSatvAdau saMyogasAmAnyAvacchedakatvaM sidhyati / tathA ca vRkSatvAdau //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta-gujarAtI sarala TIkAo - 108 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 saMyogasAmAnyAnavacchedakatvasya asatvAt svarUpAsiddhiH bhavatyeva iti jJeyam / candrazekharIyAH uttarapakSa: e vAta javA do. paraMtu vahnisAmAnAdhikaraNya to dareka dhUmamAM juduM ja che. ane chatAM dhUmatva e teno avacchedaka bane che. e to mAnya ja che. tema ahIM paNa dravyatva-vRkSatvAdi e judA judA dravyomAM ke avayavomAM rahelA judA judA saMyogonA avacchedaka mAnI ja zakAya che. Ama dhUmatanA dRSTAntathI A vAta siddha thaI zake che. eTale svarUpAsiddhi doSa Ave ja che. . jAgadIzI -- kecittu kathitavyAptAvaprayojakatvaM, anyathA tadabhAvAnavacchedakatvahetunA tadavacchedakatvameva kuto na vRkSatvAdeH sAdhyate, vRkSatvAdyavacchedena tattatsaMyogavyaktInAM asatve'pi saMyogasAmAnyasya sambhavAdityabhiprAyakaH ayaM grantha ityaahuH| ___ candrazekharIyAH atra kecit itthaM pUrvapakSaM khaNDayanti-"yatra saMyogasAmAnyAnavacchedakatvaM tatra saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvaM" iti atra vyAptau aprayojakatvaM doSaH / "astu saMyogasAmAnyAnavacchedakatvaM mAstu saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvaM ko doSaH" iti vyabhicArazaGkAnivArakatarkAbhAvAt / yadi hi iyaM vyAptiH samyageva manyate / tadA tu tulyayuktyA idamapi pratipAdayituM zakyam, yat vRkSatvaM saMyogasAmAnyAvacchedakaM saMyogasAmAnyAbhAvAnavacchedakatvAta / yadi hi pUrvapakSo vadati yata vRkSatve saMyogasAmAnyAbhAvAnavacchedakatvaM na siddhaM / yato asmAbhiH anumAnena vRkSatve saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedakatvaM sAdhyate / tadA vayamapi prativadAmo yat he pUrvapakSa! tvaM yadanumAna karoSi tatrApi vRkSatve saMyogasAmAnyAnavacchedakatvakarUpo heturasiddhaH / yato asmAbhiH anena anumAnena vRkSatve saMyogasAmAnyAvacchedakatvaM sAdhyate / evaM ca pUrvapakSAnumAnaM aprayojakameva bhavati / nanu tathApi vRkSe vRkSatvAvacchedena kasyApi saMyogasyAvidyamAnatvAt vRkSe vRkSatvAvacchedena saMyogasAmAnyaM kathaM bhavet? arthAt vRkSatvaM kathaM saMyogasAmAnyAvacchedakaM bhavet iti cet? na, yathA hi eko manujaH saMpUrNopAzraye vyApyavRttiH na bhavati / tathApi sahasradvayaM yadi saMpUrNopAzraye tiSThati manujAnAM / tadA tatra upAzrayatvAvacchedena manujasattA prtipaadyte| eva / evaM ko'pi saMyogaH saMpUrNavRkSe vyApyavRttiH nAsti eva, tathApi tattadavayavAvacchedena tatra vRkSe anekAni sahasrANi saMyogAnAM vidyante eva / taiH bhRto'yaM vRkSaH / ataH vRkSatvAvacchedena vRkSe saMyogasAmAnyasattA'pi na viruddhA / arthAt vRkSatve saMyogasAmAnyAvacchedakatvaM saMbhavati eva / ayamevAsmadukto'bhiprAyaH dIdhitigranthasya vijJeyaH / atra keSAJcit mataM samAptam / granthakArasya jagadIzasya atra kalpe'svarasaH / yataH pUrvapakSAnumAne ko'pi upAdhiH na saMbhavati / ataH nirupAdhikatvaM eva prayojakaM asti / tathA ca pUrvapakSAnumAne aprayojakatvakathanaM anucitam / tasmAt keSAJcit mataM asamyak iti / evaM tAvat dIdhityAM sampradAyavidAM matam pratipAditam jAgadIzyAM ca tadvivaraNaM pradarzitam / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 109 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 ////////// // //// //// //// //// ke candrazekharIyA: kecit ahIM pUrvapakSanI A vyAptimAM aprayojakatvanI zaMkA ja ubhI che. eTale ke vastu saMyo RTImAnya navacchatve mastu saMyo sAmAnyAmAvavicchevatve vo DhoSI | e zaMkAno nivAraka anukUla tarka pUrvapakSa pAse nathI. bAkI jo saMyogasAmAnyAnavacchedaka e saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedaka kahevAto hoya to to evuM anumAna paNa karI zakAya ke, "vRkSaa saMyogasAmAnyAvacchedake saMyogasAmAnyAbhAvAnavacchedakavA ane enA dvArA vRkSatramAM saMyogasAmAnyavacchedakatvanI siddhi paNa thaI zake. bhale vRkSamAM vRkSa-Avacchedana saMpUrNavRkSamAM vyApIne rahelo koI saMyoga na maLe. paraMtu saMyogasAmAnya to [= te vRkSAvayavomAM rahelA badhA saMyogo to) vRkSa-Avacchedana vRkSamAM rahelA che ema kahI zakAya. jema AkhA upAzrayamAM koIpaNa eka mANasa to vyApIne rahevAno nathI. paNa 2000 mANaso AkhA upAzrayamAM beThelA hoya tyAre "upAzrayamAM sarvatra mANaso che." eTale ke "upAzrayatAvacchedana mANasa sAmAnya che." ema ahIM vyavahAra karAya ja che. ema paNa kahI zakAya che. che Ama pUrvapakSa "vRkSatva saMyogasAmAnyAbhAvAvacchedaka saMyogasAmAnyAnavacchedakavAtu" anumAna kare to ame "vRkSatva saMyogasAmAnyAbhAvavacchedaka saMyogasAmAnyAbhAvAnavacchedasvAtu" anumAna karazuM. ke jo pUrvapakSa ema kahe ke "vRkSamAM saMyogasAmAnyAbhAvAnavacchedatyuM che ke nahIM" e siddha karavAnuM bAkI che mATe tamAruM anumAna sAcuM na gaNAya" to sAme ame kahIzuM ke "vRkSatramAM saMyogasAmAnyAnavacchedakatva paNa che ke nahIM e siddha karavAnuM bAkI ja hovAthI tamAruM anumAna paNa sAcuM na gaNAya." Ama aprayojakatva dvArA pUrvapakSanuM anumAna khoTuM sAbita thAya che. dIdhitino grantha paNa A ja abhiprAyathI lakhAyelo che." (kecit mata pUrNa) ke jigadIzajIne A kecit matamAM asvarasa eTalA mATe che ke te pUrvapakSanA anumAnamAM koI upAdhi na kimaLatI hovAthI nirUpAdhikatva maLe che. ane e ja e pUrvapakSanA anumAnane sAcuM sAbita karI zake che. eTale chevaTe to svarUpAsiddhi doSa Apavo e ja ucita che. A pramANe ahIM saMpradAyavettAono mata dIdhitimAM batAvyo.] dIdhiti | navInAstu-'utpattikAlAvacchedena ghaTAdau guNasya,-pralayAvacchedena gaganAdau saMyogasya,-sAmAnyAbhAvo. vartata,- tathA ghumavatyA viraphlo vanasya'ih parvate nitambe hutAzano, na zikhare' iti pratIteH saMyogena dravyasyApyavyApyavRttitvAt, vRtteravyApyavRttitve,-vRttimato vyApyavRttitvasyAtyantamasambhAvitatvAcca / evaM pratiyogimatorapi kAla-dezayordeza-kAlabhedAvacchedena tadabhAvaH, tathA ca tattatsAdhyakAvyAptivAraNAya tt| nopAdeyaJca,-sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake, sAdhya-sAdhanabhedena ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 110 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 vyAptibhedAt'-iti vadanti / / 5 / / jAgadIzI -- *guNasyeti |-'saamaanyaabhaav' iti pareNAnvayaH / nanu 'AdyakSaNe ghaTe guNo nAstIti pratyakSamasambhavi; sannikarSAdyabhAvAt 'prathamakSaNe ghaTAdau guNo nAstIti vyavahArAdikaJca sandigdhaprAmANyakamataH sthalAntaramAha - *pralayAvacchedeneti / tadAnIM janyabhAvasattve pralaya eva vyAhanyeteti bhaavH| candrazekharIyAH atra navInAH itthaM svamataM pratipAdayanti-saMpradAyavidbhiH "kapisaMyogI etavRkSatvAt" ityanumAne pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaprayojanaM pratipAditaM / tadanantaraM pUrvapakSeNa saMyogI dravyatvAt ityanumAne, tatpadaprayojanaM pratipAditaM tasya khaMDanamapi granthakAreNa kRtam / asmAkaM tu matamidaM / pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAnupAdAne "ghaTa: guNavAn ghaTatvAt" iti atrAvyAptiH bhavati / tathAhi ghaTatvAdhikaraNe ghaTe utpattikAlAvacchedena guNAbhAvo vartate / tatpratiyogitAvacchedakaM eva sAdhyatAvacchedakaM iti avyAptiH / tadvizeSaNopAdAne tu ayaM gunnaabhaavH| svapratiyogiguNasamAnAdhikaraNaH eva, ghaTe dvitIyAdikSaNAvacchedena guNasya vartamAnatvAt / ataH nAvyAptiH bhavati *iti bhAvaH / nanu ghaTe utpattikAle guNasAmAnyAbhAvo vartate iti atra kiM pramANaM? "utpattikAlInaghaTo guNasAmAnyAbhAvavAn" iti pratyakSameva pramANaM iti cet na, yataH cAkSuSapratyakSakAraNaM cakSuHsaMnikarSo bhavati / utpattikAlIne ghaTe cakSuHsaMyogo na bhavati / yataH cakSuHsaMyogaH guNaH kAryarUpaH / tasya ca samavAyikAraNaM ghaTAdi bhavati / kAraNaM ca kAryAvyavahitapUrvavarti eva bhavati / tathA ca yadi utpattikSaNe ghaTacakSuHsaMyogaH utpAdayituM iSyate / tadA tatpUrvakSaNe ghaTasattA AvazyakI / sA ca nAsti ityato kAraNAbhAvAt na utpattikAle cakSuHsaMyogo bhavati / tadvinA ca utpattikAlInaghaTe "guNasAmAnyAbhAvavAn" iti pratyakSamapi na zakyam / tatpratyakSaM vinA ca utpattikAlInaghaTe guNasAmAnyAbhAvaH kena pramANena siddho bhavet? / na ca "guNasAmAnyAbhAvavAn utpattikAlIno ghaTaH" iti vyavahAraH eva tAdRze ghaTe guNasAmAnyAbhAvasAdhako bhaviSyati iti vAcyam / yasya vyavahArasya prayojakaM pramAtmakaM pratyakSaM bhavati, sa eva vyavahAro prAmANikaH manyate / / bhUtale ghaTaviSayakapramAtmakapratyakSaM eva "bhUtale ghaTaH" iti vyavahAre prAmANyaM sthApayati / atra ca "utpattikAlIno ghaTaH guNasAmAnyAbhAvavAn" iti pratyakSajJAnAbhAvAt tAdRzo vyavahAraH saMdigdhaprAmANyaka eva / ataH na tena vyavahAreNa ghaTe guNasAmAnyAbhAvaH sAdhayituM zakyaH iti cet ___ atrocyate / saMyogavAn dravyatvAt iti atra tadvizeSaNAnupAdAne'vyAptiH bhavati iti jJeyam / yato dravyatvAdhikaraNe / gagane mahApralayakAlAvacchedena ko'pi saMyogaH na vidyate / mahApralayatvaM nAma janyabhAvAnadhikaraNatvaM / sarve saMyogAH //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 111 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// janyabhAvapadArthAH eva, nityasya saMyogasyAnaGgIkArAt / tathA ca gagane mahApralayAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAvo vidyate / iti sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakIbhUtatvAt avyAptiH bhavati / kintu tadvizeSaNopAdAne na ko'pi doSaH / tatraiva gagane sRSTikAlAvacchedena saMyogasya vidyamAnatvAt gagane vartamAnaH saMyogAbhAvaH svapratiyogi-samAnAdhikaraNaH eva iti sana lakSaNaghaTakaH / ataH abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayo bhavati iti nAvyAptiH / yadi hi mahApralaye ko'pi saMyogo manyate, tadA janyabhAvAnadhikaraNatvarUpalakSaNasyaiva tatrAgapanAt sa mahApralaya eva na bhavet iti dhyeyam / candrazekharIyA: navyanAyiko: A bAbatamAM amArI mAnyatA A pramANe che. saMpradAyavettAo vigere-- "kapisaMyogI etavRkSa-Atu" mAM avyApti nivAravA mATe pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada " --ema mAne che. vaccenA pUrvapakSe "saMyogI dravyatvAtu" ityAdimAM avyApti nivAravA mATe "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" pada che" ema vAta karI. jenuM khaMDana paNa thaI gayuM. paNa amArI mAnyatA sAva judI che. ghaTaH guNavAnuM ghaTavA A sthale ghaTavAdhikaraNa evA ghaTamAM utpattikAlAvacchedana guNasAmAnyAbhAva maLe che. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka banavAthI avyApti Ave. te nivAravA pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada e ja ghaTamAM bIjI kSaNe to guNo rahevAnA ja che. eTale A ghaTamAM rahelo guNAbhAva e svapratiyogiguNone samAnAdhikaraNa ja bane che. ane mATe guNAbhAva na levAya. bIjA abhAvane laIne lakSaNa samanvaya thaI jAya prazna: "utpattikAlInaghaTamAM guNasAmAnyAbhAva che" enI sAbiti zuM? navInoH prathama kSaNIyaghaTamAM "guNasAmAnyAbhAvavAnuM ghaTaH" e pratIti ja temAM guNasAmAnyAbhAvanI siddhi karI Ape che. praznaH khoTI vAta. kemake pratyakSa pratye indriyasaMnikarSa kAraNa che. ghaTa sAthe cakSu saMyoga thAya to ja pachInI kSaNe ghaTapratyakSAdi thAya. have je kSaNe ghaTa utpanna thayo te ja kSaNe tenI sAthe cakSusaMyoga saMbhavato ja nathI. kemake siMyoga e guNAtmaka kArya che. ane tenuM samavAyikAraNa ghaTAdi bane che. have kAraNa to kAryanI avyavahitapUrvavarti hovuM joIe. jo ghaTotpatti kALe ja cakSusaMyoga rUpa kArya mAnavuM hoya to tenI pUrvapakSe ghaTarUpa kAraNanI hAjarI hovI joIe. e to che ja nahi. ane tethI prathamakSaNIyaghaTamAM cakSusaMyoga saMbhavato ja nathI. ane te saMyoga vinA "utpattikAlIno ghaTaH guNasAmAnyAbhAvavAnuM" e pratyakSa paNa asaMbhavI ja che. ane te pratyakSa na ghaTavAthI tenA dvArA ghaTamAM guNasAmAnyAbhAvanI siddhi karavAnI vAta paNa nirarthaka ja che. ke navIno utpattikAlIna ghaTamAM guNasAmAnyAbhAva che. evuM pratyakSa bhale na thatuM hoya paNa tevo vyavahAra to thAya ja che. ane e vyavahAra ja prathamakSaNIya ghaTamAM guNasAmAnyAbhAvano sAdhaka che. ki praznaH "A vyavahAra sAco che" e vAta mAnavAmAM ja zaMkA che. kemake koIpaNa sAcA vyavahAra pratye sAcuM jJAna prayojaka hoya che. ahIM sAcuM jJAna ja saMbhavatuM na hovAthI Avo vyavahAra sAco mAnI zakAto nathI. ane tethI e saMdigdhaprAmANyavALA vyavahArathI guNasAmAnyAbhAva siddha na thAya. Ama thavAthI ghaTavahetunA adhikaraNa ghaTAdimAM koIpaNa rIte guNasAmAnyAbhAva maLavAno ja nathI. eTale pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada na muko hatoya bIjA abhAvane laIne lakSaNa ghaTI jatuM hovAthI koI avyApti vigere doSa AvatA ja nathI. ahIM ghaTatva //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 112 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 dravyatva koIpaNa hetu laI zakAya. che navInaH to pachI saMyogI dravyatvAtu e sthAna lo. tyAM dravyanuM adhikaraNa AkAzAdi badhA ja che. have je mahApralaya thAya che. temAM koIpaNa kAryapadArtho vidyamAna hotA nathI. saMyogo badhA kArya rUpa hovAthI mahApralayamAM ekapaNa saMyoga hoto nathI. eTale dravyatvAdhikaraNa evA AkAzamAM mahApralayakALe to saMyogasAmAnyAbhAva ja hoya che. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka banavAthI avyApti Ave. paNa pratiyogi-asamAnAdhikaraNapada mukavAthI vAMdho na Ave. kemake gaganamAM mahApralayakAlAvacchedana rahelA saMyogAbhAvanA pratiyogI saMyogAdi to sRSTikAlAvacchedena te ja gaganamAM hatA. eTale e saMyogAbhAva svapratiyogisimAnAdhikaraNa hovAthI te na levAya. eTale ghaTAbhAvAdine laIne lakSaNa ghaTI jAya che. Ama A sthale avyApti nivAravA mATe "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" pada che. khyAla rAkhavo ke mahApralayamAM ekapaNa janyabhAvapadArtha hoto nathI. jo e tyAM hoya to e mahApralaya ja na gaNAya. kemake "ja bhAvapadArtha-anadhikaraNaeva mahApralayatva" evI tenI vyAkhyA che. jAgadIzI -- nanu mahApralaye mAnAbhAvAttadavacchedenetyayuktamata Aha -*ttheti| candrazekharIyAH nanu mahApralayo na sarveSAM abhimtH| ataH mahApralaya eva mAnAbhAvAt tadavacchedena: saMyogasAmAnyAbhAvakathanamapi anucitaM iti cet mA bhavatu ttsthle'vyaaptiH| kintu tadvizeSaNAnupAdAne vahnimAn / dhUmAt iti atraivAvyAptiH bhaviSyati / na ca dhUmAdhikaraNe parvatAdau vahni-abhAvasya asattvAt kathaM vahniabhAvamAdAyAvyAptiH zakyA? iti vAcyam / "iha parvate nitambe vahniH, na tu zikhare" iti pratItibalAt parvate / nitambAvacchedena vahnaH vidyamAnatAyAmapi zikharAvacchedena parvate vahni-abhAvo'sti / tathA ca yathA "vRkSe zAkhAvacchedena kapisaMyogaH mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvaH" iti pratItibalAt saMyogAdayo guNAH avyApyavRttayaH gaNyante / tathA niruktapratItibalAt saMyogena vartamAnAni dravyANi api avyApyavRttIni eva mantavyAni / tathA ca dhUmAdhikaraNe parvate. vartamAnasya zikharAvacchedena vahni-abhAvasya pratiyogitAyAH avacchedakaM eva vahnitvaM iti bhavati / prtiyogysmaanaadhikrnnpdaanupaadaane'vyaaptiH| - candrazekharIyAH praznaH "mahApralaya" nAmano koI padArtha hovAmAM ja koI pramANa nathI. kemake badhAne Avo mahApralaya mAnya nathI banato. ane te sivAya to gaganAdimAM koIne koI saMyoga hoya ja che eTale saMyogAbhAva hatyadhikaraNamAM maLavAno ja nathI. eTale pelA vizeSaNa vinA paNa ghaTAbhAvAdine laIne lakSaNa samanvaya saMbhave che. navInaH javA do e vAta. parvato vahnimAnuM dhUmatu e sthale e vizeSaNa vinA avyApti Avaze. praznaH parvata mAM to vahni hovAthI teno abhAva lakSaNaghaTaka banavAno ja nathI. ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 113 , ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// navIno: nA. jema saMyogAdiguNo e dravyamAM avyAkhavRtti che. tema dravyo paNa saMyogasaMbaMdhathI potAnA adhikaraNamAM avyApyavRtti ja che. jema vRkSamAM zAkhAvacchedana kapisaMyoga ane mUlAvacchedena tadabhAvanI pratIti thatI hovAthI saMyogane avyApyavRtti mAnela che. tema vRkSamAM zAkhAvacchedana kapi ane mUlAvacchedana kapi-abhAva evI pratIti thavAthI kapi vigere dravyo paNa avyApyavRtti ja mAnavA joIe. parvatamAM paNa nitaMbadezAvacchedana vitrinI ane zikharAvacchedena vahni-abhAvanI pratIti thAya ja che. eTale saMyogasaMbaMdhathI rahenArA dravyo paNa saMyogasaMbaMdhathI avyApyavRtti ja che. ane eTale dhUmAdhikaraNa parvatAdimAM zikharAvacchedana vahni-abhAva maLI jAya. eTale avyApti Ave. paNa "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" pada mukavAthI te Apatti na Ave. kemake A kevadvi-abhAva to potAnA ja pratiyogI vatine parvatamAM samAnAdhikaraNa ja che. parvatamAM nitaMbAvacchedana vahni che ja. eTale ghaTAbhAvAdine laIne lakSaNa ghaTI jAya. A vAta yogya paNa che. kemake kapisaMyoga mAtra zAkhAmAM mAnavo ane kapi AkhA vRkSamAM mAnavo e to mUDhatA ja lAge che. jAgadIzI -- nanUktapratIti:-parvatavRttihutAzanAvacchedakatvAbhAvaM zikhare zikharAvacchinnaparvatavRttitvAbhAva vA hutAzane'vagAhate na tu parvate hutAzanAbhAvamiti yadi brUyAttadA'pyAha- *vRtteriti* / -vRtteH sambandhasya vRttimataH sambandhavataH tathA ca 'yo yadavacchedena yadIyayatsambandhAbhAvavAn sa tadavacchedena tasya tatsambandhAvacchinnAbhAvavAniti'vyAptyA zikharAvacchedena saMyogasambandhAvacchinna-valyabhAvasiddhiriti bhAvaH / / // // //// // // // // //// // // // //// //// // // // // // // __candrazekharIyAH nanu "iha parvate nitambe vahniH na tu zikhare" iti pratIteH ayameva artho jJeyaH yat "shikhrH| parvate vartamAnasya vahnaH avacchedako na bhavati" iti / athavA "hutAzanaH zikharAvacchinnaparvatanirUpitAdheyatA'bhAvavAn": iti artho vAcyaH / na "parvate vahila-abhAvaH" iti arthaH / tathA ca anayA pratItyApi parvate vahni-abhAvo na siddhyati iti cet aho kadAgrahakaluSitatA yuSmAkaM / zAkhAyAM vartamAnaH kapisaMyogaH vRkSe avyApyavRttiH yuSmAbhiH kathyate, tatraiva ca zAkhAyAM tenaiva saMyogena vartamAnaH kapistu bhavadbhiH vRkSe vyApyavRttiH kathyate / evaM vRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvo *kathyate bhavatA / kintu tatra mUle kapyabhAvaH na kathyate iti sarvathA'nucitamidaM bhavatAM kathanaM / / - ayaM bhAvaH "yo yadavacchedena yadIyayatsambandhAbhAvavAn sa tadavacchedena tasya tatsambandhAvacchinnAbhAvavAn iti vyAptiH / yathA vRkSaH mUlAvacchedena kapIyasaMyogasambandhAbhAvavAn, sa vRkSaH mUlAvacchedena saMyogasambandhena kapyabhAvavAn / [kapeH saMyogAvacchinnAbhAvavAn iti] parvatazca zikharAvacchedena vahnIyasaMyogAbhAvavAn iti sa parvataH zikharAvacchedena / saMyogasambandhena vahni-abhAvavAn siddhyati / tathA ca tadvizeSaNAnupAdAne dhUmAdhikaraNe parvate sAdhyAbhAvasya parvatAvacchedena vidyamAnatvAt avyAptiH bhavatyeva / anumAnAkArastu ayaM parvata: zikharAvacchedena saMyogena vni-abhaavvaan| zikharAvacchedena vahnIyasaMyogAbhAvAt / yandrazemarIyA: prazna: tame "iha parvate nitambe vahniH na tu zikhare" se pratAtinA AdhAre pasnine 59 // //// // //// // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 114 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // //// //// //// // ////// // avyApyavRtti mAno cho. arthAtu" parvata zikharAvacchadena vahni-abhAva" evo artha tame karo cho. paNa A pratItino artha judo ja che. "zikhara e parvatamAM rahenArA vatrino avacchedaka nathI" eTalo ja eno artha thAya che. athavA to "zikharAvacchinnaparvatamAM vahni vRtti nathI" eTalo ja eno artha thAya che. paNa zuddhaparvatamAM vahnino abhAva che" evo artha to thato ja nathI. ane eTale hatyadhikaraNa parvatamAM vahni-abhAva laI zakAto 14 nathI. huM navInoH amane to tamArI A vicitratA samajAtI nathI. jo vahnino saMyoga e pote parvatamAM avyAkhavRtti hoya. to e ja saMyoga saMbaMdhathI rahenAro vahni e parvatamAM zI rIte vyApyavRtti hoI zake? meM vyApyavRtti Dovo saMbhavato 4 nathI. mAzaya meM yaH yadavacchedena...."4 parvata zirAvana , vidgIya evA saMyogasaMbaMdhanA abhAvavALo che. to e parvata zikharAvacchedana saMyogasaMbaMdha-avacchinnavahninA abhAvavALo gaNAya ja . A vyAptine anusAra parvatamAM zikharavacchedana saMyogasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka evo vahni-abhAva siddha thAya che. // // jAgadIzI -- nnuuktvyaaptaavpryojktvm| anyathA tulyanyAyena 'yo yadIyayatsambandhavAna sa. tatsambandhena tadvAniti' vyAptyA('pi) kuNDAdisaMyogino badarAdeH saMyogena kuNDAdimattvApatterityuktAvAha *-*evamiti / (bheda: vizeSaH / ) ghaTavatyapi kAle 'idAnIM tantau na ghaTa' iti pratItyA tantvavacchedenaitatkAle ghaTAbhAvaH, tathA ghaTavatyapi kapAle ghaTanAzadazAyAM - 'idAnImiha kapAle na ghaTa' ityAdyanubhavAta tatkAlAvacchedena [kapAle] ghaTasya sAmAnyAbhAvaH sidhyti| . candrazekharIyAH nanu uktavyAptau'prayojakatvaM eva doSaH / anyathA tulyayuktyA idamapi zakyate vaktuM yat "badara saMyogena kuMDavAn kuMDIyasaMyogavatvAt" iti / yatra yadIyayatsambandhaH tatra tatsambandhena tadvatvam / yathA bhUtale. ghaTIyasaMyogasambandhaH vartate, tatra ca saMyogena ghaTo'pi vartate / evaM ca "badaraH saMyogena kuMDavAn" ityapi vaktuM zakyeta / na ca tadiSTaM / tasmAt bhavaduktAnumAnamaprayojakatvadoSaduSTamevAbhimantavyam iti / atra idamavadheyam tulyanyAyaH pUrvapakSaNa, navIna kathitavyAptiM prati uktaH / sa ca itthaM bhavati / navInakathitA vyAptiH iyaM asti yat "yaH yadavacchedena yadIyayatsambandhAbhAvavAn, sa tadavacchedena tena sambandhena tadabhAvavAn" iti / yathA yaH parvataH zikharAvacchedena vahnIyasaMyogasambandhAbhAvavAn, sa zikharAvacchedena saMyogena vahni-abhAvavAn / pUrvapakSeNa ca sAdhya-sAdhanaghaTakasthale'bhAvazabda *dUrIkRtya bhAvazabdaM nivizya vyAptiH proktAH yathA "yo yadavacchedena yadIyayatsambandhavAn sa tadavacchedena tena sambandhena tadvAn" iti / yathA parvato nitambAvacchedena vahnIyasaMyogavAn sa tadavacchedena saMyogena vahnimAn iti / atra yadyapi jAgadIzyAM pUrvapakSoktavyAptau "yadavacchedena tadavacchedena" iti pade na dRzyate / tathApi te dve pade grahItavye eva / na tayorgrahaNe kazciddoSaH / tathA ca tulyanyAyena "badaraH svAvayavAvacchedena kuMDIyasaMyogavAn" iti "badaraH svAvayavAvacchedena / saMyogena kuMDavAn" iti ApattiH durvArA eva iti bhaavH| ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 115 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// //// ////// ////// //// // //// // // //// //// //// // //// // //// // //// * evaM ca tRtIye api sthAne parvate vahni-abhAvasyAprasiddhyA tadvizeSaNaM vinA'pi abhAvAntaramAdAyaiva lakSaNasamanvayaH / saMbhavati iti atrAnumAne tadvizeSaNaM sArthakaM na bhavati iti pUrvapakSAbhiprAyaH / . navInAstu tadanumAnamapi parityajya caturtha-paJcamAnumAnapratipAdanAya bhUmikAmAracayanti-"idAnIM bhUtale ghaTaH" iti pratItyA "etatkAle bhUtalAvacchedena ghaTo'sti" iti siddhyati / tathaiva idAnIM "tantuSu na ghaTaH" iti pratItyA etatkAle . tantvavacchedena ghaTAbhAvo'pi siddhyati eva / evaM ca ghaTavati api kAle tantvavacchedena ghaTAbhAvaH siddhyati / tathA yatra dvitIyaprahare ghaTo dhvastaH, tatra prathamaprahare kapAlaM samavAyena ghaTavat asti / tadeva kapAlaM dvitIyaprahare ghaTAbhAvavat / asti / tathA ca prathamapraharAvacchedena ghaTavati api kapAle dvitIyapraharAvacchedena ghaTAbhAvo'sti / etannirUpaNena idaM / siddhaM yat pratiyogimati api kAle dezabhedena pratiyogyabhAvo bhavati / pratiyogimati api deze kAlabhedena pratiyogyabhAvo. bhavati / tathA ca "kAlo ghaTavAn etatkAlatvAt" iti atra kAlikena ghaTasya sAdhyatAyAM bhavati avyaaptiH|| hetvadhikaraNe kAle tantvavacchedena ghaTAbhAvo vartate / tatpratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakaM iti avyAptiH / evaM "kapAlaM ghaTavat ghaTadhvaMsAt" iti atrApi ghaTadhvaMsahetumati kapAle ghaTanAzakAlAvacchedena ghaTAbhAva eva vartate / / tatpratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakaM ghaTatvaM iti avyAptiH / pratiyogyasamAnAdhikaraNapadopAdAne tu na ko'pi doSaH / yataH kAle vartamAnaH tantvavacchedena ghaTAbhAvaH svapratiyogighaTasamAnAdhikaraNa eva iti na sa lakSaNaghaTakaH / / kapAle vartamAno ghaTanAzakAlAvacchedena ghaTAbhAvo'pi svapratiyogighaTasamAnAdhikaraNa eva, kapAle ghaTakAlAvacchedena ghaTasya satvAt / ataH tatrApi na sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH iti atra sthaladvaye'pi abhAvAntaramAdAya lkssnnsmnvyH| bhvti| huM candrazekharIyA: praznaH tamArI "yo yaduvaccha dena yadIyayasaMbaMdhAbhAvavAnuM sa tadavaccha dena tasya tatsaMdhApachi pAna" mA vyAptimA prayo4.4. hopa cha. arthAt "astu hetuH mAstu sAdhyaM ko doSa" evI vyabhicAra zaMkAno nivAraka koI anukUlatarka tamArI pAse nathI. bAkI to A nyAyathI evI paNa vyApti panAvI zaze 3 "yo yadIyayatsambandhavAn sa tatsambandhena tadvAn" ane to pachI 542=jora se raaysaMyogasaMbaMdhavALo che. to bora e saMyogasaMbaMdhathI kuMDavALo che. ema mAnavAnI Apatti Ave. paNa e iSTa nathI. to e ja rIte A tamArI vyApti paNa khoTI ja mAnavI joIe. ma jyA vo 3 navyA mAlI vyApti mA cha / yaH yadavacchedena yadIyayatsambandhAbhAvavAn sa. tadavacchedena tasya tatsambandhAvacchinnAbhAvavA byAre prshn|re yaH yadavacchedena yadIyayatsambandhAbhAvavAn sa. tatsambandhena tadvAn ama. tulyanyAya saIne vyApti mApI cha. mAmA tulyanyAya merIta navInobhe "tasya tatsaMbaMdhena abhAva" lIdho. to praznakAre tasya tatsaMbaMdhena sadbhAva lIdho. Ama navInonI vyAptimAM beya bAju abhAva kADhI nAMkhIne praznakAre navI vyApti batAvI. ane e rIte tulyanyAya gaNAya. paNa pAcho prazna thAya ke "navInoe to yadavacchedena tadavacchedana" e zabdo mukela che. jyAre prazanakAre to enA vinA ja vyApti banAvI che. to A tulyanyAya zI rIte gaNAya? to enI sAme samajI levAnuM ke "yaH yaduvacchedana yadIyayasaMbaMdhavAnu" sa tadavacchedana tatsaMbaMdhena taDvAn evI ja prazanakAranI vyApti che. arthAtu praznakAra paNa yadavacchedana.. e //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 116 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH 5 pado laIne ja vyApti Ape che. ane eTale tulyanyAya jAya che. badara e yadavacchedena kuMDIyasaMyogasaMbaMdhavAn che. te badara tadavacchedena tatsayogena kuMDavAnu mAnavAnI Apatti Ave che. je koIne iSTa nathI kemake bada2 koIpaNa dezAvacchedena kuMDavAnu saMyogasaMbaMdhathI banato ja nathI. eTale navInonI ya yavavacheTena yalIyayAnvandhAmAvavAn sa tavavatjhevena tatsamvandena tavamAvavAnuM-e vyApti ane praznakAnanI "yaH yavavaSlevena yavIyayatsambandhAbhAvavAn sa tavavatjhevena tatsamvandena tAn evI vyApti mAnavAnI. eTale tulyanyAya ghaTI jAya che. mULavAta para AvIe. A rIte avyApti na AvatA peluM vizeSaNa nirarthaka ja banI 2he che. navIno: eka vAta khyAla rAkho. yadabhAvapratiyogivAn kAla e dezAvacchedena tatpratiyogi-abhAvavALo hoya che. yadabhAvapratiyogivAn deza e kAlAvacchedena tatpratiyogi-abhAvavALo hoya che. dhAro ke 12 vAgyAnA samaye ghaTa bhUtala upara che. to "vAnI mUtane ghaH" evI pratIti thAya che. ane tenA AdhAre ja te kAla ghaTavAnu gaNAya che. tema e ja kALe "idAnIM tannau na ghaTaH" e pratIti dvArA te ja kALamAM ghaTAbhAvanI siddhi paNa thaI ja zake che. Ama bhUtalAvacchedena ghaTavAn kALamAM tantu-avacchedena ghaTAbhAva 2he che. e vAta sAbita thAya che. e ja rIte 12 vAge ghaTa phuTyo to 10 vAgye e kapAla ghaTavAnuM hatuM. ane 12 vAge e kapAla ghaTAbhAvavAnu che. arthAt 10 vAgyAnA kALanI apekSAe ghaTavAnuM kapAlamAM 12 samayAvacchedena ghaTAbhAva siddha thAya che. ane A vAta "vAnI (12 vAge) pAne na ghaTa" evA anubhavathI siddha thAya che. Ama be vAta siddha thaI ke, taddezAvacchedena pratiyogimAn kAla tadanyadezAvacchedena pratiyogi-abhAvavAnu bane. bhUtalAvacchedena ghaTavAn kAla bhUtalabhinnatantu-avacchedena ghaTAbhAvavAnu bane. tatkAlAvacchedena pratiyogimAna deza tadanyakAlAvacchedena pratiyogi-abhAvavAn bane. 10 kAlAvacchedena ghaTavAna kapAla 12 kAlAvacchedena ghaTAbhAvavAnuM bane. ane eTale "samayo ghaTavAn tAnAt" ane "pAnaM ghaTavat ghaTadhvaMsAt" A sthAnomAM avyApti Ave. etatkAlatvAdhikaraNa etatkAlamAM tandu-avacchedena ghaTAbhAva maLI ja jAya. ghaTadhvaMsAdhikaraNa kapAlamAM *ghaTanAzakAlAvacchedena ghaTAbhAva maLI ja jAya. ane te abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka ghaTatva bane. Ama avyApti Ave. paraMtu pratiyogi-asAmAnAdhikaraNapada mukavAthI vAMdho na Ave. kemake etatkAlamAM bhUtalAvacchedena ghaTa rahelo hovAthI etatkAlamAM tantuavacchedena rahelo ghaTAbhAva e svapratiyogisamAnAdhikaraNa bane che. mATe ghaTAbhAva na levAya. tema kapAlamAM ghaTakAlAvacchedena ghaTa rahelo hovAthI temAM rahelo ghaTAbhAva (vyaMsAdi rUpa) e paNa svapratiyogisamAnAdhikaraNa hovAthI te ghaTAbhAva lakSaNa ghaTaka na bane. ane eTale bIjA abhAvane laIne lakSaNasamanvaya thaI jAya. jagadIza -- na ca 'idAnIM tantuSu na ghaTa' ityAdipratIteretatkAlAvacchedena tantuSveva ghaTAbhAvo //////////////////// //////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 117 ////////////////// Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 viSayo -na [tu] tantvavacchedenaitatkAle tatheti vAcyam; / candrazekharIyAH nanu "idAnIM tantuSu na ghaTaH" iti pratItiH na etatkAle tantvavacchedena ghaTAbhAvaviSayikA, kintu tantuSu etatkAlAvacchedena ghaTAbhAvaviSayikA / tathA ca ghaTavati kAle ghaTAbhAvasyAvidyamAnatvAt tadvizeSaNaM vinA'pi lakSaNasamanvayo bhaviSyati iti cet yandrazemarIyA: pUrvapakSa: idAnIM tantuSu na ghaTaH anI artha "etatkAle tantu-avacchedena ghaTAbhAva" ma ta 42 cho. 59 me 12 / 72 nathI.. ma anI artha bheTalo 4 thAya cha ? "etatkAlAvacchedena tantuSu ghaTAbhAvaH": arthAt kAlamAM to ghaTAbhAva raheto ja nathI. mATe e laI zakAvAno ja nathI. jAgadIzI -- tantuSu ghaTAbhAvasya vyApyavRttitayA etatkAlasya tadavacchedakatvAvagAhane, uktprtiitebhrmtvaapaataat| * candrazekharIyAH na, tantuSu ghaTAbhAvo vyApyavRttirasti / ataH yadi bhavaduktaM svIkriyate tadA tu "tantuSu etatkAlAvacchinno , ghaTAbhAvaH " ityeva pratItyartho bhavet / kintu ghaTAbhAvasya vyApyavRttitayA tasmin kiJcidavacchinnatvaM na bhavati / ataH etatkAlAvacchinnatvAbhAvavati ghaTAbhAve etatkAlAvacchinnatvaviSayikA sA pratItiH bhramajJAnameva bhavet / na ca tad iSTaM / / ataH na sa arthaH smucitH| che candrazekharIyAH navInaH takhtaomAM ghaTAbhAva e vyApyavRtti che. ane vyAkhavRtti padArtho koIthI paNa avacchinnavRttivALA nathI hotA. eTale ja jo "etatkAlAvacchedena tantuSa ghaTAbhAva" mAnazo, to e ghaTAbhAva etatkAlAvacchinna banavAthI AvI pratIti e bhrama mAnavAnI Apatti Avaze. kemake e pratIti to etatkAlAdiavacchinnatvAbhAvavALA ghaTAbhAvamAM etatkAlAvacchinnatvanI pratIti che. mATe ja phAnI tattvaSa e pratAtino artha etatkAle tantvacchedena ghaTAbhAvaH me 4 425o Thayita cha. * jAgadIzI -- na ca tathA'pyetatkAlavRttighaTAbhAva eva tantuSu bhAsatAM tatreti vAcyam; kAlasya pratiyogikukSAvagrahe'pi tAdRzapratItestantvavacchedena samaye ghaTAbhAvAvagAhitvasyAnubhavasiddhatvAditi bhAvaH / / . candrazekharIyAH nanu "etatkAlavRttiH yaH ghaTaH tadabhAvastantuSu vartate" ityevArtho vAcyaH / tathA ca atra ghaTAbhAve etatkAlAvacchinnatvaM na bhAsate iti na iyaM pratItiH bhramarUpA bhavet iti cet na, bhavaduktarItyA "etatkAlavRttitvaviziSTaghaTasya abhAvaH tantuSu bhAsate" iti manyeta yadi, tadA yadA etatkAle ghaTavRttitvasya jJAnaM na bhavati [viziSTaghaTAtmakapratiyogikukSau . etatkAlo na jJAyate iti yAvat] tadA pratiyogijJAnAbhAvAt tadabhAvajJAnaM api na bhavitum arhati / kintu etatkAlavRttitvaviziSTaghaTasyAjJAnakAle'pi "idAnIM tantuSu na ghaTaH" iti pratItirbhavatyeva / ataH sA pratItiH siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 118 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 etadkAle tantvavacchedena ghaTAbhAvaviSayikA eva mantavyA / tathA ca prAguktarItyA'vyAptirbhavatyeva / ayamAzayaH-pratiyogijJAnaM vinA tadabhAvajJAnaM na bhavati / ato asyAH "idAnIM tantuSu na ghaTaH" iti pratItyA arthaH "etatkAlavRttitvaviziSTaghaTAbhAvaH tantuSu" ityAkArakaH yadi svIkriyate / tadA tu etatkAlavRttitvaviziSTaghaTAtmakapratiyogijJAnaM eva prathamaM bhavet / tadanu eva tadabhAvajJAnaM bhavet, nAnyathA / kintu paramArthatastu kevalaM etatkAlajJAnAt ghaTajJAnAcca etatkAlavRttitvaviziSTaghaTAtmakapratiyogijJAnaM vinApi niruktA pratItirbhavatyeva / ataH sA asmaduktArthakA eva mantavyA iti bhaavH| candrazekharIyAH praznaH A pratItino evo artha karIe ke "etatkAlamAM vRtti je ghaTa che. teno abhAva tattvamAM che." to AmAM koI vAMdho na Ave. ghaTAbhAva e etatkAlAvacchinna tarIke paNa na dekhAvAthI A pratIti bhrama mAnavAnI Apatti paNa na Ave. ane A rIte "kAlamAM ghaTAbhAva che" e vAta paNa khoTI Thare. huM navInaH Ano artha e ke etatkAlavRttitvaviziSTaghaTa e pratiyogI tarIke bhAse che. eTale etatkAla e pratiyogitAghaTaka tarIke banelo che. paNa je vakhate 'ghaTa e etatkAlavRtti che' evuM jJAna nathI hotuM. eTale ke tAla meM pratiyogighaTa tarI 049||yeto nathI. Doto te vamate 59"idAnIM tantuSu na ghaTaH" pratAli thAya ja che. have jo tamArA kahyA pramANe mAnIe to A pratIti thaI ja na zake. kemake etatkAlavRttitvaviziSTaghaTAtmaka pratiyogInuM jJAna ja na hovAthI tadaMbhAvanI pratIti paNa thaI na zake. abhAvanA jJAna pUrve pratiyogInI upasthiti 432rI cha. mATe 4 tamArI bAta mAnI na 25. bheTale 5252 to "etatkAle tantvavacchedena ghaTAbhAvaH" mevo 4 artha 72vo mathita che. ___ jAgadIzI -- *tathA ceti |-gunnvt saMyogavadvA dravyatvAt, vahnimAn dhUmAt, samayo ghttvaan| etatkAlatvAt, kapAlaM ghaTavat ghttdhvNsaadityaadaavvyaaptivaarnnaayetyrthH| *taditi* asamAnAdhikaraNAntamityarthaH / *nopAdeyaJceti* ___ candrazekharIyAH tathA ca dIdhitigranthAnusAreNa navInapratipAditAni paJcAnumAnAni bhavanti / guNavAn drvytvaat| ghaTatvAdvA, saMyogavAn dravyatvAt, vahnimAn dhUmAt, samayo ghaTavAn etatkAlatvAt, kapAlaM ghaTavat ghaTadhvaMsAt iti / / jAgadIzyAM tu prathamAni trINi anumAnAni pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM vinApi vyAptilakSaNasamanvitAni yena tena prakAreNa pratipAditAni / caramadvayAnumAne eva tadvizeSaNAghaTitam vyAptilakSaNaM avyAptaM bhavati iti tadvAraNAya lakSaNe tadvizeSaNaM deyam iti navInAnAmAzayaH / navInA: punaH kathayanti-yatra sarvathaiva vyApyavRtti sAdhyaM bhavati tatra idaM vizeSaNaM na vyAptilakSaNe nivezyam / kintu avyApyavRttisAdhyakasthale eva nivezanIyam / ////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 119 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke candrazekharIyAH Ama kula dIdhitie pAMca anumAno navInanA mukhe batAvyA. (a) guNavAnuM dravyatAtu ghaTatvAt (b) saMyogavAn dravyatvAt (c) pasnimAn dhUmAt (d) samayo ghaTavAn bhetattatvAt (e) sms ghaTavat ghaTadhvasAtu dIdhitinA kahevA pramANe A pAMceya anumAnomAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNapada vinAnuM lakSaNa avyApta bane che. emAMthI jAgadIzImAM prathama traNa anumAnomAM avyAptinirAkaraNa judI judI rIte bitAvyuM. paNa chellA be anumAnomAM to sutarAM avyApti Ave ja che. have navIno kahe che ke je vastu je dharma dvArA je saMbaMdha dvArA vyAkhavRtti hoya te vastu te dharma ane te saMbaMdhathI jyAM sAdhya hoya tyAM A vizeSaNa levAnI koI jarUra nathI. jAgadIzI -- yena rUpeNa yena sambandhena ca yad vyApyavRtti tena sambandhena [tena rUpeNa] tatsAdhyatAyAM, nopAdeyamityarthaH / tena saMyogatvenAvyApyavRtterapi saMyogasya samavetatvena sAdhyatAyAM kAlikatayA'vyApyavRtterapi. dravyatvasya samavAyena sAdhyatAyAJca '-pratiyogivaiyadhikaraNyaM-' nopaadeymiti| candrazekharIyAH nanu dIdhityAM "sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake nopAdeyam" iti navInamatanirUpaNe proktaM / kintu na: taducitam samavetavAn dravyatvAt iti atra samavetasAdhyaM vyApyavRtti eva / svAdhikaraNe svarUpasambandhena vartamAnasyAbhAvasyApratiyogi vyApyavRtti kathyate / samavetapadArthazca svAdhikaraNe dravyAdau vartamAnasya ghaTAdyabhAvasyApratiyogi eva bhavati iti samavetasAdhyaM vyApyavRtti / kasminnapi ghaTapadAdidravye paTAbhAvAdayaH vaktuM zakyAH, kintu samavetAbhAvo na zakyate vaktuM / yataH sarvatra jAtyAdayaH samavetA vidyante eva / ataH samavetasAdhyaM vyApyavRtti / tatsAdhyake ca pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM yadi nocyate, tadA atrAnumAne yadyapi nAvyAptiH / kintu samavetasAdhye saMyogo'pi antarbhUta eva iti saMyogo'pi vyApyavRttireva prasajyeta / tathA ca "saMyogI dravyatvAt" ityatrApi vyApyavRtti eva sAdhyaM / mantavyam / ataH atra na tatpadaM lakSaNe nivezyam / tathA ca dravyatvAdhikaraNe gagane mahApralayakAlAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAvo'sti iti sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt avyAptirbhavati iticet / yadvastu yena dharmeNa vyApyavRtti tad vastu tena dharmeNa yatra sAdhyaM, tatraiva tadvizeSaNam nopAdeyam ityarthakAraNAt naI ko'pi doSaH / saMyogaH svAdhikaraNe gagane svarUpeNa vartamAnasya mahAkAlAvacchedena saMyogasAmAnyAbhAvasya pratiyogI bhavati na tu apratiyogI iti / tathA ca saMyogaH saMyogatvena dharmeNa yatra sAdhyaM, tatra "saMyogI dravyatvAt" iti atra tadvizeSaNaM upAdeyameva / tathA ca gagane vartamAnaH saMyogasAmAnyAbhAvaH svasRSTikAlAvacchedena saMyogavati gagane vartate / / ataH sa "pratiyogi-samAnAdhikaraNaH" iti na sa gRhyate ataH abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayaH / gagane ghaTatvAdyabhAvaH / pratiyogyasAmAnAdhikaraNaH prasiddhaH / | candrazekharIyAH Azaya e che ke dIdhitimAM ema lakhyuM che ke sarvathA vyApyavRtti sAdhya je anumAnamAM hoya tyAM lakSaNamAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada mukavAnI koI jarUra nathI. paNa jo A ja pramANe mAnavAnuM hoya ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 120 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //// // // //// // // // // //// //// // // // // //// //// // // //// //// // // ////// hato jyAM "samavetavAna dravyatva" e sthAna che. e sthale dravyatAdhikaraNamAM koIpaNa kALe samaveta to koIne koI maLaze ja. utpattikALe paNa dravyamAM dravyatyAdi jAtio samaveta che ja. ane tyArabAda saMyoga, rUpa, rasAdi samaveta che. eTale ahIM samaveta sAdhya e vyAkhavRtti gaNAya. kemake "vyApyavRtti svAdhikaraNe svarUpasaMbaMdhathI rahenAra evA aMbhAvano apratiyogI." evo artha thAya che. samavetapadArthanA adhikaraNamAM samavetAbhAva koIpaNa kALe maLato ja nathI. paNa ghaTAdi-abhAva maLI zake. ane teno apratiyogI samavetapadArtha gaNAya eTale samaveta sAdhya e vyApyavRtti gaNAze. Ano artha e ke samaveta tarIke je Ave te badhA vyApyavRtti gaNAya. ane to to pachI saMyogaguNa paNa samaveta tarIke hovAthI tene ya vyApyavRtti mAnavo paDaze. ane tethI saMyogI dravyavAtuM e sthAne paNa pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada na mukI zakAya. ane to pachI tyAM to dravyamAM mahApralayAvacchedena saMyogAbhAva maLI jatA avyApti ja Ave. che A mATe jagadIzajI kahe che ke "ya vastu yena rUpeNa (dharmena) vyAvRtti, tad varaMtu tenA gharmena sAthaM yatra mavati tatra pharva vizeSa nopAyamU" saMyoga e samatatvena dharmeza vyApyavRtti che. to saMyoga jyAM samatatvanA dharmeNa sAdhya hoya tyAM peluM vizeSaNa na levuM. samavetavAnuM dravyatyAmAM saMyoga e saMyogatvena dharmeNa sAdhya che. tyAM to temAM vyApyavRttinI vyAkhyA nathI ghaTatI. kemake saMyoga e svAdhikaraNa=gaganamAM svarUpasaMbaMdhathI rahenAra evA avacchinnasaMyogAbhAvano pratiyogI che. eTale jyAM saMyoga saMyogatvena dharmeNa sAdhya haze tyAM to pratiyogi-asAmAnAdhikaraNa pada mukavuM ja jethI koI vAMdho na Ave. e rIte ghaTa samavAyena dravyavAna ghaTatvanuM e sthale dravyatva e svAdhikaraNamAM svarUpasaMbaMdhathI rahenAra guNatvAbhAvAdino apratiyogI ja che. ghaTatAdhikaraNaghaTamAM svarUpasaMbaMdhathI dravyatvAbhAva to maLavAno ja nathI. Ama A sAdhya e dravyatatvena dhaNa vyAkhavRtti ja che. che paNa to pachI ghara: itina dravyatvavAna ghaTavA ahIM paNa dravyatva e dravyatatvena dhaNa ja sAdhya che to pachI ahIM paNa peluM vizeSaNa mukavAnuM na rahe. ane to pachI ghaTatAdhikaraNa ghaTamAM bhale samavAyathI dravyatva hoya. paNa e dravyatva kAlikasaMbaMdhathI guNamAM rahela che. ane te guNamAM rahela dravyatvano to A ghaTamAM abhAva ja che. eTale ghaTamAM A rIte dravyavAbhAvasAdhyAbhAva maLI jatA avyApti AvavAnI ja. che eTale navo pariSkAra eTalo karavo ke vastu thenapena ghena savadhena vyAkhyavRtti, tat vastu tena veLA hitena sampanvena yatra saa tatra rUTuM vizeSa nopAveyam | dravyatva jyAre samavAyasaMbaMdhena dravyatRtvarUpeNa sAdhya hoya che tyAre te vyAkhavRtti ja che. je joI gayA. paNa jyAre e dravyatva kAlikena sAdhya hoya. tyAM to e avyAkhavRtti ja banaze. kemake e dravyatva svAdhikaraNa evA AkAzamAM rahelA kAlikasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka evA dravyavAbhAvano pratiyogI ja bane. nitya vastuomAM kAlikathI koI vastu na rahetI hovAthI tadabhAva ja tyAM maLI jAya. eTale e dravyatva kAlikathI to avyApyavRtti ja hovAthI tyAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada mukavuM. eTale hatyadhikaraNa ghaTamAM guNAvacchedana vartamAna evo dravyavAbhAva e ghaTamAM rahenArA potAnA pratiyogI evA dravyatvane samAnAdhikaraNa hovAthI A dravyavAbhAva na levAya. ane bIjo abhAva laI lakSaNa samanvaya thaI jatAM avyApti na Ave. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 121 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 **** yena dharmeNa yena sambandhena "pahanuM prayozana jI rIte pe| uhevAya te khA prabhAso - yena dharmeza na sajIo to saMyogI dravyatvAt e sthale saMyoga e avyApyavRtti hovAthI tyAM peluM vizeSaNa levAnuM ja che. paNa to pachI samavetavAn dravyatvAt e sthale paNa samayeta tarIke saMyoga paNa sAdhyarUpa ja hovAthI A sthale paNa e vizeSaNa se 4 pa 4nuM me prayozana nathI. bheTale "yena dharmeNa " 56 che. saMyoga se saMyogatvena 3peeA bhyAM sAdhya, tyAM *te avyApyavRtti hovAthI te vizeSaNa levuM. ane saMyoga e samavetatvena jyAM sAdhya hoya tyAM te vyApyavRtti hovAthI te vizeSaNa na levuM. jagadIzI -- parantu samavAyena vyApyavRtterapi dravyatvasattvAde: kAlikena sAdhyatAyAM tadupAdeyameva / candrazekharIyAH nanu tathApi dravyatvavAn ghaTatvAt iti samavAyena dravyatvaM yatra sAdhyaM, tatra dravyatvaM svAdhikaraNe dravye svarUpeNa vartamAnasya ghaTAdyabhAvasya apratiyogi iti vyApyavRtti eva / paTAdidravye ghaTAdyabhAvo zakyate vaktuM, kintu kutrApi dravye samavAyena dravyatvAbhAvasya svarUpeNa vartamAnatvaM na zakyate vaktuM iti ghaTAdyabhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH / evaM ca dravyatvaM dravyatvatvena dharmeNa vyApyavRtti ityato dravyatvaM yatra dravyatvatvena dharmeNa sAdhyaM tatra lakSaNe tadvizeSaNaM nopAdeyaM iti phalitam / ////////////////////// ////////////// tathA ca kAlikena " dravyatvavAn ghaTatvAt" iti atrAvyAptiH / atrApi dravyatvaM dravyatvatvenaiva sAdhyaM iti atra lakSaNe tadvizeSaNaM nopAdeyameva / kintu evaM sati ghaTatvAdhikaraNe kAlikasambandhena guNe vartamAnasya dravyatvasya abhAvo bhavati iti ghaTatvAdhikaraNe kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya svarUpeNa vartamAnasya dravyatvAbhAvasya pratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakaM iti avyAptiH iti cet na, yad vastu yena dharmeNa yena sambandhena vyApyavRtti, tavastu tena dharmeNa tena sambandhena ca yatrAnumAne sAdhyaM tatraiva tadvizeSaNaM nopAdeyaM iti arthakaraNAt na doSaH / dravyatvaM dravyatvatvena dharmeNa samavAyena sambandhena vyApyavRtti yadyapi bhavati / kintu dravyatvaM dravyatvatvena dharmeNa kAlika-sambandhena vyApyavRtti na bhavati / yato dravyatvaM svAdhikaraNe dravye kAlikAvacchinnapratiyogitAkasya svarUpeNa vartamAnasya dravyatvAbhAvasya pratiyogi bhavati / evaM ca dravyatvaM yatra kAlikena sAdhyaM tatra tu tadvizeSaNaM upAdeyameva, ataH nAvyAptiH, dravye : vartamAnasya niruktadravyatvAbhAvasya samavAyena svapratiyogidravyatvavati dravye samAnAdhikaraNatvAt / ataH na dravyatvAbhAvaH lakSaNaghaTakaH iti abhAvAntaram AdAya lakSaNasamanvayaH / athavA prakArAntareNApi jagadIzIniSTha "yena rUpeNa yena sambandhena" ityAdipadasya prayojanaM vaktuM zakyate / tathA hi-dIdhityAM "sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake lakSaNe tadvizeSaNaM nopAdeyaM" iti uktaM / saMyogazca saMyogatvena yatra sAdhyaH tatra sa avyApyavRttiH iti tatra tadvizeSaNaM upAdeyameva bhavati / saMyogasya avyApyavRttitvAt / tathA ca "samavetavAn dravyatvAt" iti atrAnumAne'pi tadvizeSaNaM upAdeyaM bhavati / na ca tatra tasya vizeSaNasya kimapi prayojanaM / tadvinaiva lakSaNaghaTanAt iti prAgevoktaM / ato jAgadIzyAmuktaM " yad vastu yena dharmeNa vyApyavRtti" iti / tathA ca saMyogaH saMyogatvena ////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 122 ////////////////////////// Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 dharmeNaiva avyApyavRttiH, samavetatvena dharmeNa tu vyApyavRttireva iti samavetasAdhyake na tadvizeSaNaM upAdeyam / evaM dravyatvaM dravyatvatvena dharmeNa kAlikena sambandhenAvyApyavRtti asti / ataH yad vastu yena dharmeNa vyApyavRtti... ityevocyamAne tu. dravyatvasyAvyApyavRttitvAt samavAyena dravyatvasAdhyakasthale'pi tadvizeSaNaM upAdeyaM bhavati / na ca tadiSTaM / samavAyena dravyatvasAdhyake tadvizeSaNaM vinApi lakSaNaghaTanAt tatra tadvizeSaNaM vyarthameva bhavet / ataH yad vastu yena dharmeNa yena sambandhena vyApyavRttiH... ityAdi nivezyam / dravyatvasya dravyatvatvena dharmeNa kAlikena sambandhena avyApyavRttitve'pi samavAyena vyApyavRttitvAt na tatra tadvizeSaNaM upAdeyam / yandrazeSazayA: sema "yena sambandhena" na jAme to sina dravyatvavAna ghaTatvAta sthala dravyatva meM kadravyatatvena avyAkhavRtti sAdhya hovAthI tyAM to e vizeSaNa lezuM ja. paNa e ja dravyatva dravyatatvena rUpeNa jyAM samavAyathI sAdhya haze tyAM paNa have A prati. asamAnAdhikaraNa"pada levuM paDaze. je nirarthaka che. mATe "yena saMbaMdhana" pada che. dravyatva e kAlikena sAdhya hoya tyAM ja te avyApravRtti che. dravyatva e samavAyathI jyAM sAdhya hoya tyAM to enAmAM vyApyavRttinI vyAkhyA ghaTatI hovAthI tyAM A vizeSaNa na mukavuM. ahIM vyAkhavRttinI vyAkhyA barAbara dhyAnamAM rAkhavI. ane emAM abhAva svarUpasaMbaMdhathI rAkhavAno che e paNa dhyAna rAkhavuM. jethI koI gerasamaja na thAya. ke dIdhitimAM je "sarvadheva" pada che. tenuM prayojana e che ke Ama to ame avyApyavRttisAdhyaka sthale te vizeSaNa levAnI vAta karI. ane eTale saMyogAbhAva rUpa sAdhya e svAdhikaraNa evA vRkSAdimAM vartamAna saMyogAbhAvAbhAvano pratiyogI banato hovAthI tyAM e vizeSaNa avazya levAnuM ja che. chatAM jAgadIzI -- avyApyavRttisAdhyake [vRkSaH saMyogyetadakSatvAdityAdau deyaM] sNyogaabhaavvaan| nityaguNatvAdityAdau kvacideva na deyaM, vyApyavRttisAdhyake tu prayojanavirahAt sarvatraiva nopAdeyamityAvedayituM - *vyApyavRttisAdhyake sarvathaive* tyuktm| candrazekharIyAH dIdhityAM yat "sarvathA" padaM tasya idaM prayojanaM, yat yadyapi avyApyavRttisAdhyake vRkSaH saMyogI etavRkSatvAt ityAdau tadvizeSaNaM upAdeyam / tathApi saMyogAbhAvavAn nityaguNatvAt iti atra saMyogAbhAvaH svAdhikaraNe gaganAdau vartamAnasya saMyogAbhAvAbhAvasya saMyogAtmakasya pratiyogI iti avyApyavRttiH asti / ataH atra tadvizeSaNaM yadyapi upAdeyam bhavati / kintu nityaguNatvAdhikaraNe nityaguNe tu saMyogAbhAvAbhAvaH saMyogarUpaH na kenApi sambandhena vartate nityaguNe kAlikena kasyApi vartamAnatvAbhAvAt / ataH atra sAdhyAbhAvaH na lakSaNaghaTakaH ityato abhAvAntaramAdAya tadvizeSaNaM vinApi saMbhavati lakSaNasamanvayaH iti atra avyApyavRttisAdhyake'pi na tadvizeSaNaM upAdeyam, prayojanavirahAt / yatra vyApyavRtti sAdhyam, tatra tu sarvatraiva tadvizeSaNaM nopAdeyam, tadvinA'pi lakSaNasamanvayasaMbhavAt / etadarthajJApanAyaiva "sarvathA" padaM asti iti dhyeyam / jAgadIzIgranthasyAyamarthaH-avyApyavRttisAdhyake "saMyogAbhAvavAn nityaguNatvAt" ityAdau kvacideva=kutracidevAnumAne tadvizeSaNaM nopAdeyam / anyatra tu siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 123 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 //////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////// sarvatrAvyApyavRttisAdhyake tadvizeSaNaM upAdeyameva iti kvacitpadAnantaravidyamAnasya evakArasyArthaH / vyApyavRttisAdhyake sarvatraiva na deyam / atra "guNatvAt" ityeva yadi heturucyate tadA tu guNatvAdhikaraNe janyaguNe kAlikena saMyogasya saMyogAbhAvAbhAvAtmakasya vidyamAnatvAt avyAptiH bhavati tadvizeSaNaM vinA / ataH nityapadopAdAnaM kRtaM / candrazekharIyA: "saMyogAbhAvavAn nityaguNatvAt" A sAcA sthaLe nityaguNatvAdhikaraNa nityaguNomAM sAdhyAbhAva=saMyogAbhAvAbhAva=saMyoga e kAlika, samavAya, saMyoga Adi koIpaNa saMbaMdhathI raheto ja hovAthI sAdhyAbhAva levAze ja nahIM. eTale ahIM pelA vizeSaNa vinA paNa bIjA abhAvane laIne lakSaNa samanvaya thaI ja jAya che. jyAre je sAdhyo sarvathA vyApyavRtti ja che. tyAM to koIpaNa sthAne e vizeSaNa levAnuM nathI ja. ahIM nityaguNatvane badale jo mAtra guNatva hetu lo, to tenuM adhikaraNa janyaguNo paNa bane. ane temAM to kAlikasaMbaMdhathI saMyogAbhAvAbhAva=saMyoga 2hevAno ja che. eTale tyAM to avyApti Ave. ane peluM vizeSaNa levuM paDe. mATe ja "nitya" pada mukela che. nityaguNomAM kAlikathI paNa saMyogAdi vizeSaNanI jarU2 na paDe. A vivakSAthI e samajI levAnuM ke hetvadhikaraNamAM je abhAva rAkhavAno che. e koIpaNa saMbaMdhathI *rAkhavAnI maMjurI che. jAgadIzI -- *sAdhyasAdhanabhedeneti* sAdhyatAghaTakasambandhAderapyupalakSakam / candrazekharIyAH nanu evaM kvacit pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTitalakSaNaM, kvacicca tadaghaTitaM iti vyAptilakSaNabhedo bhavet iti cet bhavedeva / sAdhyabhedena sAdhanabhedena ca vyAptibhedaH svIkriyate eva iti iSTApattirasmAkaM / nanu dIdhityAM sAdhyasAdhanabhedena vyAptibhedaH pratipAditaH / tathA ca sAdhyAbhede vyAptyabhedaH iti arthAt Apatitam / tathA ca "saMyogI dravyatvAt, samavetavAn dravyatvAt" iti dvayoranumAnayoH saMyoga eva sAdhyaH iti tatra vyAptyabhedaH eva mantavyaH / na ca tadiSTaM / saMyogatvena saMyogasAdhyake tadvizeSaNaghaTitaM samavetatvena ca saMyogasAdhyake tadaghaTitaM lakSaNameva samucitaM / evaM kAlikena dravyatvasAdhyake samavAyena ca dravyatvasAdhyake'numAne sAdhyasyaikyAt vyAptilakSaNaM ekameva : mantavyaM bhavet / na ca tadiSTaM iti prAgevoktaM iti cet / na, dIdhitigranthaH "sAdhyasAdhanabhedena vyAptibhedAt" ityAkArakaH sAdhyatAvacchedakasambandhabhedena sAdhyatAvacchedakadharmabhedena: ca vyAptibhedopalakSako mantavyaH / tathA ca yatra sAdhyatAvacchedakadharmayoH bhedaH, tatrApi vyAptibhedo mantavyaH / yatra ca : sAdhyatAvacchedakasambandhayoH bhedaH, tatrApi vyAptibhedo mantavyaH iti na kazcid doSaH / atredaM avadheyaM / vyApyavRttivyAkhyAyAM svAdhikaraNe svarUpasambandhena vartamAno'bhAvaH sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAka eva grAhyaH, anyathA samavAyena dravyatvasAdhyatAyAM api dravyatvaM svAdhikaraNe dravye vartamAnasya guNAdyavacchedena kAlikena vartamAnasyadravyatvAbhAvasya pratiyogi bhavati iti tad api samavAyena sAdhyatAyAmapi avyApyavRtti bhavet / kintu dravye samavAyAvacchinnapratiyogitAko dravyatvAbhAvaH samavAyena na vartate / ataH dravyatvaM dravye vartamAnasya guNatvAdyabhAvasya ////// //////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 124 ////////////////////////// Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// apratiyogi bhavati iti tad vyApyavRttitvena grahItuM zakyeta / atra navInAnAM abhiprAyaH samApto'bhUt / ke candrazekharIyA: prazna: paNa A rIte to vyAptinA lakSaNa eka na banatA judA judA banaze. navInaH jema jema sAdhya-sAdhana badalAya tema tema vyAptino bheda paNa mAnelo ja che. arthAt sarvatra eka ja vyApti hoya tevuM nathI. dravya sAdhyane badale saMyogAdi sAdhya Ave to lakSaNa badalAI jAya. ema hetu badalAya tyAM paNa vyApti badalAya. prazanaH kAlikathI dravyatva ane samavAyathI dravyatva jyAM sAdhya che. tyAM to koI sAdhyano bheda che ja nahi. chatAM tyAM paNa vyApti judI judI to paDe che. che navInaH jyAM sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha badalAya tyAM paNa vyApti badalAya che ema samajI levuM. e rIte sAdhyatAvacchedaka saMyogatva-samavetatvadharmo badalAya tyAM paNa vyApti badalAya e samajI ja levuM. eTale jyAM siMyoga sAdhya hoya ane jyAM samaveta sAdhya hoya tyAM sAdhyatAvacchedaka saMbaMdha eka ja che. sAdhya paNa Ama to eka ja che. chatAM tyAM sAdhyatAvacchedaka dharma judA judA che mATe ja saMyogatvAvacchinna saMyogasAdhyaka sthale prati.asamA. vizeSaNavALI vyApti mAnavI ane samavetantrAvacchinna saMyogasAdhakasthale vizeSaNa vinAnI vyApti mAnavI. Ama ahIM navInamata puro thAya che. vyApyavRttinI vyAkhyAmAM svAdhikaraNamAM svarUpasaMbaMdhathI vartamAna evo abhAva levAno che te abhAva sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka ja levo. nahIM to simavAyathI jyAM dravyatva sAdhya haze tyAM paNa dravyavAdhikaraNamAM kAlikasaMbaMdhathI dravyatvanA adhikaraNa evA guNamAM rahelA dravyatvano to abhAva ja hovAthI te abhAvano pratiyogI dravyatva banatA samavAyasaMbaMdhathI dravyatvasAdhyane paNa avyAkhavRtti mAnavuM paDaze. paNa uparyukta vivakSAthI vAMdho na Ave. kemake dravyamAM sAdhyatAvacchedaka samavAyasaMbaMdha-avacchinnapratiyogitAka evo dravyavAbhAva svarUpasaMbaMdhathI maLavAno ja nathI. miATe bIjo guNatvAdi-abhAva ja levAze. ane teno apratiyogI dravyatva banI jatAM te avyApyavRtti gaNAze jAgadIzI -- atra yadyapi-vyApyavRttisAdhyakasthale tadapraveze sattAvAn jAterityAdAvavyAptiH, sAdhanavati spandAdau samavAyena sattAbhAvasyApi kAlikAdisambandhena vRtteH| . candrazekharIyAH nanu vyApyavRttisAdhyakasthale pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAnupAdAne sattAvAn jAteH iti atra avyAptiH bhavati / sattA svAdhikaraNa-dravyaguNakarmasu svarUpeNa vartamAnasya samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya ghaTAdyabhAvasya apratiyoginI eva iti vyApyavRttiH bhavati / ataHatra tadvizeSaNaM nopAdeyam / tathA ca jAtyadhikaraNe spandAdiguNe yadyapi svarUpasambandhena samavAyAvacchinnapratiyogitAkaH sattA'bhAvo nAsti / tathApi vizeSAdiSu vartamAna sa eva sattA'bhAvaH kAlikena spandAdau vartate / "lakSaNaghaTako'bhAvaH kena sambandhena hetvadhikaraNe grAhyaH?" iti tu, adya yAvat noktaM / ataH kAlikenApi sa abhAvo grahItuM zakyaH / tathA ca sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt avyAptireva / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 12pa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// //// // //// // // //// //// //// // . idaM tu avadhAtavyam / yat vyApyavRttisAdhyasya vyAkhyAyAmeva "svarUpasambandhena abhAvo grAhyaH" iti uktaM / / vyAptilakSaNe 'hetvadhikaraNavRttirabhAvo kena sambandhena grAhyaH' iti tu adya yAvat noktaM iti cet / icandrazekharIyAH pUrvapakSa: vyApyavRttisAdhyasthale tame prati.asamAnAdhikaraNa pada na muko to vAMdho Avaze sattAvAn jAteH mAM sattA meM svAdhi.425i=dravya+L+bha sva35saMyathA vartamAna taka paha-samAvanI apratiyogI ja che. dravyAdimAM samavAyathI sattAno abhAva maLavAno ja nathI. eTale A vyApyavRtti sAdhya che. eTale peluM vizeSaNa ahIM na mukIe to hetunuM jAtinuM adhikaraNa spaMda vigere bane che. have temAM samavAyathI sattA rahe che eTale sattA-abhAva na levAya. paNa je vizeSAdimAM samavAyathI sattAno abhAva che. te ja abhAva spandAdimAM rahe ja che. lakSaNamAM je abhAva che e kyA saMbaMdhathI levo e hajI tame kahyuM nathI. eTale kAlikathI paNa abhAva laI zakAya. svarUpasaMbaMdhathI abhAva levAnI vAta to vyApyavRttisAdhyanI vyAkhyAmAM karI che. vyAptinI vyAkhyAmAM to karI ja nathI. Ama sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI jatAM avyApti Ave. //// // // // //// //// jAgadIzI -- na cAbhAve hetvadhikaraNavRttitvasyAbhAvIyavizeSaNatayA vivakSaNAnnoktadoSaH candrazekharIyAH na, hetvadhikaraNe abhAvIyavizeSaNatAsambandhena svarUpasambandhAtmakenaiva abhAvo grAhyaH iti vivakSaNAt / / jAtyadhikaraNe sattA'bhAvaH svarUpeNa na vartate / ataH jAtyadhikaraNe paTAdau samavAyena ghaTAbhAvaH svarUpeNa vartate / taM gRhItvA lakSaNasamanvayaH kartavyaH iti na dossH| candrazekharIyAH uttaraH hedhikaraNavRtti je abhAva che te svarUpasaMbaMdhathI ja levo ema kahezuM. eTale spandAdimAM samavAyena sattA-abhAva e svarUpathI to raheto ja na hovAthI bIjA abhAvane laIne lakSaNa samanvaya thaI jAya che. 2 jAgadIzI -- tathA satyapi dravyatvAbhAvavAn sattvAdityatrAtivyApteH / dravyatvasvarUpasya sAdhyAbhAvasya daizikavizeSaNatayA vRttitvavirahAt dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvasyApi dravyatvAnatirekAt / candrazekharIyA: nanu tathA sati dravyatvAbhAvavAn satvAt iti atrAtivyAptiprasaGgo bhavet / tathAhi- dravyatvAbhAvo'pi, vyApyavRttisAdhyaH eva / tat tu svayameva vibhAvanIyam / tathA ca atra sattAdhikaraNe dravye dravyatvAbhAvAbhAvaH sAdhyAbhAvaH dravyatvAtmakaH svarUpasambandhena na vartate, kintu samavAyena vartate / ataH sAdhyAbhAvo'tra na lakSaNaghaTako bhavati / ato'bhAvAntaramAdAya lakSaNaghaTanAt ativyAptiH bhavati / asatsthale sAdhyAbhAvaH eva lakSaNaghaTako bhavituM yogyaH / yenAvyAptiH na bhavet iti cet / ke candrazekharIyAH pUrvapakSa: to pachI dravyavAbhAvavAnuM satyAtu ahIM ativyApti Avaze. kemake sattAnA //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 127 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 5 adhikaraNa dravyAdimAM sAdhyAbhAva=dravyatvAbhAvAbhAva maLavo ja joIe. paNa e sAdhyAbhAva=dravyatva to samavAyathI rahe che eTale svarUpathI raheto na hovAthI hetvadhikaraNamAM dravyatvAbhAvAbhAva svarUpasaMbaMdhathI na maLe. ane eTale ghaTAdi-abhAva levAya. tenI pratiyogitAno anavacchedaka dravyatvAbhAvatva maLI jatA lakSaNa ghaTI jAya. ane A sthAna to khoTuM hovAthI ativyApti Ave. sAcA sthAnamAM sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na banavo joIe. ane khoTA sthAnamAM lakSaNaghaTaka banavo joIe. to ja avyApti-ativyApti doSo na Ave. jagadIzI -- na cAbhAvatvapratIteH pramAtvarakSArthamabhAvAbhAvasyAtiriktatayoktAtivyAptyAdivAraNamiti vAcyam; ////////////////////////////// //////// candrazekharIyAH na, sattAdhikaraNe dravye dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatAyAH abhAvo asti / tatpratiyogitAvacchedakaM dravyatvAbhAvatvaM eva sAdhyatAvacchedakaM iti nAtivyAptiH / ayaM bhAvaH - guNo dravyabhinnaH karma dravyabhinnaM... ityAdi pramAtmakapratItiH guNAdiSu bhavati / sA pratItiH dravyabhinnatvaprakArakapramA kathyate / tasyAH vizeSyatA guNAdiSu asti / kintu 'dravyaM dravyabhinnaM' iti pramAtmikA pratItirna bhavati / ataH dravye dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatAyAH abhAvaH eva vartate / dravyabhinnatvaM dravyabhinneSu SaTsu padArtheSu vartate / evaM dravyatvAbhAvo'pi dravyabhinneSu SaTsu padArtheSu vartate / ataH paramArthataH tayoH dvayoH samavyApakatvAt: dravyabhinnatvaM dravyatvAbhAvarUpameva / tathA ca dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatA'bhAvasya pratiyogitA dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSyatAyAM vartate / tatpratiyogitAvacchedakaM dravyabhinnatvatvaM bhavati / dravyabhinnatvaM ca dravyatvAbhAvarUpaM / ataH dravyabhinnatvatvaMH dravyatvAbhAvatvarUpaM iti tAdRkpratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakaM iti nAtivyAptiH / nanu tAdRzavizeSyatA'bhAvaH sarveSu dravyeSu vartate / tatra ca sarvatra dravyatvaM vartate / ataH tayoH samavyApakatvAt vizeSyatA'bhAvo dravyatvarUpa eva / tathA ca tasyApi samavAyenaiva vartamAnatvAt svarUpena tAdRzavizeSyatAbhAvo na hetvadhikaraNavRttitvena grahItuM zakyaH iti ghaTAbhAvAdikamAdAya bhavati evAtivyAptiH iti cet " dravyatvAbhAvAbhAvo'bhAvaH" iti pramAtmikA pratItiH bhavati yadi dravyatvAbhAvAbhAvo dravyatvarUpo manyate / tadA tu dravyatvaM abhAvaH iti Apatitam / tathA ca bhAvatvavati dravyatve abhAvatvaprakArikA pratIti: bhramarUpA eva bhavet, kintu sA pramAtvenaiveSTA / ataH asyAH pratIteH pramAtvarakSArthaM : abhAvatvaM abhAvavRtti eva mantavyam / arthAt dravyatvAbhAvAbhAvaH atirikta abhAvarUpaH eva mantavyaH / sa ca svarUpeNaiva dravye hetvadhikaraNIbhUte vartate iti sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH / ////// yandrazejarIyA: uttaraH guNaH dravyabhinnaM kriyA dravyabhinnA khAvu 4 dravyabhinnatva dravyale prakAra prabhAtma jJAna thAya che. tenI vizeSyatA mAtra guehimAM 4 bhaNe. "dravyaM dravyabhinnaM" khebha to sAyuM jJAna thatuM 4 nathI. kheTale dravyabhinnatvaprakArakajJAnanI vizeSyatAno dravyamAM to abhAva maLI ja jAya. ane e abhAva svarUpasaMbaMdhathI ja rahe. eTale sattAnA adhika2Na evA dravyamAM dravyabhinnatvaprakA2kapramAjJAnavizeSyatAno abhAva svarUpathI maLI jAya. tenI pratiyogitA vizeSyatAmAM AvI. eTale enA ghaTaka evA dravyabhinnatvamAM paNa pratiyogitA AvI. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 127 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 ane te pratiyogitAno avacchedaka dravyabhinnatvatva banaze. paraMtu jyAM dravyabhinnatva=dravyabheda che tyAM sarvatra dravyavAbhAva che ja. eTale dravyabheda-dravyatvAbhAva e samavyApaka hovAthI eka ja manAya che. eTale dravyabhedamAM AvelI pratiyogitA e dravyavAbhAvamAM AvelI paNa gaNAya. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka dravyavAbhAvatva ja banI jatAM ativyApti na Ave. pUrvapakSa A vAta barAbara nathI. kemake dravyabhinnatvaprakArakapramAvizeSatA-abhAva e sarvatra dravyomAM ja rahe che. ane dravyatva paNa dravyamAM ja rahe che. eTale tAdazavizeSatA-abhAva e dravyatvasvarUpa ja hovAthI te abhAva paNa samavAyasaMbaMdhathI ja rahe che. ane tethI ja hatyadhikaraNa dravyamAM tAdRzavizeSyatA abhAva paNa svarUpasaMbaMdhathI na maLatAM bIjA abhAvane laIne lakSaNa ghaTI jAya. ane tethI ativyApti Ave. uttara: dravyavAbhAvAbhAva e dravyatva svarUpa mAnavo yogya nathI. kemake dravyatva e bhAvapadArtha che. ane "dravyatvamAvAbhAvo samAva:" evI pramAtmaka pratIti thAya che. A pratIti pramAM tyAre ja gaNAya jyAre dravyavAbhAvAbhAvane dravyatvasvarUpa=bhAvasvarUpa na mAno. anyathA bhAvAtmaka evA dravyavAbhAvAbhAvamAM abhAvatvanI pratIti bhrama ja mAnavI paDe. Ama A dravyavAbhAvAbhAva abhAvarUpa ja che. ane tethI te svarUpasaMbaMdhathI raheto hovAthI sattAdhikaraNa dravyamAM svarUpathI dravyavAbhAvAbhAva maLI jatA te sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI gayo. eTale avyApti na Ave. jAgadIzI -- 'abhAvatvaJce'tyagrimagranthena bhAvAbhAvasAdhAraNasyAbhAvatvasya nirvacanavirodhApatteH, candrazekharIyAH nanu yadi abhAvatvaM abhAvamAtravRtti eva manyeta / tadA tu dIdhityAM ekaviMzatitamakArikAyAM yat bhAvAbhAvasAdhAraNaM abhAvatvaM proktaM, tena saha virodho bhavet / arthAt ghaTAbhAvatvAdikaM abhAve vartate dravyatvAbhAvAbhAvatvAdika ca dravyatvAtmake bhAve vartate, iti yat proktaM / tena saha virodho bhavet / yato bhavatA dravyatvAbhAvAbhAvatvaM kevalaM abhAva eva manyate na tu dravyatve iti cet ke candrazekharIyAH pUrvapakSa: to pachI ra1mI kArikAmAM dIdhitikAra pote ja abhAvatva e bhAvAbhAvasAdhAraNa tarIke kahevAnA che tenI sAthe virodha Avaze. kemake tamArA mate to dravyavAbhAvAbhAva abhAva rUpa ja hovAthI A dravyavAbhAvAbhAvatva abhAvatva e mAtra abhAvamAM ja raheze. dravyatvarUpabhAvapadArthamAM nahI rahe. jyAre dIdhiti to AvA dravyatvAbhAvAbhAvatva rUpa abhAvatvane dravyatvAtmaka bhAvapadArthamAM rahenAra ane ghaTAbhAvavAdine aibhAvamAM rahenAra kahevAnA che. eTale e granthanI sAthe virodha Ave. mATe A vivakSA paNa barAbara nathI. 2 jAgadIzI -- ghaTatvAdyabhAvasya kAlikasambandhAvacchinnAbhAve svarUpasambandhena sAdhye gaganatvAdi-. hetaavvyaaptestthaa'pynuddhaaraacc| E vizeSaNatAsambandhena gagananiSThaghaTatvAbhAvasyaiva tAdRzaghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvatvakalpanAt //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 128 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// // // //// // // tAvataivAbhAvatvapratIteH prmaatvsmbhvaat| ata eva 'sAdhyatAghaTakasambandhena sAdhyavattvabuddheviSayavidhayA pratibandhakatAvacchedako yaH sambandhastena sambandhena hetusAmAnAdhikaraNyamabhAvasya grAhyami'tyuktAvapi na nistaarH| tathAvidhasambandhana hetusAmAnAdhikaraNyasyAprasiddhyA prAguktagaganatvAdihetau dravyatvAbhAvavAn jAtitvAdityAdau caavyaapteH|| // // //// // //// // // // //// //// // //// // // // //// // // // //// // //// //// // // // // //// // //// // // // //// // // // candrazekharIyAH na, sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavatvabuddhiM prati yad jJAnaM pratibaMdhakaM bhavati, tadjJAne viSayavidhayA pratibhAsamAnaH yaH sambandhaH tajjJAnaniSThapratibaMdhakatAyAH viSayavidhayA'vacchedakaH bhavati / tena sambandhena hetvadhikaraNavRttirabhAvo graahyH| sattAvAn jAteH iti atra sAdhyatAvacchedakasamavAyena "sattAvAn ghaTaH" iti pratItiM prati samavAyena "sattA'bhAvavAn / ghaTaH" iti jJAnaM pratibaMdhakaM bhavati / atra ghaTe sattA'bhAvaH svarUpasambandhena bhAsate / ataH svarUpasambandha tAdRzapratibaMdhakatAvacchedako bhavati / tathA ca atra sthAne hetvadhikaraNe svarUpeNAbhAvo grAhyaH / jAtyadhikaraNe samavAyAvacchinnapratiyogitAkasattA'bhAvo na svarUpeNa vartate kintu kAlikena / ataH na sa gRhyate iti ghaTAdyabhAvamAdAya lkssnnsmnvyH| * evaM dravyatvAbhAvavAn satvAt iti atra sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena "dravyatvAbhAvavAn ghaTaH" ityAdi pratItiM prati samavAyena "dravyatvavAn ghaTaH" iti pratItiH pratibaMdhikA bhavati / tathA ca taadRkprtiitinisstth-prtibndhktaayaa| viSayavidhayA'vacchedakaH samavAyasambandhaH eva / ataH hetvadhikaraNe samavAyena vartamAnaH eva abhAvo grAhyaH / sattAdhikaraNe dravye samavAyena dravyatvAbhAvAbhAvo vartate eva ityato sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH bhavati / atra pratibaMdhakaM jJAnaM kutracit pramAtmakaM jJAnaM / kutracit ca bhramAtmakaM iti anyadetat / na tajjJAnasya pramAtvasya bhramatvasya vA'tra kiJcit prayojanam / nanu evaM vivakSaNe'pi gaganaM ghaTatvAbhAvasya kAlikenAbhAvavAn gaganatvAt iti atra avyAptiH bhavati / / ghaTatvAbhAvo gagane svarUpeNa vartate / kAlikena tu kutrApi nityapadArthe kasyApi vastunaH avartamAnatvAt gagane kAlikena ghaTAbhAvaH na vartate / arthAt ghaTAbhAvAbhAvaH svarUpeNa vartate / ataH ayaM saddhetuH / kintu sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTatvAbhAvAbhAvavattApratItiM prati gaganaM kAlikena ghaTatvAbhAvavAn iti jJAnaM pratibaMdhakaM bhavati / tajjJAnaniSThapratibandhakatAyAH viSayavidhayA'vacchedakaH sambandhaH kAlikaH / ataH hetvadhikaraNe gagane kAlikenaiva abhAvo grAhyaH / kintu tatra kAlikena kasyApi avartamAnatvAt atra ko'pi abhAvo lakSaNaghaTako na bhavati iti avyAptiH / yathA "saMyogena ghaTAbhAvavAn" iti pratItiM prati "saMyogena ghaTavAn" ityeva jJAnaM pratibaMdhakaM, na tu "samavAyena ghaTavAn" iti jJAnaM / anyathA kapAle samavAyena ghaTavattApratIteranantaraM eva kapAle "saMyogena ghaTo nAsti" iti pratItiH na bhavet / kintu bhavati / evamatrApi "gagane kAlikena ghaTatvAbhAvo nAsti" iti pratItiM prati siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 129 //// // // //// // // // ////// // // //// //// // // // //// //// //// // // // // // // // //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// gagane kAlikena ghaTatvAbhAvo'sti ityeva jJAnaM pratibaMdhakaM / "gagane svarUpeNa ghaTatvAbhAvo'sti" iti jJAnaM na pratibaMdhakaM / / ataH kAlikaH eva sambandhaH atra prasiddhyati, na tu svarUpAdiH iti adhikaM jJeyam / atrAnumAne'bhAvAbhAvo bhAvAtirikto manyate yadi, tadApi avyAptireva / "ghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvo'bhAvaH" iti| pratItiH "ghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvo ghaTatvAbhAvasvarUpaH" iti mate'pi pramAtmikA saMbhavatyeva / tathA ca gagane ghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvasya ghaTatvAbhAvasvarUpasya satvAt sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH, tatpratiyogI ghaTatvAbhAvAbhAvaH, tanniSThapratiyogitAvacchedakameva sAdhyatAvacchedakamiti avyaaptiH| tathA ca "hetvadhikaraNe abhAvaH svarUpasambandhena grAhyaH" iti prathamakalpa: "sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattApratItiM prati viSayavidhayA jJAnaniSThapratibaMdhakatAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNe abhAvo grAhyaH" iti dvitIyakalpazca atrAnumAne akiJcitkaro bhavati / kalpadvayAnusAreNApi atrAvyAptiH bhavati / . atra "ata eva" ityAdinA pratipAdito grantho'smAbhiH padArthakramAnusAreNa prathamaM prtipaaditH| "ghaTatvAdyabhAvasya..." ityAdinA pratipAdito grantho'smAbhiH pazcAtpratipAditaH iti vibudhaiH tadanusAreNaivArthasamanvayaH karaNIyaH / kiJca dvitIyakalpAnusArato'pi dravyatvAbhAvavAn jAtitvAt iti atrAvyAptiH bhavati / sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena dravyatvAbhAvavattApratItiM prati "samavAyena dravyatvavAn" ityeva pratItiH pratibandhikA / tathA ca viSayavidhayA pratibaMdhakatAvacchedakasamavAyenaiva jAtitvAdhikaraNajAtau abhAvo grAhyaH / sa ca aprasiddhaH, jAtau kasyApi samavAyenAvartamAnatvAt iti cet / candrazekharIyAH uttaraH ame ema kahezuM ke sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI sAbavattAnI je buddhi thAya. temAM je jJAna pratibaMdhaka bane te jJAnamAM viSayarUpe je saMbaMdha hoya ane e saMbaMdha jJAnaniSThapratibaMdhakatAno avacchedaka banato hoya e ja saMbaMdhathI hedhikaraNamAM abhAva levAno. "sattAvAnuM jAteH" e sthale ghaTaH samavAyena sattAvAnuM e sAdhyatAvacchedakasamavAyasaMbaMdhathI sAdhyavattAnI uparyukta buddhi gaNAya. have ghaTaH samavAyena sattAabhAvavAnuM evI buddhi e sAdhyavattAnI uparyukta buddhi pratye pratibaMdhaka bane. A pratibaMdhaka evA jJAnamAM gheTamAM sattA-abhAva svarUpasaMbaMdhathI viSaya bane che. arthAt A jJAnamAM AvelI pratibaMdhakatAno avacchedaka viSayavidhayA phisvarUpasaMbaMdha che to A sthale hatyadhikaraNa evA ghaTAdimAM svarUpathI sattA-abhAva maLato nathI. eTale ghaTAbhAvAdine laIne lakSaNasamanvaya thAya. dravyatvAbhAvavAna satvAta se sthara ghaTA dravyatvAbhAvavAna se pratIti sAdhyatAva spa35saMbaMdhI dravyavAbhAvavattAnI pratIti che. have ghI: samavAyela dravyatvavAna evuM jJAna e pelI sAdhyavattAnI pratIti pratye pratibaMdhaka bane che. Ama ahIM jJAnamAM samavAyasaMbaMdha bhAse che. ane e ja jJAnamAM AvelI pratibaMdhakatAno viSayavidhayA avacchedaka che. eTale A sthale hatyadhikaraNamAM samavAyathI rahenAro abhAva ja levAno che. eTale sattAnA adhikaraNa dravyamAM dravyavAbhAvAbhAva=dravyatva samavAyathI rahetuM hovAthI te laI zakAya. Ama sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI jatAM ativyApti na Ave. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 130 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //// // // // // // // // //// // // //// // // // // // //// // // ////// // // // // // //// // //// // // // // // ke pUrvapakSa: Avo khulAso Apo to paNa ane abhAvAbhAvane judo mAno to paNa gagana ghaTavAbhAvasya kAlikena abhAvavAnu ghaTavAbhAvAbhAvavAnuM gaganandhAtu ahIM AvyApti Avaze. gaganamAM ghaTatva samavAyathI na rahetuM hovAthI ghaTavAbhAva svarUpathI rahe che. paNa gaganamAM kAlikasaMthI to kaMI ja na rahetuM hovAthI kAlikathI ghaTavAbhAva paNa na rahe. arthAt ghaTavAbhAvano kAlikasaMthI abhAva ja gaganamAM maLe. Ama A sthAna sAcuM che. chatAM avyApti e rIte Avaze ke gagane ghaTavAbhAvAbhAvavAnuM A sAdhyavattAnuM jJAna che. emAM sAdhya svarUpasaMbaMdhathI che. A jJAnano pratibaMdhaka jJAna to "gagane kAlikena ghaTavAbhAvavAnuM" e ja jJAna bane. Ama A jJAnamAM AvanArI pratibaMdhakatAno avacchedaka saMbaMdha viSayavidhayA kAlikasaMbaMdha ja Avaze. eTale have A sthAne hatyadhikaraNamAM rahenAro abhAva e kAlikathI ja levo paDaze. paNa gaganatvAdhikaraNa gaganamAM to kAlikathI koIpaNa vastu na rahetI hovAthI koIpaNa abhAva e lakSaNaghaTaka na banavAthI lakSaNasamanvaya ja na thatA avyApti Avaze. ahIM tamArI pahelI vivaphA pramANe e vAta mAnI laIe ke "dravyavAbhAvAbhAva e abhAva rUpa ja che. dravyatvarUpa nathI. abhAvatva mAtra abhAvamAM rahenAruM che." to ya vAMdho nathI. kemake ahIM ghaTavAbhAvAbhAvAbhAva e ja sAdhyAbhAva che. ane ahIM to tene ghaTavAbhAvasvarUpa mAnavAmAM koI vAMdho ja nathI. kemake ghaTavAbhAvAbhAvAbhAvavadharma e ghaTavAbhAvarUpa abhAvamAM ja rahenAro banavAno hovAthI koI vAMdho to AvavAno ja nathI. eTale gaganamAM ghaTatvAbhAvAbhAvAbhAva=ghaTatvAbhAva e to svarUpathI rahelo ja che. ahIM "svarUpa saMbaMdhathI ja hatyadhikaraNavRtti abhAva levAno." e vivalA pramANe vicArIe chIe. eTale sAdhyAbhAva lakSaNa ghaTaka banI gayo. tenI pratiyogitAno avacchedaka ja sAdhyatAvacchedaka banI javAthI avyApti Ave. eTale svarUpasaMbaMdhathI abhAva levAno mata ke bIjo Apelo mata beya rIte A sthAne to avyApti AvavAnI ja che. [ahIM ame kramazaH nirUpaNa mATe ata eva... e paMkti pahelA navInamata tarIke laI lIdhI che. ane pachI ghaTavAdyabhAvasya... e paMkti pUrvapakSa taraphathI lIdhI che.] che A uparAMta dravyavAbhAvavAnuM jAtivA e sthale paNa avyApti Avaze. te A pramANe-jAtitvanuM adhikaraNa jAti che. have "dravyavAbhAvavatI jAtiH" evA sAdhyatAvacchedakasvarUpasaMbaMdhathI sAdhyavattAnA jJAna pratye "jAti samavAyena dravyatvavatI" e jJAna ja pratibaMdhaka che. eTale jJAnaniSThapratibaMdhakatAno viSayavidhayA avacchedaka samavAya che. eTale he-dhikaraNamAM samavAyathI ja abhAva levo paDe. to pachI jAtivAdhikaraNa jAtimAM samavAya saMbaMdhathI koI ja rahetuM na hovAthI tyAM samavAyathI abhAva maLavAno ja nathI. eTale koIpaNa abhAva lakSaNaghaTaka na banatA avyApti Ave. eTale ja "hevadhikaraNamAM vRtti evo abhAva kyA saMbaMdhathI levo" e kabAbatanA tamArA beya uttaro" (a) svarUpasaMbaMdhathI levo (b) sA.a saMbaMdhathI sAdhyavattAnI buddhimAM pratibaMdhaka bananAra jJAnamAM rahelI pratibaMdhakatAno viSayavidhayA je avacchedaka saMbaMdha bane te levo." A be sthale avyApti dUra karavA samartha nathI. eTale vyApyavRttisAdhyakasthale pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada na mukavAmAM AvyApti doSa to Ave ja che. //// // // // // //// // // //// // //// // //// // // ////// // // //// // //// // // // // // // // // //// //// // // // jAgadIzI -- tathA'pi-sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogimattvabuddheviSayatayA pratibandhakatAcchedako yaH sambandhastena hetvadhikaraNavRttitvamabhAvasya vivkssitmitydossH| siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 131 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// tathA ca dravyatvAbhAvavAn jAtitvAdityAdau vizeSaNatAvizeSasambandhena jAtitvAbhAvabuddheviSayavidhayA pratibandhakatAvacchedako yaH svarUpasambandhaH, tena jAtitvasvarUpAbhAvasya [tatra] prasiddhatvAditi bhaavH|| __ candrazekharIyAH atrocyate sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattApratItiM prati... iti parityajya sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogimattApratItiM prati viSayavidhayA pratibandhakatAvacchedako yaH sambandhaH, tena sambandhena hetvadhikaraNe'bhAvasya vivakSitatvAt na ko'pi doSaH / gaganaM ghaTatvAbhAvasya kAlikenAbhAvavAn gaganatvAt iti atra yadi ghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvo, gRhyate / tadA sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena ghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvapratiyogighaTatvAbhAvAbhAvavattApratItiM prati gaganaM. "kAlikena ghaTatvAbhAvavAn" iti jJAnaM pratibandhakaM / tathA ca pratibaMdhakatAyAH viSayavidhayA'vacchedakaH kAlikasambandhaH, *tena sambandhena gaganatvAbhAvAbhAvo yadi gRhyate, tadA tu sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena gaganatvAbhAvAbhAvapratiyogigaganatvAbhAvavattApratItiM prati "gaganaM svarUpeNa gaganatvavAn" iti jJAnaM pratibandhakaM / tAdRzapratibaMdhakatAyA viSayavidhayA'vacchedakaH svarUpasambandhaH, tena sambandhena hetvadhikaraNe gagane gaganatvAbhAvAbhAvasya satvAt sa eva lakSaNaghaTakaH / tatpratiyogitAnavacchedakaM sAdhyatAvacchedakaM ghaTatvAbhAvAbhAvatvaM iti lkssnnsmnvyH| __ sattAvAn jAte: iti atra sAdhyatAvacchedakasamavAyena sattA'bhAvapratiyogisattAvattApratItiM prati "svarUpeNa sattAabhAvavAn" iti jJAnaM pratibandhakaM / tathA ca pratibaMdhakatAvacchedakaH svarUpasambandho bhavati / tena sambandhena jAtyadhikaraNe. dravyAdau sattA'bhAvasya asatvAt sAdhyAbhAvo na lkssnnghttkH| kintu sAdhyatAvacchedakasamavAyasambandhena ghaTatvAbhAvapratiyogighaTatvavattApratItiM prati "svarUpeNa ghaTatvAbhAvavAn" iti jJAna pratibandhakaM / tatpratibaMdhakatAvacchedaka svarUpasambandhena hetvadhikaraNe guNAdau ghaTatvAbhAvaH vartate / ataH tamAdAya lakSaNasamanvayaH / __ dravyatvAbhAvavAn satvAt iti atra sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena dravyatvAbhAvAbhAvapratiyogidravyatvAbhAvavattA pratItiM prati "samavAyena dravyatvavAn" iti jJAnaM pratibandhakaM / tathA ca viSayavidhayA pratibaMdhakatAvacchedakena samavAyasambandhena hetvadhikaraNe dravye dravyatvAbhAvAbhAvasya dravyatvasvarUpasya satvAt sAdhyAbhAva eva lakSaNaghaTakaH iti nAtivyAptiH / . dravyatvAbhAvavAn jAtitvAt iti atra tu sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena dravyatvAbhAvAbhAvapratiyogidravyatvAbhAvavattApratItiM prati "samavAyena dravyatvavAn" iti jJAnaM pratibaMdhakaM / tathA ca viSayavidhayA tAdRzapratibaMdhakatAvacchedakasamavAyasambandhena jAtitvAdhikaraNe jAtau kasyApi vastunaH avartamAnatvAt na sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH / / kintu jAtitvAbhAvAbhAvaH / sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena jAtitvAbhAvAbhAvapratiyogi-jAtitvAbhAvavattApratItiM prati "svarUpeNa jAtitvavAn" iti jJAnaM pratibandhakaM / tathA ca viSayavidhayA tAdRzapratibandhakatAvacchedakasvarUpasambandhena, jAtitvAdhikaraNe jAtau jAtitvAbhAvAbhAvo jAtitvasvarUpo vartate / tatpratiyogitAnavacchedakaM dravyatvAbhAvatvaM iti lakSaNasamanvayo bhvti| . atredamavadheyam sattAvAt jAteH, dravyatvAbhAvavAn satvAt kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAka-ghaTatvAbhAvAbhAvavAn / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 13 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 // // //// // // //// //// // //// //// //// //// // // // // gaganatvAt, dravyatvAbhAvavAn jAteH iti eteSu cartuSu anumAneSu sarvANi sAdhyAni vyApyavRttIni eva / vyApyavRttitvaM ca svAdhikaraNe svarUpeNa vartamAnasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya abhAvasyApratiyogitvaM iti / / etadarthAnusAreNaiva etAni sAdhyAni vyApyavRttIni / ataH eteSu sthAneSu vyAptilakSaNe na pratiyogyasamAnAdhikaraNapadamupAdeyaM / / tadanupAdAne ca samudbhUtA avyAptyativyAptyAdayo doSAH anantarameva nirAkRtAH / atrAsmAkaM iyaM hitazikSA adhyetRRn / prati yat vyApyavRttipadasyAnantarameva kathitaM lakSaNaM, anantarameva ca vakSyamANaM lakSaNaM manasi avadhAryam / yataH atraiva granthe lakSaNadvayasyApi bahuzaH upayogo bhaviSyati iti lakSaNadvayamapi manasi sthirIkartavyam / evaM yadanantaramevoktaM yaduta-sAdhyatAvacchedakasambandhena svapratiyogimattApratItiM prati viSayavidhayA pratibaMdhakatAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNavRti: abhAvo grAhyaH-iti tatra "abhAvaH kena sambandhena grAhyaH" iti vivakSitam / kintu "abhAvasya pratiyogitA kena sambandhena avacchinnA grAhyA" iti na pratipAditam / tattu agre vakSyate / ataH tadapi avadhAryam / che candrazekharIyAH uttarapakSaH sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI sAdhyavattAnI buddhi... ema kahevAne badale ema kahevuM ke sAdhyatA-avacchedakasaMbaMdhathI svapratiyogitAnI buddhi pratye pratibaMdhaka bananAra jJAnamAM je pratibaMdhakatA Ave te pratibaMdhakatAno viSayavidhayA je saMbaMdha avacchedaka bane e ja saMbaMdhathI hevadhikaraNamAM abhAva levAno. ? che juo dravyatvAmavivAna nAtitvana A sthale jAtitvAbhAvAbhAva lakSaNaghaTaka banAvavo che. to teno pratiyogI jAtivAbhAva bane. ane "sAdhyatA-vicchedaka svarUpasaMbaMdhathI jAtivAbhAvavAnuM" evI buddhi pratye jAtitvAbhAvAbhAvavAnu=jAtitvavAnuM evI buddhi pratibaMdhaka bane che. eTale temAM jAtitva svarUpa saMthI rahetuM hovAthI e ja viSayavidhayA prati.ava. saMbaMdha banaze. ane tethI te svarUpasaMbaMdhathI ja hatyadhikaraNavRtti evo abhAva levAno raheze. jAtivAdhikaraNa jAtimAM svarUpasaMbaMdhathI jAtivAbhAvAbhAva=jAtitva rahI ja jatuM hovAthI te lakSaNaghaTaka bane. tenI pratiyogitAno anavacchedaka dravyavAbhAvatva e ja sA.tA.avacchedaka maLI javAthI avyApti na Ave. ghaTatvAbhAvasya kAlikena abhAvavAnuM gagana-At ahIM paNa sAdhyAbhAva to lakSaNaghaTaka na ja bane. kemake sAdhyAbhAva=ghaTavAbhAvAbhAvAbhAva. teno pratiyogI=ghaTavAbhAvAbhAva. svarUpathI tadvattAnI buddhi pratye kAlikena ghaTavAbhAvavattAnI buddhi pratibaMdhaka bane. ane gaganamAM to kAlikathI koI rahetuM ja nathI. mATe e abhAva na levAya. paNa gaganatvAbhAvAbhAvano pratiyogI gaganatvAbhAva ane gaganavAbhAvavattAnI buddhi pratye gaganatvavattAnI buddhi pratibaMdhaka bane. ane pratibaMdhakatA-avacchedaka tarIke viSayavidhayA svarUpasaMbaMdha bane. kemake gaganatva svarUpathI rahe che. eTale hatyadhikaraNamAM te svarUpasaMgathI ja abhAva levAno rahe. ane gaganatvAdhikaraNamAM svarUpathI gaganavAbhAvAbhAva=gaganatva rahetuM na hovAthI e abhAva lakSaNaghaTaka banI jAya. ane e dvArA kilakSaNa paNa ghaTI jAya. ke sattAvAnuM khAteH sthale paNa sAdhyatAvadaka samavAyasaMbaMdhathI sattA-abhAvapratiyogisattAvattAnI buddhi pratye samavAyathI sattAnA abhAvanI buddhi pratibaMdhaka bane. ane temAM viSayavidhayA svarUpasaMbaMdha avacchedaka bane. ane kijAtyadhikaraNamAM to samavAyathI sattAno abhAva svarUpathI maLato ja nathI. mATe te abhAva lakSaNa ghaTaka na bane //// // //// // //// // //// // //// // //// // //// // // // //// // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 133 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// eTale ghaTavAbhAvAdine e rIte laIne lakSaNa samanvaya thaI jatA koI doSa na Ave. che Ama, "vyApyavRttisAdhyakasthale paNa pratiyogi-asamAnAdhikaraNapada mukyA vinA ja sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI sva(abhAva) pratiyogimattAnI buddhi pratye pratibaMdhaka bananAra je jJAna hoya te jJAnamAM AvelI pratibaMdhakatAno avacchedaka viSayavidhayA je saMbaMdha banato hoya, te saMbaMdhathI ja hatyadhikaraNamAM vRtti evo abhAva levAno." evI vivakSA karavAthI lakSaNasamanvaya thaI ja jAya che. mATe koI doSa nathI. che ema dravyatvAbhAvavAnuM satvAtuM sthale sAdhyatA-ava svarUpasaMbaMdhathI dravyatvAbhAvapratiyogidravyavAbhAvavattAnI buddhi pratye samavAyena dravyatvavattAnI buddhi pratibaMdhaka bane che. viSayavidhayA emAM pratibaMdhakatAno avacchedaka samavAya saMbaMdha bane. ane sattAdhikaraNa dravyamAM samavAyathI dravyatvAbhAvAbhAva=dravyatva raheluM ja hovAthI sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka banatA ativyApti na Ave. ahIM saMskRtaTIkAmAM ghaTAvelA dRSTAntono krama pheravAI gayo che. to e rIte vAMcavuM. che khyAla rAkhavo ke sattAvAnuM khAte , dravyatyAmAvavAnuM satvati, ghaTatvamAvAmAvavAnuM nivAta, dravyatvamAvavAna nAtitvAta A cAreya sthAnomAM sAdhya e vyAkhavRtti ja che. ema gaNIne A badhI vivakSA karI che. ahIM vyApyavRtti svAdhikaraNe svarUpeNa vartamAnasya saadhytaavcchedksmbndh-avcchinnprtiyogitaaksyaabhAvamAtracApratiyonI e karavAno che. ane A vyAkhyA pramANe A sthaLe badhA sAdhyo vyApyavRtti bane che. e svayaM vicAravuM ane eTale A sthAnomAM "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" vizeSaNa lakSaNamAM mukavAnuM nathI. ane tethI avyApti-ativyApti doSo je AvatA hatA te badhAM uparanI vivakSAothI dUra thayA che. amArI khAsa bhalAmaNa che ke vyApyavRttinI A vyAkhyA ane hamaNAM ja kahevAnArI bIjI vyAkhyA e barAbara yAda rAkhavI A granthamAM A be vyAkhyAono AgaLa vAraMvAra upayoga AvavAno che. tathA hamaNAM je kahyuM ke, hatAdezapratibandhakatAno viSayavidhayA je avacchedaka bane te ja saMbaMdhathI hevadhikaraNavRtti evo abhAva levAno emAM e khyAla rAkhavo ke e abhAvanI pratiyogitA kayA saMbaMdhathI avacchinna levI? e vAta karI nathI. eTale ke abhAvano pratiyogI kayA saMbaMdhathI hevadhikaraNamAM levAno? enI vipakSo hajI karI nathI. enI carcA AgaLa karavAnA che. / jAgadIzI -- vastuto vyApyavRttitvamatra sAdhyatAvacchedakasambandhena yat svAdhikaraNaM, tadvRttyabhAvasya tAdRzasambandhA-vacchinnapratiyogitvAbhAvarUpaM granthakRto'bhipretaM ___ tAdRzasAdhyakaJca samavAyAdinA AtmatvasAdhyakajJAnavattvAdikaM samavAyena Atmatvavati samavAyenAtmatvAbhAvasya kenApi smbndhenaavRtteH| tathA ca tAdRzasAdhyaka eva nopAdeyaM, sattAvAn jAterityAdau tu punarupAdeyameva / sattvavati spandAdI, samavAyAvacchinnasattAbhAvasya kAlikasambandhena vartamAnatayA sattAderniruktavyApyavRttitvAbhAvAt, //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 134 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 vyApyavRttitvaghaTaka-svAdhikaraNavRttitvasya sambandhasAmAnyena prvisstttvaat| etallAbhArthameva 'sarvathaiva vyApyavRttisAdhyaka' ityuktaM tasya sambandhavizeSAniyantritatvAt . candrazekharIyAH vyApyavRttipadasyaikA vyAkhyA dRSTA / adhunA tasya dvitIyA vyAkhyA kriyate / vastuto ityAdinA / / sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyAdhikaraNaM yat bhavati, tasmin yena kenApi sambandhena vartamAnasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkasyAbhAvasya pratiyogitA yasmin sAdhye na vartate, saM vyApyavRttiH / AtmatvavAn / jJAnavatvAt iti atra sAdhyatAvacchedakasamavAyasambandhenAtmatvAdhikaraNe Atmani samavAyenAtmatvAbhAvasya svarUpeNa kAlikena vA'vartamAnatvAt na sa abhAvo gRhyate / ataH Atmani vartamAnasya samavAyAvacchinnapratiyogitAkasya ghaTatvAbhAvasya pratiyogitA grAhyA, sA tu Atmatve na vartate / ataH idaM sAdhyaM vyApyavRtti / atra na tadvizeSaNaM lakSaNe nivezyam / / tadvinApi lkssnnsmnvyaat| tathA hi- jJAnAdhikaraNe Atmani AtmatvAbhAvasya kenA'pi sambandhenAvartamAnatvAt ghaTatvAbhAvAdikatvamAdAya lakSaNasamanvayo bhavati / sattAvAn jAte. iti atra tu sAdhyatAvacchedakasamavAyena sattAdhikaraNe dravyAdau vizeSaniSThaH sattAbhAvaH kAlikena vartate / tatpratiyogitA samavAyAvacchinnapratiyogini sattAtmake sAdhye vartate / ataH idaM sAdhya avyApyavRtti / tathA ca atra tad vizeSaNaM nivezanIyameva / tathA ca hetvadhikaraNe spandAdau kAlikena sattA'bhAvo yadyapi asti / tathApi sa svapratiyogisattAsamAnAdhikaraNaH eva / spande sattAyAH samavAyena satvAt iti na sattA'bhAvo gRhyate / tathA ca ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH / evaM ca hetvadhikaraNe kenApi sambandhenAbhAve gRhyamANe'pi na ko'pi doSaH / / evameva ghaTatvAbhAvAbhAvavAn gaganatvAt ityAdau api vicAraNIyam / tathAhi-sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena kAlikAvacchinnapratiyogika-ghaTatvAbhAvAbhAvAdhikaraNe gagane svarUpeNa tAdRzaghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvo ghaTatvAbhAvasvarUpo. vidyate eva / tasya pratiyogitA tAdRzaghaTatvAbhAvAbhAvAtmake sAdhye asti / ataH idaM sAdhyaM avyApyavRtti / tena atra lakSaNe tad vizeSaNaM samupAdeyam / tathA ca gaganatvAdhikaraNe gagane kAlikAvacchinnapratiyogitAka-ghaTatvAbhAvAbhAvAbhAvasya ghaTatvAbhAvasvarUpasya vidyamAnatve'pi sa abhAvaH kAlikAvacchinnapratiyogitAkaghaTatvAbhAvAbhAvAtmakasvapratiyogisamAnAdhikaraNa eva / asya pratiyoginaH gagane vidyamAnatvAt / ataH nAyamabhAvo lakSaNaghaTakaH iti abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayo bhavati / atra vyApyavRttidvitIyavyAkhyAyAM svAdhikaraNe yena kenApi sambandhena abhAvaH praviSTaH, prathamavyAkhyAyAM tu svarUpeNaiva abhAvaH praviSTaH iti vizeSaH / etadvitIyavyAkhyAlAbhArthameva dIdhityAM "sarvathaiva" iti kathitam / . ayaM bhAvaH / yat sAdhyaM svAdhikaraNe kenApi sambandhena vartamAnasya tAdRzAbhAvasyApratiyogI bhavati (vyApyavRtti bhavati / ), tadeva sarvathaiva vyApyavRtti kthyte| yat sAdhyaM svAdhikaraNe svarUpeNaiva vartamAnasya tAdRzAbhAvasya (sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya) apratiyogi bhavati, na tu kAlikAdinA'pi vrtmaansyaabhaavsyaaprtiyogi|| siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 135 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH5 sa sarvathaiva vyApyavRtti na kathyate / ataH sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake eva tadvizeSaNamupAdeyam, nAnyatra / ke candrazekharIyAH vyAkhavRttinI eka vyAkhyA joI gayA. have bIjI vyAkhyA joIe. sAdhyatA-avacchedaka saMbaMdhathI sAdhyanuM adhikaraNa je bane temAM koIpaNa saMbaMdhathI je abhAva rahe te abhAvanI sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitA je sAdhyamAM na hoya te sAdhya vyApyavRtti gaNAya. have A vyAkhyA pramANe sattAvAnuM khAteH mAM sAdhyatA-avacchedakasamavAyasaMbaMdhathI sattAnuM adhikaraNa skaMdaguNa-dravyAdi bane ane temAM vizeSAdimAM rahelo samavAyathI sattAno abhAva e kAlikathI (dravyamAM) rahI jAya che. ane tenI sAdhyatAvacchedakasamavAyAvacchinnapratiyogitA e sattAnAmanA sAdhyamAM che. eTale A sattA e avyAkhavRtti sAdhya ja gaNAya. mATe A sthale paNa lakSaNamAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada mukavAnuM ja che. eTale ja have jAtyadhikaraNa ghaTAdimAM kadAca kAlikasaMthI sattA-abhAva rAkho to ya e abhAva svapratiyogisattA-samAnAdhikaraNa kija banavAno. kemake ghaTamAM sattA che ja. eTale sattA-abhAva lakSaNaghaTaka na banavAthI bIjA abhAva dvArA lakSaNasamanvaya thaI jAya. kAlikAvacchinna- pratiyogitAka-ghaTatvAbhAvAbhAvavAnuM gagana-At mAM paNa sAdhyatAvacchedaka svarUpasaMbaMdhathI sAdhyAdhikaraNa AkAza banaze temAM ghaTavAbhAvAbhAvAbhAvasAdhyAbhAva=ghaTavAbhAva svarUpathI to rahelo ja che. ane tenI ghaTavAbhAvAbhAvamAM rahelI pratiyogitA svarUpasaMbaMdhAvacchinna paNa che ja. ane te pratiyogitA sAdhyamAM rahelI hovAthI A sAdhya paNa avyApyavRtti ja gaNAze. eTale A sthAne paNa prati.asamAnAdhikaraNa pada mukavAnuM ja che. eTale ja gaganavAdhikaraNa gaganamAM ghaTavAbhAvAbhAvAbhAvasAdhyAbhAva raheto hoya to paNa e potAnA pratiyogI kAlikAvacchinnapratiyogitAka evA ghaTavAbhAvAbhAvane samAnAdhikaraNa ja che. kemake ghaTavAbhAvano kAlikathI gaganamAM abhAva ja che. Ama A abhAva lakSaNaghaTaka na banatA bIjA abhAvane laIne lakSaNasamanvaya thaI jAya. A rIte badhe ja vicArI levuM. paNa AtmatvavAnuM jJAnavatvAtuM A sthAne sAdhyatAvacchedaka samavAyasaMbaMdhathI sAdhyanuM adhikaraNa AtmA che. ane temAM to samavAyathI AtmavAbhAva kAlikasaMbaMdhathI paNa rahevAno nathI. kemake AtmA nitya hovAthI temAM kAlikathI koI vastu na rahe. eTale tyAM samavAyathI ghaTAbhAva ja levAya. ane tenI samavAyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitA ghaTamAM ja hovAthI AtmatvamAM A pratiyogitAno abhAva maLI jAya che. mATe A sAdhya vyAkhavRtti gaNAze. eTale A sthale peluM vizeSaNa na levuM. eTale jJAnAdhikaraNa AtmAmAM AtmatvAbhAva svarUpathI ke kAlikathI maLavAno ja nathI. eTale ghaTAbhAvAdi ja levAze. ane tethI lakSaNa ghaTI jaze. sattAvAnuM jAteH nuM to hamaNAM ja kahI gayA. ahIM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI sAdhyAdhikaraNamAM koIpaNa saMbaMdhathI abhAvane rAkhavAnI chUTa ApelI che. AgaLa svarUpasaMbaMdhathI ja abhAvavALI vyAkhyA karelI che. dIdhitimAM je "sarvacaiva vyApyavRtti-sAdhyake nopAdeyama" ema AgaLa kaheluM teno artha paNa A ja che ke "je sAdhya svAdhikaraNamAM koIpaNa saMbaMdhathI rahenArA abhAvano pratiyogI na bane. te sarvathA=sarvaprakAre vyApyavRtti gaNAya. ane te sthAne e vizeSaNanI koI jarUra nathI" sarvathevano artha ja e ke "e sAdhya amuka ja saMbaMdhathI vyApyavRtti hoya eTale ke amuka ja saMbaMdhathI, sviAdhikaraNamAM rahenArA abhAvano apratiyogI hoya tevuM na levuM. paNa koIpaNa saMbaMdhathI svAdhikaraNamAM rahenArA abhAvano apratiyogI e ja vyApyavRtti tarIke gaNavo. Ama A bIjI vyAkhyAmAM abhAva e koIpaNa svarUpAdisaMbaMdhathI niyaMtrita nathI. e dhyAnamAM rAkhavuM. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 139 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ////////// ****** jagadIzI -- vyabhicArAdistu sambandho na vRttiniyAmaka:, tenAtmatvAderapi na vyApyavRttitvahAniriti dhyeyam / candrazekharIyAH nanu Atmani api AtmatvAbhAvaH ghaTAdiniSThaH samAnakAlInatvena sambandhena vartate eva, tasya samavAyAvacchinna pratiyogitA Atmatve vartate iti Atmatvaheturapi avyApyavRttireva iti cet na, samAnakAlInatvAdisambandho vyabhicArAdisambandhatvena kathyate sa ca vRttyaniyAmakaH / ataH " anena sambandhena amukaM vastu amukasmin vartate" iti na prasiddham / tathA ca anena sambandhena AtmatvAbhAvasya Atmani avartamAnatvAdeva na AtmatvaheturavyApyavRttiH bhavati, kintu vyApyavRttireva / yo'bhAvo yatra svarUpeNa na vartate, tatra AtmatvAbhAvasAdhakaH samAnakAlInatvasambandhaH vyabhicArasambandhaH parigaNyate iti bhAvaH / tathA ca na tamAdAya AtmatvahetoH avyApyavRttitvApAdanaM yuktam / dIdhiti: 5 candrazekharIyA: prazna: AtmatvAdhikaraNamAM paNa ghaTavRtti evo AtmatvAbhAva e samAnakAlInatva saMbaMdhathI rahI ja jAya che. ane teno pratiyogI Atmatva bane ja che. eTale e paNa avyApyavRtti sAdhya ja banI jaze. uttaraH samAnakAlInatva saMbaMdha e vyabhicArasaMbaMdha tarIke oLakhAya che. ane AvA saMbaMdhone vRttiniyAmaka ja mAnelA na hovAthI "A saMbaMdhathI A abhAva amukamAM rahe che amuka vastu tenuM adhikaraNa che" ityAdi kahI zakAtuM ja nathI. eTale ahIM e saMbaMdhathI AtmatvAbhAva e sAdhyAdhikaraNavRtti tarIke laI zakAto nathI. mATe sAdhya vyApyavRtti ja banI rahe che. je ghaTAdi-abhAva jyAM=bhUtalAdimAM svarUpasaMbaMdhathI rahetA ja nathI. tyAM te ghaTavat bhUtalAdimAM ghaTAdiabhAvane rAkhI ApanAra saMbaMdha e ja vyabhicAra saMbaMdha. A saMbaMdho vRttiniyAmaka gaNAtA nathI. jagadIzI -- sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake = pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTita-vyAptiviziSTahetumattAnizcayottarAnumitau nopAdeyaM = pratiyogyasamAnAdhikaraNAMzo janakatAvacchedake nopAdeyaH / sAdhyasAdhanabhedena=kAryya-kAraNabhedena vyApteH = kAraNatAvacchedakaghaTakavyApteH bhedAt = bhinnatvAt ityapi vadanti / / 5 / / //////////////////////// candrazekharIyAH atra kecit ityapi vadanti yat dIdhityAM yaH " sarvathaiva vyApyavRttisAdhyakasthale nopAdeyaM sAdhyasAdhanabhedena vyApterbhedAt" iti granthaH / tasyAyamarthaH / sarvathaiva vyApyavRttisAdhyake = pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitA (pratiyogyasamAnAdhikaraNAghaTitA) yA vyAptiH tadviziSTo yo hetu:, tadvattAnizcayAnantaraM utpadyamAnAyAM anumitau nopAdeyaM = tAdRzAnumitikAraNatAdRzanizcayaniSThakAraNatAvacchedakaghaTakIbhUtAyAM vyAptau pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM na nivezyam / yataH sAdhyasAdhanabhedena-kArya-kAraNabhedena vyApterbhedAt = parAmarzAbhidhAnanizcayAtmakajJAnaniSThakAraNatAvacchedakaghaTakIbhUtavyApteH bhedAt iti / //////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 137 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - ayaM bhAvaH / pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAghaTitavyAptiviziSTahetumattAnizcayAtmakaparAmarzajanyAnumitikArye pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAghaTitavyAptiviziSTahetumattAnizcayAtmakaparAmarzaH eva kAraNam / pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaghaTitavyAptiviziSTahetumattAnizcayAtmakaparAmarzajanyAnumitikArye pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAghaTitavyAptiviziSTahetumattAnizcayAtmakaparAmarzaH eva kAraNam iti kAryakAraNabhAvadvayAGgIkAraH kartavyaH / ke candrazekharIyA: vadantiH ahIM koIka vaLI dIdhitinI paMktino artha A pramANe paNa kare che ke pratiyogiasamAnAdhikaraNa pada vinAnI vyAptithI viziSTa evA hetunuM pakSamAM nizcayajJAna thavAthI tenI pachI je samitilAya. te "sarvathaiva vyApyavRttisAdhyaka anumiti" 29||y. mA sthalo 729|avacchedakamAM tAdazahesumattAjJAnamAM rahelI kAraNatAnA avacchedaka dharmanA aMzamAM te vizeSaNa na mukavuM. kemake sAdhya-sAdhanabhedathI=kArya-kAraNabhedathI vyApti=kAraNatAvacchedakaghaTaka evI vyAptio paNa judIjudI ja mAnelI che. che eTale ke "pratiyogi-asamAnAdhikaraNapada-aghaTitavyAptiviziSTajJAnavAditamattAnA nizcaya pachI thanArI anumiti pratye pratiyogi-asamA.pada-aghaTitavyAptiviziSTa-jJAnatvAdi-hetumattAno nizcaya e kAraNa che. pratiyogiaisamAnAdhikaraNapada-ghaTitavyAptiviziSTadhUmAdihetumattAnA nizcaya pachI thanArI anumiti pratye pratiyogiasamA pada-ghaTitavyAptiviziSTadhUmAditamattAno nizcaya e kAraNa che. e rIte be kA.kA.bhAva mAnI levA." ema kahevAno Azaya che. dIdhiti pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaJca,-pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsAmAnAdhikaraNyaM, tena,-ayaM guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAn jAteH, bhUtatva-mUtatvobhayavAn mUrttatvAdityAdau naativyaaptiH| jAgadIzI -- 'ekadharmAvacchinnapratiyogitAyA pratiyogivyaktInAM bhede'pyaikya'miti navyamate-vahnimAn dhUmAdityAdau [sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogivaiyadhikaraNyamAtroktAvapi] vahyAdisAmAnyAbhAvamAdAyAvyAptyasambhavAdati-vyAptivAraNameva prayojanamAha- *teneti / candrazekharIyAH dIdhityAM itthaM pratipAdyate-pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM ca pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNatvaM grAhyam / anyathA ayaM guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAn jAteH iti atrAtivyAptiH bhavet / jAtyadhikaraNe guNe. viziSTasattA'bhAvo'sti, kintu tatpratiyogi viziSTasatvaM zuddhasatvAbhinnameva / tacca zuddhasatvaM guNe vartate / ataH guNe siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 138 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 vartamAno viziSTasattA'bhAvaH svapratiyogiviziSTasattA'bhinnazuddhasattAsamAnAdhikaraNa eva iti na sa lakSaNaghaTakaH / / kintu ghaTAbhAvaH iti sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt abhAvAntaramAdAyAtivyAptiH bhavati / yathoktapariSkAre tu na doSaH / viziSTasattA'bhAvapratiyogitAvacchedakaM viziSTasattAtvaM, tadavacchinnA viziSTasattA eva / sA ca guNe na vartate / / ato guNe vartamAno viziSTasattA'bhAvaH pratiyogitAvacchedakaviziSTasattAtvAvacchinnaviziSTasattA'samAnAdhikaraNa eva iti sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH / / nanu "niruktapariSkAre'kriyamANe vahnimAn dhUmAt iti atrAvyAptiH bhavati" ityeva kathaM noktaM? pratiyogya samAnAdhikaraNatvaM nAma pratiyogitAzrayAdhikaraNAvRttitvameva / dhUmAdhikaraNe vahni-abhAvaH kAlikena vartate / sa ca svapratiyogitAzrayamahAnasIyavahni-adhikaraNamahAnase avartamAnaH eva asti / pratiyogitAyAH pratipratiyogi bhinntvaat| vahni-abhAvapratiyogitAzrayaH parvatavahniH, mahAnasIyavahniH, catvaravahnizca pRthak pRthak grahItuM zakyante / yadyapi mahAnase'pi vahni-abhAvaH kAlikena asti / tathApi parvatavRttiH vahni-abhAvaH na mahAnase vartate ityato niruktarItyA'vyAptiH saMbhavati / tadvAraNAya eva pratiyogitAvacchedakAvacchinna-samAnAdhikaraNatvarUpaH pariSkAraH smucitH|| prati.yogitAvacchedakavalitvAvacchinnAstu sarve vahnayaH / tatra parvatIyavahnirapi antarbhUtaH / sa ca parvate vartate / ataH parvatavRttiH vahni-abhAvaH pratiyogitAvacchedakAvacchinnavahnisamAnAdhikaraNaH ityataH sAdhyAbhAvo na lakSaNaghaTakaH / / tasmAt abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayo bhavati" iti evaMrItyA kathaM noktaM? dIdhitikAreNa kathaM prathamataH eva ativyAptiH pradarzitA? iti cet / na, navInAnAM mate ekadharmAvacchinnA pratiyogitA anantapratiyogiSu api ekaiva, na tu bhinnA / tathA ca vahnitvAvacchinnA pratiyogitA sarveSu vahniSu ekaiva / ataH uktapariSkArAbhAve'pi na teSAM mate'vyAptiH saMbhavati / vahni-abhAvasya pratiyogitAyAH AzrayAH sarve vahnayaH, na tu pRthak pRthak vahnayaH grahItuM zakyante / teSu madhye parvatavahnirapi asti| sa ca parvate vartate / ataH parvatavRttiH vahni-abhAvaH svapratiyogitAzraya-samAnAdhikaraNa eva iti na sa lakSaNaghaTakaH / / ato'bhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayo bhavati / tathA ca navInAnAM mate'vyAptivAraNAya ayaM pariSkAro na saMbhavati / / pariSkAraM vinApi avyApterabhAvAt / atra ca sarvo'pi pariSkAraH prAyaH sarvAbhimataH eva kriyate ityato "avyAptivAraNAya tatpariSkAraH kRtaH" iti noktaM / kintu "viziSTasattAsAdhyakasthale'tivyAptivAraNAya tAdRzapariSkAraH kRtaH" ityeva dIdhityAmuktamiti dhyeyam / . atra jAgadIzyAM "sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogi-vaiyadhikaraNyamAtroktAvapi" iti paatthH| tasyArthaH "sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhena pratiyogyasamAnAdhikaraNamAtroktAvapi" iti / arthAt saMyogasambandhena vahniabhAvapratiyogitAzrayavahnisAmAnyasya adhikaraNe avartamAna abhAvaH iti / vivRttiTIkAyAM tu vAmAcaraNena "sAdhyatAvacchedakasambandhena" iti padasyArtho na kRtaH / yadyapi tatpadaM Avazyakameva / anyathA vahni abhAvapratiyogitAzrayANAM sarveSAM vahninAM samavAyena adhikaraNAni vahni-avayavAH, teSu ca avartamAnaH, parvate kAlikena vartamAnaH vhni-abhaavH| ////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 139 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 asti iti sAdhyAbhAva eva lakSaNaghaTako bhavet / tathA ca avyAptiH bhavedeva / ataH sAdhyatAvacchedakasaMyogenaiva pratiyogitAzrayAdhikaraNaM vAcyam / kintu asya mahatI carcA atraiva granthe agre kariSyate iti vAmAcaraNena na tasya vivecanaM kRtaM iti vayaM utprekSAmaH / ke candrazekharIyAH dIdhitimAM kahe che ke pratiyogi-asamAnAdhikaraNa evo abhAva levAno che. to "ayaM guNakarmAnyatvaviziSTa sattAvAnuM jAte " mAM vAMdho Ave. kemake tyAM jAti adhikaraNa guNamAM viziSTasattA-abhAva maLe che. paNa teno pratiyogI viziSTasattA che. ane te zuddhasattAthI abhinna che. eTale zu.sattA paNa pratiyogI gaNAya. ane te to guNamAM rahela ja hovAthI A vi.sattA.abhAva e svapratiyogi-samAnAdhikaraNa banI jatAM A sAdhyAbhAva lakSaNa ghaTaka bane nahi. ane to pachI tAdRzaghaTAbhAvAdine laIne lakSaNasamanvaya thaI jatA aitivyApti Ave. paNa uparyukta vivakSAthI te Apatti na Ave. pratiyogitAvacchedakavi.sattAtvAvacchinna to vi.sattA ja che. ane te to guNamAM na rahelI hovAthI guNamAM rahelo vi.sattA-abhAva e svapratiyogitAvacchedaka vi.sattAvAvacchinnaviziSTasattAne asamAnAdhikaraNa maLI jAya che. Ama sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka banI jatAM ativyApti na Ave. ke praznaH Ama to A khulAso na kare to vaktimAn dhumAt mAM paNa avyApti Ave ja che ne? kemake "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa=pratiyogitAvALAnA adhikaraNamAM na rahenAra..." evo artha thAya. have dhUmAdhikaraNaparvatamAM kAlikathI vahni-abhAva rahe che. enI pratiyogitA mahAnasIyayavahni, parvatIyavahni, citvarIyavani vigeremAM judI judI che. eTale A pratiyogitAno Azraya mahAnasIyavahni laIe to e mahAnasIyavahninuM adhikaraNa to mahAnasIyavahni ja che. parvata nathI. eTale parvatamAM rahelo vahniabhAva e svapratiyogitAzrayamahAnasIyavatrinA adhikaraNa evA mahAnasamAM na rahenAro hovAthI te lakSaNaghaTaka banI jatAM avyApti Ave. mahAnasamAM paNa kAlikathI vahni-abhAva che. paNa parvatavRttivahniabhAva to mahAnasamAM avRtti ja che. eTale A pramANe kahI zakAya. eTale kharekhara to dIdhitimAM ema ja kahevuM joIe ke A sthAne AvyApti nivAravA mATe "pratiyogitAvacchedakAcchinna-asamAnAdhikaraNa evo abhAva levo" jyAre dIdhitimAM to je ema kahyuM che ke ativyApti nivAravA mATe pratiyogitAvacchedakAvacchinna-asamAnAdhikaraNa evo abhAva levo" e vidhAna to ghaNuM dUranuM che. pratiyogitAvacchedakavahnitnAvacchinna tamAma vahnio bane temAM parvatIyavahni paNa bane. ane parvatamAM kAlikena rahelo vahni-abhAva e parvatIya vahnine samAnAdhikaraNa ja hovAthI te lakSaNaghaTaka na banatA bIjA abhAvane laIne lakSaNa samanvaya thaI jAya. ke uttara: tamArI vAta sAcI che. paNa navIna taiyAyiko to vahnitvAdi eka ja dharmathI avacchinna pratiyogitAone anaMtavartiomAM=pratiyogIomAM eka ja mAne che judI judI mAnatA nathI. eTale emanA mate to "pratiyogitAAzrayAdhikaraNa-avRtti" evo abhAva laIe to ya koI avyApti na Ave. kemake vahni-abhAvanI pratiyogitA eka ja hovAthI tenA Azraya tarIke badhA vahni levA paDe ane temAM parvatIyavahni paNa Ave. ane tenuM adhikaraNa parvata bane ane temAM vartamAna A kAlikena vahni-abhAva che. eTale A abhAva "avRtti" tarIke d ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 140 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 na maLatA sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na banyo. pariNAme bIjA abhAva dvArA lakSaNa ghaTI jAya che. ahIM dIdhitikAra je khulAso Ape che te badhAne mAnya bane e rIte ApavA mAMge che. eTale avyApti nivAravA mATe nirukta pariSkAra kahe to to navInone e mAnya na bane. mATe ja badhAne mAnya bane e mATe ja ativyApti dekhADI te nivAravA mATe "pratiyogitAvacchedakAvacchinna pratiyogi-asamAnAdhikaraNa evo khulAso jaNAvyo. ahIM jAgadIzImAM "sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhena pratiyogivaiyadhikaraNyamAtroktAvapi" e pATha che. emAM "sAdhyatAvacchedakasaMyogasaMbaMdhathI vahnirUpa pratiyoginuM(=vahni-abhAvanI pratiyogitAnA Azraya tamAma vahninuM) je adhikaraNa temAM avRtti evo abhAva "eTaluM kahevAthI ja vahinAmAnuM dhUmatumAM avyApti dUra thaI jAya che." phaema artha karavo. vAmAcaraNajIe sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhena.... e padano koI artha karyo nathI. enuM kAraNa e ke A pada jarUrI to che ja. paNa enI vistArathI carcA AgaLa karavAnA che. eTale atyAre tene levAnuM koI prayojana nathI. bAkI te AgaLa to levAnA ja che. e na le to samavAyathI vahninuM adhikaraNa vahni-avayavo bane ane temAM avRtti evo parvataniSTha vahni-abhAva maLI ja javAno. ane to pachI avyApti Ave ja eTale "sAdhyatAvacchedaka saMbaMdhena pratiyogi-adhikaraNa" levAnuM Avazyaka to che ja. jAgadIzI -- na ca viziSTasattvasya vyApyavRttitayA tatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAdidamasaGgatamiti vAcyam; . candrazekharIyAH nanu sarvamidaM nirUpaNaM nirarthakaM / viziSTasattAyAH vyApyavRttisAdhyatvAt atra lakSaNe pratiyogyasamAnAdhikaraNapadameva na nivezyam / tathA ca jAtyadhikaraNe viziSTasattA'bhAvasya vidyamAnatvAt nAtivyAptiH, "sa abhAvaH pratiyogisamAnAdhikaraNaH pratiyogivyadhikaraNo vA" ityAdivicArasyaivAtrAnavakAzAt / kathaM viziSTasatvaM vyApyavRtti? iti cet itthaM, viziSTasatvaM svAdhikaraNe dravyAdau svarUpeNa vartamAnasya guNatvAdyabhAvasyApratiyogi iti: vyApyavRttipadasya prathamA vyAkhyA atra ghaTate / viziSTAbhAvastu atra na grahItuM zakyate / ataH viziSTasatvaM vyApyavRtti eva / tathA ca niruktarItyA'trAtivyAptidAnaM nirarthakameva iti cet / huM candrazekharIyAH praznaH "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" mAtrano niveza karIe to viziSTasAvAnuM jAte e sthale tame ativyApti Apo cho. paNa e khoTI vAta che. kemake vyApyavRttinI pahelI vyAkhyA pramANe to vi.sattA e vyAkhavRtti ja bane che. vi.sattAe svAdhikaraNa evA dravyamAM svarUpathI vartamAna evA ghaTavAbhAvAdino apratiyogI ja che. dravyamAM vi.sattA-abhAva maLavAno ja nathI. eTale A sAdhya vyApyavRtti na hovAthI "prati aisamAnAdhikaraNa" pada ahIM mukavAnuM ja nathI. eTale jAtyadhikaraNa evA guNAdimAM vi.sattA-abhAva sIdho ja maLI jAya. eTale ativyApti na Ave. e vi.sattA-abhAva prati samAnA. che ke nahIM?" enI vivakSA ja karavAnI nathI. jAgadIzI -- jAtau viziSTasattvavyabhicArajJAnadazAyAmapi viziSTasattvadharmikajAtimanniSTha //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskatagujarAtI sarala TIkAo - 141 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pratiyogivyadhikaraNA-bhAvApratiyogitvajJAnAt viziSTasattvasAdhyakAnumitiprasaGgasyaiva prakRte'tiprasaGgapadArthatvAt prAguktarItyA viziSTasattvasyApi vyaapyvRttitvvirhaacc| 1 candrazekharIyAH atrocyate / yadyapi viziSTasattAyAH vyApyavRttitvAt atra pratiyogyasAmAnAdhikaraNapadAghaTitA. eva vyAptiH vaktavyA / sA ca atra nAtivyAptA, sAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt / ato viziSTasattAnirUpitavyAptyabhAvavAn jAti: iti vyabhicArajJAnaM atra bhavati / tathApi pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaghaTitavyAptiviSayakajJAnaM tu! atrApi saMbhavatyeva / jJAnotpAde tu na ko'pi pratibaMdhakaH / ato viziSTasattAnirUpitapratiyogyasamAnAdhikaraNapadaghaTitavyAptimadjAtimAn... iti parAmarzajJAnaM pramAtmakaM saMbhavati eva / tena ca viziSTasatvasAdhyikA'numitiH utpadyate / sA ca pramAtmakajJAnajanyatvAt pramaiva mantavyA / kintu sA bhramarUpaiva manyate, "guNaH viziSTasattAvAn" ityaakaarktvaat| ataH etAdRganumityutpatyApattireva ativyAptitvena atra pratipAditA bodhyaa| ayaM bhAvaH / vyApyavRttisAdhyake viziSTasattAsAdhyakAtmake pratiyogyasamAnAdhikaraNapaghaTitameva vyAptilakSaNam / / tacca atra nAtivyAptaM iti prAgeva bhAvitam / ataH atra "jAtihetau viziSTasattAvyabhicAro'sti" iti jJAnaM bhavati / tAdRze jJAne vidyamAne'pi" viziSTasatvaM jAtimanniSThapratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTAbhAvAdyapratiyogi" ityapi jJAnaM bhavati / / arthAt pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaghaTitavyAptijJAnaM tu sulabhameva / tajjJAnAt ca anumityApattiH iti sA eva ativyAptitvena : dIdhityAM proktA mntvyaa| nanu anumityutpattirUpAtivyAptivAraNaM tu prakArAntareNA'pi saMbhavati / vyApyavRttitAnavacchedaka- dharmAvacchinnasAdhyatAkAnumitiM prati pratiyogitAzrayAdhikaraNAvRtti-hetvadhikaraNavRtyabhAvapratiyogitAnavacchedakatvajJAnasya hetutvam / iti mantavyam / viziSTasattAtvaM tu viziSTasattAniSThavyApyavRttitAyAH avacchedakaM / ato viziSTasattAtvAvacchinnasAdhyatAkAnumitiH vyApyavRttitAnavacchedakadharmAvacchinnasAdhyakAnumitiH na bhvti| tathA ca niruktajJAnasya *viziSTasattAsAdhyakAnumitiM prati akAraNatvAt na tena jJAnena viziSTasattAsAdhyakAnumityutpattiH bhavati / evaM ca na. pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNyaM"... ityAdi pariSkAraH samucitaH / tad vinaiva ativyAptivAraNasaMbhavAt iti cet / 1 na, evamapi vyApyavRttipadasya dvitIyavyAkhyAnusAreNa tu viziSTasatvamapi avyApyavRtti eva / tathA hi viziSTasatvAdhikaraNaM dravyaM / tatra jAtyAdau vartamAnaH viziSTasattA'bhAvaH kAlikena vartate / samavAyAvacchinnapratiyogitAkasya, tasya pratiyogitA viziSTasattAyAm asti, na tu tAdRzapratiyogitA'bhAvaH / evaM ca atra viziSTasatvaM avyApyavRtti eva / tasmAt tatsAdhyake pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM nivezyameva / tathA ca proktapariSkAre'kriyamANe yathA'tivyAptirbhavati, yathA ca pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNa... iti pariSkAreNa ativyAptinirAso bhavati iti sarvaM anantarameva nirUpitaM / na punaH prtnyte| ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 142 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// candrazekharIyA: uttara: tamArI vAta sAcI che. prati.asamApada vinAnI vyAptinI apekSAe to jAti hetu e vi.sattAnirUpitavyAptivALuM banatuM nathI. arthAt "jAtimAM vi.sattAno vyabhicAra che ja" paNa e jJAna thavA chatAM ya vi.sattAthI nirUpita evI jAtimanniSTha-pratiyogi-asamAnAdhikaraNapadaghaTitavyAptinuM to e jAtimAM jJAna thaI ja zake che. ane te jJAna thavAthI ahIM parAmarzajJAnarUpa A kAraNa dvArA viziSTattAsAdhyaka anumiti thavAthI Apatti Avaze. ane peluM parAmarzajJAna sAcuM hovAthI A anumiti paNa sAcI mAnavAnI Apatti Avaze. Ama ahIM ativyApti eTale "vyAptilakSaNa e lakSyataramAM ghaTI javuM" evo artha na karavo paNa "pratiyogi-asamA.padaghaTitavyAptiprakAraka-parAmarzapramAjJAnathI pramAtmaka anumiti thavAnI Apatti" e ja ativyApti. Azaya e che ke A sAdhya vyApyavRtti hovAthI ahIM vyApti lakSaNa to prati.asamAvizeSaNa-aghaTita ja levAnuM che. ane e lakSaNa ahIM ghaTavAnuM nathI. kemake sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI jAya che. eTale lakSaNa to ativyApta banavAnuM nathI ja. paNa A "vi.sattAnirUpitavyabhicAravatI jAti" evuM jJAna hovA chatAM paNa "prati.asamAnA. vizeSaNa ghaTitavyAptimatI jAti" evuM jJAna to zakya ja che. kemake jJAnane kaMI rokI na zikAya. ane e jJAna sAcuM paNa che ja. ane tethI tenA dvArA A sthale pramAtmaka anumiti thavAnI Apatti Ave ja che. ene ja ativyApti tarIke gaNavI. praznaH AvI ativyApti to bIjI rIte dUra thaI zake che. vyApyavRttitAnavacchedakadharmaavacchinnasAdhyatAkaanumiti pratye ja pratiyogi-asamAnAdhikaraNahetumanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAdijJAna kAraNa mAnazuM. vi.sattA e vyAkhavRtti hovAthI vi.sattAva e to vyApyavRttitAvacchedaka che. ane tenAthI avacchinna vi.sattA che. eTale vi sattAsAdhyaka-anumiti to vyApyavRttitAnavacchedakadharmAvarichannasAdhyatAka na hovAthI niruktajJAna dvArA te anumiti thavA rUpa ativyApti paNa nahIM Ave. eTale pratiyogi-asamAnAdhikaraNa.=pratiyogitAvacchedakaavacchinna.... evo khulAso karavAnI koI jarUra nathI. ke uttaraH javA do e vAta. vyApyavRttinI bIjI vyAkhyA pramANe to A vi.sattA paNa avyApyavRtti sAdhya ja che. kemake "sAdhyatAvacchedakasamavAyasaMbaMdhathI vi.sattAnuM adhikaraNa je dravya, temAM vizeSaniSTha evo vi.sattAabhAva kAlikathI rahe ja che. ane tenI pratiyogitA vi.sattAmAM che. eTale vi.sattAmAM tAdRzapratiyogitAabhAva na maLatA te vyApyavRtti na gaNAya. ane eTale A sthAne vyAptilakSaNa pratiyogi-asamAnAdhikaraNapadathI ghaTita ja banavAnuM. ane te pachI jAtyadhikaraNa guNAdimAM viziSTa sattA-abhAva e svapratiyogiviziSTasattAvabhinnazuddhasattAne samAnAdhikaraNa ja bane che. [guNamAM zu sattA rahelI che mATe] eTale A sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na banatA ghaTAbhAvAdi laIne lakSaNasamanvaya thaI jatAM ativyApti Ave ja. te nivAravA mATe uparyukta khulAso jarUrI che. vi.sattA-abhAvanI pratiyogitAno avacchedaka vi.sattAva che. ane tadavacchinna vi.sattA ja bane. ane te to guNamAM na rahetI hovAthI guNaniSTha=vi.sattA-abhAva e svapratiyogiasamA. banI jAya. Ama sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banatA ativyApti na Ave. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta-gujarAtI sarala TIkAo - 143 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 ___ jAgadIzI -- nanu viziSTasyAtiriktatvamate tatrAtivyAptyasambhava ityata Aha- *bhUtatveti / ___ candrazekharIyAH nanu yeSAM mate viziSTasatvaM zuddhasatvAt bhinnameva / teSAM mate tu pariSkAraM vinA'pi nAtivyAptiH / / jAtyadhikaraNe guNe viziSTasatvAbhAvaH asti / tatpratiyogi viziSTasatvameva / na tu zuddhasatvam / dvayoH paraspara bhinnatvAt / viziSTasatvaM ca na guNe vartate / ataHatra viziSTasatvAbhAvaH svapratiyogyasamAnAdhikaraNaH / tathA ca : sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH iti vyartha eva tAdRzaH pariSkAraH iti cet na, tathApi bhUtatvamUrtatvobhayavAn / mUrtatvAt iti atrAtivyAptiH bhavati / mUrtatvAdhikaraNe tAdRzobhayAbhAvaH / tasya pratiyogitA tu mUrtatve bhUtatve ca bhinnA eva / tathA ca tAdRzAbhAvapratiyogitAzrayaM mUrtatvaM gRhyate, tacca manasi vartate / tathA ca tAdRzobhayAbhAvaH / svapratiyogitAzrayamUrtatvasamAnAdhikaraNaH iti na sa lakSaNaghaTakaH / ato'bhAvAntaramAdAya lakSaNaghaTanAt ativyaaptiH| pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNatva-vivakSAyAM tu na ko'pi doSaH / bhUtatvamUrtatvobhayAbhAvapratiyogitAvacchedakaM / tAdRzobhayatvaM / tadavacchinnaM ca tAdRzobhayameva / na kevalaM mUrtatvaM bhUtatvaM vA / tadubhayaM ca manasi na vartate / ataH manasi vartamAnaH bhUtatvamUrtatvobhayAbhAvaH pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNa eva iti sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH iti bhaavH| candrazekharIyA: praznaH A to vi.sattA ane zu sattA eka mAnIe to ja ativyApti Ave che ne? jeo phate bene judA ja mAne che tene to koI doSa nathI. guNamAM vi.sattA-abhAva che. teno pratiyogI vi.sattA ja che. zasattA nathI ja. ane te vi.sattA guNamAM nathI eTale A abhAva sIdhI rIte ja prati.asamA. banI jatAM ativyApti AvavAnI ja nathI eTale pelA khulAsAnI jarUra ja nathI. ke uttara: to pachI bhUtatvamUrtitvobhavAnuM mUrtatvAtu A khoTA sthAne ativyApti Avaze. mUrtatva to manamAM paNa che. tyAM ubhaya nathI. eTale A sthAna to khoTuM ja che. ahIM mUrtatvAdhikaraNa manamAM bhUtatvamUrtatvobhayAbhAva maLI jAya. tenI pratiyogitAno Azraya bhUtatva ane mUrtatva bane. emAMthI mUrtatva laIe, to e manamAM che ja eTale A abhAva e svapratiyogitA-AzrayamUrtatva-samAnAdhikaraNa banI javAthI te na levAya. eTale bIjA abhAvane laIne lakSaNasamanvaya thaI jatA ativyApti Ave. paNa pratiyogitAvacchedaka-asamAnA. levAthI have vAMdho na Ave. pratiyogitA-vicchedaka to ubhayatva che. tenAthI avacchinna to ubhaya ja bane. svataMtra mUrtatva na bane. ane te ubhaya to manamAM na hovAthI manamAM rahelo tAdazobhayAbhAva e pratiyogi-asamA. banI javAthI sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banyo. mATe ativyApti na Ave. jAgadIzI -- prAJcastu-"viziSTasattvasya vyApyavRttitayA tatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAta bhUtatveti' sAdhyAntaraM tatra ca bhUtatvam AtmAnyatve sati vizeSaguNavattvaM / mUrttatvam avacchinnaparimANavattvaM / / tadubhayaJcAvyApyavRttyeva, ghaTAdAvutpattikAlAvacchedena tadubhayAbhAvasattvAt" ityaahuH| siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 144 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 6 ******** * * * * * * * * candrazekharIyAH atra prAcInAH itthaM kathayanti - dIdhityAM prathamaM viziSTasatvasAdhyakasthale'tivyAptiH pradarzitA / kintu viziSTasatvasya prathamavyAkhyAnusAreNa vyApyavRttitvAt tatra pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAghaTitameva lakSaNam vAcyam / tacca nAtivyAptam iti anantaraM bhAvitameva / ataH dIdhityAM bhUtatvamUrtatvobhayavAn mUrtatvAt iti dvitIyAnumAne'tivyAptiH pradarzitA / bhUtatvamUrtatvobhayaM tu vyApyavRttipadasya prathamavyAkhyAnusAreNApi avyApyavRtti eva / yato bhUtatvaM nAma Atmabhinnatve sati vizeSaguNavattvam / tacca AkAze pRthvIcatuSke ca vartate / mUrtatvaM nAmAvacchinnaparimANavatvam apakRSTaparimANavatvam iti yAvat / tacca manasi pRthvIcatuSke ca vartate / tAdRzobhayaM ca ghaTe vartate / ghaTe ca utpattikAle vizeSaguNamAtrasyAbhAvAt vizeSaguNavattAghaTitaM bhUtatvaM, apakRSTaparimANasyAbhAvAt tadvattAghaTitaM mUrtatvaM ca nAsti / ataH tAdRzobhayAdhikaraNe: utpattikAlAvacchedena svarUpasambandhenobhayAbhAvo vartate / tatpratiyogi ca ubhayaM iti bhUtatvamUrtatvobhayaM avyApyavRtti eva : tathA ca tatra pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaghaTitameva lakSaNam / tacca proktapariSkArAbhAve'tivyAptaM / pariSkArakaraNe caH nAtivyAptaM bhavati iti bhAvitaM prAk / na punaH vistaraH kriyate iti / ////////////////////////////////////////// candrazekharIyAH A bAbatamAM prAcIno ema kahe che ke viziSTasattAsAdhyaka sthale ativyApti batAvI kharI.: paNa e vi.sattA e pahelI vyApyavRttinI vyAkhyA pramANe to vyApyavRtti sAdhya ja che. eTale A sthAMne prati.asa.pada mukavAnuM ja na hovAthI guNamAM sIdho ja vi.sattA-abhAva maLI javAthI ativyApti AvavAnI ja nathI. ane tethI ja dIdhitie bhUtatvamUrtatvobhayavAn mUrtatvAt sthAnamAM ativyApti batAvI. AmAM bhUtatva=Atmabhinnatve sati vizeSaguNavatyuM. pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza e Atmabhinna paNa che. ane vizeSaguNavAna paNa che eTale teo bhUta kahevAya. ane mUrtatva=avacchinnaparimANavatva=apakRSTaparimANavatva OMe mana, pRthvI, jala, teja, vAyumAM maLI jAya che. mATe te pAMca mUrta kahevAya. have A bhUtatvamUrtatvobhaya e svAdhikaraNa evA ghaTAdimAM utpattikAlAvacchedena svarUpasaMbaMdhathI rahelA tAdazobhayAbhAvanA pratiyogI banI javAthI teomAM vyApyavRttinI pahelI vyAkhyA ghaTatI nathI. eTale avyApyavRtti ja che. ghaTamAM utpattikALe vizeSaguNa ke apakRSTaparimANa kaMI na hovAthI vizeSaguNavattAghaTitabhUtatva ane apakRSTaparimANaghaTita-mUrtatva e be no abhAva maLI ja jAya che. Ama e to avyApyavRtti sAdhya hovAthI ahIM prati.asamAvizeSaNaghaTita lakSaNa ja levAya. ane tethI prati.asamAnAdhikaraNa mAtra lakhIe to upara batAvyA pramANe ativyApti Ave. nivAravA "pratiyogitAvacchedaka-avacchinna-asamAnAdhikaraNa" pada lIdhela che. jenAthI A ativyApti na Ave. e paNa upara joI gayA. dIdhiti na cobhayatvamekaviziSTAparatvaM, viziSTaJca kevalAdanyaditi, - tadabhAvo manasi sahajata eva pratiyogivyadhikaraNa iti vAcyam; ubhayatvaM hi na viziSTatvAdanatiriktaM na vA tadavacchinnAbhAvastadavacchinnAbhAvAt, ////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 145 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 vaiziSTyavirahe'pi ghaMTatva-paTatvayorubhayatvasya, ubhayatvena tadabhAvasya c,-prtyksssiddhtvaat| jAgadIzI -- [sArvabhaumamatamAzaGkate] *na ceti / 'vAcya'miti prennaanvyH| tadabhAvaH =bhuuttvmuurtttvobhyaabhaavH| *sahajata eveti / prtiyogitaavcchedkaavcchinntvaaprveshe'piityrthH| / candrazekharIyAH atra sArvabhaumA AzaGkate-ubhayatvaM nAma ekaviziSTAparatvaM / tathA ca bhUtatvamUrtatvobhayaM bhUtatvaviziSTamUrtatvarUpameva / viziSTaM ca zuddhAt bhinnameva / ataH mUrtatvAdhikaraNe manasi bhUtatvaviziSTamUrtatvAbhAvo / vartate / tasya pratiyogi viziSTamUrtatvameva, na tu zuddhamUrtatvaM / tAdRzaviziSTamUrtatvaM ca pRthvyAdau vartate / na tu manasi / / ataH manasi vidyamAno viziSTamUrtatvAbhAvaH pratiyogitAzrayAsamAnAdhikaraNa eva / tatpratiyogitAvacchedakaM ca viziSTatvaM ubhayatvAtmakameva / tadeva ca sAdhyatAvacchedakaM iti naativyaaptiH| viziSTatvobhayatvayoH abhedapratipAdanAt / viziSTaniSThapratiyogitAvacchedakaM ubhayatvamapi zakyate vaktuM iti / tathA ca "pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNa" iti pariSkAraM vinaiva pratiyogitAzrayAsamAnAdhikaraNapadamAtraghaTitavyAptilakSaNamapi nAtivyAptaM bhavati iti vyartha sa. pariSkAraH iti cet na, ubhayatvasya viziSTatvabhinnatvAt / tathA ca viziSTaniSThAyAH tAdRzapratiyogitAyA avacchedakaM : kevalaM viziSTatvaM bhUtatvaviziSTamUrtatvatvAtmakameva, natu ubhayatvaM iti sAdhyatAnavacchedakasya tAdRzapratiyogitAvacchedakatvAt / bhavati ativyaaptiH| ke candrazekharIyAH sArvabhoma: ubhayatva eTale ekaviziSTa-aparatva evo ja artha thAya. eTale bhUtatvamUrtatvobhayA=bhUtatvaviziSTamUrtatva evo ja artha thAya. ane viziSTa e zuddhathI bhinna hovAthI viziSTamUrtitva e zuddhamUrtatvabhinna ja che. eTale pratiyogitAvacchedaka-avacchinna-asamAnAdhikaraNa na lakho ane mAtra pratiyogiasamAnAdhikaraNa lakho to ya vAMdho nathI. manamAM viziSTamUrtitvano abhAva che. ane teno pratiyogi=pratiyogitAzraya to bhUtatvaviziSTamUrtitva ja bane. zuddhamUrtitva na bane. ane vi.mUrtatva to manamAM che ja nahi. eTale manamAM rahelo vi.mUrtatAbhAva e pratiyogi-asamA. ja banI javAthI ativyApti AvatI ja nathI. che. uttaraH A vAta barAbara nathI. kemake ubhayatva ane viziSTatva e judA che. eTale ke bhUtatvaviziSTamUrtatva e judo padArtha che. ane bhUtatvamUrtatvobhaya e judo padArtha che. eTale kadAca tame viziSTAbhAvane lakSaNATaka banAvo to paNa tenI pratiyogitAno avacchedaka viziSTatva ja banaze. ubhayatvasAdhyatAvacchedaka to anavacchedaka banavAthI lakSaNa ghaTI ja javAthI ativyApti AvavAnI ja. ane ubhayAbhAva to lakSaNaghaTaka banato ja nathI, mATe uparanA pariSkAra dvArA ja ativyApti dUra thaI zake. te vinA nahIM. jAgadIzI -- nanUbhayatvasya viziSTatvAtiriktatve'pi-sahajataH pratiyogivyadhikaraNasya viziSTatvAvicchinnAbhAvasya pratiyogitAvacchedakamevobhayatvamato nAtivyAptiH viziSTatvAvacchinnAbhAvasyo siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 146 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH bhytvaavcchinnaabhaavaantirekaat| . candrazekharIyA: nanu bhavatu nAma viziSTatvaM ubhayatvaM ca parasparaM bhinnameva / tathApi viziSTatvAvacchinnAbhAvaH ubhayatvAvacchinnAbhAvAd abhinnaH eva mantavyaH / yato bhUtatvaviziSTamUrtatvatvAvacchinnatAdRzaviziSTamUrtatvAbhAvaH pRthvIcatuSkabhinneSu sarveSu padArtheSu vartate / evaM bhUtatvamUrtatvobhayatvAvacchinnatAdRzobhayAbhAvo'pi pRthvIcatuSkabhinneSu sarveSu padArtheSu vartate / tathA ca dvayoH samavyApakatvAta lAghavAt aikyameva ucitam / evaM ca yadi viziSTAbhAvo lakSaNaghaTako mIlitaH, tadA sa eva ubhayAbhAvaH / tatpratiyogitAvacchedakaM tu viziSTatvabhinnamapi ubhayatvaM bhavatyeva iti nAtivyAptiH saMbhavati iti cet ? candrazekharIyAH sArvabhauma: viziSTatva ane ubhayatva bhale judA ho, paNa viziSTavAvacchinna abhAva ane ubhayatnAvacchinna-abhAva to eka ja che. eTale mUrtatvAdhikaraNa manamAM bhale ubhayAbhAva e lakSaNaghaTaka na bane to paNa viziSTAbhAva to lakSaNa ghaTaka bane ja che. ane e abhAva ubhayatnAvacchinna-abhAvathI judo nathI eTale viziSTAbhAvanI pratiyogitAno avacchedaka ubhayatva banI jatAM ativyApti na Ave. mATe pelA pariSkAranI jarUra nathI. jAgadIzI -- ata Aha *na veti / tadavacchinnAbhAvaH =ubhayatvAvacchinnAbhAvaH / tadavacchinnAbhAvAta vaiziSTyAvacchinnAbhAvAt / liGgavyatyayena 'antiriktH|' ityanuSajyate tathA cAtirikta evetyarthaH / candrazekharIyAH na, viziSTatvAvacchinnAbhAvaH ubhayatvAvacchinnAbhAvAt bhinnaH eva mantavyaH / vaiziSTyavirahe'pi ubhayatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya pratyakSasiddhatvAt / / atra vistarato nirUpaNakaraNapUrvameva eSA spaSTatA kartavyA / dIdhityAm "ubhayatvaM hi na viziSTatvAdanatiriktaM naH vA tadavacchinnAbhAvastadavacchinnAbhAvAt, vaiziSTyavirahe'pi ghaTatvapaTatvayoH ubhayatvasya ubhayatvena tadabhAvasya ca pratyakSasiddhatvAt" iti grnthH| - asya spaSTArthaH ayam-ubhayatvaM viziSTatvAt anatiriktaM na iti, arthAt atiriktameva / kathamiti cet itthaM / vaiziSTyavirahe'pi ubhayatvasya pratyakSasiddhatvAt / evaM ubhytvaavcchinnaabhaavH| vaiziSTyAvacchinnAbhAvAt bhinnaH eva / kathamiti cet itthaM / vaiziSTyavirahe'pi ubhayatvAvacchinnAbhAvasya pratyakSasiddhatvAt / / ayaM bhAvaH ubhayatvaM viziSTatvAt bhinnameva / yato ghaTatvaviziSTapaTatvasya pratItirna bhavati / kintu "ghaTatvapaTatvobhayaM ghaTapaTayoH staH" iti ghaTatvapaTatvobhayasya pramAtmikA pratItirbhavati / yadi hi ghaTatvapaTatvobhayaM ghaTatvaviziSTapaTatvAt abhinnaM bhavet, tadA tu ubhayapratItivat ubhayAbhinnaviziSTapratItirapi bhavet, na ca bhavati / ataH jJAyate yat ubhayatvaM viziSTatvAt bhinnameva / ayamevArthaH "vaiziSTyavirahe'pi ghaTatvapaTatvayorubhayatvasya pratyakSasiddhatvAt" iti granthena, dIdhityAM prtipaaditH| evaM ghaTatvapaTatvobhayatvAvacchinnAbhAvo'pi ghaTatvaviziSTapaTatvAbhAvAt bhinna eva / / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 147 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ghaTatvaviziSTapaTatvasya aprasiddhau api ghaTatvapaTatvobhayatvAvacchinnAbhAvasya pratyakSasiddhatvAt / ayamevArthaH / * "vaiziSTyavirahe'pi ubhayatvena ubhayAbhAvasya pratyakSasiddhatvAt" ityAdinA pratipAditaH / evaM dIdhityAM "tdvcchinnaabhaavH| tadavacchinnAbhAvAt" iti yad vAkyamasti, tasyAnvayastu etadvAkyapUrvameva vidyamAnena "anatiriktaM" ti padena saha . bhavati / arthAt "na vA tadavacchinnAbhAvaH tadavacchinnAbhAvAt anatiriktaH" iti anvayo bhavati / abhAvasya puruSaliMgakatvAt anatiriktaM" iti padaM purUSaliMgakaM kartatyaM iti vizeSaH / evaM tAvat spaSTatA kRtA / prakRtaM prstumH| ke candrazekharIyAH uttarapakSa: ubhayatnAvacchinna-abhAva e viziSTatAvacchinna abhAvathI judo ja che. be ya bhinna 4 cha. mahAsamiti timai "na vA tadavacchinnAbhAvastadavacchinna-abhAvAt" saNelA cha.tene "manatirasi" meM pUrvama mAvI gayedA za6 sAthe vAno cha. 3 "manasiRsi" napuMsaliMgama che. mane ubhayatvaM na. viziSTatvAt anatiriktaM" tyai mayatva na. DopAthI te 56 na. 428 . 55maha to "mabhAva:" pulliMga cha. bheTale hI "manatira" 206 pulliNg| rIne artha 42vo. meTa paMkti mA prabhArI-"ubhayatvaM hi na vaiziSTyAt anatiriktaM, na vA tadavacchinnAbhAvastadavacchinnAbhAvAt anatiriktaH / " che dIthitimAM-mULavAta. be abhAva judA mAnavAnuM kAraNa e che ke sAme ghaTa-paTa paDelA che. to tyAM ghaTamAM ghaTatva ane paTamAM paTatvano bodha thAya. eTale ke ghaTatvapaTacobhaya ghaTapaTo staHA e pramANe pratIti thAya. Ama ahIM ubhaya prasiddha che. paNa ghaTatva ane paTava beya eka ja sthAne na rahetA hovAthI ghaTavaviziSTapaTatva prasiddha nathI. Ama ghaTatvapaTava ubhaya prasiddha bane che. ghaTatvaviziSTapaTatva prasiddha banatuM nathI. jo ubhayatva e viziSTatvathI abhinna hota to ahIM ubhayanI jema viziSTa paNa maLavuM joIe. paNa nathI maLatuM. e ja batAve che ke te judA che. e rIte ubhayavAvacchinnAbhAva ahIM maLe paNa viziSTatAvacchinna-abhAvathI te judo ja mAnavo joIe. jAgadIzImAM AnI carcA joIe. jAgadIzI -- na ca [anyatra] viruddhobhayatvAvacchinnAbhAvasyAtiriktatve'pi prakRte'viruddhayorbhUtatvamUrttatvayorubhayatvA-vacchinnAbhAvo viziSTAbhAva eva, samaniyatAbhAvayolAghavenaikatvAditi vAcyam; * candrazekharIyAH tatra tAvat jAgadIzyAM sArvabhaumaH zaGkate na ca ityAdinA / ayaM bhAvaH / yatra ghaTatvaM tatra na kutrApi paTatvaM, yatra paTatvaM tatra na kutrApi ghaTatvaM / tathA ca ghaTatvapaTatve parasparaM virUddhe / viruddhadharmobhayatvAvacchinnAbhAvo bhavatu, nAma ghaTatvaviziSTapaTatvAbhAvAt bhinna eva / kintu bhUtatvamUrtatve na parasparaM virUddhe / pRthvIcatuSke tayoH samAnAdhikaraNatvAt / / ataH bhUtatvamUrtatvobhayatvAvacchinnAbhAvaH bhUtatvaviziSTamUrtatvAbhAvAt abhinna eva mantavyaH / tathA ca lakSaNaghaTakaviziSTAbhAvAt abhinnasya ubhayAbhAvasya pratiyogitAyAH avacchedakaM eva sAdhyatAvacchedakaM ubhayatvaM iti nAtivyAptiH / aviruddhadharmobhayAbhAvasya viziSTAbhAvena saha tulyAdhikaraNavRttitvAt, tayoH ekyameva lAghavAducitam / / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhaantsksse| 652 'yandrazeparIyA' nAmanI saMskRta+14zatI sa21 TImo. 148 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 candrazekharIyAH pUrvapakSaH ubhayatnAvacchinna-abhAvane viziSTatnAvacchinna-abhAvathI judo mAnavo che. to e bhale mAno. paNa e badhe ja na mAnavo. je be dharmo paraspara viruddha hoya jemake ghaTatva-paTa8. jyAM ghaTava hoya tyAM paTava na ja maLe. jyAM paTava hoya tyAM ghaTatva na maLe. to AvA viruddhaghaTatvapaTatva-ubhayatnAvacchinna abhAvane ghaTatvaviziSTapaTavAbhAvathI judo mAnavo. paraMtu je be dharmo paraspara viruddha na hoya jemake bhUtatva ane mUrtatva e pRthyAdimAM to sAthe ja rahenArA hovAthI paraspara viruddha nathI. to evA paraspara-avirUddhamUrtatvabhUtatvotvAvacchinna-abhAva to bhUtatvaviziSTamUrtitvAbhAva rUpa ja mAnavo joIe, kemake ahIM to bhUtatvavi. mUrtatva prasiddha che. eTale teno abhAva paNa prasiddha che. ane A ubhayAbhAva ane viziSTAbhAva samavyApaka paNa che. eTale emane eka ja mAnavA joIe. pRthvI vigere cAra sivAya badhe ja viziSTAbhAva+ubhayAbhAva maLe ja che. eTale emane lAghavathI eka ja mAnavA ucita che. ane eTale ja lakSaNaghaTaka banela viziSTAbhAvanI pratiyogitAno avacchedaka tAdazobhayatva banI jatA ativyApti na Ave. ke uttaraH bhale. paNa e viziSTAbhAvanI pratiyogitA viziSTamAM che ane e bhUtatvaviziSTamUrtatvavAvacchinna evI ja te viziSTamUrtatva niSThapratiyogitA che. ane tAdazapratiyogAtAzrayanuM ja anadhikaraNa hatyadhikaraNa mana bane che. to yAdazapratiyogitAzrayanuM anadhikaraNa mana che. tAdazaviziSTamUrtatvAvacchinnapratiyogitAno avacchedaka to viziSTamUrtatva ja banaze. ubhayatva nahIM bane. ane e rIte lakSaNasamanvaya thaI jatA ativyApti Avaze. { Ama bhale bhUtatvaviziSTamUrtatAbhAva ane bhUtatvamUrtavobhayAbhAvane eka mAno. bhale viziSTAbhAva lakSaNaghaTaka bane. paraMtu te viziSTAbhAvanI viziSTamUrtitva-AvacchinnapratiyogitAnA AzrayanuM anadhikaraNa ja mina bane che. zuddhamUrtavavAvacchinnapratiyogitAno Azaya zuddhamUrtatvanuM anadhikaraNa mana banatuM nathI. eTale ahIM viziSTamUrtatAvacchinnapratiyogitA ja levAnI rahe. ane tenI pratiyogitAno anavacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka banI jatAM ativyApti Ave. eTale mAtra "pratiyogitAzraya-asamAnAdhikaraNa" pada ja laIe to ativyApti AvavAnI ja che. prazna: paNa lakSaNamAM evuM to kahyuM ja nathI ke "yAdazapratiyogitAzraya-asamAnAdhikaraNa abhAva maLe. tAdRzapratiyogitAno anavacchedaka ja sAdhyatAvacchedaka banavo joIe." A to tame navuM umerIne hAthe karIne ativyApti ubhI karo cho. lakSaNamAM to mAtra "pratiyogitAzrayAsamAnAdhikaraNa" pada ja che. eTale viziSTAbhAvanI pratiyogitAno Azraya viziSTamUrtitva ane tenuM anadhikaraNa mana bane. ane e pratiyogitA viziSTamUrtatvavAvacchinna lIdhI na hovAthI A pratiyogitAno avacchedaka ubhayatva paNa banI jAya ja che. kemake viziSTAbhAva ane ubhayAbhAva eka ja che. eTale viziSTamAM AvelI pratiyogitAno avacchedaka to ubhayatva banI zake. hA viziSTamUrtatva-avacchinnapratiyogitAno avacchedaka ubhayatva na bane. paNa viziSTamUrtitva-avacchinnapratiyogitA levAnI ja kyA che? peTa coLIne zULa ubhuM karI pachI davA levAnI A paddhati ja khoTI che. jAgadIzI -- tAvatA'pi hetumato yAdRzapratiyogitAzrayAnadhikaraNatvaM tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvasya //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 149 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH6 //// //// bhUtatvamUrttatvA-bhayatve'napAyAdativyAptestAdavasthyAditi bhaavH| // // //// // // // // // // // // // // // // // // // // // // // //// // // //// * candrazekharIyAH atrocyate / agre dIdhityAM trayodazakArikAyAM yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM.... ityAdinA yaddharmAvacchinnA pratiyogitA niveSayiSyate / ataH atra "pratiyogyasamAnAdhikaraNa" iti padasya pratiyogitAzrayAsamAnAdhikaraNa... iti eva artho gRhyate / tathA ca sA pratiyogitA yAdRzapratiyogitA yaddharmAvacchinnapratiyogitArUpA eva grAhyA / ataH atra viziSTAbhAvaH viziSTatvAvacchinna-pratiyogitArUpaH eva grAhyaH / / ataH atra viziSTAbhAvaH viziSTatvAvacchinnapratiyogitAzrayaviziSTamUrtatvAsamAnAdhikaraNo bhavati / tasya viziSTatvAvacchinnapratiyogitAyAH avacchedakaM tu ubhayatvaM na bhavitumarhati / viziSTaniSThAyAH zuddhapratiyogitAyA avacchedakaM bhavatu nAma tat ubhayatvaM / kintu viziSTatvAvacchinnapratiyogitAyAstu anavacchedakameva / pratiyogitAvacchedakabhedena pratiyogitAyAH bhinnatvAt viziSTatvAvacchinnapratiyogitAyAH avacchedakaM ubhayatvaM na saMbhavatyeva iti bhAvaH / tathA ca tdvsthaivaativyaaptiH| candrazekharIyAH uttaraH dIdhitimAM teramI kArikAmAM chellI paMktimAM yAdazapratiyogitAvacchedakAvacchinna... ityAdi vaDe yAdazapratiyogitAno niveza AgaLa karaze. ane "tAdazapratiyogitAno anavacchedaka ja sAdhyatAvacchedaka hovo joIe." ema kaheze. Ama khulAso karavAnuM prayojana tyAM ja spaSTa karazuM. paNa eka vAta to nakkI ke yAdazapratiyogitA=yadharmAvacchinnapratiyogitA levAnI che ja. eTale jo mAtra "pratiyogitAzrayAsamAnAdhikaraNa" pada ja rAkho to viziSTamUrtitvAvacchinnapratiyogitAzrayaviziSTamUrtitva-asamAnAdhikaraNa evo ja te viziSTamUrtitvAbhAva maLe che. ane tAdaza pratiyogitA=vi.mUrtavAvacchinnapratiyogitAno avacchedaka to vimUrtatva ja bane. ubhayatva na ja bane. eTale ativyApti AvavAnI ja. // //// //// // : //// // //// // // : //// // //// //// // // // //// // //// //// // ___ jAgadIzI -- *ubhayatvasyeti / pratyakSasiddhatvAditi prennaanvyH| tathA ca viruddhayoriva, samAnAdhikaraNayorapyubhayatva-matiriktameva, viruddhAviruddhasthalIyobhayatvapratItyoH samAnAkAratvAt, bhUtatvamUrtatvayoH viruddhatvabhramadazAyAmapyu-bhayAbhAvatvapratyayAcceti bhaavH| //// // // //// //// //// // // // //// // // * candrazekharIyAH jAgadIzyAM etadeva pratipAdayati jagadIzaH yat ghaTatvapaTatvayoH virUddhadharmayoH ubhayatvaM yathA viziSTatvAt bhinnameva / tathaiva bhUtatvamUrtatvayoH samAnAdhikaraNadharmayoH ubhayatvaM api viziSTatvAt bhinnameva mantavyam / / "ghaTatvapaTatvobhayaM" "bhUtatvamUrtatvobhayaM" iti ubhayatra ubhayatvapratIteH samAnAkAratvAt / tathA ca ghaTatvapaTatvobhayaM yadi viziSTatvAt bhinnam, tadA tulyanyAyena bhUtatvamUrtatvobhayatvaM api viziSTatvAt bhinnameva mantatyam / kiJca yadi "ghaTatvapaTatce parasparaM virUddhe" iti pramAtmakajJAnAnantaraM ghaTatvaviziSTapaTatvajJAnAnudaye'pi ghaTatvapaTatvobhayajJAnasya udayadarzanAt ghaTatvapaTatvobhayaM ghaTatvaviziSTapaTatvAt bhinnaM manyate / tadA tu "bhUtatvamUrtatve parasparaM virUddhe" iti //// //// // // //// //// //// //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 150 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ////////////////////// bhramajJAnAnantaraM bhUtatvaviziSTamUrtatvajJAnAnudaye'pi bhUtatvamUrtatvobhayajJAnasyotpattidarzanAt bhUtatvamUrtatvobhayaM bhUtatvaviziSTamUrtatvAt bhinnameva / tathA ca mUrtatvAdhikaraNe manasi ubhayAbhAvaH svapratiyogisamAnAdhikaraNaH iti na sa lakSaNaghaTakaH / bhUtatvaviziSTamUrtatvAbhAvaH yadyapi svapratiyogyasamAnAdhikaraNaH / tathApi ubhayAbhAvasya viziSTAbhAvAt bhinnatayA tAdRzaviziSTAbhAvasya pratiyogitAnavacchedakameva ubhayatvaM iti ativyAptiH bhavati / yadi ca "pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNaM "iti pariSkAraH kriyate, tadA tu ubhayAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnAbhayAsamAnAdhikaraNaH eva ubhayAbhAvaH iti sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH iti bhAvaH / candrazekharIyA: A to viziSTAbhAva ane avirUddhadharma-ubhayAbhAvane abhinna mAnIne vAta karI. bAkI kharI vAta to e ke jema ghaTatvapaTatvavirUddhadharmobhayatva e ghaTatvaviziSTapaTatvathI juduM che. tema aviruddha bhUtatvamUrtatvobhayatva paNa bhUtatvaviziSTamUrtatvamAM rahela viziSTatvathI juduM ja che. kemake "ghaTatva-paTatvobhayaM bhUtatvamUrtatvobhayaM" e beya sthale ubhayatvanI pratIti samAnAkAraka ja thAya che. eTale jo eka ubhayatva e viziSTatvathI juduM mAnavuM hoya to pachI avirUddhadharmobhayatva paNa viziSTatvathI juduM ja mAnavuM paDe. vaLI bhUtatva ane mUrtatva e paraspara virUddha dharmo che evo bhrama thAya che tyAre bhUtatvaviziSTamUrtatvanI pratIti nathI thatI paNa bhUtatvamUrtatvobhayatvanI pratIti thAya che. have jo be ya eka ja hota to ekanI pratIti vakhate bIjAnI paNa pratIti thavI joIe. paNa thatI nathI. e ja vAta sAbita kare che ke be ya judA ja che. dIdhiti na ca tatra vyAptireva, ubhayatvAdhikaraNasya mUrttatvasya manasi sattvAditi vAcyam; tathAtve'pyubhayatvena rUpeNa tatrAsattvAt,- 'nAtrobhaya' miti pratIterdurvAratvAt / / 6 / / dIdhitiH 6 ******* jagadIzI [*na ceti* / -'vAcyam' iti pareNAnvayaH / ] tatra = `bhUtatva-mUrttatvobhayavAn mUrttatvAdityatra / *vyAptireveti * / tathA ca tasya lakSyatayA tadvAraNaprayAso'nucita iti bhAvaH / -- candrazekharIyAH nanu atra bhUtatvamUrtatvobhayatvAzrayameva sAdhyaM mantavyam / tacca mUrtatvavyApakameva / yatra manasi mUrttatvaM tatra ubhayatvAzrayamUrtatvamapi vartate eva / tathA ca asya saddhetutvAt lakSaNagamanaM iSTameva iti na pariSkAro'tivyAptivAraNAya kartavyaH, ativyApterevAbhAvAt iti cet / candrazekharIyA: pUrvapakSa: bhUtatvamUrtatvobhayavAn mUrtatvAt A sthAnane sAcuM ja mAnI levAnuM. eTale temAM lakSaNa jAya te iSTa ja banI jatA koI doSa na rahe. Azaya e ke bhUtatvamUrtatvobhaya e sAdhya che. sAdhyatAvacchedaka ubhayatva che. ane tenuM adhikaraNa bhUtatvanI jema mUrtatva paNa che. ane e to mUrtatva manamAM siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 151 ////////////////////////////////////////////////// Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 6 raheluM ja hovAthI A sthAna sAcuM mAnI levAmAM koI vAMdho nathI. jagadIza *tthaatvepiiti*| ubhayatvAzrayasya mUrttatvasya manasi sattve'pItyarthaH / tathA ca hetumattvAvacchedena sAdhyatAvacchedakAvacchinnavattAsthala eva vyAptirato naitallakSyamiti bhAvaH / -- candrazekharIyAH na, yatra hetumati sarvatra sAdhyatAvacchedakAvacchinnaM sAdhyaM vartate, tatraiva saddhetutvavyavahAro bhavati / atra mUrtatvavati manasi ubhayatvAvacchinnasya bhUtatvamUrtatvobhayasyAbhAvAt atra saddhetutvavyavahAro na saMbhavati / tathA ca idam sthAnaM vyAptilakSaNasya alakSyameva iti atra lakSaNagamane'tivyAptidoSo bhavati eva / candrazekharIyA: uttarapakSaH hetuvALA tamAme tamAma sthAnomAM sAdhyatAvacchedakAvacchinna sAdhya je anumAnamAM rahetuM hoya. te ja anumAnano hetu sAco kahevAya. ahIM manamAM ubhayatvAvacchinna ubhaya rahetuM na hovAthI A sthale hetu sAco na gaNAya. eTale A vyAptilakSaNanuM lakSya ja na gaNAya. eTale ahIM lakSaNa jAya to e ativyApti ja gaNAya. te nivAravA pariSkAra karavo paDe che. jagadIza -- vRttimati vyAptyabhAvasya vyabhicAraniyatatvAdvayabhicAraM grAhayati *nAtrobhayamiti* / atra = mUrttatvAzraye manasi / / 6 / / candrazekharIyAH nanu tatraiva vyAptyabhAvaH, yatra vyabhicAraH, vyAptyabhAvasya vyabhicAraniyatatvAt / atra ca vyabhicArAbhAvAt vyAptyabhAvo'pi asiddhaH iti cet "mUrtatvavati manasi bhUtatvamUrtatvobhayaM na " iti pratItyaiva atra hetau vyabhicAraH pratyakSena siddhaH, yatra manasi mUrtatvaM tatraiva sAdhyAbhAvasya pratyakSasiddhatvAt / itthaM cAtrAtivyAptivAraNAya pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogyasamAnAdhikaraNa eva hetvadhikaraNavRttirabhAvo grAhyaH / evaM ca nAtivyAptiH bhavati bhUtatvamUrtatvobhayAbhAvaH svapratiyogitAvacchedakobhayatvAvacchinnobhayAsamAnAdhikaraNaH eva manasi bhavati iti sAdhyAbhAvasya : lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH iti bhAvaH / candrazekharIyA: prazna: je hetumAM sAdhyanirUpita vyApti na hoya tyAM te hetumAM sAdhyanirUpita vyabhicAra avazya hoya ja. ahIM vyabhicAra hoya to ja ahIM vyAptino abhAva siddha thaI zake. uttara: "mUrtatvAdhikaraNa evA manamAM bhUtatvamUrtatvobhaya nathI" evI pratIti thAya ja che. arthAt manamAM hetu che ane tyAM sAdhyAbhAvanI pratIti thAya che. e vyabhicAranI pratIti thaI. eTale vyabhicAra hovAthI A hetumAM vyAptino abhAva ja mAnavo paDe. ane tethI A khoTA sthAne lakSaNasamanvaya thAya che tethI te ativyApti gaNAya. te nivAravA "pratiyogitAvacchedakAvacchinnAsamAnAdhikaraNa" evo pariSkAra karavo ja paDe. ane tenAthI sAdhyAbhAva ja lakSaNa ghaTaka banI jAya che. tethI ativyApti na Ave. e vAta pUrve karI siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 0 152 //////// //////////////////////// Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 7 ja gayA chIe. Ama pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogi-asamAnAdhikaraNa evo hetvadhika2Na vRtti abhAva levAno ema phalita thayuM. //////// 11 //////// dIdhiti 'atyantapadaJca,-atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogyasAmAnAdhikaraNyasya, - atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAyAzca - lAbhAya, anyathA sarvasyaivAbhAvasya svasamAnAdhikaraNAbhAvAntarabhinnattvAttadbhedasya svasvarUpAnatiriktatayA pratiyogyasamAnAdhikaraNyasyaiva durlabhatvApatteH, sarveSAmevAbhAvAnAM hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvatvanirUpakapratiyogyasamAnAdhikaraNAbhAvAntarAtmakasya svabhedasya pratiyogitvAdabhAvasAdhyakAvyAptezceti" sampradAyavidaH / / 7 / / jagadIzI -- nanu vayAdibhedamAdAyAvyApteH 'pratiyogyasamAnAdhikaraNa' padenaiva vAraNAdatyantapadaM vyarthamata Aha-* atyantapadaJceti* / candrazekharIyAH nanu mUlalakSaNe pratiyogyasamAnAdhikaraNahetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAva.. ityAdi uktaM / tatra atyantapadaM niSprayojanam / kevalaM abhAvapadameva nivezyaM, tenaiva lakSaNasamanvayasaMbhavAt / na ca tathA sati abhAvapadena. bhedo'pi grahItuM zakyaH, tathA ca parvate vahnibhedasya vidyamAnatvAt tatpratiyogitAvacchedakasya vahnitvasyaiva sAdhyatAvacchedakatvAt avyAptiH bhavet iti vAcyam vahnibhedasya svapratiyogivahnisamAnAdhikaraNatvena na sa lakSaNaghaTakaH / ataH abhAvAntaramAdAya bhavati lakSaNasamanvayaH iti cet / na, atyantapadenAtra dve vivakSe kartavye / "pratiyogyasamAnAdhikaraNa..." iti asya [ "atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAzrayAsamAnAdhikaraNaH iti arthaH karaNIyaH" iti prathamA vivakSA / "tAdRzAbhAvapratiyogitAnavacchedaka..." iti atra "pratiyogitA atyantAbhAvatvanirUpikA eva grAhyA" iti dvitIyA vivakSA / candrazekharIyA: prazna: mULalakSaNamAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNa-hetvadhika2NavRtti-atyantAbhAvaprtiyogitaanvcche69... prema hIdhitiyAM hyuM che. khAmAM "atyanta" yaha na bhuDe to zuM vAMdhI? uttara: to pachI dhUmAdhikaraNa parvatamAM vahnino bhedAtmaka abhAva paNa laI zakAya. prazna: na levAya. kemake teno pratiyogI vahni parvatamAM hovAthI A vahnibheda e pratiyogisamAnAdhikaraNa //////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 153 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// banI jatA te na levAya. eTale bIjA abhAvane laIne lakSaNa ghaTI jAya. [khyAla rAkhavo ke "pratiyogiasamAnAdhikaraNa=pratiyogitAvacchedaka-avacchinnAsamAnAdhikaraNa" e ja artha levAno che. paNa ahIM TuMkANamAM lakhavA mATe A pramANe lakhIe chIe.] uttaraH atyantapada be vastu sucave che. ahIM (a) hevadhikaraNavRtti abhAva e atyantAbhAvatvanirUpaka evA pratiyogine asamAnAdhikaraNa levAno. (b) AvA abhAvamAM rahelI pratiyogitA e atyantAbhAvatvanirUpaka ja levAnI. ane tevI ja pratiyogitAno anavacchedaka sAbitAvacchedaka banAvavAno che. jAgadIzI -- atyantAbhAvatvanirUpakaM yat pratiyogitvaM, tadAzrayavaiyadhikaraNyavivakSAyAH phalamAha*anyatheti / tadbhedasya svsmaanaadhikrnnaabhaavaantrbhedsy| *sva-svarUpAnatiriktatayeti / - anavasthAbhayenetyAdiH / *durlabhatvApatteriti / hetusamAnAdhikaraNAbhAvamAtrasyaiva svAtmakabhedapratiyogi, yadabhAvAntaraM-tatsamAnAdhikaraNatvAditi bhAvaH / 214110 ___ candrazekharIyAH yadi hi prathamA vivakSA na kriyate / tadA "vahnimAn dhUmAt" ityAdau ko'pi abhAva, svapratiyogyasamAnAdhikaraNaH na prasiddhyati / tathA hi parvate ghaTAbhAvo vartate, tatraiva paTAbhAvo'pi vartate / ghttaabhaavH| paTAbhAvabhedavAn asti / ataH ghaTAbhAve vartamAnaH paTAbhAvabhedaH lAghavAt ghaTAbhAvasvarUpa eva manyate / anyathA yadi abhAve vartamAno'bhAvo bhinno manyate, tadA tu tatrApi abhAve anyo'bhAvaH, tatrApi anyo'bhAvo... iti anavasthAI bhavet / anavasthAvAraNAya abhAvAdhikaraNako'bhAvaH svAdhikaraNasvarUpa eva manyate / tathA ca ghaTAbhAva eva paTAbhAvabhedaH iti kRtvA paTAbhAvabhedapratiyogI paTAbhAvaH parvate vartate / ataH parvate vartamAno ghaTAbhAvaH svapratiyogipaTAbhAvena saha samAnAdhikaraNa eva bhavati iti evaMrItyA sarveSAM abhAvAnAM svapratiyogisamAnAdhikaraNatvena pratiyogyasamAnAdhikaraNAbhAvasya : durlabhatvApattiH durvAraiva / prathamavivakSAyAM satyAM tu naiSa doSaH / yato ghaTAbhAvasya dvau pratiyoginau ghaTaH ghaTAbhAvazca / tatra ghaTo'tyantAbhAvatvanirUpakaH paTAbhAvazca paTAbhAvabhedamAdAya ghaTAbhAvapratiyogI bhavati / ataH sa bhedatvanirUpakaH / / tasmAt atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogI tu ghaTaH eva bhavati / sa ca parvate nAsti, ataH ghaTAbhAvaH atyantAbhAvatvanirUpakaghaTAtmakapratiyogyasamAnAdhikaraNo bhavati iti tamAdAya lakSaNasamanvayaH saMbhavati / candrazekharIyAH ahIM (a) atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogI eTale atyantAbhAvanirUpakapratiyogitAno Azraya. ane tene asamAnAdhikaraNa evo abhAva levAno che. Ama jo na kahIe to to parvatamAM koIpaNa abhAva e svapratiyogi-asamAnAdhikaraNa na ja maLe. kemake parvatamAM dhAro ke ghaTAbhAva levA jAo to e ja parvatamA 5mA 59 // cha. 4ve. "ghaTAbhAvaH paTAbhAvo na" meM pratAti anusAre ghaTAmA 5 mAmevAn bne| che. arthAt ghaTAbhAva e svasamAnAdhikaraNa evA paTAbhAvathI bhinna bane che. (=bhedavALo bane che) have abhAvamAM rahelo abhAva e adhikaraNAtmaka-abhAvasvarUpa ja mAnelo hovAthI ghaTAbhAvamAM rahelo paTAbhAvabheda e ghaTAbhAvarUpa ja gaNAya. ane eTale paTAbhAvabhedano pratiyogI paTAbhAva e paTAbhAvabhedasvarUpa evA //// //// // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 154 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 ghaTAbhAvano pratiyogI bane. ane A paTAbhAvarUpa pratiyogI to parvatamAM che ja. Ama ghaTAbhAva e. svapratiyogi-paTAbhAvane samAnAdhikaraNa ja banI jatA te lakSaNaghaTaka ja bane nahi. A rIte koIpaNa abhAva lakSaNaghaTaka na banatA AvyApti Ave. ahIM abhAvamAM rahenArA abhAvane judo mAnIe to vaLI temAM rahelo abhAva paNa judo.... ema anavasthA cAle. te nivAravA ja abhAvamAM rahenAra abhAva e adhikaraNAtmaka abhAva svarUpa ja mAnelo che. TuMkamAM hatyadhikaraNavRtti=hetusamAnAdhikaraNa evA tamAme tamAma abhAvo e svasvarUpa evA abhAvAttarabhedanA pratiyogI abhAvAttarane samAnAdhikaraNa ja maLe che. mATe koIpaNa abhAva lakSaNa ghaTaka banI zakaze nahi. jAgadIzI -- na ca bhAvasvarUpAbhAvasyaiva [valyabhAvAbhAvasya pratiyogI yo vaDhyabhAvaH - tadasamAnAdhikaraNatvAt] pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaM' sulabhamiti vAcyam; candrazekharIyAH nanu prathamAM vivakSAM vinApi vali-abhAvAbhAvo bhavati lakSaNaghaTakaH / yato vahyabhAvAbhAvo vhnisvruupH| tasmin vartamAnaH paTAbhAvabhedo na vahni-abhAvAbhAvasvarUpo bhavati / abhAvAdhikaraNakasyaivAbhAvasyAdhikaraNAtmakatvAt / vahni-abhAvAbhAvastu vahnisvarUpaH, ataH tasmin vartamAnaH paTAbhAvabhedo bhinnaH eva / / ataH vahni-abhAvAbhAvasya pratiyogI kevalaM vahila-abhAva eva bhavati / na tu paTAbhAvAdiH / sa ca vahni-abhAvaH na parvate vartate / ataH vahni-abhAvAbhAvaH svapratiyogyasamAnAdhikaraNaH prasiddhaH / tatpratiyogitAvacchedakaM vahni-abhAvatvaM / / anavacchedakaM ca vahnitvaM eva sAdhyatAvacchedakaM iti lakSaNasamanvayaH saMbhavati iti cet / ke candrazekharIyAH pUrvapakSa parvatamAM vahni-abhAvAbhAva laIe. eno pratiyogI vahni-abhAva to parvatamAM raheto ja nathI. ane "vahni-samAvAmAvaH gharamAvamevA" bane to paNa vahni-abhAvAbhAva e to vihni=bhAvapadArtha svarUpa che. eTale temAM rahelo ghaTAbhAvabheda e kaMI vahni-abhAvAbhAva svarUpa na gaNAya. paNa judo ja gaNAya. bhAvavRtti abhAva to bhAvathI judo ja mAnelo che. eTale ghaTAbhAvabhedano pratiyogI ghaTAbhAva e vahni-abhAvAbhAvano pratiyogI nathI ja banato. Ama A vahni-abhAvAbhAvano pratiyogI mAtra vahni-abhAva ja banaze. ane tene asamAnAdhikaraNa to A vahni-abhAvAbhAva che ja. mATe e ja lakSaNaghaTaka banI zakaze. 1 jAgadIzI -- tasyApi svasamAnAdhikaraNAbhAvA['ntara]bhinnatvAt abhAvamAtrAdhikaraNaka iva abhAvamAtrapratiyogi-ko'pi viziSTAbhAvAdyanAtmako'bhAvo'dhikaraNabhinno neSyate, laaghvaat| candrazekharIyAH na, vaDhyabhAvAbhAvaH svasamAnAdhikaraNapaTAbhAvabhedavAn tu asti eva / sa ca bhedaH vahanyabhAvAbhAvasvarUpa eva svIkAryaH / yathA abhAvamAtrAdhikaraNako'bhAvaH adhikaraNarUpo manyate, tathaivAbhAvamAtrapratiyogiko siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 155 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// viziSTAbhAvabhinno'bhAvo'pi svAdhikaraNasvarUpa eva manyate, lAghavAt / tathA ca paTAbhAvabhedasya abhAvamAtrapratiyogikatvAt / paTAbhAvabhedo vayabhAvAbhAve valisvarUpe vartamAno'pi vali-abhAvAbhAvasvarUpa eva kalpyate / tasya bhinnatve'GgIkriyamANe anantAnAmabhAvAnAM kalpanA kartavyA bhavet / tathA ca gauravameva bhavet / evaM ca vaDhyabhAvAbhAvapratiyogI paTAbhAvo'pi bhavati / sa ca parvate vartate / ataH vaDhyabhAvAbhAvo'pi na svapratiyogyasamAnAdhikaraNaH ityataH prathamA vivakSA samAdaraNIyaiva / jAgadIzIgranthasyArthaH-"tasyApi vaDhyabhAvAbhAvasyApi svasamAnAdhikaraNo yo'bhAvA-paTAbhAvaH, tdbhinntvaat| nanu "viziSTAbhAvabhinno'bhAvamAtrapratiyogiko'bhAvaH adhikaraNasvarUpo manyate" iti uktaM / tatra viziSTAbhAvabhinnapadaM / *kimarthaM / anena tu etadeva jJAyate yat" viziSTAbhAvAtmako yo'bhAvamAtrapratiyogiko'bhAvo bhavati / sa adhikaraNasvarUpo. na mantavya" iti kimarthaM viziSTAbhAvo'bhAvamAtrapratiyogiko'bhAvaH adhikaraNasvarUpo na manyate? iti cet atrocyte|| yadi hi viziSTAbhAvo'bhAvamAtrapratiyogiko'bhAvo'dhikaraNasvarUpo manyate, tadA tu lakSaNe'tyantapadaniveze'pi sati ko'pi abhAvo lakSaNaghaTako na bhavet / tathAhi-yadi parvate ghaTAbhAvo gRhyate, tadA sa ghaTAbhAve gaganaM na vidyate arthAt ghaTAbhAve gaganAbhAvo'sti / kintu sa gaganAbhAvo ghaTAbhAvabhedavAn asti / ato ghaTAbhAve gaganAbhAvasya vidyamAnatve'pi ghaTAbhAve ghaTAbhAvabhedaviziSTo gaganAbhAvo na vidyate / ghaTAbhAve ghaTAbhAvabhedAtmakavizeSaNasyAsatvAt bhedaviziSTo. gaganAbhAvo'pi ghaTAbhAve na bhavati / evaM ca ghaTAbhAvaH ghaTAbhAvabhedaviziSTagaganAbhAvAbhAvavAn iti sthitam / / tAdRzaviziSTagaganAbhAvAbhAvaH tAdRzaviziSTagaganAbhAvamAtrapratiyogika eva / tathA ca sa gaganAbhAvAbhAvaH ghaTAbhAvAtmakAdhikaraNasvarUpaH mantavyaH / evaM ca ghaTAbhAvabhedaviziSTagaganAbhAvAbhAvapratiyogI tAdRzaviziSTagaganAbhAvaH ghaTAbhAvapratiyogI api bhavatyeva / tAdRzaviziSTagaganAbhAvazca parvate vartate / sa ca viziSTagaganAbhAvaH viziSTagaganAbhAvAbhAvaniSThAtyantAbhAvatvanirUpako'pi asti / evaM ca ghaTAbhAvaH atyantAbhAvatvanirUpakaviziSTagaganAbhAvAtmakapratiyogisamAnAdhikaraNa eva iti ghaTAbhAvo'pi lakSaNaghaTako na bhavet / tathA ca viziSTAbhAvAtmako abhAvamAtrapratiyogiko'bhAvo yadi adhikaraNasvarUpo manyate, tadA tu prathamavivakSAyAM atyantapadapratipAditAyAM satyAmapi avyAptyAdidoSo bhavedeva / tasmAt viziSTAbhAvAtmako'bhAvamAtrapratiyogiko'bhAvo na adhikaraNasvarUpo mantavyaH / iti etaddvApanArthameva jAgadIzyAM "viziSTAbhAvAnAtmako" iti padaM niviSTaM / ke candrazekharIyAH uttarapakSaH jema "abhAva e ja mAtra adhikaraNa che jenuM" evo paTAbhAvAdivRtti ghaTAbhAva e paTAbhAva=adhikaraNa svarUpa manAya che. tema "abhAva e ja mAtra pratiyogI che. jeno" evo viziSTAbhAvabhinna abhAva paNa adhikaraNa svarUpa ja manAya che. emAM lAghava che. vahnimAM paTAbhAvabheda rahe che. eno pratiyogI mAtra paTAbhAva ja che. eTale A abhAva e abhAvamAtrapratiyogika ja gaNAya. eTale A paTAbhAvabheda e svAdhikaraNa evA vahnisvarUpa ja =vahni-abhAvAbhAva svarUpa ja manAya che. eTale vahni-abhAvAbhAvamAM rahenAro paTAbhAvabheda e vahnisvarUpa vahni-abhAvAbhAva svarUpa ja che. ane tethI paTAbhAvabhedano pratiyogI paTAbhAva e vahni-abhAvAbhAvano pratiyogI paNa gaNAya. eTale ahIM e ja paTAbhAva e parvatamAM che. mATe //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 157 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 vihni-abhAvAbhAva e paNa svapratiyogipaTAbhAva samAnAdhikaraNa banI jatA te abhAva paNa lakSaNaghaTaka na banI zake ane tethI avyApti Ave. ke praznaH ahIM tame abhAvamAtra pratiyogika abhAvane paNa adhikaraNasvarUpa mAnyo. paNa e abhAva viziSTAbhAvarUpa na hovo joIe. ema kema kaho cho? uttaraH jo abhAvamAtrapratiyogika viziSTAbhAvane paNa adhikaraNasvarUpa mAnIe to to pachI "atyanta"pada lakSaNamAM mukyA pachI ya vAMdho Ave. te A pramANe "vartimAnuM dhUmAtu" emAM ghaTAbhAvane lakSaNaghaTaka banAvazuM. tenA pratiyogI tarIke ghaTapaTAbhAva paNa bane che. paNa paTAbhAva e to paTAbhAvabhedarUpa ghaTAbhAvano nirUpaka che. arthAt te atyantAbhAvanirUpaka nathI. paNa bhedanirUpaka che. eTale te pratiyogInI vicAraNA ja nathI karavAnI. ghaTa e atyantAbhAvatvanirUpaka che. ane e to parvatamAM na raheto hovAthI A ghaTAbhAva e lakSaNaghaTaka banI zake paNa have viziSTAbhAvarUpa evA abhAvamAtrapratiyogika-abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnIe to vAMdho Ave. ghaTAbhAvamAM gagana na rahetuM hovAthI ghaTAbhAva gaganAbhAvavAnuM che. have e "gaganAbhAvo ghaTAbhAvaH na" ema kahI zakAtuM hovAthI e gaganAbhAva e ghaTAbhAvabhedaviziSTa che. have ghaTAbhAvamAM gaganAbhAva raheto hovA chatAM ghaTAbhAvabhedaviziSTa evo gaganAbhAva na rahe. kemake ghaTAbhAvamAM ghaTAbhAvabheda raheto nathI. eTale "ghaTAbhAvaH ghaTAbhAvabhedaviziSTagaganAbhAvasya abhAvavAnuM bane. have A viziSTagaganAbhAvAbhAva e abhAvamAtrapratiyogika hovAthI te svAdhikaraNa=ghaTAbhAva svarUpa mAnIe to A viziSTagaganAbhAvAbhAvano pratiyogI viziSTagaganAbhAva e ghaTAbhAvano pratiyogI paNa gaNAya. ane A vi.gaganAbhAva to parvatamAM rahelo ja che. vaLI A vigaganAbhAva e vi.gaganAbhAvAbhAvaniSTha atyantAbhAvatvano nirUpaka evo ja pratiyogI che. ane ghaTAbhAva AvA pratiyogIne samAnAdhikaraNa banI jatAM have to ghaTAbhAva paNa atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogi-asamAnAdhikaraNa na banatA avyApti AvI rahe. AthI ja viziSTAbhAvane "e abhAvamAtrapratiyogika hoya" to paNa adhikaraNa svarUpa mAnavAno nathI. ane eTale Avo viziSTagaganAbhAvAbhAva e svAdhikaraNa evA ghaTAbhAvathI judo ja mAnavAno raheze. ane tethI ghaTAbhAvanA pratiyogI tarIke ghaTa ja atyantAbhAvavanirUpaka banavAthI e ja pratiyogI levAya. ane tene asamAnAdhikaraNa evo parvatavRtti-ghaTAbhAva che ja. eTale koI doSa na Ave. prazana: Ano artha ema ke atyanta pada na lakhIe to tamAma abhAvo pratiyogisamAnAdhikaraNa ja banavAnA. ane to pachI "svapratiyogi-asamAnAdhikaraNa-abhAva asaMbhavita che" ema kahevAne badale "durlabha che." ema zA mATe kahyuM? jAgadIzI -- agre vivakSaNIyasya sAdhyatAghaTakasambandhena pratiyogyasAmAnAdhikaraNyasya 'vahnimAn dhUmAdi'tyAdau ghaTAdyabhAve satvAnna srvtraaprsiddhiH| kintu svarUpasambandhenAbhAvasya sAdhyatAyAmeveti: sUcayitumaprasiddhimapahAya 'durlabhatva'muktam / siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 157 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 ___ candrazekharIyAH nanu yadi atyantapadAnupAdAne sarveSAmevAbhAvAnAM svasamAnAdhikaraNAbhAvAntarAtmakasva pratiyogisamAnAdhikaraNatvAt pratiyAgyasamAnAdhikaraNAbhAvamAtrasya aprasiddhatvAt dIdhitau "tAdRzAsAmAnAdhikaraNyasya asaMbhavApatteH", ityeva vaktumucitaM / kathaM "durlabhatvApatteH" iti uktam iti cet satyaM iha yAvat yat nirUpaNaM kRtaM, tadanusAreNa tu, abhAvamAtre eva pratiyogyasamAnAdhikaraNatvasya asaMbhava eva / kintu atraiva granthe agre "sAdhyatAvacchedakasambandhena : pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyadhikaraNaM yat, tasmin avRttitvarUpam grAhyam" iti: vakSyate / tadanusAreNa tu bhAvasAdhyake vahinamAn dhUmAt ityAdau ghaTAbhAva eva pratiyogyasamAnAdhikaraNaH prasiddhyati / / tathAhi ghaTAbhAvasya dvau pratiyoginau ghaTaH paTAbhAvazca / sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhena parvate ghaTo na vidyate / paTAbhAvo'pi ca na vidyate / paTAbhAvasya saMyogena vRttitAyA eva aprasiddhatvAt / evaM ca ghaTAbhAva eva sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhena: svapratiyogighaTAdhikaraNAvRttiH parvatavRttiH bhavati iti na tatrAvyAptiH / evaM cAtra pratiyogyasAmAnAdhikaraNyasya prasiddhisaMbhavAt dIdhitau tasyAsaMbhavo noktaH, kintu durlabhatvaM uktaM / tasya durlabhatvaM ca svarUpasambandhena abhAvasAdhyakasthale. bhavati / yathA "dhUmAbhAvavAna vahni-abhAvAt" iti atra vahni-abhAvAdhikaraNe sarasi ghaTAbhAvo vidyate / kintu tasya pratiyogI paTAbhAvaH sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena sarasi vidyate / ato'tra ghaTAbhAvo'pi na svapratiyogyasamAnAdhikaraNaH prasiddhyati iti atraiva pratiyogyasamAnAdhikaraNatvasya durlabhatvaM bhavatIti bhAvaH / tatra ca atyantapadasya . prathamAM vivakSAM AdAya bhavati lakSaNasamanvayaH / tathAhi- gaganatvAbhAvasya pratiyogI gaganatvaM paTAbhAvAdizca / paTAbhAvazca paTAbhAvabhedamAdAyaiva gaganatvAbhAvapratiyogI bhavati / ataH sa atyantAbhAvatvanirUpako nAsti / kintu gaganatvamevAtyantAbhAvatvanirUpakaM / sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhena gaganatvAdhikaraNe gagane'vartamAno sarasi vartamAnaH gaganatvAbhAvaH / prasiddhyati iti tamAdAya lakSaNasamanvayo bhavati / candrazekharIyAH uttaraH AgaLa kahevAnA che ke "sAbitAvacchedakasaMbaMdhana svapratiyogi-adhikaraNa je bane temAM avRtti evo abhAva levo." have A vivaphA pramANe vahnimAnuM dhUmAtra ityAdi sthale to ghaTAbhAvanA pratiyogI ghaTapaTAbhAvAdibheda bane. paNa sAdhyatAvacchedakasaMyogathI to ghaTa ja rahe che paTAbhAvAdi nahi. ane tethI saMyogathI ghaTAdhikaraNa bhUtala bane. ane temAM avRtti evo parvatavRtti-ghaTAbhAva laI zakAtA tyAM "atyanta"pada vinA paNa lakSaNa samanvaya thaI zake che. eTale asaMbhava doSa na Ave. paNa "dhUmAbhAvavAnuM vahniabhAvAtu" AvA svarUpasaMbaMdhathI jyAM sAdhya hoya tevA sthale to ghaTAbhAvano pratiyogI ghaTapaTAbhAvamAMthI paTAbhAva e svarUpathI sarovaramAM rahe che eTale ghaTAbhAva e svapratiyogisamAnAdhikaraNa= sAdhyatAvacchedaka svarUpasaMbaMdhathI svapratiyogipaTAbhAvAdhikaraNa banelA evA sarovaramAM vRtti che. eTale tyAM AvA koI abhAvo lakSaNa ghaTaka na banatA AvA sthale avyApti Ave. Ama svarUpasaMbaMdha jyAM sAdhyatAvacchedaka hoya tyAM ja pratiyogi-asamAnAdhikaraNa-abhAva prasiddha banato hovAthI asaMbhava doSa na kahetAM durlabhatva avyApti doSanI vivakSA karI che. jo ke A vAta AgaLa karavAnA che. chatAM ahIM kALajI rAkhI che. Ama atyantapadanI pahelI vivakSA ["atyantAbhAvatvanirUpaka pratiyogi-asamAnAdhikaraNa"] levAthI e lAbha thayo ke vaktimAna dhUmAt vigeremAM avyApti na Ave. tyAM parvatamAM ghaTAbhAva rahelo che teno pratiyogI ghaTampaTAbhAva bhale bane //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 158 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// paNa paTAbhAva e to paTAbhAvabheda-nirUpaka che. atyantAbhAvanirUpaka nathI. atyantAbhAvatvanirUpaka to ghaTa pratiyogI ja che. ane te to parvatamAM saMyogathI na hovAthI A ghaTAbhAva e svapratiyogi-asamAnAdhikaraNa maLI jatAM koI vAMdho na Ave. dhUmAbhAvavAnuM vahni-abhAvAt mAM gaganatvAbhAva levAya. vahni-abhAvAdhikaraNasarovaramAM gaganatva-abhAva che. A abhAvanA pratiyogI gaganatvampaTAbhAvAdi paNa bane. kemake gaganavAbhAva e paTAbhAvabhedAdisvarUpa che e AgaLa joI gayA chIe. Ama ahIM gaganatvampaTAbhAvAdi pratiyogI che? paNa paTAbhAvAdi to paTAbhAvabheda-nirUpaka hovAthI te levAnA nathI. gaganatva e atyantAbhAvatvanirUpaka che. tethI te levAya. ane te gaganatva e sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI to sarovaramAM rahetuM ja nathI. eTale sarovaravRtti-gaganatvAbhAva e atyantAbhAvatvanirUpaka- pratiyogi-asamAnAdhikaraNa maLI jAya. Ama ahIM paNa vAMdho na Ave. jAgadIzI -- 'atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitAnavacchedakatva'vivakSAyAH phalamAha-*sarveSAmeveti / / bhAvabhedasyA-tiriktatAsvIkArAdAha-*abhAvasAdhyaketi / / / tathA ca 'ghaTabhinnaM paTatvAdi'tyAdau paTatvasamAnAdhikaraNasya niruktapratiyogyasamAnAdhikaraNagotvaprakArakapramAvizeSyatvAdyabhAvasya ghaTabhedabhinnatvAt -tAdRzabhedasya ca gotvaprakArakapramAvizeSyatvAdyabhAvasvarUpatvAttatpratiyogitAvacchedakameva ghaTabhedatvamityavyAptiriti bhaavH| candrazekharIyAH evaM tAvat atyantapadasya prathamavivakSAyAH phalamuktam / adhunA dvitIyavivakSAyAH phalam kathyate / / yadi hi dvitIyA vivakSA na kriyate, tadA ghaTabhinnaM paTatvAt ityAdau avyAptirbhavet / atra paTatvAdhikaraNe, gotvaprakArakapramAvizeSyatA'bhAvo'sti / sa ca atyantAbhAvatvanirUpakasvapratiyogitAdRzavizeSyatA'samAnAdhikaraNo'pi bhavati, paTe tAdRzavizeSyatAyAH abhAvAt / ataH tAdRzavizeSyatA'bhAvo lakSaNaghaTakaH / sa ca abhAvo ghaTabhedabhinnaH, arthAt ghaTabhedabhedavAn / tathA ca tAdRzavizeSyatA'bhAve vartamAno ghaTabhedabhedaH abhAvAdhikaraNakatvAt tAdRzavizeSyatA'bhAvarUpa eva / tathA ca lakSaNaghaTakasya tAdRzavizeSyatA'bhAvasya pratiyogI ghaTabhedo'pi bhavati / tanniSThAyAH pratiyogitAyA avacchedakaM ghaTabhedatvameva sAdhyatAvacchedakam iti avyAptiH bhavet / atyantapadasya dvitIyA vivakSA yadi samAdrIyate.. tadA tu na eSaH doSaH / yataH tAdRzavizeSyatA'bhAvasya ghaTabhedabhedasvarUpasya ghaTabhedaniSThA pratiyogitA ghaTabhedabhedatvanirUpikA.. na tu atyantAbhAvatvanirUpikA / ataH sA na gRhyate / kintu tAdRzavizeSyatA'bhAvasya vizeSyatAtmakapratiyoginiSThA pratiyogitA atyantAbhAvatvanirUpikA / ataH saiva gRhyate / tadanavacchedakaM ghaTabhedatvaM iti lakSaNaghaTanAt nAvyAptiH bhavati / tAdRzavizeSyatA'bhAve ghaTabhedasya vartamAnatvAt tAdRzavizeSyatA'bhAve ghaTabhedAbhAvo na vartate eva / ataH tAdRzavizeSyatA'bhAvo na ghaTabhedAbhAvarUpo bhavati / ataH atyantAbhAvatvanirUpako ghaTabhedAbhAvapratiyogI ghaTabhedo naI tAdRzavizeSyatA'bhAvapratiyogI bhavati iti na ko'pi doSaH iti bhAvaH / evaM ca uktavivakSAdvayaM vinA tatra tatra dosso| //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 159 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 bhavati atastadvAraNAya uktavivakSAdvayasUcakaM atyantapadaM nivezyameva / nanu dvitIyavivakSA'bhAve'bhAvasAdhyakasthale eva avyAptiH kathaM darzitA? bhAvasAdhyakasthale kimavyAptirna bhavati? abhavatyeva tathAhi-vahitamAn dhUmAt ityAdau prathamavivakSAnusAreNa ghaTAbhAvo lakSaNaghaTako bhavati / tatra vahnibhedo vartate / sa ca vahnibhedo abhAvAdhikaraNako'sti ityato vahnibhedo ghaTAbhAvarUpa eva / tathA ca lakSaNaghaTako yo ghaTAbhAvaH / vihnibhedasvarUpaH, tasya pratiyogI ghaTavat vahnirapi bhavati / tatra vahniniSThapratiyogitAyAH avacchedakaM vahnitvaM iti bhavati avyAptiH dvitIyavivakSA'svIkAre / tatsvIkAre tu vahnaH bhedatvanirUpakatvAt na sa gRhyte| kintu atyantAbhAvatvanirUpako ghaTa eva pratiyogitvena gRhyate / tanniSThapratiyogitAnavacchedakaM vahnitvaM iti bhavati lakSaNasamanvayaH / iti cet / . na, nahi abhAvAdhikaraNakAH sarve'bhAvAH adhikaraNasvarUpAH svIkriyante / bhAvabhedasya abhAvAdhikaraNakasyApi adhikaraNabhinnatvenaiva svIkArAt / tathA ca ghaTAbhAvaniSTho vahnibhedo na ghaTAbhAvasvarUpaH / ataH ghaTAbhAvapratiyogI vahniH na bhavati, kintu ghaTaH eva iti dvitIyavivakSAM vinApi lakSaNaghaTanAt na dvitIyavivakSAM vinA bhAvasAdhyake'vyAptiH saMbhavati / tasmAt abhAvasAdhyake eva dvitIyavivakSAM vinA avyAptiH pradarzitA iti dhyeyam / nanu ghaTAbhAvapratiyogI vahnirapi bhavati / sa cAtyantAbhAvatvanirUpako'pi asti / ataH dvitIyavivakSAsamAdaraNe'pi avyAptiH bhavati iti cet atrAsmAkamayamabhiprAyaH yaduta yathA bhAvabhedo'bhAvAdhikaraNako'pi nAdhikaraNasvarUpaH asvIkriyate / tathaiva bhAvAbhAvo'pi abhAvAdhikaraNako'pi nAdhikaraNasvarUpaH svIkAryaH, kintu bhinna eva / tathA ca vihni-abhAvasya bhAvAbhAvasvarUpatvAt vahni-abhAvo ghaTAbhAvAdhikaraNako'pi na ghaTAbhAvasvarUpaH, kintu bhinnaH / / tathA ca ghaTAbhAvapratiyogI vahniH na bhavati / atyantapadasya prathamavivakSAyAmapi idaM samAdhAnaM svayameva paribhAvanIyam / / eSA tAvat asmAkaM utprekSA / tatvaM tu naiyAyikadhurandharAH vidanti / atra bahu vaktavyaM tattu vistarabhayAt nocyate / eSa sarvo'pi sAmpradAyikAnAM abhiprAyaH / yandrazemarIyA: "atyanta"pahana jI prayo4na cha--"tAdRza-amAvanI atyantAbhAvatvani35 pratiyogitA ja levAnI ane teno ja anavacchedaka sA.ava. levAno." jo A na lo to lakSaNa ghaTaka tarIke ghaTAbhAva to maLI jAya paNa dhUmAbhAvavAnuM vahni-abhAvAtu AvA sthale avyApti Ave. te A pramANe-"ghaTAbhAvaH dhUmAbhAvo na" e pratIti pramANe ghaTAbhAva e dhUmAbhAvabhedavALo banyo. ane abhAvAdhikaraNaka abhAva adhikaraNAtmaka abhAva svarUpa ja hovAthI ahIM ghaTAbhAva+dhUmAbhAvabheda e eka ja banaze. ahIM ghaTAbhAva e atyantAbhAvatvanirUpakasvapratiyogighaTAsamAnAdhikaraNa ja che. kemake sarovaramAMahatyadhikaraNamAM ghaTa nathI have A ghaTAbhAva e dhUmAbhAvabheda svarUpa che. eTale ghaTAbhAvanI pratiyogitA dhUmAbhAvamAM AvI. ane e pratiyogitAno avacchedaka dhUmAbhAvatva banI jatA avyApti Ave. paNa bIjI vivakSA levAthI vAMdho na Ave kemake bhale ghaTAbhAva lakSaNaghaTaka banyo. paNa teno dhUmAbhAvarUpa pratiyogIto bheda-nirUpaka che mATe te na levAya. paraMtu atyantAbhAvatvanirUpaka ghaTa ja levAya. ane tenI pratiyogitAno anavacchedaka sAdhyatAvacchedaka //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 9 160. siddhAna //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUmAbhAvatva maLI jatA avyApti na Ave. jAgadIzImAM bIju dRSTAnta batAve che--"ghaTabhedavAn paTatvAt" ahIM gotvaprakArakapramAvizeSyatA gAyamAM ja AvavAnI hovAthI eno abhAva paTatvAdhikaraNa=paTamAM maLe. ane A sAdhyatAvacchedakasvarUpasaMbaMdhathI *tAdazavizeSyatA e paTamAM na rahetI hovAthI A tA.vizeSyatA-abhAva e svapratiyogi-asamAnAdhikaraNa paNa bane che. have A tA.vizeSyatA-abhAva e ghaTabheda rUpa nathI. arthAt ghaTabhedabhinna=ghaTabhedabhedavAn che. have ghaTabhedabheda e tA.vizeSya-abhAvamAM raheto hovAthI abhAvAdhika2Naka abhAva adhikaraNa rUpa mAnela hovAthI A tA.vizeSyatAbhAva e ghaTabhedabhedarUpa ja banI gayo. eTale A tA.vizeSyatA-abhAvanI pratiyogitA ghaTabhedamAM paNa Avaze. ane te pratiyogitAno avacchedaka ghaTabhedatva e ja sAdhyatAvacchedaka hovAthI avyApti Ave. paNa bIjI vivakSA pramANe A doSa na Ave. kemake ahIM ghaTabhedaniSThapratiyogitA e to ghaTabhedabhedatvanirUpaka che. mATe te na levAya. eTale A tA.vizeSyatA-abhAvanI atyannAbhAvatvanirUpaka evI tA.vizeSyatAniSTha pratiyogitA levAya ane teno anavacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka banavAthI lakSaNa ghaTI jAya che. dIdhiti: 7 prazna: bIjI vivakSA na laIe to abhAvasAdhyakasthale ja avyApti kema AvI? bhAvasAdhyakasthale avyApti Ave? uttara: vahnimAna dhUmAt mAM niruktapaddhatithI ghaTAbhAva to lakSaNaghaTaka banI jAya. ane temAM vahnibheda paNa rahe. paNa vahnibheda e bhAvapadArthanA bheda svarUpa che. ane bhAvabhedane adhikaraNa svarUpa nathI mAnyo. paraMtu abhAvanA bhedane ja adhikaraNa svarUpa mAnelo che. mATe ja abhAvasAdhyaka sthale avyApti AvI. ahIM je tAdyazavizeSyatA-abhAva lakSaNaghaTaka banyo. temAM ghaTabheda raheto hovAthI ghaTabhedAtyannAbhAva nathI maLato. paNa tA.vizeSyatA-abhAva e ghaTabheda rUpa na hovAthI te tA.vizeSyatAbhAvamAM ghaTabhedabheda ja maLe che. jo ghaTabhedaatyantAbhAva maLato hota to to pAchI avyApti Avata ja. e svayaM vicArI levuM. ja Ama atyAra sudhIno lakSaNAkAra A pramANe banaze. pratiyogitAvacchedakAvacchinno - atyantAbhAvatvanirUpako yaH pratiyogI, tatpratiyoginaH adhikaraNIbhUte avartamAnaH hetvadhikaraNe vartamAnaH yaH pratiyogi- abhAvaH, tasya atyantAbhAvatvanirUpikAyAH pratiyogitAyAH anavacchedakaM eva mAdhyatAvacheva... Ama atyantapadathI atyannAbhAvatvanirUpakapratiyogitA levAnI ane lakSaNaghaTaka banI cukelA abhAvanI atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogitA levAnI vivakSA karavAthI uparyukta Apattio nIkaLI jAya che. Ama lakSaNaghaTaka banelA ghaTAbhAvamAM vahni na raheto hovAthI vahni-abhAva rahe che. ane e vahni-abhAva ghaTAbhAvAdhikaraNaka banavAthI ghaTAbhAvasvarUpa ja manAya. ane tethI atyannAbhAvatvanirUpaka vahni e ja vahni-abhAva=ghaTAbhAvano pratiyogI banI jAya. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka vastitva banatA vAMdho Ave. avyApti Ave. paNa jema bhAvabheda e abhAvAdhikaraNaka hoya to paNa judo mAnelo che tema bhAvAbhAva paNa abhAvAdhikaraNaka hoya to ya judo ja mAnavo. eTale vahni-abhAva e bhAvAbhAvarUpa hovAthI te ***** siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta-gujarAtI sarala TIkAo - 171 ////////////////// Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 7 ////////////////////////////////////////////////////// ghaTAbhAvarUpa=adhikaraNarUpa na bane. mATe avyApti na Ave. jAgadIzI -- 'sampradAya' ityasvarasaH - tadbIjantUktavivakSAyAmapi sarveSAM hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvAnAmatyantA-bhAvatvanirUpakeNa - pUrvakSaNAdivRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakena pratiyoginAsamaM sAmAnAdhikaraNyAdabhAva-sAdhyakAvyAptestAdavasthyaM candrazekharIyAH jAgadIzyAM pratipAdayati jagadIzaH yaduta - dIdhitikArasya sAmpradAyikamate'svaraso'sti / tatkAraNaM tu idaM yat atyantapadapratipAdita-vivakSAdvayasvIkAre'pi na abhAvasAdhyake sthale ko'pi abhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaH prasiddhyati / yataH sarasi prathamakSaNe ghaTAbhAvo vartate / dvitIyakSaNe'pi ghaTAbhAvo'sti / kintu dvitIyakSaNe : pUrvakSaNavRttitvaviziSTasya ghaTAbhAvasyAbhAvo vartate / evaM tRtIyakSaNe'pi ghaTAbhAvo'sti / kintu dvitIyakSaNavRttitvaviziSTasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvasya abhAvo vartate / viziSTaghaTAbhAvAbhAvAbhAvo viziSTaghaTAbhAva eva / viziSTaghaTAbhAvazca zuddhaghaTAbhAvasvarUpaH / tathA ca viziSTaghaTAbhAvAbhAvAbhAvo ghaTAbhAvarUpaH / ataH viziSTaghaTAbhAvAbhAvAbhAvapratiyogI viziSTaghaTAbhAvAbhAvaH ghaTAbhAvasyApi pratiyogI bhavati / atra sarasi dvitIyakSaNe ghaTAbhAvAbhAvaH ghaTAbhAvazca vartate / evaM ca ayaM ghaTAbhAvaH dvitIyakSaNe tatraiva parvate svapratiyoginA viziSTaghaTAbhAvAbhAvena saha : samAnAdhikaraNo bhavati / anayaiva rItyA sarve'bhAvAH pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvAbhAvAtmaka - pratiyoginA saha samAnAdhikaraNA eva / sa ca viziSTaghaTAbhAvAbhAvAtmakapratiyogI api viziSTaghaTAbhAvAbhAvAbhAvatvAtmakAtyantA-bhAvatvanirUpaka eva bhavati / ataH ghaTAbhAvAdayo atyantAbhAvatvanirUpakaviziSTaghaTAbhAvAbhAvarUpa-pratiyogisamAnAdhikaraNAH bhavanti iti sarvatrAbhAvasAdhyake sthale atyantAbhAvatvanirUpakasvapratiyogyasamAnAdhikaraNo'bhAvaH aprasiddho bhavati iti abhAvasAdhyakasthale lakSaNasyAvyAptiH tadavasthaiva iti bhAvaH / candrazekharIyA: jagadIzajI kahe che ke atyantapadanuM prayojana batAvanAra A sAMpradAyikamatamAM dISitikArane asvarasa ja che. ane tenuM kAraNa e che ke atyantapadanI be vivakSA laIe, to ya abhAvasAdhyaka dhUmAbhAvavAn vahni-abhAvAt sthale pratiyogi-asamAnAdhikaraNa abhAva maLavAno ja nathI. te A pramANe sarovara mAM pahelI kSaNe ghaTAbhAva sarova2mAM bIjI kSaNe ghaTAbhAva hovA chatAM paNa prathamakSaNavRttitvaviziSTa evA ghaTAbhAvano abhAva che. sarovaramAM trIjI kSaNe ghaTAbhAva hovA chatAM paNa dvitIyakSaNavRttitvaviziSTa evo je prathamakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAva che, teno abhAva che. ahIM viziSTa e zuddhathI abhinna ja mAneluM che. have trIjI kSaNe ghaTAbhAva ane tAdazaviziSTaghaTAbhAvAbhAvAbhAva che. e beya eka ja che. kemake jema ghaTaghaTAbhAvAbhAva eka che tema ghaTAbhAva+ghaTAbhAvAbhAvAbhAva paNa eka ja banI zake che. eTale ghaTAbhAvAbhAvAbhAvano pratiyogI vi.ghaTAbhAvAbhAva kahevAya ane e ja vi.ghaTAbhAvAbhAva e ghaTAbhAvano pratiyogI paNa kahevAya. Ama //////////////// ////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 192 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH7 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ghaTAbhAvanA be pratiyogI banyA "ghaTa ane vighaTAbhAvAbhAva." have bIjI kSaNe ghaTAbhAva ane viziSTaghaTAbhAvAbhAva beya rahelA ja che. Ama ghaTAbhAva e bIjakSaNe e ja sarovaramAM svapratiyogIne samAnAdhikaraNa banI jAya che ane A vighaTAbhAvAbhAva e atyantAbhAvavanirUpaka evo ja pratiyogI che. Ama atyantapadanI vivakSAo laIe to paNa ghaTAbhAvAdi paNa pratiyogi-asamAnAdhikaraNa atyantAbhAvatvanirUpakapratiyogi-asamAnAdhikaraNa banatA nathI. mATe AvyApti vigere doSo AvavAnA ja che. jAgadIzInI paMktino artha-hetu samAnAdhikaraNa= dhUmAdhikaraNaparvatamAM rahenAra tamAma abhAvo=ghaTAbhAvAdi e atyantAbhAvatvanirUpaka evA pUrvekSaNAdivRttitva viziSTa-svabhAva=ghaTAbhAvAbhAva rUpa pratiyogIne samAnAdhikaraNa che. ////////////////////// jAgadIzI -- 'yAdRzapratiyogitAvacchedakaviziSTasyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM tAdRzapratiyogitAnavacchedakatva'praveze tu vyarthameva 'atyanta' padamiti dhyeyam / / 7 / / .. 21-214111 //// //// //// // // //// // // // // // // //// // //// //// // // //// // // //// // // - candrazekharIyAH na ca "agre yAdRzapratiyogitAvacchedakaviziSTasyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM tAdRzapratiyogitAnavacchedakaM / sAdhyatAvacchedakaM" iti vakSyate pariSkAraH / tadanusAreNa na ko'pi doSaH / viziSTaghaTAbhAvAbhAvaniSTha-pratiyogitAvacchedakatAdRzaviziSTaghaTAbhAvAbhAvatvAvacchinnasya viziSTaghaTAbhAvAbhAvasya adhikaraNameva vahyabhAvAdhikaraNaM saraH ataH sa. pratiyogI na grAhyaH / kintu ghaTaniSThapratiyogitAvacchedakaghaTatvAvacchinnaghaTasyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM saraH bhavati / / tAdRzapratiyogitAyAH anavacchedakaM eva dhUmAbhAvatvaM iti lakSaNaghaTanAt nAbhAvasAdhyake'pi avyAptiH iti vAcyam / / 1 evaM tarhi atyantapadapratipAditavivakSAdvayAsvIkAre'pi na kutrApi doSaH saMbhavati / yato ghaTAbhAvapratiyogI paTAbhAvo asti / ataH paTAbhAvaniSThapratiyogitAvacchedakapaTAbhAvatvAvacchinnapaTAbhAvasyAdhikaraNameva srH| kintu yAdRzapratiyogitAvivakSaNAt ghaTAbhAvasya ghaTaniSThapratiyogitAnavacchedakameva sAdhyatAvacchedakaM dhUmAbhAvatvaM / tathA ca atyantapadaM vinApi lakSaNaghaTanAt nirarthakameva bhavati atyantapadaM / ayamatrAzayaH / pUrvaM "pratiyogyasamAnAdhikaraNo'bhAvo grAhyaH" iti eva arthaH abhUt / ataH ghaTAbhAvasya paTAbhAvabhedarUpasya svapratiyoginA sarasi vartamAnena paTAbhAvena saha samAnAdhikaraNatvAt sa ghaTAbhAvo na grahItuM zakyo'bhUt / idAnIM tu "yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnA-samAnAdhikaraNo'bhAvo grAhyaH" iti artho'bhUt / tathA ca ghaTIyapratiyogitAvacchekaghaTatvAvacchinnaghaTAsamAnAdhikaraNo ghaTAbhAvo bhavati iti lakSaNasamanvayo bhavati iti atyantapadaM nirarthakameva bhavati / tasmAt sAmpradAyikanirUpaNaM na manasi pratibhAti / ataH sAmpradAyikamate dIdhitikArasya asvarasaH taiH sUcitaH / ke candrazekharIyAH sAmpradAyikoH AgaLa yAdazapratiyogitAvacchedakAvacchinna... ityAdi kArikAmAM kahevAnA ja che. eTale ghaTAbhAvanI eka pratiyogitA ghaTamAM ane bIjI pratiyogitA pUrvakSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAvamAM che. AmAM bIjI pratiyogitA e tAdazaviziSTaghaTAbhAvAbhAvavAvacchinna che. ane tethI "yAdazapratiyogitAvacchedakaviziSTanuM anadhikaraNa evuM hatadhikaraNa hoya tAdRzapratiyogitAno anavacchedaka" evI AgaLa kahevAnArI vivakSA pramANe to vi ghaTAbhAvAbhAvaniSThapratiyogitAvacchedaka vi ghaTAbhAvAbhAvatva bane. tenAthI viziSTa to // //// // //// // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 103 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// vighaTAbhAvAbhAva bane. te to parvatamAM rahelo hovAthI sarovara tenuM anadhikaraNa hatyadhikaraNa na bane. pariNAme A pratiyogitA na levAya. paNa ghaTaniSThapratiyogitAvacchedakaghaTatvaviziSTa evA ghaTanuM anadhikaraNa sarovara bane. ane AvI ghaTaniSThapratiyogitAno anavacchedaka dhUmAbhAvatva banI jAya. Ama koI vAMdho na Ave. kaTuMkamAM atyantAbhAvatvanirUpaka tamAma pratiyogIone asamAnAdhikaraNa evo abhAva nathI levAno. paNa bhAvatvanirUpaka koIpaNa pratiyogIne asamAnAdhikaraNa evo abhAva levAya. ane e abhAva je pratiyogIne asamAnAdhikaraNa lIdho hoya te ja pratiyogImAM rahelI tevI ja pratiyogitAno anavacchedaka sAbitAvacchedaka maLavo joIe. Ama koI doSa raheto nathI. ke uttaraH zAbAza. jo AvuM ja kahevAnuM hoya to to pachI atyantapadanI koI jarUra ja nathI. bhale ne ghaTAbhAvano pratiyogI paTAbhAva paNa bane. ane ghaTAbhAva ene samAnAdhikaraNa bane. paNa ghaTaniSThapratiyogitAvacchedakaghaTatva-avacchinnaghaTa-asamAnAdhikaraNa to e ghaTAbhAva banI ja javAno. ane tenI e pratiyogitAno anavacchedaka vahnitva banI ja javAno. eTale atyantapada dvArA levAtI beya vivakSAo kADhI nAMkhIe toya have to vAMdho AvavAno ja nathI. ane A rIte to e atyantapada ja vyartha banI jaze. mATe sAmaghayikamata birAbara lAgato nathI. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// dIdhiti atha yadA gotvaM tadA gaurityatrAtivyAptiH, pralayasya godhvaMsavattvena gvaatyntaabhaavaandhikrnntvaat| jAgadIzI -- *godhvaMsavattveneti / - [prAcInamate] gavAtyantAbhAvasya godhvaMsavirodhitvAdityAzayaH / / / na ca daizikavizeSaNatayA yadgodhvaMsasyAdhikaraNaM tatraiva gavAtyantAbhAvasya virodhAt kAlikasambandhena godhvaMsavatyapi pralaye tadatyantAbhAvasattve bAdhakAbhAvAnnAtivyAptiriti vAcyam; . candrazekharIyAH nanu kAlikena gomAn kAlikena gotvAt iti idamasatsthAnaM / yataH kAlikena gotvAdhikaraNe mahApralaye kAlikena gorabhAvAt / yatra kAle yad vastu vidyate, tad vastu eva tasminkAle kAlikena vartate / mahApralayakAle. gauH na vidyate, ataH gauH mahApralaye na kAlikenApi vartate / tathA ca ayaM asaddhetuH / tathApi atra lakSaNasamanvayAt / ativyAptiH bhavati / tathAhi kAlikena gotvAdhikaraNe sRSTikAle kAlikena goH vidyamAnatvAt tatra sAdhyAbhAvaH / sutarAM na mIlati / ataH kAlikena gotvAdhikaraNe mahApralaye eva gavAbhAvo grAhyaH, mahApralaye janyamAtrabhAvapadArthasyAbhAvAt / / kintu prAcAM mate dhvaMsAdhikaraNe'tyantAbhAvasyAnabhyupagabhAt godhvaMsAdhikaraNe mahApralaye gavAtyantAbhAvo na ghaTate / ataH //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskatagujarAtI sarala TIkAo 9 114 // 34 // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// tatrApi sa na grahItuM zakyaH / tathA ca sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt abhAvAntaramAdAyAtivyAptiH bhavati iti cet na, "yatra godhvaMsaH svarUpeNa vartate tatra gavAtyantAbhAvo na vartate" ityevaMprakAreNa dhvaMsAtyantAbhAvayoH virodhaH / mahApralaye tu godhvaMsaH kAlikena vartate, na tu svarUpeNa / ataH tatra gavAtyantAbhAvaH saMbhavati iti nAtivyAptiH / ? candrazekharIyAH pUrvapakSa: kAlikena gomAn kAlikena gotvAtuM e khoTA anumAnamAM ativyApti Avaze khoTuM e rIte ke mahApralayakALamAM kAlikena gotva che. paNa kAlikena go nathI. kemake haMmezA tatkALe vidyamAna evI vastu ja kAlikasa thI te kALAdimAM rahe. mahApralayakALamAM gau vidyamAna ja na hovAthI te kALamAM kAlikathI "go" na rahe. Ama sthAna khoTuM che paNa ativyApti Avaze. kemake sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka nathI banato. te A pramANe-gotranA adhikaraNa evA bIjA badhA kALamAM to "go" rahevAnI ja che. eTale govAdhikaraNa evA mahApralayakALamAM go-abhAva levo paDe. kemake e kALamAM kAlikathI "go" na rahetI hovAthI tyAM ja A goabhAva e pratiyogi-asamAnAdhikaraNa bane. paraMtu prAcInamate govaeNsanI sAthe go-atyantAbhAvane virodha mAnelo che. eTale mahApralayakALamAM godhvaMsa kAlikathI rahelo ja hovAthI tyAM go-abhAva raheto ja nathI. Ama sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na banatA ativyApti Avaze. [ahIM AgaLa bhale atyaMtapadanuM khaMDana karyuM. bAkI A badhI carcA to atyaMtapadavALA lakSaNane laIne ja jANavI.] madhyastha: "jyAM godhvaMsa svarUpathI rahe tyAM go-abhAva na rahI zake." A rItano ja e be vacce virodha che. mahApralayakALamAM to godhvaMsa svarUpasaMthI nathI raheto. eTale tyAM bhale te godhvaMsa kAlikathI rahe to paNa temAM go-abhAva mAnavAmAM koI vAMdho che ja nahi. jAgadIzI -- prAcAM mate bhUtalAdidezasyeva kAlasyApi daizikavizeSaNatayA gvaadidhvNsvttvaat|| candrazekharIyAH nanu prAcAM mate yathA bhUtalAdiSu svarUpeNa dhvaMso vartate, tathaiva kAle'pi svarUpasambandhena dhvaMsasya svIkArAt mahApralayakAle'pi svarUpeNa godhvaMsasya vidyamAnatvAt tatra gavAtyantAbhAvo na grahItuM zakyate / candrazekharIyAH pUrvapakSaH prAcInonA mate to jema bhUtalAdimAM svarUpathI dhvasa rahe tema kAlamAM paNa svarUpasaMthI dhvaMsa mAnelo che. Ama mahApralayakALamAM to godhvaMsa svarUpasaMgathI karI ene. eTale tyAM bhale te 8 godhvaMsa kAlikathI rahe te paNa temAM go-abhAva mAnI na zakAya. jAgadIzI -- ata eva tvaksaMyuktakAle vizeSaNatayA vAyusparzanAzasya grahaH zabdAnityatAyAM mizrA / candrazekharIyAH na caitad svamanI SikAvijRmbhitam / svayaM mitraireva zabdAnityatAnirUpaNe tvaksaMyuktakAle svarUpasambandhena vAyudhvaMsasya pratyakSa pratipAditaM / tathA ca kAle svarUpeNa dhvaMsaH teSAmabhimataH eva iti cet / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 105 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke candrazekharIyAH A ja kAraNasara zabdanI anityatAnA pratipAdanamAM mizrae "vaphasaMyukta evA kALamAM vAyusparzanAza svarUpasaMgathI rahelo che" evuM pratyakSajJAna mAneluM ja che. eTale kALamAM svarUpasaMgathI dhvasa rahI zake che e vAta sAcI sAbita thAya che. jAgadIzI -- yadyapyevamapi nAtivyAptisambhava:-kAlikasambandhAvacchinnagavAtyantAbhAvasyaiva pralaye kAlikasambandhena vartamAnatvAt dhvaMsAdimati daizika [vizeSaNatA] sambandhenaivAtyantAbhAvAnabhyupagamAt - candrazekharIyAH na, evamapi ativyAptisaMbhavo nAsti / yato "yatra svarUpeNa godhvaMsaH tatra svarUpeNaiva gavAtyantAbhAvo , na vartate" ityAkAraka eva virodhaH / mahApralaye svarUpeNa godhvaMsasya vidyamAnatvAt tatra svarUpeNa kAlikAvacchinnapratiyogitAko gavAtyantAbhAvo mA bhUt / tathApi tatra kAlikasambandhena kAlikAvacchinnapratiyogitAko gavAtyantAbhAvo vartate eva / na: tatra kimapi bAdhakaM / tathA ca sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt naativyaaptiH| ke candrazekharIyAH madhyastha: bhale tema ho to paNa ativyApti to nahIM ja Ave. kemake "jyAM svarUpasaMthI jeno dhvaMsa tyAM svarUpasaMthI teno atyaMtabhAva na hoya." e rIte ja virodha mAnelo che. have mahApralayamAM bhale svarUpathI godhvasa rahe. ane tethI bhale tyAM go-abhAvo svarUpathI na ja rahe. paNa te pra.kALamAM kAlikavacchinnapratiyogitAkagavAyattAbhAva e kAlikasaMthI rAkhavAmAM to koI ja vAMdho nathI. Ama kAlikena go-abhAva e kAlikathI mahApralayamAM maLI jatAM sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banavAthI koI vAMdho na Ave. 2016 jAgadIzI -- tathA'pi pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitasya vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasyAvazya daizikavizeSaNa-tayA['bhAve] hetusaamaanaadhikrnnyghttittvaattsyaivaativyaaptirbodhyaa| candrazekharIyAH nanu pratiyogivyadhikaraNatvaghaTitalakSaNasyAtivyAptiH mA bhavatu / tathApi vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasyAtivyAptiH durvAraiva / yataH tatra pratiyogyasamAnAdhikaraNaM padaM na nivezyate / hetvadhikaraNe ca svarUpasambandhenaiva abhAvo gRhyate / anyathA tu sattAvAn jAteH ityAdau jAtyadhikaraNe guNe sattA'bhAvasya kAlikena vartamAnatvAt, pratiyogyasamAnAdhikaraNatvasya ca pravezAt sAdhyAbhAvaH eva lakSaNaghaTako bhavet / tathA ca tatrAvyAptiH bhavet / ataH tatra hetvadhikaraNe svarUpeNaivAbhAvo vAcyaH / tathA ca kAlikena gomAn kAlikena gotvAt iti atrApi mahApralayakAle gotvAdhikaraNIbhUte gavAtyantAbhAvasya svarUpeNAvartamAnatvAt na sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakatvena grahItuM zakyate / tathA ca anyAbhAvamAdAyAtivyAptiH / mahApralayakAle godhvaMsasya svarUpeNa satvAt tatra gavAtyantAbhAvaH svarUpeNa tu naiva vartituM samarthaH iti bhAvaH iti cet / Phc //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhaantlksse| 652 'yandrazeparIyA' nAmanI saMskRta+42rAtI sa28 TImo. 177 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 8 candrazekharIyA: pUrvapakSa: bhale avyApyavRttisAdhyakasthalIya evuM pratiyogivyadhikaraNatvaghaTita lakSaNa to *ativyApta nahIM bane. paNa vyApyavRttisAdhyasthalIya je lakSaNa che e to ativyApta banavAnuM ja che. e lakSaNamAM jo hetvadhikaraNamAM vRtti abhAva game te saMbaMdhathI levAnuM rAkhe to to sattAvAt jAteH ityAdimAM jAti-adhikaraNa dravyAdimAM sattA-abhAva kAlikathI rahI javAthI vyApyavRttinI pahelI vyAkhyA pramANe vyApya-vRtti gaNAtA evA sattAsAdhyavALA sthale to sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI jatA avyApti Ave. te nivAravA vyApyavRttisAdhyakasthale svarUpasaMbaMdhathI ja abhAva levAnI vivakSA karavI ja paDe. dravyAdimAM sattA-abhAva svarUpathI na maLavAthI te levAya. eTale ghaTAbhAvAdi laI lakSaNasamanvaya thaI jAya. Ama vyApyavRttisAdhyakamAM to hetvadhikaraNamAM svarUpathI ja abhAva levAno che. prastutamAM paNa kAlikena gau e vyApyavRtti hovAthI ahIM e lakSaNa vicArIe to gotvAdhikaraNa evA mahApralayamAM svarUpasaMbaMdhathI to go-atyantAbhAva rahI ja na zake kemake pralayamAM svarUpathI godhvaMsa rahelo che. Ama sAdhyAbhAva na levAtA A vyApyavRttisAdhyakasthalIya lakSaNa ativyApta bane. ////////////////////// jagadIzI -- na ca kAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya daizika [vizeSaNatA ] sambandhena hetumanniSThA ['tyantA] bhAvasyAprasiddhyA tathA'pi nAtivyAptiriti vAcyam; candrazekharIyAH na, mA bhavatu sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH / tathApi tatra kasyApi abhAvasya lakSaNAghaTakatvAt lakSaNasamanvayAbhAvAdeva nAtivyAptiH / yato ye'nityAH padArthAH, teSAM sarveSAM mahApralayakAle svarUpeNa dhvaMso vartate ataH: teSAM atyantAbhAvo na grahItuM zakyate / ye ca nityAH padArthAH, te sarve mahApralayakAle sAdhyatAvacchedakakAlikena vartante ataH teSAmapi kAlikAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo na grahItuM zakyate / evaM ca nAtivyAptiH / candrazekharIyA: madhyasthaH bhale ne sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na bane. paNa lakSaNa samanvaya ka2vA mATe bIjo abhAva to lakSaNaghaTaka banAvavo ja paDaze ne? kAlikasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka evo koIpaNa atyantAbhAva svarUpasaMbaMdhathI [daizikavizeSaNatAsaM.thI] hetuma=mahApralayamAM rahevAno ja nathI. kemake ghaTa-paTa-pustakAdi badhI vastuonA dhvaMso svarUpathI mahApralayamAM hovAthI tyAM svarUpathI teono atyannAbhAva rahI zakavAno nathI ja. ane je nityavastuo che e to kAlikasaM.thI tyAM mahApralayakALamAM rahelI ja che eTale temano paNa kAlikathI tyAM abhAva svarUpathI rahevAno ja nathI. mATe koIpaNa abhAva lakSaNaghaTaka na banatA lakSaNasamanvaya ja na thatA ativyApti na Ave. jagadIzI -- sRSTikAlavRttitvAdiviziSTagotvAderatyantAbhAvasyaiva tAdRzasya prasiddhatvAditi bhAvaH / candrazekharIyAH nanu sRSTikAlavRttitvaviziSTagotvaM tu mahApralayakAle na kAlikena vartate / tathA ca mahApralayakAle kAlikAvacchinnapratiyogitAkaH tAdRzaviziSTagotvAtyantAbhAvo vartate / tathA ca vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNaM pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitaM sRSTikAlavRttitvaviziSTagotvAbhAvamAdAyAtra samanvitaM iti ativyAptiH vajralepakalpA: //////// ////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 197 //////////// Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// bhavati / vyApyavRttisAdhyakasthale sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkaH eva abhAvaH svarUpasambandhenaiva hetvadhikaraNe vartamAno grAhyaH / tatprayojanamatu agre vakSyate / svayameva vA vibhAvanIyam / spaSTatvAt nocyate / ata eva atra kAlikAvacchinnapratiyogitAkasyAbhAvasya svarUpeNa hetvadhikaraNe vartamAnatvaM spaSTatayoktaM iti bhAvanIyam / tathA ca atrAtivyAptiH bhavatyeva / ke candrazekharIyAH pUrvapakSaH sRSTikAlavRttitvaviziSTagotva to mahApralayakALamAM kAlikathI paNa rahevAnuM ja nathI. eTale teno abhAva e mahApralayamAM maLI jAya. A vi.go- nitya ja hovAthI teno dhvaMsa mahApra.kALamAM nathI. ane eTale ja tyAM ma.pra.mAM teno atyantAbhAva mAnavAmAM koI vAMdho na Ave. dIdhiti ' saMsargAbhAvamAtroktAvapi,- 'yadA spandastadA dvayaNukam,'- 'yadA'dRSTaM tadA janyaM jJAnaM, du:khaM vA,'-. ___ 'yadA tasyA'dRSTaM tadA tadIyaM jJAna'mityAdAvativyAptiH; dvayaNukatvAderdvayaNukAdizUnyakhaNDapralayAdiniSThadhvaMsa-prAgabhAva-pratiyogitAnavacchedakatvAt, na hi "tayoH sAmAnyAbhAvatva" vAdimate'pi,- ekavizeSaprAgabhAvavizeSAntaradhvaMsavatyapi samaye sAmAnyAvacchinnadhvaMsa-prAgabhAvayoH,-sambhava iti, cenna, pratiyogimata iva dhvaMsAdimato'pi kAlasyAtyantAbhAvavattve'virodhAt, anyathA'tyantAbhAvasya kAlamAtrAvRttitvaprasaGgAt / / 8 / / / jAgadIzI -- mizramataM nirasitumAha-*saMsargAbhAveti / 'atyantAbhAvapadenetyAdiH / tathA ca pralaye gotvAvacchinnadhvaMsavattvAdeva nAtivyAptiriti bhaavH| candrazekharIyAH atra pUrvapakSakhaNDanAya mizraH samuttiSThati-lakSaNe niviSTaM atyantAbhAvapadaM saMsargAbhAvaparakaM jJeyam / tathA ca mahApralayakAle gavAtyantAbhAvasya svarUpeNAvidyamAnatve'pi tatra gotvAvacchinnapratiyogitAkagodhvaMsasya satvAt sa eva lakSaNaghaTakaH / tasya pratiyogitAyAH avacchedakaM gotvaM iti naativyaaptiH| candrazekharIyAH mizra: [A AkhA pUrvapakSanuM khaMDana granthakAra to pachI karaze. te pahelA mizramata A pUrvapakSane khaMDita karavA mATe kahe che ke lakSaNamAM je "atyantAbhAva" pada che. enAthI "saMsargAbhAva" evo artha levo. eTale mahApralayamAM gotvAvacchinnapratiyogitA, godhvasa maLI jAya che. ane te saMsargAbhAva tarIke //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 168 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////// levAya. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka gotva e ja sAdhyatAvacchedaka banI jatA ativyApti na Ave // //// // // // // //// jAgadIzI -- na ca godhvaMsasya gotvAvacchinnapratiyogitAkatvasvIkAre'pi [dhvaMsa-prAgabhAvAde pratiyogitAvacchedakasambandhAsvIkAreNa] sAdhyatAvacchedakIbhUtakAlikavizeSaNatAvacchinna-pratiyogitAkatvavirahAt-kutastamAdAyAtivyAptivyudAsa iti vAcyaM ////// // // // //// //// // //// //// // //// //// // //// // // // // // // // // // // // // // // // // // // // . candrazekharIyAH na ca vyApyavRttisAdhyakasthale sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAko'bhAvaH svarUpasambandhena hetvadhikaraNe vartamAno graahyH| anyathA vahnimAn dhUmAt iti atra vyApyavRttipadasya prathamavyAkhyAnusAreNa, vyApyavRttivahnisAdhyake sthale dhUmAdhikaraNe samavAyena vahni-abhAvasya svarUpeNa satvAt avyAptiH bhavet / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvaniveze tu samavAyena vahni-abhAvasya pratiyogitA sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhAnavacchinnA iti na tAdRzo'bhAvo lakSaNaghaTakaH, saMyogAvacchinnapratiyogitAko vahni-abhAvazca na parvate. svarUpeNa vartate iti na so'pi lakSaNaghaTakaH / ataH saMyogena ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH / tathA ca atra godhvaMso'pi sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkaH eva grAhyaH / kintu dhvaMsaprAgabhAvayoH pratiyogitA kenacidapi sambandhena / avacchinnA na bhavati / kevalaM atyantAbhAvabhedayoreva pratiyogitA kenacidapi sambandhena avacchinnA bhavati / yato "bhUtale. ghaTAtyantAbhAvo vartate" iti atra bhUtale kAlikena ghaTasya satvAt "saMyogena samavAyena vA bhUtale ghaTasyAtyantAbhAvo / vartate" iti avazyaM vaktavyam / evaM ca atrAtyantAbhAvapratiyogitA saMyogAdyavacchinnA bhavati / kintu "bhUtale ghaTadhvaMso vartate" iti atra bhUtale idAnIM kenApi sambandhena ghaTasyAvidyamAnatvAt "bhUtale sarvaiH sambandhaiH ghaTasya dhvaMso vartate" iti vaktuM zakyate / tathA ca dhvaMsapratiyogitAyAH niyAmakaH sambandhaH na ko'pi asti / ataH dhvaMsaprAgabhAvapratiyogitA sambandhAnavacchinnaiva manyate / tathA ca mahApralayakAle sAdhyatAvacchedakakAlikasambandhAvacchinnapratiyogitAkasya godhvaMsasya asatvAt na tamAdAyAtivyAptinirAkaraNaM saMbhavati iti vaacym|| candrazekharIyA: praznaH mahApralayamAM tamAme tamAma gono dhvaMsa che. ane have koIpaNa gono prAgabhAva bAkI na hovAthI A dhvasa e gotvAvacchinnapratiyogitA, mAnI paNa levAya. paraMtu dhvaMsa ane prAgabhAvanI pratiyogitAno avacchedaka koIpaNa saMbaMdha mAnelo nathI. kAraNa ke "bhUtala upara ghaTano atyantAbhAva che" ema kahIe tyAre e atyantAbhAva kyA saMbaMdhathI che? e khulAso jarUrI che. kemake bhUtala upara kAlikathI ghaTa che. mATe tyAM saMyoga ke samavAyathI teno abhAva bolAya. Ama atyantAbhAvanI pratiyogitA e to phikoIka saMbaMdhathI avacchinna maLe. paraMtu "bhUtala upara ghaTadhvaMsa che." emAM to have e nAza pAmelo ghaTa bhUtala upara svarUpa, kAlika, samavAya, saMyoga koIpaNa saMbaMdhathI na rahelo hovAthI tenI pratiyogitA e koIka saMbaMdhathI avacchinna mAnavAnI jarUra ja nathI hotI. eTale ahIM tame mahApralayamAM godhvasa lIdho. paNa enI pratiyogitA koIpaNa saMbaMdhathI avacchinna na hovAthI sAdhyatAvacchedakakAlikasaMbaMdhAvacchinna pratiyogitA evo A godhvaMsa nathI. ane tethI tene lakSaNa ghaTaka tarIke laIne ativyApti dUra karavAnI paddhati ja khoTI // // // //// ////// //// // // //// // // // // // // // // // // // // // // // //// // // //// // siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 179 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// // ////// // // che. vyApyavRttisAdhyakasthale sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka-abhAva ja svarUpasaMbaMdhathI hevadhikaraNamAM levAno che. nahIM to to vahnimAnuM dhUmAtu e sthala prathama vyApyavRttinI vyAkhyA pramANe vyAkhavRttisAdhyaka hovAthI tyAM ja vAMdho Ave. che dhUmAdhikaraNa parvatamAM samavAyena vahni-abhAva svarUpathI maLI jAya. Ama sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banatA AvyApti ja Ave. eTale sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna pratiyogitAka-abhAva ja svarUpathI levAno che. ane ahIM godhvasa tevo na hovAthI te na levAya. //// //// . jAgadIzI -- sAdhyatAvacchedakasambandhAnyasambandhAnavacchinnasyaiva hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvasya: lakSaNe pravezanIyatvAt [tAvataiva samavAyAdyavacchinnavalyAdyabhAvamAdAyAvyAptervAraNAt tasya ca dhvaMsapratiyogitAsAdhAraNyAditi bhaavH| //////////////////////////////////////// candrazekharIyAH sAdhyatAvacchedakasambandhabhinnasambandhAnavacchinnapratiyogitAkasyaiva saMsargAbhAvasya vyApyavRttisAdhyakalakSaNe praviSTatvAt na ko'pi doSaH / vahnisAdhyake parvate vartamAnasya samavAyena vahni-abhAvasya sAdhyatAvacchedakasaMyogabhinna-* samavAyAvacchinnapratiyogitAkatvAt na sa lakSaNaghaTakaH iti saMyogena ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayaH / mahApralaye vartamAno , godhvaMsaH sAdhyatAvacchedakakAlikabhinnasambandhAnavacchinnapratiyogitAka eva iti bhavati sa lakSaNaghaTakaH / / jAgadIzIgranthasyAyamarthaH- sAdhyatAvacchedakasambandhAnyasambandhAnavacchinnA eva hetusamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitA, lakSaNe vyApyavRttisAdhyakalakSaNe praviSTA / tena vahnisAdhyake'vyAptinirAso, gosAdhyake'tivyAptinirAso'pi ca saMbhavati / tacca anantarameva bhAvitaM / evaM tAvat mitraiH pUrvapakSakhaNDanaM kRtaM / adhunA evaM saMsargAbhAvasya lakSaNaghaTakatvena vivakSAyAm api ye doSAH saMbhavanti, tAn sarvAn pUrvapakSaH utthApayati / { candrazekharIyA: mizra: vyApyavRttisAdhyaka sthale "sAdhyatAvacchedakasaMbaMdha-anyasaMbaMdhAnavacchinnapratiyogitAkaabhAva" ja lakSaNa ghaTaka tarIke levAno che. eTale govaeNsanI pratiyogitA koIpaNa saMbaMdhathI avacchinna na hovAthI sAdhyatAvacchedaka kAlikasaMbaMdha-bhinnasaMbaMdhanavacchinna ja che. eTale A abhAva lakSaNa ghaTaka banI jaze. vartamAna dhUmAt mAM samavAyathI vahni-abhAvanI pratiyogitA e sAdhyatAvacchedakasaMyogabhinnasamavAyAvacchinna hovAthI te vahni-abhAva lakSaNaghaTaka na banatA tyAM paNa koI vAMdho na Ave. jAgadIzIpaMktino artha:sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhabhinnasaMbaMdhAnavacchinna evI ja hetusamAnAdhikaraNa abhAvanI pratiyogitA levAnI che. jenAthI vahnisthalanI avyApti paNa dUra thAya. ane govaeNsanI pratiyogitAmAM paNa tAdazasaMbaMdhAnavacchinnatva maLI jAya.] { A rIte pUrvapakSe ApelI ativyApti paNa dUra thaI jAya che. AnI sAme saMsargabhAvane lakSaNaghaTaka tarIke lIdhA pachI paNa "kayA doSo Ave che." e have batAvaze. have pUrvapakSa doSo batAve che. siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 170 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAgadIzI -- *yadA spanda iti / spandavati khaNDapralaye sargAntarIyadvayaNukaprAgabhAvavattvena dvayaNukatvAvacchinna-dhvaMsa virhaadtivyaaptiH| [na ca khaNDapralaye spandasattve mAnAbhAvaH 'brahmaNo varSazatamAyu'rityAgamaprasiddhareva mAnatvAt na hi ravikriyAM vinA kSaNamuhUrttAdighaTitasya varSasya sambhava iti|| candrazekharIyAH nanu lakSaNaghaTakAtyantAbhAvapadasya saMsargAbhAvaparakatvanirvacane'pi kAlikena dvayaNukavAn kAlikena spandAt iti atra ativyAptiH bhavati / atra khaMDapralaye sUryakriyAtmakaH spandaH kAlikena vartate / kintu tatra kAlikena dvayaNukaM nAsti / ataH idaM vyabhicAri sthAnaM / tathApi lakSaNaghaTanAt ativyAptirbhavati / tathA hi-mahApralayo nAma: yaduttaraM kadApi sRSTikAlo na bhavati, tAdRzaH kAlaH / khaNDapralayastu ekasRSTinAzAnantaraM aparasRSTisamutpattiM yAvat yaH kAlo bhavati, sa kAlaH / dvayoH sRSTyoH madhye vartamAnaH kAlaH khaNDapralaya iti yAvat / hetvadhikaraNe khaNDapralaye *ca prAktanadvayaNukadhvaMsAnAM vidyamAnatvAt tatra dvayaNukAtyantAbhAvo na vartate / tathA uttarakAlabhAvidvayaNukAnAM prAgabhAvasyAtra satvAt khaNDapralaye dvayaNukatvAvacchinnadvayaNukasAmAnyadhvaMso'pi na vidyate / evaM prAktanadvayaNukadhvaMsAnAM stvaat| dvayaNukatvAvacchinnadvayaNukasAmAnyaprAgabhAvo'pi nAsti / tathA ca sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt ativyAptiH abhAvAntaramAdAya bhavati / na ca khaNDapralaye spandasyaivAsatvAt hetvadhikaraNameva sa na bhavati / anyatra ca hetvadhikaraNe, sRSTikAlAdau sarvatra dvayaNukasya vidyamAnatvAt ayaM saddhetureva / tathA ca lakSaNagamanamiSTaM iti vAcyam / zAstreSu brahmaNaH varSazataM AyuH pratipAdyate / atra varSaM na sarvaprasiddhaM jJeyaM / kintu anekasahasrakoTyAdivarSasamUhAtmakaM zAstrapratipAditaM varSaM jJeyam / tathA ca brahmaNaH mahApralayakAlaM yAvat varSazataM AyuH pratipAdyate / madhye ca khnnddprlyaa| bhavanti / tatkAlamAdAyaiva idamAyuH parigaNyate / yadi tatra sUryakriyA na manyeta, tadA sUryakriyAprayojyakSaNavarSAdivyavahAro'pi na saMbhavet / tathA ca khaNDapralayakAlam antarbhAvya brahmAyuHgaNanA na saMbhavet / tatra kAlavyavahArasyaivAsaMbhavAt / ataH brahmAyuHpratipAdanAgamaprAmANyAt khaNDapralaye spandakriyA svIkaraNIyaiva / tathA ca tatra dvayaNukasyAsatvAt mithyA ayaM hetuH / tatra ca lakSaNagamanAt ativyAptiH iti sarvaM sustham / che candrazekharIyAH pUrvapakSaH bhale tame saMsargAbhAva lakSaNaghaTaka tarIke laIne godhvaMsa dvArA ativyApti dUra karo. to paNa kAlikena yamukavAnuM kAlikena spandAt A sthAne ativyApti Avaze. A sthAna khoTuM zI rIte? te joIe. khaMDapralaya eTale sRSTino nAza thayA pachI pharIthI sRSTi utpanna thavAnI hoya tenI vacceno kALa. ane mahApralaya eTale jenA pachI koIpaNa sRSTi thavAnI ja nathI tevo kALa. have khaMDapralayamAM sUryacandranI kriyArUpa spada che ane tyAM dvayaNuka nathI. Ama A sthAna vyabhicAradoSavALuM che. chatAM ahIM sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka nahIM bane. kemake spaMdavAna tarIke sRSTikAla+khaMDapralayakALa be ja Ave. mahApralaya na Ave. sRSTikALamAM to kAlikathI kayaNuka che mATe tyAM teno abhAva na levAya. ane khaMDapralayakALamAM jo ke kayaNukano dhvaMsa che. paNa navI sRiSTimAM thanArA dvayaNukono prAgabhAva paNa hovAthI ahIM khaMDapralayamAM rahelo kayaNukavvasa e dvayaNukatvAvacchinna // // //// //// //// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // //// //// // siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 171 // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// na bane. eTale ke e dhvasanI pratiyogitAno avacchedaka tattadhUddhayaNukatva ja banaze. paNa zuddhatayaNakatva to pratiyogitAno anavacchedaka ja banaze. eTale e dhvaMsa laIe to paNa ativyApti to ubhI ja rahevAnI. huM ke praznaH maMDapralayamAM spada hovAmAM ja koI pramANa nathI. ane ethI A sthAna sAcuM hovAthI lakSaNasamanvaya iSTa ja bane che. ke pUrvapakSa "brahmAnuM so varSanuM AyuSya che." evI AgamapaMkti ja khaMDapralayamAM spandrakriyAne siddha kare che. jo tyAM sUryakriyA na mAno to tenA vinA to kSaNa-muhurta vigerethI ghaTita varSano vyavahAra ja na saMbhave. ane vyavahAra to thAya ja che. mATe khaMDapralayamAM paNa sUryakriyA mAnavI paDe. ahIM so varSa eTale ApaNA so varSa na samajavA. paNa te hinduzAstromAM batAvelA abajo-abajo varSonA banelA so varSa levAnA che. ane te khaMDapralayanA kALa dvArA ja bane che. mATe je tyAM spakriyA jarUrI hovAthI A sthAna khoTuM che. mATe lakSaNasamanvaya thatA ativyApti Ave. jAgadIzI -- nanu mahApralayapUrvatRtIyakSaNe dvayaNukatvAvacchinnadhvaMsasattvAnnAtivyAptiH, tadAnImapi, caramavyaNukanAzAnuguNasya paramANuspandasya sattvAt tatkAlotpannaparamANUttarasaMyogena pralayapUrvakSaNa eva pazcAttasya vinAzyatvAt candrazekharIyAH atra pUrvapakSapradarzitAtivyAptivAraNAya jAgadIzyAM zaGkate nanu ityAdinA / ayamarthaH / jIvAnAM adRSTaiH samanvitAH jhaMjhAvAtAdayaH sakalaM sthUlaM jagat vidhvasaMyanti / tadanantaraM pariziSTatrasareNunAzArthaM prathamakSaNe, tryaNukagataparamANuSu kriyA utpadyate / dvitIyakSaNe teSu kriyAjanyo vibhAgaH / tRtIyakSaNe vibhAgajanyaH puurvsNyognaashH|| caturthakSaNe uttaradezasaMyogaH dvayaNukatvAvacchinnadvayaNukasAmAnyadhvaMsazca / paJcame kSaNe kriyAnAzaH trasareNunAzazca / SaSThe ca kSaNe tryaNukanAzAt uttarasaMyoganAzazca / ayameva kSaNaH janyamAtrabhAvapadArthAnadhikaraNatvAt mhaaprlyprthmkssnno| bhavati / atra caturthakSaNe tryaNukanAzAnuguNakriyAyAH satvAt, dvayaNukasAmAnyadhvaMsasya ca satvAt spandAdhikaraNe caturthakSaNe dvayaNukasAmAnyadhvaMsasya vidyamAnatvAt sa lakSaNa ghaTako bhavati / tatpratiyogitAvacchedakaM dvayaNukatvaM bhavatIti nAtivyAptiH / iti / caturthakSaNotpannena paramANUttaradezasaMyogena paJcamakSaNe mahApralayapUrvakSaNAtmake eva tasyA kriyAyAH nAzo bhavati / ? candrazekharIyA praznaH A Apatti A pramANe dUra thaze. jIvonA karmonI sahAyavALA evA jhaMjhAvAta vigere dvArA AkhuM sthala jagatuM khatama thAya. have jyAre caNakano nAza mAtra bAkI che ja te mATe (a) paramANumAM kriyA utpanna thAya. (b) pachI paramANuomAM vibhAgaguNa janme (c) vibhAga dvArA pUrvasaMyogano nAza thAya. (4) pachI paramANuno uttaradeza sAthe saMyoga thAya. + tyAre kayaNukano dhvaMsa thAya. A kSaNe tamAma kayaNukono dhvaMsa che. have ekapaNa hayaNuka navo paNa utpanna thavAno nathI. (e) paramANumAMnI kriyAno nAza ane kayaNukanAzaprayukta evo aNukanAza. (f) uttaradezasaMyoganAza. A chaThThI kSaNe jagatamAM tamAma janyabhAvapadArthono abhAva che. A ja zikSaNa mahApralayanI prathamakSaNa che. mahApralayanI pUrvanI trIjI kSaNe krama pramANe (co)thI kSaNe kayaNukamAtrano nAza che. ane te kSaNe pAMcamI kSaNe nAza pAmanArI kriyA to che ja. Ama spaMda=kriyAnuM adhikaraNa evI e cothI siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 172 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 kSaNamAM kayaNutvAvacchinna dhvasa maLI jAya che. ane AnI pratiyogitAno avacchedaka kayaNukatva che. mATe ahIM ativyApti na Ave. e cothI kSaNe caramaDhayaNukanAzanI prayojaka evI kriyA paDelI hovAthI A badhuM ghaTe che. ane e cothI kSaNe utpanna thayelA uttaradeza saMyoga dvArA ja pAMcamI kSaNe e spandAtmaka kriyAno nAza karAya che. jAgadIzI -- tAdRzaparamANUttarasaMyogasya [ca] kAryyadravyeNa sahaiva svIkArAnna nityatvam / AzrayanAzAdeva tannAzasambhavAdityata Aha-*yadA'dRSTamiti / __ candrazekharIyAH evaM caturthakSaNotpanna-uttaradezasaMyogastu kAryadravyeNa sahaiva vidyate / paJcamakSaNe tu kAryadravyasya tryaNukasya nAzAt svAzrayanAzaprayuktaH uttaradezasaMyogadhvaMsaH SaSThe kSaNe bhavatyeva iti nAtivyAptisaMbhAvanA / ataH pUrvapakSaH dvitIyamanumAnaM pradarzayati-kAlikena janyajJAnavAn kAlikena adRSTAt iti / ? candrazekharIyAH have e uttaradeza saMyoga e kAryadravyanI sAthe ja rahenAro mAnelo che. eTale pAMcamI kSaNe caNukarUpa AzrayanA nAzathI ja chaThThIkSaNe e uttaradezasaMyogano paNa nAza thAya che. Ama to e saMyogano Azraya paramANu che. paNa e saMyoga kAryadravyanI sAthe ja raheto hovAthI tenA Azraya tarIke kAryadravyarUpa vyaNuka batAvela che.] Ama A 4thI kSaNe drayaNukatvAvacchinnadhvasasAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka maLI jatAM ativyApti na ke pUrvapakSa: to paNa kAlikena janyajJAnavAnuM kAlikena adaSTAtuM A sthale ativyApti Avaze. khaMDapralayamAM kAlikena adaSTa che. paNa tyAM kAlikena janyajJAna nathI. eTale A sthAna khoTuM che chatAM ativyApti Avaze. jAgadIzI - kecittu-"svamate vyuNukasyAsattvAt -spandasya ca khaNDapralaye vRttau balavattarapramANAbhAvAd yadA'dRSTa'mityuktam" ityaahuH-tccintym| | candrazekharIyAH atra kecit itthaM AcakSate yat-dIdhitikAro dvayaNukaM na manyate / spandasya ca khaNDapralaye, vartamAnatve balavattaraM pramANamapi nAsti / ataH prathamAnumAnaM parityajya dIdhitikAraH pUrvapakSamukhena dvitIyamanumAnamAcakSate. - iti / tanmandam / khaMDapralaye spandasya sattAyAM Agamameva pramANaM pratipAditaM / ataH dvitIyAnumAnakathane'nantaramuktameva prayojanaM jnyeym| / atra dvitIyAnumAne khaNDapralaye adRSTaM kAlikenAsti / kintu janyajJAnaM nAsti iti vyabhicAri idaM sthAnam / tathA *ca atra lakSaNaghaTanAt ativyaaptiH| tathA hi- adRSTAdhikaraNe khaNDapralaye pUrvajJAnadhvaMsasya satvAt naI janyajJAnAtyantAbhAvo'sti / evaM niruktarItyA tatra janyajJAnatvAvacchinnapratiyogitAkAdhvaMsaH prAgabhAvo'pi ca naasti| iti sAdhyAbhAvo na lakSaNaghaTakaH kintu anya eva / tathA ca ativyAptiH durvaaraa| ..................................................................... siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 173 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke candrazekharIyA: ahIM keTalAko ema kahe che ke "dIdhitikAra pote kayaNuka padArtha ja nathI mAnatA. eTale dvayaNukavAnuM spandAt e sthAna ja yogya na gaNAya. ane mATe ja temaNe A bIjuM sthAna batAvyuM che." teonI A vAta vicAraNIya che. kemake dIdhitikAra bhale kayaNuka na mAne, Apatti ApanAra to bIjA ja che. dIdhitikAra nathI. eTale e to Apatti ApI ja zake. mATe kharekhara to tyAM upara mujaba ativyAptinirAsa thaI jato hovAthI ja emaNe A bIju sthAna pUrvapakSa taraphathI lIdhuM che ema mAnavuM. jAgadIzI -- nityajJAnamAdAya saddhetutAvAraNAya-*janyamiti / ___ candrazekharIyAH atra sAdhyaghaTakaM yat janyapadaM tad yadi na nivezyate, tadA adRSTAdhikaraNe khaNDapralayasRSTikAlAdau sarvatra kAlikena nityajJAnasya sAdhyarUpasya vidyamAnatvAt ayaM hetuH samyak bhavet / tathA cAtrAtivyAptividhAnaM asaMgataM. bhavet / ataH hetoH saddhetutAvAraNAya janyapadaM niviSTaM iti dhyeyam / candrazekharIyAH ahIM sAdhyamAM ja pada na muke to to khaMDapralayakALamAM jIvonA adaSTa che ane izanuM nityajJAna paNa che ja. eTale A hetu sAco ja banI javAthI tyAM ativyAptinuM vidhAna ja asaMgata bane. tethI ja janyapada dvArA A hetune khoTo banAvelo che. jAgadIzI -- nityasukhAbhivyaktermuktitvamate saddhetRtvamAzaMkya sAdhyAntaramAha-*duHkhaM veti / candrazekharIyAH nanu keSAJcinmate sukhaM nityameva / tasya jJAnameva muktiH / tathA ca muktAtmanAM pratisamayaM nityasukhajJAna bhavati / tacca jJAnaM janyameva / tathA ca khaNDapralaye'pi muktAtmanAM nityasukhaviSayakaM janyajJAnaM vartate / ataH ayaM sadhetureva bhavati / tathA ca tatrAtivyAptikathanaM janyapadopAdAne'pi na yuktaM iti cet ata eva pUrvapakSaH tRtIyaM anumAna pratipAdayati kAlikena duHkhavAn kAlikena adRSTAt iti / khaNDapralaye adRSTamasti / kintu duHkhaM nAsti / ataH ayaM vyabhicArI hetuH / tathApi niruktarItyA'tra khaNDapralaye duHkhapratiyogikasya duHkhatvAvacchinnapratiyogikasya vA kasyApi saMsargAbhAvasyAsatvAt sRSTikAlavRttitvaviziSTagotvAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayo bhavatIti ativyaaptiH|| ke candrazekharIyAH praznaH jeo ema mAne che ke sukha nitya che ane tenuM jJAna abhivyakti e ja mokSa che. emanA mate to jeo muktAtmA che. teone khaMDakALamAM nityasukhanuM jJAna pratisamaye utpanna thavAnuM ja che. ane ethI khaMDapralayakALamAM paNa janyajJAna che ja. Ama jyAM kAlikathI adRSTa tyAM sarvatra kAlikathI janyajJAna paNa hovAthI A sthAna to sAcuM ja banI jatA ativyApti kathana asaMgata bane. ke pUrvapakSa:-kAlikena dukhavAnuM kAlikena adaSTA A sthAna to khoTuM ja che. kemake khaMDapralayakALamAM adaSTa che. paNa janya-ajanya koI duHkha nathI. chatAM ahIM lakSaNasamanvaya thatA ativyApti Avaze. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 174 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 8 *** jagadIza nanu kAryyamAtraM pratyadRSTasya hetutvAt pralayaprAkkSaNe'pi tasya sattvaM / tathA ca tadAnImapi duHkhatvAvacchinnadhvaMsasattvAnnAtivyAptiH / duHkhAdeH svasAkSAtkAranAzyatayA tadAnImasambhavAt [ uttarakSaNe sAkSAtkArAsambhavAt avidite pramANAbhAvAt ] -- candrazekharIyAH punaH pUrvapakSapratipAditamanumAnaM khaNDayati kazcit nanu kAryamAtraM ityAdinA - ayaM bhAvaH kAryamAtra : prati adRSTasya hetutvAt mahApralayAtmakakAryapUrvakSaNe'pi adRSTaM asti / tatra ca duHkhatvAvacchinnaduHkhadhvaMso vidyate / tathA ca adRSTAdhikaraNe mahApralayapUrvakSaNe duHkhatvAvacchinnaduHkhadhvaMso vidyate / tathA ca adRSTAdhikaraNe mahApralayapUrvakSaNe * duHkhatvAvacchinnaduHkhadhvaMsasya vidyamAnatvAt sAdhyAbhAva eva lakSaNaghaTako'bhUt / tathA ca nAtivyAptiH / tathAhiyogyavibhUvizeSaguNanAM svottaravartiguNanAzyatvAt duHkhamapi svasAkSAtkAranAzyaM eva / yadi cAsatkalpanayA caturthe kSaNe mahApralayotpAdo manyate / tadA tRtIyakSaNe yadi duHkhaM manyate tadA tu tasya duHkhasyotpattiH dvitIyakSaNe bhUtA svIkriyeta / evaM ca dvitIyakSaNe duHkhotpAdaH, tRtIyakSaNe duHkhasattA, duHkhasAkSAtkArazca bhavataH / caturthe kSaNe duHkhadhvaMso bhavet / kintu caturthe kSaNe tRtIyakSaNotpannaM duHkhapratyakSaM na vinaSTaM bhavati / jJAnasya jaghanyato'pi dvikSaNasthAyitvAt / evaM ca caturthe kSaNe yadi duHkhapratyakSaM vidyeta / tadA tu sa kSaNaH mahApralayaprathamakSaNa eva: na gaNyeta / mahApralayakSaNe janyamAtrabhAvapadArthasya avidyamAnatvAt / ataH tRtIyakSaNe duHkhasattA nocitA / kintu idamevocitaM yat prathamakSaNe duHkhotpAdaH / dvitIyakSaNe duHkhasattA, duHkhapratyakSaM ca bhavataH / tRtIyakSaNe duHkhadhvaMso duHkhapratyakSasattA ca bhavataH / caturthakSaNe ca tatpratyakSamapi vinazyet, sa eva kSaNaH mahApralayaprathamakSaNatvena vyavahartuM zakyaH / evaM ca mahApralayapUrvavartikSaNe duHkhasyAsaMbhavAt tatra duHkhatvAvacchinnaduHkhadhvaMsasya satvAt sa eva lakSaNaghaTakaH bhavati mahApralayapUrvavartikSaNe ca adRSTAtmaka hetoH vidyamAnatvAt sa hetvadhikaraNaM bhavati / tatra ca duHkhatvAvacchinnadhvaMso bhavati iti sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt naativyaaptiH| na ca mahApralayapUrvavartikSaNe duHkhaM asti eva / tannAzakaM tu na duHkhapratyakSaM, kintu sa kSaNa eva / tathA ca pUrvavartikSaNaH eva mahApralayaprathamakSaNe duHkhadhvaMsaM utpAdayati / evaM ca na mahApralayapUrvavartikSaNe duHkhatvAvacchinnadhvaMso vidyate / tathA cAtivyAptiH tadavasthaiva iti vAcyam / yataH evaM manyamAne tad duHkhaM pratyakSaviSayameva nAbhUt / tAdRze pratyakSaviSayatvAbhAvavati: duHkhe na kimapi pramANaM utpazyAmaH / arthAt avidite duHkhe pramANAbhAvAt etatkathanaM anucitam iti bhAvaH / tathA ca: atra tRtIyAnumAne'pi nAtivyAptiH / candrazekharIyA: prazna: tamAma kAryo pratye adRSTane hetu mAnela che. have mahApralaya paNa eka kArya ja che. eTale tenI pUrvanI kSaNe paNa adRSTa che ja. Ama adRSTahetu e kAlikathI mahApralayapUrva kSaNamAM rahelo che. have kSaNe to tamAme tamAma duHkhono dhvaMsa hAja2 hovAthI te kSaNamAM duHkhasAmAnyadhvaMsa maLI jAya. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka duHkhatva banI jatA ativyApti na Ave. ////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 175 ////////////// //////////////// Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pUrvapakSa: mahApralayapUrvakSaNe duHkhasAmAnyano dhvaMsa che ekapaNa duHkha hAjara nathI ema zI rIte mAnI zakAya? praznaH duHkhAdi e svapratyakSathI nAza pAmanArA che. eTale jo mahApralayapUrvakSaNe duHkha mAno to te kSaNe ke mahApralayakSaNe utpanna thayela duHkhapratyakSa e duHkhano dhvaMsa kare. have jo mahApralayapUrvakSaNe ja duHkhajJAnanI utpatti mAnIe to e jJAna be kSaNa sthAyI hovAthI mahApralayakSaNe paNa te duHkhajJAna mAnavuM paDe. ane to pachI e mahApralaya ja na kahevAya. kemake mahApralayamAM ekapaNa janmavastu hotI nathI. eTale ja mahApralayanI pUrvekSaNe jo duHkha mAno to paNa te kSaNe ke tenI pachInI kSaNe=mahApralayanI kSaNe duHkhajJAnasAkSAtkAra saMbhavato ja nathI. ane tenA vinA duHkhano nAza paNa na saMbhave eTale kharekhara to ema ja mAnavuM paDe ke dhAro ke cothI kSaNe mahApralaya utpanna thAya che. to bIjINe duHkhapratyakSa utpanna thaI zake. ane tethI ja bIjI kSaNa sudhI ja duHkha hoI zake. trIjI kSaNe duHkhapratyakSa dvArA duHkhadhvaMsa thaze. ane cothI kSaNe e duHkhapratyakSa paNa nAza pAmI javAthI mahApralaya ghaTI zakaze. Ama vadhumAM vadhu mahApralayanI pUrvanI bIjI kSaNa sudhI ja duHkha hoI zake. pUrvanI kSaNe to na ja hoya. ane eTale aSTAdhikaraNa evA mahApralayapUrvekSaNamAM duHkhasAmAnyadhvasa maLI jatAM ativyApti na Ave. krama A pramANe(a) duHkhanI utpatti (b) duHkhapratyakSa (c) duHkhanAzaka evA duHkhapratyakSanI hAjarI (1) duHkhapratyakSano nAza pUrvapakSa: mahApralayapUrvakSaNe duHkha mAnIe ane chatAM duHkhapratyakSa na mAnatA te kSaNane ja duHkhanAzakAraNa mAnI laIe eTale duHkhapratyakSa vinA ja mahApralayanI prathamakSaNe= (paddhati mujaba cothI kSaNe) duHkhadhvaMsa thaI jaze. ane tethI pUrvekSaNe du:kha hovAthI du:khasAmAnyadhvaMsa na maLe mATe ativyApti Ave. ? praznaH nA. e mahApralayapUrvakAlInaduHkhanuM jo jJAna na mAno to e duHkha pratyakSaviSaya na banyuM ema mAnavuM paDe. paNa e duHkha A rIte pratyakSaviSaya na bananAruM="avidita" mAnavAmAM koI ja pramANa nathI. ane tethI kahyA pramANe ativyApti nirAsa thaI ja jAya che. jigadIza paMktino artha-duHkha e svapratyakSathI nAzya hovAthI mahApralayanI pUrvekSaNe duHkha mAnI na zakAya. kemake jo tyAM duiHkhanI hAjarI ja mAnavAnI vAta che. utpatti to pahelA thayelI mAnI zakAya.] duHkha mAnIe to teno nAza karanAra sAkSAtkAra e kSaNe utpanna thanAro mAnavo paDe ane jo ema mAnIe to mahApralayakSaNe te sAkSAtkAra hAjara mAnavo ja paDe. kemake jJAna be kSaNa Take che. paNa uttarakSaNe=mahApralayaprathamakSaNe to koIpaNa janya padArtha saMbhavato na hovAthI te kSaNe duHkhasAkSAtkAranI hAjarI (utpatti to pUrvanI kSaNe che.) saMbhavatI nathI. jo tame ema kaho ke - mahApralayapUrvakSaNe e duHkha che ja. paNa e duHkha svapratyakSathI nAzya nathI. paNa tatpaNathI ja nAzya che. ane eTale duHkhasAkSAtkAranI utpatti thayA vinA ja pUrvekSaNarUpa kAraNa dvArA ja mahApralayanI prathama samaye teno nAza thaI jaze. - to e paNa barAbara nathI. kemake e duHkha svasAkSAtkArano viSaya na bane=avidita na rahe." ema mAnavAmAM koI pramANa nathI.] , jAgadIzI -- kiJca nikhilabrahmANDAnAM yugapat khaMDapralayAnabhyupagamena brahmANDAntaravartiduHkhamAdAya sddheturevaaym| ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 176 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //////////////////////////////////////////// dIdhitiH 8 candrazekharIyAH kiJca khaNDapralayo'pi na sarveSAM brahmAMDAnAM yugapadeva bhavati kintu pRthak pRthak / tathA ca yasya ekasya brahmAMDasya khaMDapralayo bhavati, tatra khaNDapralaye'pi brahmAMDAntaravartiduHkhasya satvAt ayaM adRSTAtmako heturapi samyag eva asti iti nAtra ativyAptikathanaM samucitaM iti pUrvapakSapratipAditatRtIyAnumAne'pi nedaM lakSaNaM duSTaM bhavati / //////////////// candrazekharIyAH bAkI kharI vAta to e che ke jeTalA brahmAMDo che e tamAmano eka sAthe pralaya=nAza mAnelo ja nathI. eTale jyAre ahIM khaMDapralaya thAya temAM adRSTa hoya tyAre paNa bIjA brahmAMDavartijIvanA duHkho to kAlikasaMbaMdhathI khaMDapralayakALamAM rahevAnA ja che. jo badhA ja brahmAMDamAM eka sAthe khaMDapralaya thato hota to vAMdho ubho raheta. paNa evuM to nathI ja. Ama jyAM kAlikathI adRSTa che, tyAM sarvatra kAlikathI duHkha che ja. eTale ema paNa A sAcuM sthAna che. eTale ja mahApralaya aprAmANika hoya ane tethI upa2 kahyA pramANe sAdhyAbhAvane lakSaNaghaTaka banAvavAnI vAta khoTI paDatI hoya to paNa have vAMdho nathI. kemake A sthAna sAcuM ja hovAthI ahIM bIjA abhAvane laIne lakSaNa samanvaya thavo, sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na banavo e iSTa ja banI rahe che. jagadIzI -- ata Aha- * yadA tasyeti * / atra ca tadIyasuSuptyAdisamaye tadIyajJAnavirahAdvyabhicAraH sphuTa eva / * dvayaNukatvAderiti * / - khaNDapralaye keSAJciddhvaMsasya keSAJcit prAgabhAvasya sattvAt dvayaNukatvasya tatpratiyogitAtiriktavRttitvenAnavacchedakatvAdityarthaH / //////////////////////////////////// candrazekharIyAH ataH pUrvapakSa: caturthamanumAnaM pratipAdayati kAlikena caitrIyajJAnavAn kAlikena caitrIyAdRSTAt / atra ca caitrasuSuptikAle caitrIyAdRSTasya kAlikena satvAt caitrIyajJAnasya kAlikenA'satvAt sphuTameva vyabhicAraH / tathA: cAtrAtivyAptiH bhavati / tathA hi- adRSTAdhikaraNe suSuptikAle prAktanacaitrIyajJAnadhvaMsasya satvAt na tatra caitrIyajJAnAtyantAbhAvo vidyate / evaM prAktanacaitrIyajJAnadhvaMsasya satvAt caitrIyajJAnatvAvacchinnacaitrIyajJAnAbhAvo na vidyate / evaM uttarakAlInajJAnaprAgabhAvasya satvAt caitrIyajJAnatvAvacchinnacaitrIyajJAnadhvaMso'pi na vidyate / tathA ca sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt bhavati ativyAptiH iti pUrvapakSasyAzayaH / evaM ca pUrvapakSeNa catvAri anumAnAni pradarzitAni / tatra jAgadIzyAM prathameSu trayeSu anumAneSu ativyAptikathanaM nirAkRtaM / carame eva anumAne spaSTA ativyAptiH bhavati iti darzitam / kintu dIdhityAM tu caturSu api anumAneSu ativyAptiM samanvayati dIdhitikAraH / sa ca idAnIM pradarzyate dIdhitigranthAnusAreNa / dvayaNukavAn spandAt ityAdi anumAneSu hetvadhikaraNe pralaye keSAJcit dvayaNukAnAM dhvaMsasya satvAt keSAJcit dvayaNukAnAM prAgabhAvasya ca satvAt dvayaNukatvasya dhvaMsapratiyogitAtiriktavRttitvena prAgabhAvapratiyogitAtiriktavRttitvena ca na tayoH pratiyogitAvacchedakatvaM saMbhavati ityato lakSaNaghaTakAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM eva dvayaNukatvaM bhavati iti durvArA'tivyAptiH / candrazekharIyA: pUrvapakSaH bhale to paNa kAlikena caitrIyajJAnavAn kAlikena caitrIyAdRSTAt A sthaLa siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 177 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 spaSTapaNe khoTuM che ja. kemake caitrasuSuptikALe caitrajJAna na hovAthI te kALamAM kAlikathI caitrIyAdaSTa che paNa caitrIyajJAna nathI. Ama spaSTa vyabhicAra che. ane chatAM ativyApti Ave che. kemake te adaSTAdhikaraNa evA suSuptikALamAM caitrIyajJAnAtyantAbhAva to na ja levAya. kemake te kALamAM caitrIyajJAnadhvaMso+prAgabhAvo rahelA che. ane tyAM je caitrIyajJAnadhvaMsa che. te paNa caitrIyajJAnatvAvacchinnapratiyogitAka nathI ja. kemake badhA caitrIyajJAnono dhvaMsa thayo ja nathI. ghaNA caitrIyajJAno utpanna thavAnA ja bAkI che. e rIte caitrIyajJAnatyAvacchinnapratiyogitAka caitrIyajJAnaprAgabhAva paNa na levAya. kemake badhA ja caitrIyajJAnono prAgabhAva hAjara nathI. ghaNA caitrIyajJAnaprAgabhAvono dhvaMsa thaI cUkyo che. ane tethI ghaNA caitrIyajJAno utpanna thaI cukyA che. Ama ahIM caitrIyajJAnasAmAnyano dhvaMsa, prAgabhAva ke atyantabhAva koIpaNa lakSaNaghaTaka banatA ja nathI caiitrIyayatkiMcit jJAnavrusa lakSaNATaka banAvo to tenI pratiyogitAno avacchedaka tajJAnatva ja bane. paNa caitrIyajJAnatva na ja bane. Ama lakSaNa ghaTI jatAM ativyApti AvavAnI ja che. A to jAgadozI pramANe vicAraNA karI. ane e pramANe mAtra chellA anumAnamAM ativyApti Ave che e joyuM. dIdhitikAra to "e cAreya anumAnamAM ativyApti zI rIte Ave che?" e have ghaTAvI Ape che ke ahIM dvayaNukavAnuM spandA vigeremAM spandAdhikaraNa khaMDapralayamAM rahela kayaNukaaso ke prAgabhAvonI pratiyogitAno anavacchedaka ja siddhayaNukatva che. kemake te khaMDapralayamAM keTalAka hayaNukono dhvaMsa che. keTalAka prAgabhAvo hAjara che. arthAt dhAro ke 108 dvayazukamAMthI 60no prAgabhAva ane 40no dhvaMsa che. have dhvasanI pratiyogitA 40mAM ja che. jo yaNatvane avacchedaka mAno to e yamukatva to pratiyogitA vinAnA 60 dvayaNukamAM ya rahela hovAthI atirikta vRtti hovAthI kharekhara te avacchedaka na ja bane. ema prAgabhAvanI pratiyogitA vinAnA 40mAM kayaNukatva hovAthI te kayaNukatva prAgabhAvapratiyogitAno avacchedaka paNa na ja banI zake. Ama yamukatvAdi e lakSaNaghaTakAbhAvapratiyogitAno anavacchedaka banavAthI ativyApti Ave che. jAgadIzI pramANe mAtra caitrIyajJAnasAdhyaka sthAne ja ativyApti jANavI. jAgadIzI -- [nanu dvayaNukatvAvacchinnAnadhikaraNakAlavRttitvaviziSTasyaiva tattaddhvaMsasya pratiyogitAvacchedakameva dvayaNukatvam avacchedakatvaJcAnyUnavRttitvameveti] . candrazekharIyAH nanu "yo yasmAt nyUnavRttiH na bhavati, sa eva tasyAvacchedakaH" iti mantavyam / "yo yasmAt / nyUnavRttiH na bhavati, atiriktavRttirapi ca na bhavati sa eva tasyAvacchedakaH" iti tu na vaktavyam / tathA ca. asatkalpanayA dvayaNukazatamasti / tatra SaSTidvayaNukAnAM prAgabhAvo vartate / catvAriMzadvayaNukAnAM dhvaMso vartate / ataH dhvaMsanirUpitA pratiyogitA catvAriMzadvayaNukeSu vartate / dvayaNukatvaM ca catvAriMzatsu SaSTiSvapi ca vartate / ataH dvayaNukatvaM prAgabhAvapratiyogitAyAH nyUnavRtti nAsti, kintu atiriktavRtti eva asti / ataH tat prAgabhAvapratiyogitAyA avacchedakaM bhavatyeva / evaM dvayaNukatvaM dhvaMsanirUpitAyAH SaSTidvayaNukaniSThAyAH pratiyogitAyA avacchedakaM bhavatyeva / / tathA ca nAtivyAptiriti bhaavH| siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI ra gujarAtI sarala TIkAo - 178 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // // // // // // // // // ? candrazekharIyA: praznaH avacchedakatva e avacchinnAnyUnAnatiriktavRttitva evo artha na karatA anyUnavRttitva avacchedakatva evo ja artha karavo. arthAt je jenA nyUnasthAnamAM na rahe te teno avacchedaka banI zake vadhAre sthAnamAM rahe to vAMdho nathI. eTale prAgabhAvanI pratiyogitA 60mAM che ane hayaNukatva e 60+bIjA 40mAM paNa che. eTale yamukatva e anyUnavRtti to che ja. mATe ahIM 40 yamukaprAgabhAvanI pratiyogitAno avacchedaka 100NukavRtti evo yamukatva banI ja jAya che. mATe ativyApti na Ave. ahIM je 40prAgabhAva ke 90nA dhvaMsa laIe chIe e kayaNukavAvacchinna 100 ya kayaNukonA anadhikaraNabhUta evA khaMDapralaya kALamAM rahenArA ja levA. arthAt yamukatvAvacchitrAdhikaraNavRttitvaviziSTa 40 dhvaMsala0 prAgabhAva laI levA. ane tenI pratiyogitAno avacchedaka e ja sAdhyatAvacchedaka yaNukatva banaze. [khaMDapralayamAM dhvasAbhAva levA mATe AvI vivakSA karI che.]. //// // // // // // //// // //// // // // jAgadIzI -- ata Aha-*na hIti* / 'gaurnaSTA' ityaadiprtiite!prtiyogikdhvNsaadyvgaahityaa'pyupptte| bAdhanizcayAdipratibandhakatvAdyanurodhenaiva bhedaatyntaabhaavyorgotvaadyvcchinnprtiyogitaaktvopgmaat|| ////// d////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2 candrazekharIyAH atra punaH pUrvapakSaH ativyApti sthApayati - ye kecana puruSAH dhvaMsAbhAvapratiyogitAyA prAgabhAvapratiyogitAyAzca avacchedakAH dvayaNukatvagotvAdisAmAnyadharmA api bhavanti iti manyante teSAM mate'pi ekavizeSadvayaNukaprAgabhAvAdhikaraNe dvayaNukatvAvacchinnadhvaMsAbhAvo na zakyate vaktuM / evaM ekavizeSadvayaNukadhvaMsAdhikaraNe dvayaNukatvAvacchinnaprAgabhAvo na zakyate vaktuM / kintu yatra ekasyApi dvayaNukasya prAgabhAvo na vidyate, tatraiva mahApralayakAlAdau dvayaNukatvAvacchinna pratiyogitAko dhvaMso vidyate / evaM yatra ekasyApi dvayaNukasya dhvaMso na vidyate, tatraiva dvayaNukatvAvacchinnapratiyogika prAgabhAvo vidyate iti / tathA ca prAkkAlInadvayaNukadhvaMsAdhikaraNe uttarakAlInadvayaNukaprAgabhAvAdhikaraNe ca khaNDapralaye na dvayaNukatvAvacchinnapratiyogitAko dhvaMsaH prAgabhAvo vA svIkartuM zakyate / ato'bhAvAntaram / AdAyAtivyAptiH bhavati eva / . atra kazcit pUrvapakSaM praznayati yat "ye kecana dvayaNukatvAvacchinnadhvaMsaM dvayaNukatvAvacchinnaprAgabhAvaM ca manyante teSAM: mate'pi..." ityAdi bhavatA uktam / tat kiM idaM mataM na samyak? yena bhavatA "ye kecana" ityAdinA atrAsvarasaH sUcyate / / yadi idaM prAgabhAvAdipratiyogitAyAM dvayaNukatvAvacchinnatvaM nocitam, tadA tasya kAraNaM vaktavyam / anyathA tasya svIkAra eva karaNIyaH iti / ataH pUrvapakSaH taM mataM khaNDayituM "nanu dhvaMsAdipratiyogitAyAmityAdInA" kAraNaM pratipAdayati / / . ayaM pUrvapakSasya bhAvaH "dhvaMsAdipratiyogitA gotvadvayaNukatvAdisAmAnyadharmAvacchinnA api bhavati" iti atra naI kimapi pramANaM dRzyate / na ca "gauH naSTA" iti pratItibalAdeva gotvAvacchinnapratiyogitAkadhvaMsasiddhiriti vAcyam / / sA pratIti gopratiyogikadhvaMsaviSayikA eva svIkartuM zakyA / na ca yathA bhUtale gauH nAsti, bhUtalaM gauH na iti. pratItibalAt gavAtyantAbhAvo gobhedazca gotvAvacchinnapratiyogitAkaH iSyate / tathaiva tulyayuktyA "bhUtale gauH naSTA, d////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 179 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// //// bhUtale go: prAgabhAvaH" iti pratItibalAt godhvaMso goprAgabhAvo'pi ca gotvAvacchinnapratiyogitAkaH kathaM na iSyate iti vAcyam / bhUtale gauH asti iti jJAnaM prati "bhUtale gauH nAsti" ityAkArakaM bAdhanizcayAtmakaM jJAnaM pratibandhaka bhavati / yadi ca bhUtale "gauH nAsti" iti jJAnaM gopratiyogikAtyantAbhAvaviSayakameva manyate, tadA tu gomati api bhUtale "goghaTobhayaM nAsti" iti gopratiyogikAtyantAbhAvaviSayakaM jJAnaM bhavati / ataH tadapi pratibandhakaM bhavet / / tathA ca tatrottarakSaNe "bhUtale gauH asti" iti jJAnaM na saMbhavet / kintu tad jJAnaM utpadyate eva / ataH "gau: nAsti" iti jJAnaM gotvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvaviSayakameva mantavyam / tathA ca 'bhUtale goghaTobhayaM nAsti' iti jJAnasya : goghaTobhayatvAvacchinnapratiyogitAkaviSayakatvAt, gotvAvacchinnapratiyogitAkaviSayakatvAbhAvAt na pratibaMdhakaM bhavati tajjJAnaM / tasmAt tatra "bhUtale gaurasti" iti jJAnamapi utpadyate / na tatra kimapi bAdhakam / . evameva "bhUtalaM gauH" iti jJAnaM prati "bhUtalaM gauH na" iti gotvabAdhanizcayAtmakaM jJAnaM pratibaMdhakaM yadi gopratiyogikabhedaviSayakameva manyeta, tadA "sAsnAvAn goghaTobhayaM na "iti jJAnamapi gopratiyogikabhedaviSayakaM sat pratibaMdhakaM bhavet / tathA ca tatrottarakSaNe sAsnAvAn gauH iti jJAnaM notpattuM zakyeta, kintu utpadyate / ataH tatrApi gotvAvacchinnapratiyogitAkabheda-viSayakajJAnameva pratibaMdhakaM mantavyam / tena goghaTobhayatvAvacchinnapratiyogitAkajJAnasyApratibaMdhakatvAt tajjJAnottarakSaNe "sAsnAvAn gauH" iti jJAnotpAde na ko'pi doSaH saMbhavati / evaM ca. gotvAbhAvAtmakagotvabAdhanizcaye gavAtyantAbhAvAtmakagovAdhanizcaye ca yA pratibaMdhakatA asti, tasyAH nirvAhArthaM atyantAbhAvo bhedazca gotva-dvayaNukatvAdisAmAnyadharmAvacchinno avazyamabhyupeyaH / dhvaMsaprAgabhAvapratiyogitAyAM tu kaarnnaabhaavaat| sAmAnyadharmAvacchinnatvaM nAbhyupeyate / candrazekharIyAH pUrvapakSa A vAta barAbara nathI. kemake yamukavAvacchinnapratiyogitAka dhvasa/prAgabhAva jeo mAne che teo paNa naM.1 kayaNukaprAgabhAvavALA kALamAM kayaNukavAvacchinnapratiyogitAka dhvasa mAnI phizakatA ja nathI. ane tethI pUrvavat ativyApti Avaze ja. praznaH tame ema kahyuM ke "jeo evuM mAne che ke kayaNatvAvacchinnapratiyogitAkadhvaMsa ane prAgabhAva che" eTale zuM A vAta tamane mAnya nathI. zuM AvuM mAnavAmAM koI vAMdho Ave che? zuM "gotvAdisAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkadhvaMsa ane prAgabhAva che ja nahIM." ema tamAre kahevuM che? ke pUrvapakSa: hA. kemake dhvasapratiyogitA gotva-yaNukatvAdisAmAnyadharmAvacchinna mAnavAmAM koI ja pramANa nathI. prazna: "gauH naSTA" A pratIti dvArA ja gotvAvacchinnapratiyogitAka govaeNsanI siddhi thaI jAya che. pUrvapakSa: nA. A pratIti to gopratiyogikaasaviSayaka mAnavAthI paNa badhuM ghaTI jAya che. eTale tamArI vAta siddha nathI thatI. praznaH "bhUtale go nAsti bhUtala gauH na" A sthale go-atyantAbhAvanI pratIti ane gomedanI pratIti tame // //// //// // // // //// //// ////// //// // //// // // //// //// //// // //// // // // //// //// // ////// // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 180 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH 8 gotvAvacchinnapratiyogitAka atyannAbhAvabhedaviSayaka mAno che. ane "bhUtale gauH naSTA bhUtale goH prAgabhAvaH"huM evI pratItine mAtra gaupratiyogikadhvaMsa viSayaka ke gaupratiyogikaprAgabhAvaviSayaka ja mAno cho. AvuM zA mATe? badhe eka sarakhI ja pratIti hovAthI cAreya sthAne mAnyatA paNa eka sarakhI ja hovI joIe. ////////////////////// //////////////////////// nathI. pUrvapakSa: "bhUtale gauH asti" e AkA2ka je jJAna che. tenA pratye "bhUtale goH nAsti" e AkA2ka jJAna (bAdhanizcaya) pratibaMdhaka che. have A jJAna gopratiyogika-atyantAbhAvaviSayaka mAnIe. to AvuM jJAna Me pratibaMdhaka mAnavuM paDaze. ane to pachI gAyavALA+ghaTavinAnA bhUtalamAM "bhUtale gaughaTobhayaM nAsti" A pratIti paNa gopratiyogika-atyantAbhAvaviSayaka hovAthI A jJAna pratibaMdhaka gaNAze ane to pachI ahIM "bhUtale gauH asti" evo bAnizcaya na thavo joIe. paNa thAya to che ja. mATe ja gotvAvacchinnapratiyogitAkagavAtyannAbhAvaviSayakajJAnane ja pratibaMdhaka mAnavuM jarUrI che. "gau-ghaTobhayaM nAsti" e to ubhayatvAvacchinnapratiyogitAkagavAtyannAbhAvaviSayakajJAna che. tethI te pratibaMdhaka ja na gaNAvAthI ahIM "gauH asti" pratIti thavAmAM koI vAMdho na Ave. e ja rIte "bhUtalaM gauH" e pratIti pratye "bhUtalaM gauH na" e jJAna pratibaMdhaka che. jo Ane gopratiyogikabhedaviSayaka ja mAnIe to pachI "sAnAvAn goghaTobhayaM na" e jJAna paNa gopratiyogikabhedaviSayaka ja che ja. ane tethI tyAM "sAsnAvAnu gauH na" evI pratIti na thavAnI Apatti Ave. paNa thAya to che ja. mATe: ja ahIM paNa gotvAvacchinnapratiyogitAkabhedaviSayaka jJAnane ja pratibaMdhaka mAnavuM yogya che. "sAstAvAn goghaTobhayaM na" e to ubhayatvAvacchinnapratiyogitAkabhedaviSayakajJAna hovAthI te pratibaMdhaka ja na gaNAtA tyAM "sAsnAvAt gauH" evI pratIti thavAmAM koI vAMdho na Ave. Ama "gauH nAsti" "gauH na" AvA bAdhanizcayamAM je pratibaMdhakatA AvelI che. tene barAbara ghaTAvavA mATe ahIM atyannAbhAvanI ane bhedanI pratiyogitA e gotvAdisAmAnyadharmAvacchinna mAnavI ja paDe che. dhvaMsa-prAgabhAvapratiyogitAmAM evuM mAnavAnI kaMI ja jarUra //////////////////////////// jAgadIzI -- na caivaM [api] tadgotvAvacchinnavattAbuddhiM prati tadgotvAvacchinnAbhAvavattAnizcayatvena virodhitayA-tadgavAtyantAbhAvasyeva tadgodhvaMsasyApi tadgotvAvacchinnapratiyogitAkatvamAvazyakamiti vAcyam; candrazekharIyAH nanu tadgotvAvacchinnatadgomattAjJAnaM prati tadgotvAvacchinnatadgavAbhAvavattAjJAnaM nizcayAtmakaM pratibandhakaM bhavati / tathA ca yathA tadgau: nAsti iti jJAnaM tadgotvAvacchinnatadgavAbhAvavattAjJAnatvena pratibaMdhakaM bhavati / evameva 'tadgauH naSTA" iti jJAnamapi tadgotvAvacchinnatadgavAbhAvavattAjJAnatvena pratibaMdhakaM bhavati / evaM iti "goH prAgabhAvaH" iti jJAnamapi tadgotvAvacchinna tadgavAbhAvavattAjJAnatvena pratibaMdhakaM bhavati / tathA ca tadgavAtyantAbhAvasyeva tadgodhvaMsasya tadgoprAgabhAvasyApi tadgotvAvacchinnapratiyogitAkatvaM avazyaM mantavyam / evaM ca saMsargAbhAvatraye'pi pratiyogitA samAnA eva bhavati / tathA ca yadi atyantAbhAvasya pratiyogitA gotvasAmAnyadharmAvacchinnA prasiddhA, tarhi atyantAbhAvanirUpitapratiyogitA-tulyapratiyogitAka dhvaMsaprAgabhAvayorapi pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinnA mantavyA iti cet| siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 181 ////////////////////////////////////////// //////////////// Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 // // candrazekharIyA: praznaH jema naM.1 govAvacchinna naM.1 gaumattAnA jJAna pratye naM.1 govAvacchinna naM.1 gavAyattAbhAvanI pratIti pratibaMdhaka che. tema naM.1 govAvacchinna naM.1 gaumattAnA jJAna pratye naM. 1 gotvAvacchinna naM.1 gaudhvaMsanI pratIti paNa pratibaMdhaka bane ja che. e rIte naM.1 gauprAgabhAvanI pratIti paNa pratibaMdhaka bane ja che. ane Ama hovAthI naM.1 godhvaMsa vigeremAM paNa naM.1 gotvAvacchinnapratiyogitAtva mAnavuM ja paDaze. TuM kamAM traNeya abhAvanI pratIti ekasarakhI rIte ja pratibaMdhaka banatI hovAthI traNeyamAM sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatva mAnavuM ja joIe. // //// ////// // //// // // // ////// // jAgadIzI -- ekasambandhena tadgavAtyantAbhAvagrahe'pi sambandhAntareNa tadgomattAbuddhyutpAdAt sambandhavizeSamantarbhAvyaivAtyantAbhAvagrahasya pratibandhakatAyAH dhvaMsavattAgrahasAdhAraNyAsambhavAdityAzayenAha*mate'pIti* [zi0 pR0 101] / // // // // // // // // // // // // // // // // candrazekharIyAH na, bhUtale samavAyena tadgavAtyantAbhAvajJAne satyapi "bhUtale saMyogena tadgomAn" iti jJAnaM saMbhavati / ataH na kevalaM tadgotvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvaviSayakaM jJAnaM pratibaMdhakaM / kintu saMyogasambandhAvicchinnatadgotvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvavattAjJAnameva saMyogena tadgomattAjJAnaM prati pratibaMdhakaM vAcyam / kintu bhUtale "tadgauH dhvastA" iti jJAnAntaraM bhUtale kAlikena, saMyogena, kenApi sambandhena vA "tadgomAn" iti jJAnaM na bhavati / ataH dhvaMsaviSayakajJAnaM sambandhavizeSAghaTitameva pratibaMdhakaM bhavati / evaM ca saMyogena tadgomattAjJAnaM prati tadgotvAvacchinnapratiyogitAkadhvaMsajJAnaM tadgotvAvacchinnapratiyogitAkaprAgabhAvajJAnaM ca pratibaMdhakaM bhavati / kintu yatra kevalaM gotvAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvajJAnaM pratibaMdhakaM bhavati / tatra saMyogAvacchinnagotvAvacchinna pratiyogitAkAtyantAbhAvajJAnaM eva pratibaMdhakaM bhavati / ataH jJAyate yat atyantAbhAvIyapratiyogitA dhvaMsaprAgabhAvIyapratiyogitAbhinna-svarUpA eva / ataH eva atyantAbhAvIyapratiyogitAyAM gotvAdisAmAnyadharmAvacchinnatvaprasiddhau api tadanusAreNa dhvaMsaprAgabhAvIyapratiyogitAyAM gotvAdisAmAnyadharmAvacchinnatvaM asiddhameva / ataH eva vayaM dhvaMse prAgabhAve ca. sAmAnyAbhAvatvaM sAmAnya-dharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM na svIkurmaH / ataH eva "ye kecana... manyante..." iti uktaM / / tathA ca teSAM mate'pi keSAMcit dvayaNukAnAM dhvaMsavati khaMDapralaye anyatra prasiddho'pi dvayaNukatvAvacchinnaprAgabhAvo na saMbhavati / evaM keSAMcit dvayaNukAnAM prAgabhAvavati khaMDapralaye anyatra mahApralayAdau prasiddho'pi dvayaNukatvAvacchinnadhvaMsAbhAvo na saMbhavati ityato'bhAvAntaramAdAyAtivyAptiH durvArA iti pUrvapakSasyAbhiprAyaH / / evaM tAvat vistarataH pUrvapakSaH pratipAditaH / idAntaM siddhAntI tasya samAdhAnaM karoti-etAsAM sarvAsAM ApattInAM mUlamidameva yat-pratiyogidhvaMsAdhikaraNe pratiyogyatyantAbhAvo na vidyate-iti kintu idameva sarvathA'sat / yato / yathA ghaTAdipratiyogimati api kAle'pi ghaTAnadhikaraNaparvatAdyavacchedena ghaTAbhAvo vidyate eva / evaM ghaTadhvaMsAdhikaraNe'pi kAle ghaTAtyantAbhAvo vidyate eva / tathA ca adRSTAdyadhikaraNe khaNDapralaye dvayaNukAtyantAbhAvasya satvAt sAdhyAbhAvasyaiva siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 182 d`A////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// lakSaNaghaTakatvamasti iti nAtivyAptiH / che candrazekharIyAH pUrvapakSa: nA. kemake "bhUtale samavAyena tavAyattAbhAvaH" evuM jJAna thavA chatAM paNa bhUtale saMyogena to e jJAna thaI zake che. ane tethI mAtra tadgotvAvacchinnapratiyogitAka-abhAvaviSayakajJAna pratibaMdhaka na manAya. paraMtu saMyogasaMbaMdhAvacchinna-taDvotvAvacchinnapratiyogitAka atyantAbhAvaviSayakajJAna e ja saMyogena gomattAnI buddhi pratye pratibaMdhaka che ema mAnavuM joIe. Ama atyantAbhAvapratyakSa e cokkasasaMbaMdhane laIne je pratiyogInA abhAvavattAnA jJAna rUpa hoya tyAre ja te te cokkasasaMbaMdhane laIne ja pratiyogInA jJAna pratye pratibaMdhaka bane. jyAre dhvasa ane prAgabhAvamAM to evuM nathI. je bhUtala upara godhvasanuM jJAna thAya. tyAM samavAya-kAlika-saMyogAdi koIpaNa saMbaMdhathI gonI pratIti thatI ja nathI. eTale dhvasaprAgabhAvaviSayakajJAna e saMbaMdhavizeSanA niveza vinA ja pratibaMdhaka bane che. jyAre atyantAbhAvaviSayakajJAna e saMbaMdhavizeSanA niveza phidvArA ja pratibaMdhaka bane che. jyAre Ama atyantAbhAvamAM saMbaMdhavizeSyaka tadgovAdidharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvatva che. ane dhvasAdimAM mAtra tadgotvAdidharmAvacchinnapratiyogitAka-abhAvatva che. eTale e abhAvatva sarakhuM nathI. ane tethI ja atyantAbhAvanI pratiyogitA sAmAnyadharmAvacchinna manAya paNa tene laIne dhvasAdinI pratiyogitA e sAmAnyadharmAvacchinna na manAya. jo traNeyamAM eka sarakhuM abhAvatva hota to traNeyamAM eka sarakhuM mAnavuM paDe. paNa tevuM to nathI ja. eTale ja dhvasAdinI pratiyogitA ame to sAmAnyadharmAvacchinna mAnatA nathI. mATe ja "jeo evuM mAne che ke.." ema ame kahyuM che. Ama uparyukta sthalomAM ativyApti Ave ja che mATe ja "atyantAbhAva-saMsargAbhAva" ema kaho to ya chuTakAro thavAno nathI. ahIM pUrvapakSa puro thayo. have siddhAnta teno uttara Apaze. { uttarapakSa: A badhI ApattionuM mULa e ja che ke "jeno dhvaMsa jyAM rahe tyAM teno atyantAbhAva na rahe" evI tamArI mAnyatA che. paNa e mAnyatA ja khoTI che. kemake jema pratiyogivALA evA paNa kALamAM pratiyogino atyantAbhAva rahe che. tema pratiyogidhvasavALA kALamAM paNa pratiyogi-atyantAbhAva mAnavAmAM koI ja vAMdho nathI. 1 jAgadIzI -- nanu 'pratiyogimata ive' tyaprasiddhaM tatrApyatyantAbhAvAnupagamAt 1. candrazekharIyAH nanu pratiyogimati kAle pratiyogyatyantAbhAva eva aprasiddhaH iti taM dRSTAntIkRtya dhvaMsavati kAle'tyantAbhAvasAdhanaprayAso'nucitaH iti cet / candrazekharIyA: praznaH pratiyogitAvALA kALamAM paNa ame atyaMtAbhAva mAnatA ja na hovAthI ene daSTAnta tarIke na levAya. jAgadIzI -- ata Aha- *anyatheti / [gavAtyantAbhAvAsattva ityarthaH] / *atyantAbhAvasyeti / / -gotvAdinA gavAderatyantAbhAvasyetyarthaH / tena gaganA[dha]bhAvasya goviziSTagotvAdyabhAvasya vA pralayavRttitve'pi siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 183. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH8 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// na kSatiH / *kAlamAtreti / candrazekharIyAH na, yadi "pratiyogimati kAle pratiyogyatyantAbhAvo na vidyate" iti manyate, tadA tuI kAlamAtre'tyantAbhAva-mAtrasyAsattvaprasaMgaH syAt / yato nityAH sarve'pi padArthAH sadaiva kAle vartante, ataH teSAmatyantAbhAvaH na kAle vartate / anityA api ye padArthAH vidyante, teSAM kAle vartamAnatvAt teSAM atyantAbhAvo / na vartate / yeSAM padArthAnAM dhvaMsaH prAgabhAvo vA kAle'sti, teSAmapi atyantAbhAvo na kAle vartate / dhvaMsaprAgabhAvAbhyAM sahAtyantAbhAvavirodhasya bhavataiva pratipAditatvAt / tathA ca kAle na ko'pi atyantAbhAvaH prasiddhyet / na ca tad iSTaM / tasmAt pratiyogimati api kAle tadatyantAbhAvo'bhyupeyaH eva / nanu kAle kAlikAdinA gagano na vartate / ataH kAle gaganAbhAvaH prasiddhaH / evaM pralayakAle gorabhAvAt goviziSTagotvamapi na kAlikena vartate / ataH tasyApi atyantAbhAvo kAle vartate iti kathaM kAlamAtre atyantAbhAva-mAtrasyAprasiddhiH bhavet ? iti cet, satyaM / / atra gotvAvacchinnagavAtyantAbhAvAdInAmeva kAle'prasiddhiH pratipAditA'vagantavyA / "idAnIM gauH nAsti" iti pratItyA kAle gotvAvacchinnAtyantAbhAvo bhavati prsiddhH| kintu pratiyogimati kAle yadi tadatyantAbhAvo naI manyeta, tadA gomati kAle tadabhAvo'pi na prasiddho bhavet, nacedaM yuktaM / tasmAt pratiyogimati api kAle tadabhAvo / yathA vartate, tathaiva dhvaMsavati api kAle tadatyantAbhAvo na virudhyate iti jJeyam / ke candrazekharIyAH uttaraH jo ema kahezo to pachI koIpaNa kAlamAM koIpaNa atyantAbhAva rahI ja nahIM zake ? kemake jyAre pratiyogI hAjara hoya tyAre te kALamAM kAlikathI rahevAthI tyAM teno atyantAbhAva na levAya jyAre pratiyogI hAjara na hoya tyAre teno dhvaMsa ke prAgabhAva te kALamAM rahevAthI tyAre paNa atyantAbhAva na maLe. Ama kALamAtramAM atyantAbhAva aprasiddha banI jaze. mATe e vAta yogya nathI. ke praznaH kALamAM gagana to kAlikathI na hovAthI kALamAM gaganAbhAva to maLe ja che. ema pralayakALamAM goviziSTagotvano abhAva paNa maLe che. kemake pralayakAlamAM gAya na hovAthI gotva hovA chatAM goviziSTagotvAbhAva maLe ja che. to pachI kALamAtramAM atyantAbhAvanI aprasiddhi kyAM thAya che? ke uttaraH ahIM gotvAvacchinnago vigerenA atyantAbhAvanI aprasiddhi ja vivakSita che. ane e ja doSarUpa bane che. arthAt gau to kALamAM vRtti hovAthI govALA kAlamAM go-abhAva na levAya. ane godhvasa bAda godhvasavALo kALa banI jatA tyAM paNa go-atyantAbhAva na levAya. ane to pachI "idAnI gauH nAsti" evI kALamAM gau-atyantAbhAvanI pratIti bhramAtmaka mAnavAnI Apatti Ave. jAgadIzI -- tatra gavAtyantAbhAvasya daizikavizeSaNatayA kAlamAtrAvRttitvaM prAcyairiSyata eva, sadAtanatva vyavahArasya kAlikavizeSaNatayaiva sambhavAditi tu vibhAvanIyam / / 8 / / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 184 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH9 . candrazekharIyAH atra prAcInAnAmayamAzayaH yaduta-kAle gavAtyantAbhAvaH svarUpasambandhena nAsti eva / "gavAtyantAbhAvaH / sadAtanaH sarvakAlavRttiH" iti yo vyavahAro bhavati, sa tu gavAtyantAbhAvasya kAlikena kAlavRttitvamAzrityopapAdanIyaH-iti / prAcInAnAmidaM nirUpaNaM vibhAvanIyaM / yato yadi kAlikenaiva kAle gavAtyantAbhAvo vartate, tadA gomadabhUtalakAlAvacchedenApi "idAnIM na gauH" iti pratyayaprasaGgApatirdurvArA / tasmAt svarUpeNApi kAle gavAtyantAbhAvo / vartate iti mantavyam / svarUpeNa kAle vartamAno'tyantAbhAvo dezAvacchedenaiva vartate / ataH na bhUtalAvacchedena idAnIM gaura iti pratyayApattiH iti bhAvaH / kAle kAlikena vartamAno'bhAvo sarvadezAvacchedena vartate / kAle svarUpeNa vartamAno'bhAvo. pratiyogyanadhikaraNadezAvacchedena vartate / yadi hi kAle kAlikena gavAtyantAbhAvaH prAcInaiH manyate, tadA yatra bhUtale. *gaurasti tatrApi "idAnIM bhUtale gauH nAsti" iti pratyayApattiH / kAle sarvadezAntargatabhUtalAvacchedenApi gavAtyantAbhAvasyA kAlikena vidyamAnatvAt / svarUpeNa vivakSAyAM tu neyamApattiH iti bhAvaH / candrazekharIyAH praznaH prAcIno to "gavAyattAbhAva svarUpasaMbaMdhathI koIpaNa kALamAM raheto ja nathI." ema mAne che. eTale teone te AmAM iSTApatti ja che. ke uttaraH to pachI gavAtyantAbhAva sadAtana che.=dareka kALamAM rahenAro che." evo vyavahAra to khoTo ja dimAnavo paDe ne? je praznaH nA. gavAyattAbhAva kALamAM svarUpasaMthI bhale na rahe paNa kAlikathI to rahe ja che. ane tethI ja "darekakALamAM gavAtyantAbhAva hoya ja che" evo vyavahAra thAya che. Azaya e ke A vyavahAra kAlika saM.laIne ja thAya che. ? uttaraH A tamArI vAta vicAraNIya che. kemake "idAnI gauH nAsti" e pratIti jo "kAlikena gavAtyantAbhAvavatI gau" e AkAraka mAnIe to to je kALamAM go che. te kALamAM paNa gAyanA anadhikaraNa evA sarovarAghavacchedana gavAyattAbhAva kAlikathI rahe ja che. eTale govALA kALamAM paNa "idAnI gauH nAsti" evI pratIti thavAnI Apatti Ave. A vize vadhu carcA nathI karatA. kAlamAM svarUpathI rahenAro je atyantAbhAva che te to svapratiyogi-anadhikaraNa dezAvacchedathI ja rahe. paNa kAlamAM kAlikathI rahenAro atyantAbhAva to game te dezAvacchedathI rahI zake. eTale prAcInamata pramANe kALamAM jo kAlikathI gavAtyantAbhAva mAnIe. to to pachI govALA bhUtalamAM paNa "idAnI bhUtalAvacchedana gauH nAsti" e pratIti thavAnI Apatti Ave. mATe prAcInamata yogya nathI. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// dIdhiti * iyAMstu vizeSo, yadekasya dezabhedAvacchinnaM tathAtvamaparasya tu svarUpAvacchinnamiti, deze kAlasyeva, ! ___kAle'pi,-dezasyAvacchedakatvAt, tacchUnye ca kAle tadabhAvasya prtiyogivydhikrnntvaat| //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 185 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH9 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// na ca saMsargAbhAvavizeSo'tyantAbhAva:- saMsargAbhAvatvaJca, - saMsargAropajanyapratItiviSayAbhAvatvarUpaM janyatAghaTakaniyama-ghaTitamiti vAcyam; / tadvadanyAvRttitvarUpaniyamasya tatra ghaTakatvAt, evaM niyamAntarasyAtra praveze'pi na kSatirityAhuH / / 9 / / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 2 jAgadIzI -- nanu pratiyogimatyapi kAle tadanyantAbhAvasattve-gavAdyavacchedena idAnIM gotvaM nAstI'tyapi, pratItiH kathaM na syAdata Aha-*iyAMstviti / -ekasya pratiyogimataH kAlasya dezabhedaH prtiyogyndhikrnndeshH| tathAtvam atyantAbhAvavattvam / * aparasya / dhvaMsAdimataH kAlasya / *svarUpAvacchinnamiti* [yasya yadrUpamadhikaraNatAvacchedakaM tadavacchinnaM tathA ca] niravacchinnamityarthaH / tathAtva'miti puurvennaanvyH| . candrazekharIyAH nanu pratiyogimatyapi kAle yadi pratiyogyatyantAbhAvo vidyate tadA gotvavati kAle gavAvacchedenApi ."idAnIM gotvaM nAsti" iti pratItirApadyeta iti cet na yadyapi pratiyogimati pratiyogidhvaMsavati ca kAle tadatyantAbhAvo / vidyate, tathApi dvayormadhye ayaM vizeSaH yaduta pratiyogimati kAle pratiyogyanadhikaraNadezAvacchedenaiva tadatyantAbhAvo vidyate / yathA gotvavati kAle gotvAnadhikaraNAzcAvacchedenaiva tadatyantAbhAvo vidyate / dhvaMsavati kAle ca sarvadezAvacchedena , tadatyantAbhAvo vidyate / arthAt niravacchinno'bhAvo vartate / yathA tadgodhvaMsavati kAle sarvAvacchedena gavAtyantAbhAvo. vidyte| candrazekharIyA: praznaH A vAta javA do. jo pratiyogivALA evA paNa kALamAM pratiyogi-atyantAbhAva raheto hoya to pachI gotvavALA evA paNa kALamAM gotvAtyantAbhAva to che ja. ane to pachI bhagavAvacchedana idAnI govaM nAsti" evI pratIti paNa thavI joIe. ane ene sAcI paNa mAnavI ja joIe. uttaraH AmAM eTalI vizeSatA dhyAnamAM rAkhavI ke pratiyogivALo kALa e pratiyogi adhikaraNabhinnadezAvacchedana ja pratiyogi-atyantAbhAvavALo hoya che. jyAre pratiyogidhvasavALo kALa e to koIpaNa dezAvacchedana pratiyogi-atyantAbhAvavALo hoya che. arthAt niravacchinna-atyantAbhAva e pratiyogidhvasavALA kALamAM hoya che. eTale dhvasavALA kALamAM paNa atyantAbhAva mAnavAmAM koI virodha nathI. jAgadIzI -- nanu- idAnImazve na gotva'mityAdipratIteH kAlavRttitayA'zvavRttitayA ca gotvAbhAvAvagAhitayaivopapattau dezasya kAlavRttitAvacchedakatve mAnAbhAva-ityata Aha-*deza iti / - // ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////// // // - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 186 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 9 ivArthaH sAdRzyaM / taccAnubhUyamAnatvena tathA cAnubhava eva dezasya kAlavRttitAvacchedakatve mAnam, anyathA 'gRhe nedAnIM gau' rityAdipratyayabalAdgRhAdidezasya gavAtyantAbhAvavattAyAmapi kAlo nAvacchedakaH syAt; tatrApi gavAbhAve gRhavRttitvetatkAlavRttitvobhayAvagAhitAyAH suvacatvAditi bhAvaH / candrazekharIyAH nanu etatsarvaM "idAnIM azdhe na gotvaM" iti pratItibalAt eva prasiddham / tatra bhavAn "kAle: azvAvacchedena gotvAtyantAbhAvaH" iti arthaM kRtavAn / sa ca na yuktaH, atra pramANAbhAvAt iti cet na, yathA "atra gRhe idAnIM prathamaprahare gauH nAsti" iti pratItiH "gRhe prathamapraharAvacchedena gavAtyantAbhAvaviSayikA" gavAtyantAbhAveH vartamAnAyAH gRhavRttitAyAH avacchedakaH prathamapraharaH ityarthaviSayikA vA manyate, tathaiva "idAnIM adhe gotvaM nAsti" iti * pratItirapi kAle azvAvacchedena gotvAbhAvaviSayikA gotvAtyantAbhAve vartamAnAyAH azvavRttitAyAH avacchedako'zvaH ityarthavipayikA vA saMbhavatyeva / anubhavasyaivAtra pramANatvAt / anyathA tu tulyayuktyA kAlo'pi dezavRttitAyAH avacchedako na bhavet / tathA ca gRhe idAnIM gauH nAsti iti pratItirapi gRhe kAle ca gavAtyantAbhAvaviSayikA gaNayituM zakyA bhavet / kintu yathA kAle dezanirUpitavRttitAvacchedakatvaM pratItyA siddhaM tathaiva deze kAlanirUpitavRttitAvacchedakatvamavazyamabhyupeyam / candrazekharIyA: praznaH idAnIM azru na gotyuM eno artha tame evo karo cho ke kAlamAM azvAvacchedena gotvAbhAva che paNa A rIte gotvAbhAvamAM AvelI kAlavRttitAno avacchedaka azvAdi deza mAnavAmAM koI pramANa nathI. Ano artha to eTalo ja karI zakAya ke A kALamAM ane azvamAM gotvAbhAva che. uttara: dezamAM kAla avacchedaka bane che. tema kAlamAM deza paNa avacchedaka bane ja .che. jema "bhUtale prathamapraharAvacchedena ghaToDasti dvitIyapraharAvacchedena ghaTo nAsti" evI pratIti dvArA ghaTamAM rahelI bhUtalavRttitAno avacchedaka prathamapraha2 ane ghaTAbhAvamAM rahelI bhUtalavRttitAno avacchedaka dvitIyaprahara bane che. te ja pramANe kAle gavAvacchedena gotvamasti, azvAvacchedena gotyuM nAsti e pratIti anubhavAya che. ane tethI gotvamAM rahelI kAlavRttitAno avacchedaka gau ane gotvAbhAvamAM rahelI kAlavRttitAno avacchedaka azvAtmaka deza mAnI zakAya che. Ama anubhava ja "deza e kAlavRttitAno avacchedaka bane che" ema mAnavAmAM pramANa che. bAkI tamArA kahevA pramANe "idAnIM azve gotyuM nAsti" pratItino artha "kALamAM+azvamAM gotvAbhAva che" ema mAnIe to pachI "idAnI gRhe goH nAsti" e pratItino artha paNa "kALamAM ane gha2mAM gavAtyannAbhAva che" ema mAnI zakAya. ane to pachI gha2mAM Avela gavAtyannAbhAvano avacchedaka te kALa banI na zake. Ama dezanirUpitavRttitAno avacchedaka tarIke kALa paNa na bane. paNa kALane to avacchedaka mAnIe ja chIe to e ja rIte "kAlanirUpitavRttitAno avacchedaka deza bane che" ema paNa mAnavuM ja joIe. jagadIzI nanvevaM pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitasyAvyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasya-'kAlo gomAn gotvA' dityAdAvativyAptireva gavAdyabhAvasya sRSTikAle pratiyogisamAnAdhikaraNatayA siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 187 -- ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 9 //////////// tallakSaNAghaTakatvAdata Aha-* tacchUnya iti * / - gavAdizUnya ityarthaH / tathA ca-yatkiJciddhetvadhikaraNAvacchedena pratiyogivaiyadhikaraNyaM yadagre vAcyaM tasya gavAdyabhAve [ 'pi ] sattvAnna tatrApi lakSaNe'tivyAptiriti bhAvaH / candrazekharIyAH nanu evaM pratiyogivyadhikaraNatvaghaTitasyAvyApyavRttisAdhyakasthalIyasya lakSaNasyAtivyAptiH kAlo kAlikena gomAn kAlikena gotvAt iti atra bhavet / gotvAdhikaraNe sRSTikAle azvAvacchedena vartamAno gavAtyantAbhAvaH bhUtalAvacchedena tatraiva kAle vartamAnasya gavAtmakapratiyoginaH samAnAdhikaraNa eva iti na sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH ato abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayaH iti cet / "sarveSu hetvadhikaraNeSu pratiyogivyadhikaraNo yo'bhAvaH sa eva grAhyaH" iti nAsti asmAkaM nirUpaNaM / kintu agre "yatkiJcid-dhetvadhikaraNe pratiyogivyadhikaraNo yo'bhAvo bhavet so'pi grAhyaH " iti vakSyate / tathA ca gavAtyantAbhAvasya sRSTikAlAtmake hetvadhikaraNe pratiyogisamAnAdhikaraNatve'pi gotvAdhikaraNe khaNDapralayakAle gavAtyantAbhAvasya svapratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM prasidhyati / khaNDapralayakAle goravidyamAnatvAt / tathA ca tAdRze hetvadhikaraNe: pratiyogyasamAnAdhikaraNasAdhyAbhAvamAdAyAtivyAptinirAso bhavati iti na ko'pi doSaH / tathA ca lakSaNaghaTakAtyantAbhAvapadasya saMsargAbhAvaparakatvAnupAdAne'pi atyantAbhAvasya dhvaMsAvirodhitvAt sarvatrAtivyAptivyudAsaH saMgamanIyaH iti na doSaH / candrazekharIyA: prazna: A rIte mAnazo to kAlaH kAlikena gomAn kAlikena gotvAt A sthAne pratiyogivyadhika2NaghaTita vyAptilakSaNa ativyApta banaze. kemake gotvAdhikaraNa evA sRSTikAlamAM to e gavAbhAva e svapratiyogi-gaune samAnAdhikaraNa ja che. kemake e "gau" sRSTikAlamAM kAlikathI rahelI che. eTale sAdhyAbhAva e lakSaNa-ghaTaka na banatA ativyApti Ave. uttaraH AgaLa kahevAnA che ke lakSaNaghaTaka tarIke je abhAva levAno hoya te "tamAme tamAma hetvadhikaraNamAM pratiyogivyadhika2Na maLavo joIe" tevuM nathI. paraMtu koIpaNa ekAda hetvadhikaraNamAM pratiyogivyadhikaraNa maLI jAya to paNa cAle. ane eTale sRSTikAlarUpa je hetvadhikaraNa che. temAM rahelo gavAyattAbhAva bhale ne pratiyogi samAnAdhikaraNa hoya. paNa khaMDapralayamAM rahelo gavAtyannAbhAva to svapratiyogigau-vyadhika2Na maLI ja jAya che. kemake khaMDapralayamAM koIpaNa gAya rahetI nathI. Ama pratiyogivyadhikaraNaghaTita lakSaNa laIe to paNa hetvadhikaraNa evA khaMDapralayamAM to e gavAtyannAbhAva e svapratiyogivyadhikaraNa maLI javAthI sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banatAM ativyApti na Ave. Ama lakSaNamAM atyannAbhAva pada ja rAkhavAnuM. mizroe karelo khulAso levAnI jarUra ja nathI. ane chatAM koI doSa raheto nathI. jagadIzI -- *na ceti* / -'vAcya'mityanvayaH / *saMsargAbhAvavizeSa iti * / - sadAtanasaMsargAbhAva ityarthaH / * saMsargeti * / -svapratiyogitAvacchedakasaMsargeNa yaH pratiyogyAropaH - tajjanyapratItiviSayo yo'bhAvastattvamityarthaH / siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 188 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH9 ////// // ////// saMsargastu tAdAtmyabhinno grAhyaH, tena bhedvyudaasH| 'prAgabhAvadhvaMsayorapi uttarakAlapUrvakAlAveva pratiyogitAvacchedakasambandhAviti-tAbhyAmeva [sambandhAbhyAM] pratiyogyAropaH prAgabhAvadhvaMsayoH pratyakSe heturatastayo vyaaptiriti'-praacaamaashyH| // // // //// ////// //// //// //// //// //// //// // // //// // ////// //// // // // // // // // //// // //// // // candrazekharIyAH nanu tathApi lakSaNaghaTakaM atyantAbhAvatvaM nAma sadAtanatve sati saMsargAbhAvatvameva / evaM ca saMsargAbhAvo'pi lakSaNaghaTako'sti / saMsargAbhAvatvaM ca saMsargAropajanyapratItiviSayAbhAvatvam / svapratiyogitAvacchedakasambandhena yaH pratiyogyAropaH tajjanyapratItiviSayo yo'bhAvaH, tatvamiti yAvat / yathA saMyogena ghaTAbhAvasya prtiyogitaayaa| avacchedakena saMyogena "yadi bhUtale saMyogena ghaTaH syAt tarhi upalabhyeta" iti yaH pratiyogyAropaH, tenAropena" bhUtalaM ghaTAbhAvavat" iti yA pratItiH utpannA, tasya viSayo abhAvaH ghaTAbhAvaH eva iti tatra lakSaNasamanvayaH / na ca "ghaTabhedapratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhena yadi paTo ghaTaH syAt, tadA ghaTatvenopalabhyeta" iti yaH pratiyogyAropaH, tajjanyAyAH "paTo na ghaTa" iti pratIteH viSayo ghaTabhedo bhavati / ataH saMsargAbhAvalakSaNaM bhede'tivyAptaM iti vAcyam / / tAdAtmyabhinnasambandhenaiva pratiyogyAropajanyapratItiviSayAbhAvatvaM" iti vivakSitatvAt / atra tu tAdAtmyenAropaH kRtaH / / ataH lakSaNAghaTanAt nAtivyAptiH / na ca tathApi dhvaMsaprAgabhAvapratiyogitAvacchedakasambandhasyaivAprasiddhyA tatra avyAptiH bhavet iti vAcyam "yadi atra uttarakAlAvacchedena ghaTo bhavet tarhi upalabhyeta "iti AropeNa tatra ghaTaprAgabhAvapratItiH bhavati / evaM "yadi atra pUrvakAlAvacchedena ghaTo bhavet tarhi upalabhyeta" iti AropeNa tatra ghaTadhvaMsapratItiH bhavati / / ataH pUrvakAla eva dhvaMsIyapratiyogitAvacchedakasambandhaH prasiddhaH / ayaM bhAvaH / yatra bhUtale prathamaprahare vidyamAno ghaTa kenacid daMDAdinA dhvastaH, tatra gataH caitraH pratipAdayati yaduta atra bhUtale yaH ghaTaH prAkkAle AsIt, idAnIM tasya dhvaMso'sti / yato yadi atra pUrvakAle vidyamAno ghaTo bhavet ,tarhi avazyaM tasya jJAnaM bhavet / na ca bhavati / tasmAt 'ghaTadhvaMso'sti' iti mantavyam / evaM yatra kulAlazAlAyAM kulAlo cakraM bhramayitvA ghaTaM racayati / tatra ghaTotpattipUrvakAle . tatra caitro gataH / tenoktaM / atra cakre yo ghaTo uttarakAle utpatsyate, tasya idAnIM prAgabhAvaH / yato yadi uttarakAle , utpatsyamAno ghaTo'tra cakre bhavet tadA tasya pratyakSaM bhavet / na ca bhavati / ataH cakre tasya prAgabhAvo mantavyaH / evaM ca prAgabhAvadhvaMsayoHpratiyogitAyAH api avacchedakasambandhasya prasiddhatvAt tatrApi saMsargAbhAvalakSaNasamanvayo bhavati iti naavyaaptiH| ke candrazekharIyAH praznaH atyantAbhAva e eka prakArano saMsargAbhAva ja che. eTale ke nityasaMsargAbhAva rU5 ja e atyantAbhAva che. Ama lakSaNamAM "saMsargAbhAva" zabda to AvI ja gayo. ane saMsargAbhAva= saMsargAropajanyapratItiviSayAbhAva" evI vyAkhyA che. eTale ke svapratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI je pratiyogIno je Aropa, te AropathI janya evI pratItino viSaya evo je abhAva, te saMsargAbhAva kahevAya. jemake saMyogathI ghaTAbhAva laIe to ghaTAbhAvapratiyogitAvacchedaka saMyogasaMbaMdhathI "jo ahIM saMyogathI ghaTa hota to dekhAta" evo je pratiyogI=ghaTano Aropa tenAthI utpanna thanArI saMyogena ghaTAbhAvavatu" e pratItino viSaya //// // // // ////// // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 189 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH9 ghaTAbhAva bane che. mATe temAM A saMsargAbhAvanI vyAkhyA jAya che. Ama vyAptinA lakSaNamAM saMsargAbhAva che ane saMsargAbhAvamAM ghaTaka tarIke janyatA che. janyatva=kAryavaM kAraNavyApyatve sati kAraNaniSThAnyathAsiddhi-anirUpakatva rUpa che. AmAM vyApyatva=vyApti e ghaTaka che. Ama janyatA e vyAptighaTita che. je bhUtala para pahelA prahare ghaTa che. pachI daMDathI tuTI gayo. caitra AvIne bole che ke "atyAre A bhUtala upara ghaTadhvaMsa che. kemake pahelA praharamAM rahelo ghaTa jo atyAre paNa hota to dekhAta. paNa nathI dekhAto. mATe ahIM ghaTadhvaMsa che. Ama ahIM pahelo prahara pUrvakALa e ghaTaasapratiyogitAno avacchedaka bane che. ema kuMbhAra ghaDo banAve che ghaDo banavAne thoDI vAra che. tyAre caitra tyAM pahoMcIne bole che ke "atyAre cakra upara uttarakALamAM utpanna thanArA evA ghaDAno prAgu abhAva che. kemake jo uttarakALamAM utpanna thanAro ghaTa atyAre hota to tenuM pratyakSa thAta. paNa thatuM nathI. mATe teno prAgabhAva che." Ama ahIM uttarakALa e prAgabhAvIya pratiyogitAno avacchedaka bane. vyAptilakSaNamAM saMsargAbhAva ghaTaka che. ane emAM ghaTaka evI je saMsargAropajanyatA ane tenA ghaTaka evI vyAptithI ja ghaTita A vyAptilakSaNa che. mATe ahIM cakrakadoSa Ave che. ke uttara: tame saMsargabhAvanI je vyAkhyA banAvI e ja ativyApta bane che. te A pramANe jo ghaTamAM hatAdAbhyathI gau hota to dekhAta. e pratIti dvArA "ghaTaH gobhinna" e jJAna thAya che. ane teno viSaya gobheda bane che. Ama gobhedamAM saMsargAbhAvanuM lakSaNa ativyApta banaze. ke praznaH ahIM "svapratiyogitAvacchedaka-tAdAbhyabhinna saMbaMdhathI saMsargAropajanyapratItiviSaya-abhAvatva" evI vyAkhyA samajavI. upara to tAdAbhyathI saMsargAropajanyapratItiviSaya-abhAvatva gaubhedamAM Ave che. mATe tyAM A lakSaNa ativyApta na gaNAya. eTale doSa nathI. ke uttaraH to paNa prAgabhAva, dhvasAbhAvamAM zI rIte lakSaNasamanvaya thaze? prazna: "jo A bhUtala upara pUrvakAlAvacchedana ghaTa hota=pUrvakAlavRttitvaviziSTa ghaTa hota to dekhAta" e saMsargAropathI janya evI "bhUtale ghaTo dhvasta " pratIti thAya ja che. Ama dhvaMsanI pratiyogitAno avacchedakasaMbaMdha pUrvakALa bane che. tema "jo A bhUtala upara uttarakAlAvacchedana ghaTa hota-uttarakAlavRttitvaviziSTa ghaTa hota to dekhAta" e saMsargArApathI janya evI "bhUtala ghaTaprAgabhAvaH" pratIti thAya ja che. Ama prAgabhAvanI pratiyogitAno avacchedakasaM. uttarakALa bane che. ane e rIte e beyamAM paNa A saMsargabhAvanI vyAkhyA ghaTI jAya che. jAgadIzI -- *ghaTitamiti / -tathA ca cakrakAdiprasaGga iti bhaavH| tatra-janyatve niymaantrsy-saadhysmbndhitaavcchedkruupvttvaadisvruupsyetyrthH||9|| candrazekharIyAH atha prakRtaM prastumaH / vyAptilakSaNe saMsargAbhAvaH praviSTaH, saMsargAbhAve janyatA praviSTA, janyatvaM ca kAraNavyApyatve sati kAraNaniSThAnyathAsiddhyanirUpakatvaM / tathA ca janyatAyAM vyApyatvaM vyAptiH praviSTA / evaM ca atra //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 190. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH9 // // // // //// //// // // // // // ////// //// //// //// //// //// // // // // // // //// cakrakadopo bhavati / yatra svajJAnasApekSajJAnasApekSajJAnasApekSajJAnaviSayatvaM tatra svabhinnatvaM iti niyamaH / yathA jalavadghaTavat-paTavad-bhUtalaM iti atra jalajJAnasApekSaM jalavadghaTajJAnaM, tAdRzaghaTajJAnasApekSaM tAdRzaghaTavatpaTajJAnaM, tAdRzapaTajJAnasApekSa tAdRzapaTavadbhUtalajJAnaM, tasya viSayatA bhUtale / tatraiva bhUtale svabhinnatvaM jalabhinnatvaM asti / atra vyAptijJAnasApekSa janyatAjJAnaM janyatAjJAnasApekSaM, saMsargAbhAvajJAnaM, saMsargAbhAvajJAnasApekSaM ca vyAptijJAnaM / tasya viSayatA vyAptau / tathA ca. vyAptau svabhinnatvaM vyAptibhinnatvaM Apadyeta na ca tatra tad asti| / ata eva svabhinnatvApAdanaM cakrakadoSaH ucyate / evaM AtmAzrayAnyonyAbhAvadoSau svayaM vibhAvanIyau / tathA ca nedaM *vyAptilakSaNaM ucitam / cakrakAdidoSaduSitatvAt iti cet atra ucyte| janyatAghaTakIbhUtA yA vyAptiH sAI sAdhyavadanyAvRttitvarUpA graahyaa| prakRtA vyAptiH tu na saadhyvdnyaavRttitvruupaa| ataH prakRtavyAptau janyatAghaTakavyAptibhinnatvasya vidyamAnatvAt na cakrakAdidoSaprasaGgaH / evaM janyatAghaTakavyAptiH sAdhyasaMbaMdhitAvacchedakadharmavatvAdisvarUpA'pi grahItuM zakyate / na tatra ko'pi doSaH, tAdagvyAptibhinnatvasya prakRtavyAptau vidymaantvaat|| candrazekharIyA: cakrakadoSa zI rIte Ave? te joIe "svajJAnasApekSa-jJAnasApekSajJAnasApekSajJAnaviSayatvena svabhinnatApAdana cakrakadoSa:" jemake "jalavidyuTavakSaTavabhUtalaM" ahIM jalavALo ghaTa, ghaTavALo paTa, paTavALuM bhUtala evo artha che. jalajJAnane sApekSa evuM jalavatughaTanuM jJAna, jalavatughaTajJAnane sApekSa evuM jalavaghaTavatpaTanuM jJAna ane jalavatvaTavatpaTajJAnane sApekSa evuM tAdazabhUtalajJAna che. ane teno viSaya bhUtala che. ane te bhUtalamAM svabhinnatva=jalabhinnatva che ja. TuMkamAM jyAM svajJAna... viSayatva hoya tyAM svabhinnatva hoya. bhUtalamAM jalajJAna.... viSayatva che to bhUtalamAM bhinnatva paNa che. Ama ahIM to A maLI jAya. have prastutamAM vyAptijJAnane sApekSa evuM janyatA jJAna ane tAdRzajanyatAjJAnane sApekSa evuM saMsargAbhAvanuM jJAna ane saMsargAbhAvajJAnane sApekSa evuM vyAptijJAna che. ane teno viSaya vyApti che. Ama vyAptimAM vyAptijJAnasApekSajanyatAjJAnasApekSa-saMsargAbhAvajJAnasApekSavyAptijJAnaviSayatva che. eTale vyAptimAM svabhinnatva=vyAptibhinnatva mAnavuM ja paDe. paNa vyAptimAM vyAptibhinnatva nathI. eTale ja A doSa AvIne ubho rahe che. ahIM svapadathI vyApti ja lIdhI che. eTale ahIM cakrakadoSa Ave che. khyAla rAkhavo ke jyAM svajJAna viSayatva hoya tyAM svabhinnatva hovuM ja joIe ane hoya ja che. have jyAM svajJAna viSayatva hoya ane chatAM svabhinnatva na maLe to e doSarUpa banI jAya che. ahIM AdipadathI anyonyAzraya+AtmAzrayadoSa paNa Ave ja che. te svayaM vicArI levA. uttaraH jo ame saMsargAbhAvanI vyAkhyAmAM pravezelI vyApti e A navA banAvAtA vyAptilakSaNarUpa ja laIe to A doSa Ave. paNa e vyAkhyAmAM taadanyAvRttitvarUpa niyama=vyApti ja levAnI che." Ama saMsargAbhAvalakSaNATaka niyama e judo che. ane ahIM banAvavAnI vyApti paNa judI che. eTale ahIMnI vyAptimAM tAdazaniyamabhinnatva raheluM ja hovAthI cakraphadoSa na gaNAya. e rIte sAdhya saMbaMdhitAvacchedakarUpavatvAdi svarUpaniyamane paNa saMsargAbhAvaghaTakajanyatAnA ghaTaka evA niyama tarIke laI lo to paNa vAMdho nathI. kemake tAziniyamabhinnatva to ahIMnI vyAptimAM che ja. mATe koI vAMdho na Ave. pratiyogipratyakSarUpa sAdhyanI // //// // // //// // //// // // // ////// // // // // // //// //// // // //// //// // // ////// // // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 191 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti:10 saMbaMdhitAno avacchedaka pratiyogitva bane. ane te vALApaNuM ghaTAdi pratiyogiomAM che ja. mATe te niyama paNa ghaTecha. dIdhiti vakSyate ca niyamAghaTitameva saMsargAbhAvAdilakSaNam,- anupadameva ca vivecayiSyate saMsargAbhAvatvapraveze,- prayojanaviraho'vyAptizca / / 10 / / * jAgadIzI -- nanvabhAvabuddhau pratiyogyAropasya hetutve mAnAbhAvAduktasaMsargAbhAvatvaghaTitavyAptilakSaNasyAsambhavaH / kathaJcidabhAvalaukikapratyakSa prati pratiyogyAropasya hetutAsvIkAre'piatIndriyasAdhyake vyabhicAriNyativyAptiH; tatra hetusamAnAdhikaraNasAdhyAbhAvasyAtIndriyatayA niruktasaMsargAbhAvatvavirahAdata aah| . candrazekharIyAH nanu abhAvapratyakSe pratiyogyAropasya kAraNatve maanaabhaavH| ataH pratiyogyAropajanyA abhAvapratItirevAprasiddhA / ataH tadghaTitaM saMsargAbhAvatvalakSaNamevAsamyak / keSAJcit matAnusAreNa abhAvapratyakSaM prati pratiyogyAropasya kAraNatA yadi svIkriyate tathApi manastvavAn aNutvAt iti atIndriyasAdhyake vyabhicAriNi hetau ativyAptiH bhavet / yato atra aNutvAdhikaraNe paramANau manastvAbhAvaH grAhyaH, kintu "yadi manastvaM bhavet tarhi upalabhyeta" iti vaktuM na zakyate, manastvasyAtIndriyatvAt / tasmAdatra pratiyogyAropajanyaM manastvAbhAvapratyakSamevAprasiddhaM / / ato manastvAtyantAbhAve niruktasaMsargAbhAvalakSaNaM na ghaTate / ataH sadAtanatvaviziSTasaMsargAbhAvatvena manastvAbhAvo na zakyate grahItuM, kintu tAdRzaghaTAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt tatpratiyogitAnavacchedakameva manastvatvaM iti ativyAptiH / bhavati / tasmAt na idaM saMsargAbhAvatvalakSaNaM samucitam iti cet| ke candrazekharIyAH prazanaH abhAva pratyakSamAM pratiyogi-Aropa e kAraNa che. ema mAnavAmAM ja koI pramANa nathI. ane eTale prati.tAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyoginA AropathI janya evuM abhAvapratyakSa ja prasiddha na binavAthI tAdezapratyakSaviSayAbhAvatva rUpa saMsargAbhAvatva paNa ghaTatuM nathI. kadAca koInA mate pratiyogi Aropane abhAvapratyakSanuM kAraNa mAnIe to paNa manasvavAnuM aNutvAtu AvA vyabhicArI sthAnamAM ativyApti Avaze. kemake ahIM manasva sAdhya atIndriya che. ane tethI "jo manasva hota to dekhAta" evo pratiyogiAropa ja karI zakAto na hovAthI ahIM manasvAbhAva e pratiyogi-Aropajanya pratItiviSaya-abhAva rUpa banato nathI. ane lakSaNamAM to Avo ja saMsargAbhAva lIdho che. manasvAbhAva Avo na hovAthI te lakSaNa ghaTaka na bane. paNa AvA saMsargAbhAvasvarUpa ghaTAbhAvAdi ja lakSaNaghaTaka bane. ane tethI aNutvAdhikaraNamAM manasvAbhAva //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 192 '////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ //// dIdhitiH10 torrentiretreetm.............................. na levAtA ghaTAbhAva ja levAze. tenI pratitAno anavacchedaka manasvatva che. eTale lakSaNasamanvaya thaI jatAM ativyApti Ave. //// //// // //// // //// // jAgadIzI -- *vakSyate ceti / bhedabhinnAbhAvatvaM saMsargAbhAvatvaM, sadAtanatvaviziSTaJca tadevAtyantAbhAvatvaM / bhedatvaJca-saMsargavidhayA tAdAtmyAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvam anuyogitAvizeSo vetyaashyH| //// // //// // // // // //// //// ra candrazekharIyAH satyaM, agre idaM lakSaNaM parityajya bhedabhinnAbhAvatvaM, saMsargAbhAvatvaM sadAtanatvaviziSTatve sati: saMsargAbhAvatyamatyantAbhAvatvaM ityAdi lakSaNAni vakSyante / tatra atyantAbhAvasya saMsargAbhAvasya ca vyAptyaghaTitatvAt na. ckrkaadidossprsNgH| na ca bhedatvaM yadi saMsargAbhAvabhinnAbhAvatvaM, tadA tasya saMsargAbhAvaghaTitatvAt saMsargAbhAvasya ca bhedaghaTitatvAta anyonyAzrayo bhavet iti vAcyam yato bhedatvaM tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvameva vakSyate / anuyogitAvizeSa, eva vA bhedatvaM vakSyate / ato nAnyonyAzrayaprasaGgaH / che candrazekharIyA: uttara: kharekhara to A saMsargAbhAvanI vyAkhyA ja khoTI che. AgaLa ame bhedabhinnAbhAvavaM=saMsargabhAvavaM vyAkhyA karazuM. ane sadAnatve sati bhedabhinnAbhAvavaM atyantAbhAvae evI vyAkhyA karazuM. jemAM vyAptino niveza ja na hovAthI cakrakAdidoSonI saMbhAvanA ja rahetI nathI. ane bhedatva=tAdAbhyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka-abhAvatvam kahezuM. jo saMsargAbhAvabhinnAbhAvavaM kahIe to saMsargAbhAvanA lakSaNamAM bhedano ane bhedanA lakSaNamAM saMsargAbhAvano niveza thavAthI anyonyAzraya doSa Ave. mATe tema nahIM kahIe. athavA to bheda-=anuyogitAvizeSa ja mAnI lezuM. arthAt eka vizeSa prakAranI anuyogitArUpa ja bhedatva che. eTale tenuM nirvacana karavAnI koI jarUra ja nathI. __ jAgadIzI -- yattu 'bhedatvAdivatsaMsargAbhAvatvamapyakhaNDopAdhi'riti tattuccham; bhedatvAdivadakhaNDa-* saMsargAbhAvatva-syAnubhavenAviSayIkaraNAt tAntrikavyavahArasya bhedabhinnAbhAvatvAdinA'pyupapatteH / candrazekharIyAH atra kecit yathA bhedatvaM akhaNDopAdhiH, tathaiva saMsargAbhAvatvamapi akhaNDopAdhiH mntvyaa| naI tasya nirvacanaM kartavyam iti vdnti| tat tuccham / yathA bhedatvaM akhaMDopAdhitvenAnubhUyate, tathA saMsargAbhAvatvaM nAkhaMDopAdhitvenAnubhUyate / ataH na tasyAkhaMDopAdhisvarUpatvaM yuktam / na ca "saMsargAbhAvasvarUpo'yamabhAvaH" iti tAntrikavyavahArasyaiva saMsargAbhAvatve'khaMDopAdhitvavidyamAnatAyAM pramANatvaM iti vAcyam sa vyavahAro bhedabhinnAbhAvatvAtmakasaMsargAbhAvatvenApi upapadyate / ataH na tasyAkhaMDopAdhitvaM yuktam / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 193 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti:10 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // //// //// candrazekharIyAH keciH bheda- jema akhaMDopAdhi che tema saMsargAbhAvatva paNa akhaMDopAdhi ja che. uttaraH bhedatva e jema akhaMDopAdhi tarIke anubhavAya che. tema saMsargAbhAvatva e akhaMDopAdhi tarIke anubhavAtuM nathI. mATe A vAta khoTI. kadAca A anubhava na svIkAro to paNa "A abhAva saMsargAbhAva che." evo je zAstrIyavyavahAra thAya che. temAM prayojaka tarIke bhedabhinnAbhAvatva mAnI zakAya che. eTale tene akhaMDopAdhi mAnavAnI jarUra nathI. // // // // // ////// ////// // // // // // // ___ jAgadIzI -- vstugtimnurudhyaah-*anupdmiti*| *vivecayiSyata iti*| -'tadapi vAI nopAdeyami'tyAdigrantheneti zeSaH / 'sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogivaiyadhikaraNya'ghaTitalakSaNamabhipretyAha-*prayojanaviraha iti / -dhUmAdisamAnAdhikaraNasya vahyAdibhedasya pratiyogisamAnAdhikaraNatvAt [eva] tamAdAyAvyAptivirahAditi // // // // // // // // // //// bhaavH| //// //// // // // // // // // ////// //// // candrazekharIyAH eSa tAvat tAtvikaH padArthaH pratipAditaH / vastutastu atraiva granthe'nantarameva saMsargAbhAvatvapraveze prayojanAbhAvo'vyAptizca darzayiSyate / ato atra lakSaNe saMsargAbhAvasya aghaTakatvAt eva na ko'pi ckrkaadidosso| bhavati / tatra saMsargAbhAvatvapraveze prajojanavirahaH itthaM-sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaghaTitaM lakSaNaM dIdhitikArasyAbhipretam / tathA ca lakSaNe "atyanta" padasya yadi nivezo na kriyate, kevalaM abhAvatvenAbhAvasyaiva nivezo kriyate tadApi na doSaH / yato vahnimAn dhUmAt iti atra dhUmAdhikaraNe parvate yadyapi vahnibhedo'pi zakyate grahItuM tathApi sAdhyatAvacchedakasaMyogasambandhena vahniH parvate vartate / ataH ayaM vahnibhedaH sAdhyatAvacchedakasaMyogena svapratiyogi: vihni-samAnAdhikaraNo'sti / tasmAt na sa lakSaNaghaTakaH / ataH ghaTAbhAvamAdAya lakSaNasamanvayo bhavati / ataH atyantapadanivezo vyartha eva / atra vyApyavRttipadasya dvitIyavyAkhyAnusAreNa vahniH avyApyavRttiH bhavati / ataH tatra pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitaM lakSaNaM grAhyam iti dhyeyam / yadA tu vyApyavRttipadasya prathamA vivakSA gRhyate, tadA tu, vahnirapi vyApyavRttireva bhavati / tatra pratiyogyasamAnAdhikaraNapadAghaTitam lakSaNaM vAcyam / kintu tatra hetvadhikaraNavRttyabhAvasya sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnA eva pratiyogitA grAhyA / tathA ca tatra parvate vahnibhedasya saMyogasambandhAvacchinnA pratiyogitA nAsti / ataH na sa lakSaNaghaTakaH, kintu parvate saMyogena ghaTAbhAvasya sAdhyatAvacchedakasaMyogAvacchinnA pratiyogitA asti / tadanavacchedakaM vahnitvaM iti lakSaNasamanvayaH / candrazekharIyAH Ato vAstavika padArtha jaNAvavA mATe ame A carcA karI. bAkI kharI vAta to e che ke AgaLa ame kahevAnA chIe ke "saMsargAbhAvatva" paNa lakSaNamAM levAnI koI jarUra nathI. enA vinA paNa lakSaNa ghaTI ja jAya che. ane eTale pachI saMsargAbhAvatva e vyAptighaTita hoya ke na hoya emAM amane koI vAMdho //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 194. AmA.184 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH10 //////////////// AvavAno nathI. - Azaya e ke lakSaNamAM mAtra abhAva ja levAno. ane tethI kadAca vaktimAnuM dhUmatu sthale dhUmAdhikaraNamAM parvatamAM vahnibheda lo to ya vAMdho nathI. kemake sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyogi-asamAnAdhikaraNa evo abhAva ja lakSaNaghaTaka tarIke che. eTale A anusAra to sAdhyatAvacchedakasaMyogasaMbaMdhathI vahni-pratiyogI e parvatamAM rahelo ja hovAthI A vahnibheda lakSaNaghaTaka banavAno ja nathI. eTale ghaTAbhAvAdi dvArA lakSaNa samanvaya thaI 14 4vAno. jAgadIzI -- vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNasya 'sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitA, ghaTitatvAt tadabhipretyAha-*avyAptizceti |-taadaatmyen gavAdeH sAdhyatAyAM tatsambandhAvacchinnAtyantAbhAvAprasiddhyA sAsnAvattvAdA-vavyAptirityarthaH / : candrazekharIyAH yadi ca vyApyavRttisAdhyakasthalIyalakSaNe atyantapadaM nivezyate, tadA tu tAdAtmyena gomAna samavAyena gotvAt iti atrAvyAptirbhavet / yato gotvAdhikaraNe gavi atyantAbhAva eva grahItavyaH, tasyaiva lakSaNe niviSTatvAt / atyantAbhAvasya pratiyogitA tu kadApi tAdAtmyAvacchinnA na bhavati / bhedasyaiva pratiyogitA tAdAtmyAvacchinnA bhavati / kintu bhedo na grahItuM zakyata / tasya atyantAbhAvatvAbhAvAt / ataHatra lakSaNAghaTanAt avyAptiH bhavet / / tasmAt atra atyantapadaM nopAdeyaM / tathA ca abhAvapadena ghaTabhedo'pi gRhyeta / tasya sAdhyatAvacchedakatAdAtmyAvacchinnAI pratiyogitA'pi prasiddhA, tadanavacchedakaM gotvaM iti lakSaNasamanvayo bhavati / candrazekharIyAH hA vyAkhavRttisAdhyakavyAptimAM "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa"pada na hovAthI bhale vanibheda lakSaNaghaTaka bane. to paNa tyAM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAno anavaracchedaka.. ema ja levAnuM che. ane eTale vatribhedanI pratiyogitA sA.a.saMyogAvacchinna ja na hovAthI te na levAya eTale saMyogathI ghaTAbhAva laIne teno paNa lakSaNasamanvaya thaI javAno. khyAla rAkhavo ke vyAkhavRttinI pahelI vyAkhyA pramANe vihni vyApyavRtti che. bIjI vyAkhyA pramANe avyApyavRtti che. & & & & & & & & & & jAgadIzI -- idama" pyabhAvavRttirabhAvo nAdhikaraNasvarUpo na vA dharmAtyantAbhAva eva dharmiNo bheda" iti mten| anyathA paTa[AdibhedasvarUpasya ghaTabhedAtyantAbhAvasya paTatvAtyantAbhAvasya vA paTaniSThapratiyogitAyA eva tAdAtmyasambandhAvacchinnatvAdavyAptivirahAditi dhyeyam / / 10 / / candrazekharIyAH nanu atyantapadaniveze'pi naavyaaptiH| gotvavatyAM gavi paTabhedo grAhyaH / paTabhede ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke siddhAlakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 15 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH10 ghaTabhedatvAtyantAbhAvo'sti / sa abhAvaH paTabhedAtmakAbhAvAdhikaraNakaH / ato adhikaraNasvarUpaH / tasmAt pttbhedo| ghaTabhedatvAtyantAbhAvarUpa eva / ataH paTabhedaH atyantAbhAvatvenaiva lakSaNaghaTakaH / tasya paTaniSThA pratiyogitA tAdAtmyAvacchinnA iti nAvyAptiH iti cet satyaM, tathApi abhAvavRttirabhAvo nAdhikaraNasvarUpo'pi tu bhinnaH eva iti yeSAmabhimataM / / tadanusAreNa tu paTabhedo na ghaTabhedatvAtyantAbhAvarUpaH / ata na sa lakSaNaghaTakaH iti bhavati avyAptiH / nanu tathApi paTabhedasya paTatvAtyantAbhAvasya ca parasparaM samavyApakatvAta lAghavAta aikym| tathA ca paTabhedaH paTatvAtyantAbhAvatvena lakSaNaghaTakaH / paTaniSThA pratiyogitA tAdAtmyAvacchinnA iti lakSaNasamanvayAt nAvyAptiriti cet idamapi satyaM / tathApi dharmibhedaH paTabhedasvarUpaH dharmAtyantAbhAvAt [paTatvAntyantAbhAvAt] bhinnaH iti yeSAmabhimataM / teSAM mate tu paTabhedaH naI paTatvAtyantAbhAvarUpaH / ataH na sa lakSaNaghaTakaH / yo'tyaMntAbhAvo lakSaNaghaTako bhavet, tasya pratiyogitA tAdAtmyAvacchinnA'prasiddhA iti durvArA'vyAptiH / tasmAt lakSaNe atyantapadaM parityAjyameva iti bhaavH| candrazekharIyAH praznaH atyAbhAva pada rAkhIe to paNa koI vAMdho na Ave. kemake paTabhedamAM ghaTabhedatva nathI arthAt ghaTabhedatyantAbhAva che. ane A atyantAbhAva e paTabhedamAM vRtti hovAthI abhAvAdhikaraNaka banyo. ane tethI e paTabhedarUpa ja gaNAya. Ama paTabhedatvAyattAbhAvanA be pratiyogI che paTabhedatvampaTa eTale gomAnuM e sthale paTabheda=ghaTabhedatAtyantAbhAva lakSaNaghaTaka banI gayo. ane tenI paTaniSThapratiyogitA to tAdAbhyAvacchinna ja banavAnI che. ane te pratiyogitAno anavacchedaka sAdhyatAvacchedaka gotva che eTale atyantAbhAvapada hoya to paNa lakSaNa ghaTI jatAM avyApti AvavAnI ja nathI. cheuttara: tamArI vAta sAcI. paNa jeo abhAvavRtti evo abhAva judo ja mAne che. paNa adhikaraNasvarUpa nathI mAnatA. temanA mate to paTabhedamAM rahelo ghaTabheda-AtyantAbhAva judo ja che. eTale lakSaNaghaTaka paTabheda e aityantAbhAvarUpa na hovAthI te na ja levAya. ane mATe ja atyanta padaghaTitavyAptimAM avyApti AvavAnI eTale abhAvavRtti abhAvane bhinna mAnanArAonA mate to lakSaNamAM atyantapadano niveza yogya nathI. praznaH bhale paNa jyAM paTabheda hoya tyAM sarvatra paTatAtyantAbhAva hoya. Ama A be e tulyAdhikaraNaka hovAthI lAghavathI eka ja mAnelA che. eTale lakSaNaghaTaka paTabheda e paTavAtyantAbhAvarUpa ja hovAthI atyantAbhAva ja lakSaNaghaTaka tarIke mAnyo. ane tenI paTaniSThapratiyogitA e tAdAbhyAvacchinna paNa hovAthI sAdhyatAvacchedaka saM.avacchinnapratiyogitA paNa maLI gaI. eTale te pratiyogitA levAya. teno anavacchedaka gotva banI jAya. mATe vAMdho na Ave. uttaraH bhale paNa jeo paTatAtyantAbhAva e paTabhedasvarUpa nathI mAnatA. temanA mate to paTabheda atyantAbhAva svarUpa na hovAthI te levAya nahIM. ane paTavAtyantAbhAva le to enI pratiyogitA tAdAbhyAvacchinna na bane. mATe A mate to avyApti "gomAnuM govAtu" sthale AvavAnI. te nivAravA "atyantAbhAva"ne badale mAtra "abhAva" pada rAkhavuM ja yogya che. eTale abhAva tarIke bheda paNa levAya ane tenI tAdAbhyAvacchinnapratiyogitAdi paNa maLe. TuMkamAM tAdAspena gomAnuM gotA, e sthAne atyantapada ghaTita vyAptinI je avyApti batAvI che e (a) abhAvavRtti abhAva judo che (b) dharmano (paTatva) atyantAbhAva //////// // //// //// //// // ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 197 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti:11 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// e dharmabheda paTabhedathI judo che. e mata pramANe ja jANavI. dIdhiti atha 'jJAnavAn dravyatvAt', 'vizeSaguNavAn-mano'nyadravyatvAt',- 'jAtimAn bhAvatvA'dityAdI -samavAyena jJAnAdeH sAdhyatAyAmativyAptiH, - sAdhyazUnyAnAmapi - hetumatAM,-viSayatva-vizeSaNatvai kArthasamavAyaiH sAdhyavattvAditi cet, jAgadIzI -- nanu viSayatAyA vRttyaniyAmakatvamate-jJAnAbhAvasya gaganAdau sahajata eva pratiyogivyadhikaraNatvAnnAti-vyAptirata Aha-*vizeSaguNa iti / -atra vyabhicAranirUpakaH kAlo *dik c| tatra kAle kAlikena dizi ca daizikena sambandhena vizeSaguNasya sattvAttadabhAvo na pratiyogivyadhikaraNa iti bhvtytivyaaptiH| ___ candrazekharIyA: nanu jJAnavAn dravyatvAt iti atrAtivyAptiH / tathAhi- dravyatvAdhikaraNe ghaTAdau ghaTaviSayaka jJAnaM viSayatAsambandhena vartate / ato ghaTAdiniSTho jJAnAbhAvaH svapratiyogisamAnAdhikaraNaH / ataH sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt abhAvAntaramAdAyAtivyAptiH / na ca viSayatAsambandhasya vRttyaniyAmakatvAt tena sambandhena jJAnAdhikaraNasyaivAprasiddhyA dravyatvAdhikaraNe gaganAdau viSayatAsambandhenA'pi jJAnasyAvartamAnatvAt tatra vidyamAno, jJAnAbhAvaH pratiyogivyadhikaraNa eva / ataH sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH atra / gagane kAlikenApi jJAnasyAvRttitvAt dravyatvAdhikaraNaM gaganameva gRhItam iti vAcyam / tathApi vizeSaguNavAn mano'nyadravyatvAt iti atrAtivyAptiH / atra hetvadhikaraNIbhUtAni manobhinnAni aSTadravyANi / teSAM madhye dikkAlayoH vizeSaguNasyAbhAvAt tau eva vyabhicAranirUpakau / kintu kAle kAlikena dizi ca daizikena sambandhena vizeSaguNasya satvAt tatra vartamAna samavAyAvacchinnavizeSaguNAbhAvaH svapratiyogi-samAnAdhikaraNa eva / ataH na sa lakSaNaghaTakaH / ato'bhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayaH iti ativyaaptiH| candrazekharIyA: pUrvapakSaH jJAnavAnuM dravyatvAtuM ahIM ativyApti Avaze. kemake dravyatvAdhikaraNa ghaTAdimAM jJAnAbhAva che. paNa teno pratiyogI jJAna e viSayatAsaMbaMdhathI ghaTamAM rahelo hovAthI A jJAnAbhAva e pratiyogisamAnAdhikaraNa banI jAya che. mATe te na levAya. eTale bIjA abhAva dvArA lakSaNa ghaTI jAya. praznaH viSayatA e vRttiniyAmaka saMbaMdha nathI. paNa vRtti-aniyAmaka che. eTale dravyatAdhikaraNa gaganAdimAM jJAna e viSayatAthI rahenAra tarIke na bolI zakAya. pariNAme tyAM jJAnAbhAva ApoApa ja pratiyogivyadhikaraNa //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 197 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 maLI jAya mATe ativyApti na Ave. { pUrvapakSaka vizeSaguNavAnuM manobhinnadravyatAtu ahIM ativyApti Avaze. ahIM manobhinnadravyatva 8 dravyomAM che. emAM pRthyAdimAM to vizeSaguNa hovAthI e dravyo vyabhicAra nirUpaka nathI banatA. paraMtu kAlamAM kAlika saMbaMdhathI vizeSaguNa rahelo hovAthI ane dizAmAM daizikasaMbaMdhathI vizeSaguNa rahelo hovAthI teomAM rahelo samavAyAvacchinnavizeSaguNAbhAva e svapratiyogisamAnAdhikaraNa ja hovAthI lakSaNaghaTaka na bane. mATe bIjA abhAvane laI lakSaNa samanvaya thatA ativyApti Ave. jAgadIzI -- 'vizeSa'padaM vyabhicAritvarakSAyai / candrazekharIyAH atra sAdhye vizeSapadaM yadi na nikSipyate, tadA manonyadravyatvAdhikaraNeSu sarveSu guNasya satvAt ayaM, hetuH vyabhicArI na syAt / tathA cAtra lakSaNasamanvaye iSTApattireva bhavet / ataH vizeSapadaM hetoH vyabhicAritvarakSAyai niveshitm| candrazekharIyAH ahIM sAdhyamAM jo vizeSa pada na muko to to badhA hevadhikaraNamAM guNo to rahelA ja hovAthI A sthAna sAcuM bane. paNa vyabhicArI na bane. eTale vyabhicArI banAvavA mATe A "vizeSa"pada che. / jAgadIzI -- 'dravyatvA'dityuktau sambandhasAmAnyena vizeSaguNasya manasyasattvAnnAtivyAptisambhavAH kAlopAdhitA-vahigupAdhitvasyApi manasyasattvAdavyAvarttakatvAt / anyathA manasaH kAlopAdhitvamapi syAdata uktaM- *mno'nyeti| 1candrazekharIyAH yadi "dravyatvAt" ityeva hetuH ucyate, tadA dravyatvAdhikaraNaM manaH / tatra samavAyena vizeSaguNAbhAvaH vizeSaguNazca kAlikAdinA kenApi sambandhena manasi nAsti / ato vizeSaguNAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaH mIlitaH iti nAtivyAptiH bhavet / ato manonyapadaM / na ca manasaH nityatvAt kAlopAdhitvAbhAve'pi digupAdhitvasya manasi satvAt manasi daizikavizeSaNatayA vizeSaguNasya vidyamAnatvAt manasi vartamAno vizeSaguNAbhAvo'pi naI pratiyogyasamAnAdhikaraNaH iti dravyatvahetau ucyamAne'pi saMbhavatyativyAptiriti vAcyam / ghaTo idAnImasti, tadAnIM nAbhUt iti pratItyA ghaTasya kAlavyAvartakatvAt yathA ghaTaH kAlopAdhiH bhavati / yathA ca "ghaTaH iha dizi asti tasyAM / *dizi nAsti "iti pratItyA ghaTasya digvyAvartakatvAt ghaTo digupAdhiH bhavati / tathA mano na bhavati / "manaH idAnImasti tadAnIM na" iti "mano iha dizi asti, tasyAM dizi nAsti" iti ca pratItidvayasyApi asaMbhavAt / tasmAt manasi kenApi sambandhena vizeSaguNasyAsatvAt dravyatvamAtrahetau manasi vizeSaguNAbhAvasya sahajata eva pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAt / na bhavet ativyAptiH / ata eva mano'nyapadaM nivezitam / - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskata+gujarAtI sarala TIkAo - 198 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatiH99. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ke candrazekharIyAH jo hetumAM mAtra "dravyatva"hetu rAkhe to dravyatvAdhikaraNa mana e nitya che. temAM vizeSaguNa kAlikathI paNa na rahI zake. eTale manamAM rahelo samavAyAvacchitrAvizeSaguNAbhAva e svapratiyogi-asamAnAdhikaraNa maLI jatA ativyApti na Ave. paNa ativyApti to ApavI che. eTale "manonya" pada dravyanuM vizeSaNa karyuM? eTale hevadhikaraNa mana na banatA kAlAdi ja banatA pUrvavat ativyApti ghaTe. ke praznaH mana nitya hovAthI kAlikasaMthI bhale temAM vizeSaguNa na rahe. paNa daizikasaMthI to temAM te rahI zake pariNAme ativyApti ubhI ja rahe. eTale manovanyapada mukavAnI jarUra nathI. { pUrvapakSaH nA. mana e jema kAlopAdhi nathI banatuM tema digapAdhi paNa banatuM nathI. Azaya e ke "ghaTo idAnI asti tadAnI nAbhUta" AvuM ghaTAdi mATe bolI zakAya. mATe te ghaTa e vyAvartaka kahevAya. ane mATe te kAlopAdhi bane. ema ghaTo iha dizi asti na takrizi" ahIM paNa ghaTa e dizAno vyAvartaka bane. mATe te digapAdhi kahevAya. jyAre "manAdAnI asti, tadAna nAsti" evuM nathI bolI zakAtuM. ema "manaH iha dizi asti, tadizi nAsti" evuM paNa bolI zakAtuM nathI. mATe mana e kAlopAdhi ke digapAdhi na bane. Ama chatAM jo tame manamAM=nityapadArthamAM digapAdhitva mAno to pachI temAM kAlopAdhitva paNa mAnavuM ja joIe. paNa e to koI nathI mAnatuM. to tulyayuktithI tyAM digapAdhitva paNa na mAnavuM. ane mATe ja temAM daizikavi.saMbaMdhathI paNa vizeSaguNa na raheto hovAthI dravyatvamAtrahetu mukavAmAM ativyApti Ave ja nahIM. tethI "manovanya" pada mukela che. jAgadIzI -- yattu-"mUrttamAtrasya digupAdhitvaM mahAdigvRttitAyAmavacchedakatvaM na tvadhikaraNatva"miti-prAcAM mate sambandhasAmAnyenaiva tasya vizeSaguNAnadhikaraNatvAt-'mano'nya'pada-miti; / candrazekharIyAH atra kecit-sarve mUrtapadArthAH digupAdhayo bhavanti / kintu digupAdhitvaM na adhikaraNatvasvarUpaM / / ataH manasaH digupAdhitve'pi na tasmin daizikavizeSaNatayA vizeSaguNo vidyate / evaM ca dravyatvamAtre hetau manasi vartamAno vizeSaguNAbhAvaH sambandhasAmAnyenaiva svapratiyogivyadhikaraNo bhavati / manasi kenApi sambandhena vizeSaguNasyAsatvAt / / ato nAtivyAptiH bhavet ityato'tivyAptisaMgamanArthaM mano'nyapadaM / digupAdhitvaM ca mahAdigvRttitAvacchedakatvaM eva / / yathA mahAdizi bhUtalAvacchedena ghaTo vartate tasmAt ghaTaniSThAyAH mahAdigvRttitAyAH avacchedakatvaM bhUtale'sti iti bhUtalaM digupAdhiH bhavati / evaM mahAdizi mano'vacchedena saMyogAdayo guNAH vartante / ataH saMyogAdiniSThAyAH mhaadigvRttitaayaa| avacchedakatvaM manasi asti / tathA ca mano'pi digupAdhirbhavatyeva iti vdnti| ke candrazekharIyA: keciH digapAdhitva eTale "adhikaraNatva" evo artha nathI karavAno. paraMtu "mahAzivRttimAM avacchedakatva" evo artha karavo. [dhAro ke mahAdikamAM bhUtala upara ghaTa che. to e ghaTamAM mahAdiphavRttitA AvI teno avacchedaka bhUtala bane. ane tethI te digapAdhi kahevAya. tema mana paNa mahAdimAM mananA sthAne rahenAra saMyogAdimAM rahelI mahAkAladivRttitAno avacchedaka bane che. eTale e paNa digapAdhi to bane ja che. paraMtu kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka kakaka siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 199 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 e kaMI vizeSaguNonuM adhikaraNa nathI banato. adhikaraNatva=digapAdhitvano niSedha ja karelo che. eTale mana e digapAdhi banavA chatAM temAM koIpaNa saMbaMdhathI vizeSaguNa rahetA nathI. mATe jo mAtra dravyatvapada mukIe to manamAM ja pratiyogivyadhikaraNavizeSaguNAbhAva maLI jAya. ane to pachI ativyA. ApI na zakAya. mATe "manovanyapada" che. jAgadIzI -- tanmandam evamapyavacchedakatAsambandhenaiva manaso vizeSaguNavattAyAH sambhavena 'mano'nya- pa patte: [atra ca manonyadravyatvAdhikaraNe ghaTAdAvatItatattadvyaktyabhAva eva sambandhasAmAnyena pratiyogivyadhikaraNa phati dhyeyo ). / candrazekharIyA: tattucchameva / yataH evamapi manasi vizeSaguNAvacchedakatvasya satvAt vizeSaguNAH avacchedakatAsambandhena manasi varteran / tathA ca dravyatvamAtre hetau api manasi vizeSaguNAbhAvasya svapratiyogisamAnAdhikaraNatvAt na vizeSaguNAbhAvo / lakSaNaghaTakaH / ataHabhAvAntaramAdAya bhavatyevAtivyAptiH / tathA caitanmate manonyapadaM nirarthakameva bhavet iti naiteSAM: nirUpaNaM yuktaM iti vayaM vdaamH| nanu mA bhUt sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH, tathApi ko'bhAvo lakSaNaghaTako bhavati? yamAdAyAtivyAptiH saMbhavet iti / cet manonyadravyatvAdhikaraNe ghaTAdau atItakAlInajalAbhAvaH vartate / tatpratiyogi atItakAlInaM jalaM ghaTe na kenApi sambandhena vartate / atItakAlInajalasya kAlikenApi vRttitvAbhAvAt / tathA ca atItakAlInajalAbhAvaH evAtra pratiyogivyadhikaraNaH / ataH tamAdAya lakSaNasamanvayAt ativyAptiH bhvti| candrazekharIyA: pUrvapakSa A vAta barAbara nathI. kemake A rIte paNa mana e vizeSaguNono avacchedaka to banaze ja. arthAt mahAdimAM manoDavacchedana rahelA vizeSaguNono vicchedaka mana banaze. Ama vicchedakatAsaMthI e vizeSaguNo manamAM rahI ja javAnA hovAthI manamAM paNa vi.guNAbhAva e prati vyadhi. banavAno ja nathI eTale ja tamArI vAta barAbara nathI. paraMtu digapAdhitva=adhikaraNatva ja mAnavuM. ane e manamAM na hovAthI manamAM koI vi.guNa koIpaNa saMbaMdhathI na rahetA pUrvavatuM dravya_mAtra hetu mAnavAmAM ativyA.ApI ja na zakAya. eTale ati. vyA. ApavA mATe manovanyapada che. prazna: manabhinnadravyavAdhikaraNa evA gaganAdimAM jema vizeSaguNAbhAva prati.vya. na maLe. tema koIpaNa abhAva prati vya. banavAno ja nathI. to pachI lakSaNa ja na ghaTatA ati.vyA. zI rIte? pUrvapakSa: manoDakhyadravyavAdhikaraNa evA ghaTAdimAM atItakAlInajalAdi-abhAva rahelo che. ane teno pratiyogI atItakAlInajala to ghaTamAM saMyoga, samavAya, kAlikAdi koIpaNa saMbaMdhathI nathI raheto eTale A abhAva svaprati.asamAnA. maLI jAya. mATe ativyA. Ave. ke siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 200 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 11 jagadIza -- nanu svamate dikkAlayorIzvarAnatiriktatvAdatra vyAptirevetyata Aha- * jAtIti* / candrazekharIyAH nanu tathApi dIdhitikAramate dikkAlayorIzvare eva antargatatvAt manonyadravyatvahetuH na vyabhicArI / yato ayaM hetuH yatra vartate, tatra sarvatra vizeSaguNo vrtte| dikkAlayozca asatvAdeva na tatra vyabhicAraH / ataH dIdhitikAraM prati atrAtivyAptikathanaM anucitam, tasyAtra lakSaNasamanvayasyeSTatvAt iti cet na, evamapi jAtimAn bhAvatvAt iti atra ativyAptiH bhavet / bhAvatvAdhikaraNe samavAye ekArthasamavAyena jAti vartate / ataH tatra samavAye vartamAno jAtyabhAvaH pratiyogisamAnAdhikaraNo'bhUt iti na sa lakSaNaghaTakaH / tasmAt abhAvAntaraM AdAyAtivyAptiH / candrazekharIyA: prazna: to paNa dISitikAranA mate to di+kAla e judA padArtha nathI. paraMtu izvarAtmA ja pote di+kAla tarIke oLakhAya che. ane temAM to vizeSaguNa badhe ja rahelA che. eTale A sthAna sAcuM ja hovAthI tame=pUrvapakSa zI rIte dIkSitikArane ativyApti ApI zako? pUrvapakSa: to paNa jAtimAn bhAvatvAt e sthale ativyApti Avaze. ahIM bhAvatvAdhikaraNa evA samavAyavizeSAdimAM jAtyabhAva che. paNa teno pratiyogI jAti e samavAya-vizeSAdimAM ekArthasamavAyasaMbaMdhathI rahI jAya che. 52mANumAM vizeSa+pRthvItvAdijAti be ya samavAyathI rahela che. eTale samavAyaghaTitasAmA.NyasaMbaMdhathI jAtio vizeSamAM rahe che. mATe ahIM jAti-abhAva e svapratiyogi-asamAnAdhikaraNa tarIke maLI zakato nathI. eTale bhAvatvAdhikaraNa bhUtalAdimAM atItaghaTAbhAvane laIne lakSaNa ghaTI jatA ativyApti Ave jAgadIzI -- na ca jAtervyApyavRttitayA tatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAdeva nAtivyAptiritti vAcyam; candrazekharIyAH na ca vyApyavRttipadasya prathamavyAkhyAnusAreNa jAteH vyApyavRttitvAt tatra pratiyogivyadhikaraNAghaTitameva: lakSaNaM / ataH samavAye jAtyabhAvasya satvAt nAtivyAptiH iti vAcyam / candrazekharIyA: prazna: paNa vyApyavRttinI pahelI vyAkhyA pramANe jAti e vyApyavRtti hovAthI tyAM "pratiyogivyadhikaraNa" pada vinAnuM ja vizeSaNa che. ane eTale vizeSAdimAM samavAyathI jAtino abhAva maLI jatA ativyApti na Ave. jagadIzI -- samavAyenAvyApakatvagrahadazAyAmapi sambandhasAmAnyena pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitavyApakatva-jJAnAtsamavAyena jAtyanumityApattereva prakRte'tivyAptipadArthatvAt candrazekharIyAH yato yadyapi vyApyavRttisAdhyakalakSaNAnusAreNa samavAyavRttijAtyabhAvapratiyogitAvacchedakajAtitvAvacchinnatvasya jAtau satvAt tAdRzapratiyogitAnavacchedakajAtitvAvacchinnatvasya vyApakatvarUpasya asatvAt jAtau //////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 201 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// bhAvatvAvyApakatvajJAnaM bhavati / tathApi kenApi sambandhena svapratiyogijAteH yadadhikaraNaM tadavRttyabhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakajAtitvAvacchinnatvarUpavyApakatvasya jAtau satvAt tAdRzavyApakatvajJAnAt tatra jAtyanumityApattirevAtrAtivyAptitvenAbhipretA / ke candrazekharIyA: pUrvapakSa sAcI vAta. bhAvatAdhikaraNavizeSavRtti evA jAtyabhAvanI pratiyogitAno avacchedaka sAdhyatAvacchedaka jAtitva banI jatA jAti e "bhAvatvane avyApaka che." evuM jJAna to thaI ja javAnuM. eTale A rIte vyAptilakSaNa ativyApta na bane. to paNa je avyAkhavRttisAdhyakasthalIya lakSaNa che ke jemAM "hartAdhikaraNamAM rahelo abhAva e koIpaNa saMbaMdhathI pratiyogivyadhikaraNa tarIke levAno che." te lakSaNa pramANe to jAtyabhAva e lakSaNaghaTaka na banatA bIjA abhAva dvArA lakSaNa ghaTI jatA jAtimAM bhAvatvavyApakatAnuM jJAna phie dvArA thaI ja javAnuM. ane tethI tyAM "samavAyena jAtimAnuM" evI anumiti thavAnI Apatti Ave. kharekhara to thatI nathI. Ama anumiti thavAnI Apatti e ja ativyApti tarIke gaNavI. ["saMbaMdhasAmAnyanakoIpaNa saMbaMdhathI svapratiyogi jemAM rahelo hoya temAM na rahenAra evo abhAva" evo artha karavo. jAti e ekAryasamavAyathI vizeSamAM che ane tyAM jAtyabhAva rahelo che. eTale te prati.vya. na maLe. mATe ativyA. Ave.] ahIM tAdazapratiyogitA-anavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnatva sAdhyamAM maLe e ja vyApakatva che. ane pachI e sAdhyanI hetumAM rahelI samAnAdhikaraNatA e vyApti che. __ jAgadIzI -- jAtyAderapi praaguktvyaapyvRttitvvirhaacc| candrazekharIyAH kiJca vyApyavRttipadasya dvitIyavyAkhyAnusAreNa jAterapi avyApyavRttitvAt tatra pratiyogivyadhikaraNaghaTitalakSaNameva grAhyam / tathA cAtivyAptiH durvArA / candrazekharIyA ane kharI vAta to e ke vyAkhavRttinI bIjI vyAkhyA pramANe to jAti paNa avyAkhavRtti ja hovAthI tyAM pratiyogi-asamAM ghaTita lakSaNa ja levAnuM che. ane tethI tyAM ativyA. Ave ja. je joI gayA jAgadIzI -- ativyAptiM yojayati-*sAdhyazUnyeti / vizeSaNatA-dikkRtA kAlikI c| *ekArtheti / -samavAyasyApi svAtmaka eva svarUpasambandha iti-tatrApi jAtyekArthasamavAyo'stItyAzayaH / 'jAtiH satI tivat 'samavAyaH sanniti prtiitervishessaat| tathA ca jAtyadhikaraNanirUpitasamavAyAtmakasvarUpasambandhena samavAyo'pi jAtimAniti-sAdhyAbhAvasya pratiyogisamAnAdhikaraNatvAdativyAptiriti bhaavH| candrazekharIyAH evaM tAvat jAgadIzyanusAreNa sarvatrAtivyAtyAdipadArthAH nirUpitAH / idAnIM dIdhityAM sarveSu triSu //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 202 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 ////// // // // // // // // //// //// // //// // // //// //// // //// // //// //// // // // anumAneSu yA ativyAptiyojanA kriyate, sA pratipAdyate / jJAnAbhAvavati ghaTAdau dravye viSayatAsambandhena jJAnasya, vizeSaguNAbhAvavati kAlAdau kAlikavizeSaNatAsambandhena vizeSaguNasya, jAtyabhAvavati samavAyAdau ekArthasamavAyena, jAtezca vartamAnatvAt sarvatra sAdhyAbhAvaH svapratiyogisamAnAdhikaraNa eva bhavati iti tatra tatrAtivyAptiH / asya vistarato nirUpaNaM anantarameva kRtam iti na punaH pratanyate / kevalaM samavAye ekArthasamavAyena jAtiH kathaM vartate? iti. asya samAdhAnaM kriyate, yat samavAyaH paramANvAdiSu svarUpeNa vartate / sa ca svarUpaH samavAyAtmaka eva / tathA paramANvAdiSu jAtiH samavAyena vartate / evaM paramANurUpe ekArthe samavAyajAtyoH samavAyaH vartate / ayamevaikArthasamavAyaH / / tathA ca paramANvAdiniSThA jAtiH svAdhikaraNanirUpitasamavAyAtmakasvarUpasambandhena samavAye vartate / idameva samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyaM ucyate / evaM ca samavAye ekArthasamavAyasambandhena jAteH vartamAnatvAt na tatra vidyamAno jAtyabhAvo lakSaNaghaTakaH iti ativyAptiH / na ca samavAyasya samavAyena vRttitA'prasiddhA iti vAcyam yathA ghaTAdau jAtiH satI iti pratItyA tatra samavAyena jAtiH sidhyati, tathaiva ghaTAdau samavAyaH san iti pratItyA tatra samavAyo'pi samavAyena sidhyati eva, dvayoH pratItayoravizeSAt / icandrazekharIyAH dIdhitimAM traNeya sthAne kevI rIte ati vyApti Ave e batAve che. je ApaNe joI gayA mAtra ekArthasamavAya samavAya e pote paramANumAM svarUpasaMgathI rahe. e svarUpa eTale samavAya pote ja. ane e paramANumAM samavAyathI jAti rahe. Ama beyano eka artha evA paramANumAM samavAya che. Ane ekArthasamavAya kahevAya. eTale samavAyamAM paNa samavAyaghaTitasAmA. saMthI jAti rahe. ane vizeSAdi paNa rahe je pUrve ja joI gayA. bha "ala: satI" mevI pratAta. thAya cha tema "samavAyaH satI" mevI pratAti 59. thAya che. meTale praya samavAyathI rahelA mAnI zakAya che. arthAt "paramANI jAtiH satI" evI pratItithI paramANumAM jAti samavAyathI rahelI mAnIe chIe. tema "paramANo samavAya san" e pratIti pramANe paramANumAM samavAya paNa samavAyathI=svarUpathI rahelo mAnI zakAya che. ane e rIte ekArtha samavAya maLI jAya che. TuMkamAM pRthvItvAdijAtinA adhikaraNa evA paramANuthI nirUpitasamavAyarUpasvarUpasaMbaMdhathI e ja jAti samavAyamAM rahI jAya che. ane tethI samavAyamAM rahelo jAtyabhAva e svapratiyogijAtisamAnAdhikaraNa banatAM te lakSaNATaka na bane. pariNAme bIjA abhAva dvArA lakSaNa ghaTI jatA ativyA. Ave. //// // //// // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // //// // //// // //// //// jAgadIzI -- "bhAvatvAt samavetatvAt" ityapi kecit| // // // // // // // // // // __candrazekharIyAH atra kecit bhAvatvahetuH samavAye'pi vartate / tatra ca jAtyabhAvo'sti / tatpratiyoginI jAtiH samavAye samavAyakAlikaikArthasamavAyAdinA kenApi sambandhena na vartate / tathAhi-asambandhAtmakajAtibAdhakAt jAtiH samavAye samavAyena na vartate / samavAyasya nityatvAt kAlikenApi tatra na jAtiH vartate / samavAyasya ghaTAdau svarUpeNa vidyamAnatvAt jAtiH ekArthasamavAyenApi samavAye na vartate / tathA ca samavAye vartamAno jAtyabhAvaH svapratiyogyasamAnAdhikaraNa eva bhavati iti sAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH saMbhavati / tasmAt bhAvatvahetuH samavetatvaparako jJeyaH / / // // // //// // // // //// // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 203 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 11 samavAyaH samavAyena kutrApi na vartate / ataH tatra samavetatvahetuH nAsti / kintu jAti - vizeSadravyaguNAdiSu sa hetuH vartate / teSu ca samavAyaikArthasamavAyAnyatarasambandhena jAteH vartamAnatvAt na tatra jAtyabhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaH iti bhavatyativyAptiH abhAvAntaramAdAyeti bhAvaH iti vadanti / tattucchaM samavAyasya samavAyenaiva vRttitvAt anantaroktaprakAreNa bhAvatvahetunA'pi ativyAptisaMbhavAt bhAvatvapadasya samavetatvaparakatvaM nocitam / atra pUrvapakSaH samAptaH / candrazekharIyA: kecitH bhAvatvahetu samavAya+vizeSAdimAM rahelo che. ane samavAyamAM to ekArthasamavAyathI jAti rahetI ja nathI. kemake samavAya e svarUpathI rahe che. Ama jo bhAvatva hetu lo to e to samavAyamAM paNa rahe. ane tyAM kAlikAdi koIpaNa saM.thI jAti na rahetI hovAthI samavAyamAM rahelo jAtyabhAva pratiyogi asamA *maLI jatA ativyApti na ghaTe. jyAre ativyA. ApavI to che ja. mATe bhAvatvano sameveta evo artha karavo. samavAyathI 2he te samaveta kahevAya. samavAya to svarUpathI raheto hovAthI te samaveta na bane. eTale temAM hetu rahe. paNa vizeSAdimAM ja samavetatva maLe. ane temAM to ekArthasamavAyathI jAti hovAthI tyAM rahelo jAtyabhAva e pratiyogi samAnA. ja banI jatA te na levAya. eTale bIjA abhAva dvArA lakSaNa ghaTI jAya. e rIte ativyA. khAve. pUrvapakSa: samavAya e svarUpathI rahe che. paNa e svarUpa=samavAya ja che. eTale samavAyamAM paNa jAti ekArthasamavAyathI 2he ja che. eTale temAM rahelo jAtyabhAva paNa prati.samAnA. ja banavAthI te samavAya hetvadhikaraNa bane to ya ativyA. ghaTavAnI ja che. mATe bhAvatvano samavetatva artha karavo nirarthaka che. dIdhiti - maivaM, - pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogino yadadhikaraNaM, sambandhi vA- tadvRttitvAbhAvasyoktatvAt, - bhavati caivamanyonyAbhAvo'pi pratiyogyasamAnAdhikaraNaH / / 11 / / jagadIzI * pratiyogiteti * / - tathA ca jJAnAdyabhAvasya tAdRzena samavAyasambandhena ghaTAdI pratiyogivyadhikaraNatvA - nnAtivyAptiH / -- candrazekharIyAH atrocyate / pratiyogitAvacchedakasambandhena yat pratiyogino'dhikaraNaM saMbaMdhi vA tadvRttitvAbhAvavAn eva abhAvaH lakSaNaghaTakatvena gRhyatAm iti dIdhityAM samAdhAnaM / sAmprataM tu jAgadIzyanusAreNa cintyate evaM ca naH jJAnavAn dravyatvAt ityAdAvativyAptiH / dravyatvAdhikaraNe gaganAdau samavAyena jJAnAbhAvaH gRhyate, tatpratiyogitAvacchedakasamavAyena jJAnAdhikaraNaM Atmaiva / tadvRttitvAbhAvavAn gaganavRttiH jJAnAbhAvaH iti sAdhyAbhAvasyaiva ////////////////////////////// //////////////////////////// ////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 1 204 //////////////////////////// //////////////// Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiH / evaM sarveSu sthAneSu paribhAvanIyam / candrazekharIyAH uttarapakSaH pratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyogInuM adhikaraNa athavA to saMbaMdhI je hoya, temAM na rahenAro evo abhAva levAno che. A didhitino uttara che. jagadIzamAM joIe. jJAnavAnuM dravyatAmAM dravyatAdhikaraNaghaTAdimAM samavAyathI jJAnAbhAva lIdho che. to pratiyogitAvaracchedaka samavAya bane. ane te saMbaMdhathI to te jJAna AtmAmAM rahe. ghaTamAM na rahe. eTale ghaTavRtti evo jJAnAbhAva to samavAyathI jJAnAdhikaraNa evA AtmAmAM avRtti ja hovAthI te lakSaNaghaTaka banI jAya. eTale ativyApti na Ave. ema bIjA be anumAnamAM paNa vicArI levuM. jAgadIzI -- na ca tAdRzayatkiJcitsambandhena pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvoktau vahnisAmAnyAbhAvasyApi dhUmavatparvatAvacchedena mahAnasIyasaMyogena pratiyogyasamAnAdhikaraNatvAdvahnimAna dhUmAdityAdAvavyApti: . candrazekharIyAH nanu pratiyogitAvacchedakayatkiMcitsambandhena pratiyogyadhikaraNaM grAhyaM? tatsAmAnyena vA? yadi AdyaH pakSaH tadA vahinamAn dhUmAt iti atraavyaaptiH| parvate saMyogAvacchinnavalyabhAvaH kAlikena vartate / tatra pratiyogitAvacchedakayatkiMcitsambandhAtmakena mahAnasIyasaMyogena pratiyogyadhikaraNaM mahAnasa eva, na tu parvataH / / mahAnasavRttitvAbhAvavAn ca parvatavRttiH kAlikena vaDhyabhAvaH, evaM ca sAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt avyAptiH / / ke candrazekharIyA: praznaH zuM pratiyogitAvacchedakAkiMcisaMbaMdhathI pratiyogitAmAnAdhikaraNyanA abhAvavALo abhAva levAno che? jo ema hoya to parvatamAM sarovaravRtti evo saMyogAvacchinnavahnisAmAnyAbhAva kAlikathI rahelo che. have e abhAvanI pratiyogitAnA avacchedaka saMyogomAM mahAnasIyasaMyoga paNa Ave. ane mahAnasIyasaMyogathI parvatamAM koIpaNa vakSyAdi rahetA ja nathI. paNa e to mahAnasamAM ja raheze. ane tethI parvatamAM rahelo vahni-abhAva e mahAnasamAM na hovAthI e vahni-abhAva pratiyogitAvacchedakayatkiMcitmahAnasIyasaMyogasaMbaMdhathI svapratiyogivatni-sAmAnAdhikaraNya=vahniadhikaraNamahAnasavRttitAabhAvavALo che. mATe e ja lakSaNa ghaTaka banI jatA avyApti Ave. jAgadIzI -- svapratiyogitAvacchedakasambandhasAmAnyena tathAtvoktau ca -'jAtimAna jAtitvA' *dityAdAvativyAptiH-samavAyena jAtyabhAvasyaiva tAdAtmyena jAtimadbhedatvAt tasya ca svapratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhena-yajjAtisambandhi-tadvRttitvena pratiyogivyadhikaraNatvAbhAvAditi vAcyam; candrazekharIyAH yadi dvitIyaH pakSaH tarhi jAtimAn jAtitvAt iti atraativyaaptiH| jAtitvAdhikaraNe jAto, samavAyena jAtyabhAvo vartate / jAtyabhAvasya jAtimadbhedena saha samavyApakatvAt lAghavAt dvayoH ekyam / tathA ca. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 205 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// jAtyabhAvasya pratiyogitA jAtiniSThA samavAyAvacchinnA / jAtimanniSThA ca tAdAtmyAvacchinnA / evaM cAtra pratiyogitAvacchedakasambandhau samavAyatAdAtmyau mIlitau / tatra tAdAtmyena pratiyogijAteH saMbaMdhinI jAtireva / / tavRttitvavAn ca samavAyena jAtyabhAvaH iti atra sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt abhAvAntaramAdAyAtivyAptiH / iti cet / - candrazekharIyA: uttara: svapratiyogitAvacchedakasaMbaMdhasAmAnyana svapratiyogitAmAnAdhikaraNyAbhAvavAnuM abhAva phija lakSaNa ghaTaka tarIke levAno. parvatamAM saMyogAvacchinnavarNi-abhAva kAlikathI bhale rahyo. paNa tenI pratiyogitAnAavacchedaka tarIke badhA saMyogomAM parvatIyasaMyoga paNa Ave. te saMyogathI to vahni parvatamAM hovAthI parvatavRtti evo valyabhAva e tAdazasaMbaMdhasAmAnyana svapratiyogitAmAnAdhikaraNyavAnuM banatA te lakSaNaghaTaka na bane. tethI bIjA abhAvane laI lakSaNa ghaTI jAya. mATe avyApti na Ave. ka praznaH to pachI jAtimAnuM jAti-AtuM mAM ativyApti Avaze. ahIM jAtivAdhikaraNa jAti banaze. ane temAM samavAyathI jAtyabhAva rahelo che. ane jyAM jAtyabhAva hoya tyAM badhe ja jAtibheda hoya che. eTale e be samavyApaka hovAthI eka ja che. eTale jAtyabhAvanI pratiyogatAno avacchedaka jema samavAya bane. ? che tema te jAtyabhAva jAtibhedarUpa ja hovAthI pratiyogitAno avacchedaka tAdAtma paNa bane. ane te utAdAbhyasaMbaMdhathI svapratiyogijAtino saMbaMdhI evI jAti che. jAti jAtimAM tAdAbhyathI saMbaMdhI bane che. ane A jAti-abhAva e ja jAtimAM rahelo che. arthAt jAti-abhAva e svapratiyogitAvacchedakatAdAbhyasaMgathI svapratiyogijAtinA saMbaMdhI evA ja jAtimAM rahelo hovAthI te pratiyogisamAnA tvavALo banI gayo. Ama thavAthI te lakSaNaghaTaka na bane. mATe bIjA abhAva dvArA lakSaNa ghaTI jatA ativyApti Ave. jAgadIzI -- svapratiyogitvaM yAdRzasambandhAvacchinnaM, tAdRzasambandhena yat pratiyogisambandhi, tadvRttitvAbhAvasyoktatvAt saMyogasAmAnyAvacchinnavaDhyabhAvapratiyogitAyAM mahAnasIyasaMyogatvAdiviziSTAnavacchedyatayA vanyabhAvasya parvatAdau mahAnasIyasaMyogena pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAve'pyavyAptivirahAditi dhyeym| . candrazekharIyAH na, svapratiyogitA yAdRzasambandhAvacchinnA, tAdRzasambandhena yat svapratiyogisaMbaMdhi / tavRttitvAbhAvavAn / yo'bhAvaH, tasya vivakSitatvAt / tathA cAtra parvate vartamAnasya kAlikena vaDhyabhAvasya pratiyogitA saMyogatvAvacchinnasaMyogAvacchinnA / tena saMyogatvAvacchinnasaMyogena tu vaDheradhikaraNaM parvato'pi / tavRttitvavAn / parvatavRttitvaviziSTaH kAlikena vahyabhAvaH iti sAdhyAbhAvo na lakSaNaghaTakaH iti nAvyAptiH / jAtyabhAvasya jAtiniSThA pratiyogitA smvaaytvaavcchinnsmvaayaavcchinnaa| tAdRzasamavAyena jAtyadhikaraNaM ghaTAdiH, na tu jaatiH|| tAdRzaghaTavRttitvAbhAvavAn eva jAtiniSThaH samavAyAvacchinnajAtyabhAvaH iti sAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt naativyaaptiH|| //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 206 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// candrazekharIyA: uttarapakSaH svapratiyogitA yAdazasaMbaMdhAvacchinna hoya tAdazasaMbaMdhathI svapratiyogIno saMbaMdhI je bane, temAM na rahenAro abhAva=tAdazasaMbaMdhathI nirUpitavRttitA-abhAvavALo abhAva levAno che. juo. che parvatamAM je saMyogAvacchinnavabhAva kAlikathI rAkhyo che tenI pratiyogitA e saMyogatva-avacchinnasaMyogAvacchinna nathI. mahAnasIyasaMyogatvAvacchinnasaMyogathI avacchinna nathI. ane saMyogatvAvacchinnasaMyogasAmAnyasaMbaMdhathI to parvatamAM vahni rahelI ja che. ane te parvatathI nirUpita vRttitA A vakyabhAvamAM AvI. eTale te lakSaNaghaTaka ja na banatA ghaTAbhAvAdi dvArA lakSaNa ghaTI jAya. eTale avyApti na Ave. ema jAtimAM samavAyAvacchinnajAtyabhAvanI pratiyogitA samavAyatvAvacchinnasamavAyathI avacchinna che. ane e samavAyathI to jAtimAM jAti rahetI na hovAthI e jAti ghaTAdimAM rahe che. ane tethI jAtimAM rahelA jAtyabhAvamAM tAdazaghaTanirUpitavRttitAno abhAva ja hovAthI koI vAMdho na Ave. sAdhyAbhAva ja lakSaNa ghaTaka bane. mATe ativyApti na Ave. . jAgadIzI -- nanu samavAyAdyavacchinnavahnayabhAvamAdAya dhUmAdAvavyAptivAraNArthamagre sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvena pratiyogitvaM niveshniiyN| tathA ca kapisaMyogavatastAdAtmyena sAdhyatAyAmetadvakSatvAdAvavyAptirbhedamAtrasyaiva svapratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhanaH pratiyogyadhikaraNAprasiddharata Aha-*sambandhi veti / etadeva ghaTayati-*bhavati ceti |-evN pratiyogitAvacchedakasambandhena 'pratiyogisambandhitva'vivakSaNena / / candrazekharIyAH nanu vahnimAn dhUmAt iti atra parvate samavAyAvacchinnavalyabhAvo'sti, tatpratiyogitAvacchedakasamavAyena parvate vahniH na vartate / ato vaDhyabhAvaH svapratiyogyasamAnAdhikaraNo bhavati / tathA cAvyAptiH / ataH tadvAraNArthaM agre'traiva granthe sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnaiva pratiyogitA grAhyA iti vakSyate / arthAt sAdhyatAvacchedakasambandhenaiva kasyacidabhAvo hetvadhikaraNe tenaiva sambandhena svapratiyogyasamAnAdhikaraNo grAhyaH / evaM ca vRkSaH tAdAtmyena kapisaMyogavadvAn / etadvRkSatvAt iti atrAvyAptiH / hetvadhikaraNe ghaTAdibhedasyaiva pratiyogitA sAdhyatAvacchedakasambandhatAdAtmyAvacchinnA, tatpratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhena ghaTapratiyogino'dhikaraNamevAprasiddham / tAdAtmyasambandhena na kasyApi padArthasyAdhikaraNamanubhavasiddhaM "ghaTo ghaTe tAdAtmyena vartate" iti pratyayAbhAvAt / tathA ca tAdAtmyena pratiyogyadhikaraNasyaivAprasiddhyA tavRttitvAbhAvavAn abhAvo ghaTabhedarUpo'pi na grahItuM zakyaH iti kasyApyabhAvasya lakSaNAghaTakatvAt avyAptiH iti cet satyaM, ata eva dIdhitau etadavyAptivAraNArthaM "sambandhi vA" iti proktam / tathAI *ca tAdAtmyena ghaTasambandhI ghaTa eva / tadvRttitvAbhAvavAn ghaTabhedo vRkSe vartate / ata sa eva lakSaNaghaTakaH / tathA ca nAvyAptiH / ghaTasya tAdAtmyenAdhikaraNasyAprasiddhatve'pi tAdAtmyena sambandhI tu prasiddha eva / etadeva dIdhityAM ghaTayati "bhavati ca" ityAdinA / ayamAzayaH evaM pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogisaMbaMdhitvaniveze kRte sati ghaTabhedo'pi lakSaNaghaTako bhavitumarhati / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo : 207 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIiita:99 ***** candrazekharIyA: prazna: parvatamAM samavAyena vahni-abhAva che. A abhAvanI pratiyogitA samavAyAvacchinna che. ane samavAyathI vadhikaraNa vahni-avayavo banaze. ane tannirUpitavRttitA parvatavRtti evA valllabhAvamAM nathI ja. eTale te lakSaNaghaTaka banatA avyApti Ave. A Apatti nivAravA mATe AgaLa sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitA ja levAnA che. eTale samavAyathI vastyabhAva levAya ja nahIM. ane saMyogathI parvatamAM valkyabhAva maLe ja nahIM. mATe vAMdho na Ave. paNa e rIte vicArIe to vRkSaH tAdAtmyana kapisaMyogimAn etakSatvAtmAM avyApti Avaze. kemake ahIM sAdhyatAvacchedaka tAdAtmya hovAthI jo tAdAtmyAvacchinna pratiyogitA levI hoya to bheda ja levo paDe. have dhAro ke etavRkSatvAdhikaraNamAM ghaTabheda laIe to pratiyogitAvacchedaka+sAdhyatAvacchedaka tAdAtmyasaMbaMdhathI pratiyogi=ghaTanuM adhikaraNa ja prasiddha nathI. kemake tAdAtmyathI "koI koInAmAM rahe che." ema vyavahAra thato nathI. Ama adhikaraNa prasiddha ja na hovAthI tadadhikaraNanirUpitavRttitA-abhAvavALo evo abhAva paNa na ja maLe. ane tethI ahIM koIpaNa abhAva lakSaNaghaTaka na banatA avyApti Ave. //////////////////////// uttaraH AthI ja dIddhitimAM adhikaraNa, saMbaMdhi vA lakhela che. tAdAtmyathI adhika2Na bhale prasiddha na hoya. paNa saMbaMdhI to prasiddha che. eTale tAdAtmyathI ghaTano saMbaMdhI ghaTa bane. ane temAM ghaTabheda raheto nathI. eTale ghaTabhedamAM tAdazasaMbaMdhinirupitavRttitA-abhAva maLI jatA te ja lakSaNaghaTaka bane. tethI lakSaNasamanvaya thaI jatA avyApti na Ave. Aja vAta dIiita kare che ke A rIte "pratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyogisaMbaMdhI" evI vivakSA ka2vAthI have bheda paNa "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" tarIke maLI zakaze. je ApaNe joI gayA. jagadIzI na ca tAdAtmyena vastumAtrasyaiva vyApyavRttitvAttAdRzasambandhena sAdhyatAyAM pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAdi - damayuktamiti vAcyam; candrazekharIyAH na ca tAdAtmyena vastumAtrasyaiva vyApyavRttitvAt tatsambandhena yatra sAdhyaM / tatra pratiyogivaiyadhikaraNyAghiTatameva lakSaNaM / tathA ca vRkSe sahajataH ghaTabhedasya prasiddhatvAt lakSaNasamanvaya iti nAvyAptiriti vAcyam / candrazekharIyA: prazna: paNa tAdAtmyasaMbaMdhathI to koIpaNa vastu vyApyavRtti ja hovAnI ane tethI tAdAtmyathI jyAM kapisaMyogavatu kapisaMyogI e sAdhya hoya tyAM to lakSaNamAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada ja na hovAthI ApoApa ja lakSaNa ghaTI javAnuM che. eTale pachI "saMbaMdhi" pada mukavAnI jarUra ja nathI. jAgadIzI -- mUlAdyavacchedena kapisaMyogavadbhedasya vRkSAdau svayamaGgIkArAt tAdAtmyena kapisaMyogavato'pyavyApya-vRttitvAt / siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 208 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // . candrazekharIyA: "vRkSaH zAkhAvacchedena tAdAtmyena kapisaMyogavadvAn vartate / mUlAvacchedena sa eva vRkSa kapisaMyogavadbhedavAn" iti dIdhitikArANAmabhiprAyaH / tathA ca teSAM mate tAdAtmyenA'pi sAdhyasyAvyApyavRttitvAt / tatra pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitameva lakSaNaM vaktavyam / tasya cAvyAptiH / tadvAraNAya ca "sambandhitva" niveza aavshykH| ke candrazekharIyAH uttarapakSa: nA. dIdhitikAra to kapisaMyogavALA vRkSamAM paNa mUlAvacchedana kapisaMyogavabheda mAne che. arthAt emanA mate zAkhAvacchedana vRkSamAM "kapisaMyogavAnuM" tAdAsyathI che. ane mUlAvacchedana te ja vRkSamAM tAdAbhyathI kapisaMyogavabheda che. Ama tAdAbhyathI kapisaMyogavatuM sAdhya paNa avyApyavRtti ja hovAthI tyAM A avyApti dUra karavA "saMbaMdhi" vigere vivakSA jarUrI che. // // // // // // // // // // // // // // // // // __jAgadIzI -- na caivaM 'pratiyogyanadhikaraNahetumanniSThAbhAve'tyagrimaniSkarSe'pyapratIkAra: // // // //// ////// // // candrazekharIyAH na caivaM sati agre kriyamANo yaH pariSkAraH "pratiyogyanadhikaraNahetumanniSThAbhAva" ityAkArakaH / / tatra eSa doSo'pratikAryo bhavati / tathAhi-tatrApi ghaTabhedapratiyoginaH ghaTasya tAdAtmyenAdhikaraNasyaivAprasiddhyA svapratiyogitAvacchedakasAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyadhikaraNahetumanniSThAbhAvasyaivAprasiddhiH bhavati / ghaTasya, tAdAtmyenAdhikaraNaM eva nAsti / tarhi tadanadhikaraNaM tadadhikaraNabhinnArthakaM kathaM ghaTate? tathA cAvyAptiH iti. vaacym| ke candrazekharIyAH praznaH jo Ama kahezo to AgaLa to "pratiyogi-anadhikaraNa evuM je hevadhikaraNa ane temAM vRtti evo abhAva" evo pariSkAra karavAnA che. paNa have to pariSkAra karaze to ya vAMdho Avaze. kemake phityAM paNa kapisaMyogavatyAdhyakasthale lakSaNaghaTaka tarIke bheda ja levo paDaze. to ja sAdhyatAvacchedakatAdAbhyAvacchinna pratiyogitA maLaze. ane te bhedapratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyogInuM anadhikaraNa... ema ja tyAM kahevAnuM raheze. paNa avacchedaka tAdAtmathI to pratiyogInuM adhikaraNa ja prasiddha na hovAthI tyAM pAcho vAMdho Avaze jAgadIzI -- pratiyogitAvacchedakasambandhena ye pratiyogisambandhinAtattadvyaktitvAvacchinnabhedakUTaviziSTahetumadvRttitvasyaiva tatra vktvytvaat| candrazekharIyAH tatrApi pratiyogitAvacchedakasambandhena ye yAvantaH pratiyogisaMbaMdhinaH, teSAM sarveSAM tattadvyaktitvAvacchinnAH ye bhedAH, teSAM bhedAnAM kUTavAn yad hetvadhikaraNaM, tadvRttirabhAvo vAcyaH / pratiyogitAvacchedakatAdAtmyasambandhena ghaTabhedapratiyogighaTasaMbaMdhinaH sarve ghaTAH / teSAM sarveSAM tattadghaTatvAvacchinnabhedakUTavAn etadvRkSaH / tasmin sa ghaTabhedo, vartate iti lakSaNasamanvayAt nAvyAptiH / atra yadi kUTasya vivakSA na kriyate, tadA vahnimAn dhUmAt iAte atrAvyAptiH bhavet / vaqyabhAvapratiyogitAvacchedakasaMyogasambandhena vahanyadhikaraNaM mahAnasaH / tadbhedavAn parvataH / tatra saMyogAvacchinna siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta gujarAtI sarala TIkAo - 209 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// valyabhAvaH kAlikena vartate / tathA ca sAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt avyAptiH / kUTaniveze tu na doSaH, saMyogasambandhena yAvanti vaDhyadhikaraNAni, teSu parvato'pi asti, tasya ca bhedaH parvate na vartate / ataH parvate pratiyogyadhikaraNabhedakUTaM na bhavati iti na sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH iti naavyaaptiH| ke candrazekharIyAH uttara: tyAM pratiyogitAvacchedakatAdAtmasaMbaMdhathI pratiyogIno saMbaMdhI je bane. te tamAme tamAmanA bhedonA samUhathI viziSTa evuM hetUdhikaraNa levAnuM ane temAM rahenAro evo abhAva levAno kapisaMyogavavAnuM etadgakSatvAtumAM ghaTabheda laIe to pratiyogitAvacchedakasAdhyatAvacchedakatAdAbhyasaMbaMdhathI ghaTanA saMbaMdhI 1-2-3 ghaTa banaze. ane hatyadhikaraNa vRkSamAM 1 ghaTavAvacchinnaghaTano bheda, 2-3 ghaTavAvacchinna 2-3 ghaTano bheda che ja. eTale vRkSa e tAdazabhedakUTavAnuM banI jAya che. mATe te vRkSamAM "ghaTabheda" laI zakAya. A rIte lakSaNa ghaTI jatAM avyApti na Ave. ahIM bhedakUTa no niveza eTalA mATe ke jo ema na lakhe ane mAtra tAdRzabhedavatuM.. lakhe. to vahnimAnuM dhUmAtuM sthale valyabhApratiyogitAno avacchedaka saMyogasaMbaMdhathI vatrino saMbaMdhI mahAnasa, catUra laIe ane teono bheda hatyadhikaraNa parvatamAM che. ane te parvatamAM kAlikathI saMyogAvacchinnavalyabhAva che. Ama ahIM valyabhAva ja lakSaNaghaTaka banatA avyApti Ave. paNa bhedakUTano niveza karavAthI vAMdho na Ave. kemake saMyogasaMbaMdhathI vahninA saMbaMdhI tarIke jeTalA che temAM parvata paNa che. ane teno bheda parvatamAM nathI. eTale parvatamAM bhedakUTa na maLe. pariNAme valyabhAva na levAya. paNa ghaTAbhAvAdi dvArA lakSaNa ghaTI jAya. - jAgadIzI -- vastutastu-tAdAtmyasambandhenApi na kasyacit prAguktavyApyavRttitvamato yathAzrutameva sacavA candrazekharIyAH nanu tathApi tAdAtmyena sAdhyasya vyApyavRttitA eva sarvajanaprasiddhA iti tasyAvyApyavRttitvakathanaM, taddvArA cAvyAptiM darzayitvA tadvAraNAya "sambandhi" pada prayojanakathanaM anucitaM pratibhAti iti cet bhavatu nAma: tAdAtmyena "kapisaMyogavat" sAdhyaM vyApyavRtti / tathApi vyApyavRttipadasya dvitIyavyAkhyAnusAreNa tu tadapi sAdhyamavyApyavRtti eva / ataH tatra pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitaM lakSaNameva vAcyam / tasya ca tatra aghaTanAt bhavatyavyAptiH / tadvAraNAya saMbaMdhipadaM iti bhAvitameva prAk / candrazekharIyA: praznaH paNa tAdAtmasaMbaMdhathI paNa vastu avyAkhavRtti che e mAnavAmAM ja koI pramANa nathI ane eTale evA kapisaMyogavatsAdhyaka sthale to pratiyogi-asamAnAdhikaraNa pada ja levAnuM nathI te vinA ja ghaTabhedAdi dvArA lakSaNa ghaTI jatAM koI doSa nathI. mATe dIdhitinA saMbaMdhi vigere khulAsa nakAmA che. ke uttaraH javA do e vAta. vyAkhavRttinI bIjI vyAkhyA pramANe to tAdatyathI kapisaMyogavasAdhya paNa avyAkhavRtti ja uche. ane tethI tyAM pratiyogi-asamAnA. pada levAnuM ja che. ane eTale tyAM AvatI avyApti dUra karavA "saMbaMdhi"padano niveza kiravo jarUrI che. eTale ke kapisaMyogavAnuM bhale ema tAghasyathI vRkSamAM vyApyavRtti hoya paNa vyApyavRttinI bIjI vyAkhyA ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 210 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH11 pramANe to avyApyavRtti ja che. ane tethI upara karelA khulAsAo yogya ja che. / jAgadIzI -- kecittu-"pratiyogyanadhikaraNahetumaniSThAbhAvapratiyogitAyAM yaddharmAvacchinnatva yatsambandhAvacchinnatvo-bhayAbhAva ityAdivakSyamANaniSkarSasya tAdAtmyena sAdhyatAyAM vyabhicAriNyavyAptiH- ata: 'pratiyogyanadhikaraNatvaM' parityajya 'pratiyogyasambandhitva'mavazyaM tatra nivezyamityAzayena sambandhitvamuktam" ityAhuH / / 11 / / ___ candrazekharIyAH atra kecit "pratiyogyanadhikaraNahetvadhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakadharmAvacchinnatvasAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvobhayAbhAvaH, tena dharmeNa tena sambandhena ca tasya sAdhyasya hetuniSThaM sAmAnAdhikaraNyameva vyAptiH" iti atraiva granthe'gre niSkarSaH vakSyate / tatra tAdAtmyena kapisaMyogavadvAn dravyatvAt iti vyabhicAriNi ativyAptiH bhavati / tathA hi atra sAdhyAbhAva eva yadi mIlati, tadaivAtivyAptiH na bhavet / kintu na sa mIlati / kapisaMyogavadbhedapratiyogitAvacchedakatAdAtmyena kapisaMyogavat-pratiyogyadhikaraNasyaivAprasiddhyA tadanadhikaraNaM hetvadhikaraNamapi aprasiddham / ataH sAdhyAbhAvo na grahItuM zakyaH / kintu saMyogena ghaTAbhAvapratiyogitAvacchedakasaMyogasambandhena ghaTAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM parvataH / tadvRttighaTAbhAvapratiyogitAyAM sAdhyatAvacchedakakapisaMyogavatvAvacchinnatvasya sAdhyatAvacchedakatAdAtmyasambandhAvacchinnatvasyApi ca abhAvaH iti ubhayAbhAvo mIlitaH / tathA ca lakSaNaghaTanAt ativyAptiH / ataHatra pratiyogyasaMbaMdhi pratiyogisaMbaMdhibhinnaM hetvadhikaraNaM iti vAcyameva / tathA ca tAdAtmyena kapisaMyogavatsambandhI yaH vRkSaH, tadbhinnaH parvataH / tasmin vartamAnaH kapisaMyogavadbhedaH / tatpratiyogitAyAM kapisaMyogavatvAvacchinnatvasya tAdAtmyAvacchinnatvasya: ca satvAt na ubhayAbhAvo mIlitaH iti naativyaaptiH| evaM ca agre vakSyamANe pariSkAre ativyAptivAraNArtha, saMbaMdhipadamAvazyakaM / ato'tra dIdhitikAreNa "sambandhi vA" iti saMbaMdhipadaM nivezitaM ityapi vadanti / tanna manoramaM / agrimapariSkAragatadoSavAraNAya tatraiva saMbaMdhipadanivezakaraNamucitam / agrimapariSkAragatadoSavAraNAyAtra saMbaMdhipadakathana / nocitaM pratibhAti / icandrazekharIyAH keciH pratiyogi-anadhikaraNa evA hatyadhikaraNamAM rahela abhAvanI pratiyogitAmAM sAdhyatAvacchedaka dharmAvacchinnatvasAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatvobhayAbhAva maLe to e tadharma tatsaMbaMdhathI avacchinna sAdhyanuM sAmAnAdhikaraNya e ja hetumAM rahelI vyApti jANavI. ema AgaLa khulAso karavAno che. have tAdAspena kapisaMyogavadvAn dravyatAtu AvA vyabhicArI sthAnamAM A lakSaNa ativyApta banaze. kemake pratiavacchedakasaMthI pratiyogi-anadhikaraNa levAnuM kahela che. have prati.avacchedaka to tAdAsya ja che. arthAt ahIM kapisaMyogavabheda ja levo paDe. kemake khoTuM sthAna che. paNa tAdAbhyathI to pratiyogi-adhikaraNa ja aprasiddha hovAthI "pratiyogi-adhikaraNabhinna" paNa na levAya. mATe pachI saMyogena ghaTAbhAvAdi levAya. temAM prati,avacchedaka saMyogathI ghaTAnadhikaraNa=ghaTAdhikaraNabhUtalAdithI bhinna evA hevadhikaraNa tarIke parvatAdi ane temAM rahela e ja ghaTAbhAvanI pratiyogitAmAM tAdAbhyAvacchinnatva-kapisaMyogavavAvacchinnatvobhayAbhAva maLI siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 0 211 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 12 **************************************** javAthI lakSaNa ghaTI jAya arthAt ativyApti Ave. te nivAravA mATe tyAM "pratiyogi-asaMbaMdhi" ja kahevuM paDe. ane e AzayathI ja dISitikAre ahIM saMbaMdhipada mukela che. eTale kapisaMyogavatubhedanI pratiyogitAnA avacchedaka tAdAtmyasaMbaMdhathI pisaMyogavanA saMbaMdhI vRkSAdi bane. tabhinna evA hetvadhikaraNa paTAdi bane temAM A saMyogavabheda maLI gayo ane tenI pratiyogitAmAM ubhaya maLI jatA ubhayAbhAva na maLe. ane tethI ativyApti na Ave. uttaraH AmanI vAta khoTI nathI. paNa cheka AgaLanA kalpamAM je saMbaMdhIpadanI jarUra che. tene ahIM kahevAnuM to koI prayojana ja nathI. yukta ja nathI. "Ama pratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI svapratiyoginuM je adhikaraNa ke saMbaMdhI hoya, tannirUpitavRttitAabhAvavALo abhAva lakSaNa ghaTaka tarIke levo." AvA khulAsAthI badhI Apattio dUra thaI jAya che. dIdhiti - tadviziSTasya ca hetvadhikaraNavRttitvaM vAcyaM tena nAvyApyavRttisAdhyakAsaMgrahaH / tadvadvRttibhinnatvantu nArthaH, avyApyavRttisAdhyakavyabhicAriNyatiprasaGgAt / atra 'sAmAnAdhikaraNyavato na tadabhAvavattvaM, pratIteranyathaivopapAditatvA' dityasvarasAt- 'pratiyogivaiyadhikaraNye 'tyAdivizeSaNaM vakSyati, tacca hetvadhikaraNe bodhyaM / 'pratiyogyAnadhikaraNIbhUtahetvadhikaraNavRttyabhAve 'ti punarabhAvAntArthaniSkarSaH / / 12 / / jAgadIzI -- nanu kapisaMyogAbhAvasyApi guNAdau pratiyogyasamAnAdhikaraNatvAt kapisaMyogyetattvAdityAdAvavyAptirata Aha - * tadviziSTasyeti * / pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvaviziSTasyetyarthaH / tathA hetumati vRkSAdau saMyogavadvRttitvAbhAvaviziSTaH saMyogAbhAvo nAstIti nAvyAptiH candrazekharIyAH nanu "pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyoginaH yadadhikaraNaM, tasmin avartamAnaH hetvadhikaraNe vartamAno'bhAvaH" iti uktam / kintu kapisaMyogavAn etadvRkSatvAt iti atrAvyAptiH bhavati / vRkSe mUlAvacchedena yaH kapisaMyogAbhAvaH vartate, sa eva guNe'pi vartate / adhikaraNabhede'pi atyantAbhAvaH eka eva manyate / guNavRttizca: kapisaMyogAbhAvo guNe kapisaMyogasyAbhAvAt svapratiyogyasamAnAdhikaraNa eva / evaM ca sAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt: avyAptiH / ayaM bhAvaH / ekasminneva kapisaMyogAbhAve guNAvacchedena svapratiyogyadhikaraNavRkSAvRttitvaM, mUlAvacchedena ca : hetvadhikaraNavRttitvaM asti iti kapisaMyogAbhAve niruktapratiyogyasamAnAdhikaraNatvasya hetvadhikaraNavRttitvasya ca : //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 212 ////////////////////////////////////////////////// Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ////////// //////////////// dIdhiti: 12 ***** satvAt sa eva lakSaNaghaTakaH / ato'vyAptiH iti cet na, kevalaM zuddhAbhAve pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM hetvadhikaraNavRttitvaM ca nopAdeyam, kintu pratiyogyasamAnAdhikaraNa-viziSTo'bhAva eva hetvadhikaraNavRttitAvAn grAhyaH / tathA ca na avyAptiH / mUlAvacchinnaH kapisaMyogAbhAvaH hetvadhikaraNavRttitAvAn asti, kintu na sa pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaviziSTaH / ataH na sa gRhyate / guNe vartamAnaH kapisaMyogAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaviziSTo'sti / kintu tAdRzo viziSTo'bhAvaH guNe eva vartate / na tu vRkSe iti sa na hetvadhikaraNavRttitAvAn bhavati iti so'pi na gRhyate / itthaM ca sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt nAvyAptiH / ayamatrAzayaH / bhavatu nAma kapisaMyogAbhAvaH guNAvacchedena svapratiyogyasamAnAdhikaraNaH, kintu pratiyogyasamAnAdhikaraNo hetvadhikaraNavRttiH pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaviziSTa evAbhAvo grAhyaH / hetvadhikaraNe vRkSe ca saMyogavadvRttitvaviziSTakapisaMyogAbhAvo'sti / arthAt pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaviziSTakapisaMyogAbhAvo N nAsti / tasmAt nAvyAptiH / candrazekharIyA: pUrvapakSa: kapisaMyogI etavRkSatvAt ahIM ativyApti Avaze. etavRkSatvAdhikaraNa etavRkSamAM mUlAvacchedena je kapisaMyogAbhAva che. te ja abhAva guNamAM rahelo che. kemake adhikaraNo judA hovA chatAM atyantAbhAva to eka ja mAnelo che. eTale guNamAM 2helo kapisaMyogAbhAva e pratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI guNamAM na raheto hovAthI svapratiyogi-asamAnAdhikaraNa che ja. ane e ja abhAva vRkSamAM mUlAvacchedena che. eTale e sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI jAya che. uttarapakSa: pratiyogi-asamAnAdhikaraNyathI viziSTa evo abhAva ja hetvadhikaraNavRtti tarIke levAno. guNamAM vRtti evo kapisaMyogAbhAva svapratiyogi-asAmAnAdhika2NyaviziSTa che. paNa vRkSamAM vRtti evo kapisaMyogAbhAva svapratiyogi-asAmAnAdhikaraNyaviziSTa nathI. ane eTale vRkSavRtti evo tAdyazaviziSTakapisaMyogAbhAva maLato nathI. mATe te lakSaNaghaTaka na bane. eTale avyApti na Ave. jagadIzI -- viziSTanirUpitAdheyatvamapyatiriktamityAzayenedam / yadvA-' tadviziSTasye' tyasya 'hetvadhikaraNe' 'nvayaH tatra ca SaSThyartho'dhikaraNatvaM tena tadviziSTasyAdhikaraNaM yaddhetvadhikaraNaM tadvRttitvamabhAve vAcyamityarthaH / candrazekharIyAH nanu viziSTaM vastu zuddhAdabhinnaM eva iti nyAyAt kapisaMyogAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaviziSTa guNavRtti-kapisaMyogAbhAvarUpa eva / tathA ca yadi kapisaMyogAbhAve hetvadhikaraNavRttitvaM vartate, tadA viziSTAbhAve'pi tat vartate iti hetvadhikaraNavRttiH viziSTAbhAvo'pi bhavati / tasmAt avyAptistadavasthaiva iti cet na, "viziSTaniSThA vRttitA zuddhaniSThavRttitvAt bhinnaiva" ityabhiprAyeNa idaM jJeyam / tathA ca zuddhe kapisaMyogAbhAve eva hetvadhikaraNavRttitA: vartate, na tu viziSTe kapisaMyogAbhAve iti hetvadhikaraNavRttiH na viziSTAbhAvo bhavati / ataH sAdhyAbhAvasyaH siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 0 213 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH12 //// //// // // // // // // // // // // // // //// //////// ////// // //// //// //// // //// //////// // //// lakSaNAghaTakatvAt nAvyAptiH / jAgadIzyAM "viziSTanirUpitAdheyatvamapi" ityatra apipadaM prAmAdikaM / "idaM" padAnantarabhAvi vA / nanu viziSTaM yadi zuddhAdabhinnam, tadA zuddhaniSThA vRttitA viziSTaniSThavRttitArUpA kathaM na bhavet? tathA ca. viziSTAbhAve'pi hetvadhikaraNavRttitA varteta eva iti punaravyAptiH iti cet na, evamapi viziSTanirUpitAdhikaraNatA tu zuddhanirupitAdhikaraNatvAt bhinnaiva sarveSAmabhimatA / tathA ca dIdhityAM "tadviziSTasya hetvadhikaraNavRttitvaM "iti. yo granthaH, tatra tadviziSTasya vRttitAyAmanvayo na kartavyaH kintu hetvadhikaraNe krtvyH| SaSThIvibhaktistu adhikaraNatvArthikA / tathA ca tadviziSTAdhikaraNaM yad hetvadhikaraNaM, tasmin vartamAno'bhAva eva lakSaNaghaTakatvenAbhipretaH iti mantavyam / pratiyogivaiyadhikaraNyaviziSTAbhAvAdhikaraNaM yat hetvadhikaraNaM, tasmin vartamAno'bhAva iti phalitArthaH / / pratiyogivaiyadhikaraNyaviziSTatvaM ca abhAve svapratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdhikaraNanirUpitavRttitA'bhAvavatvam / evaM ca nAvyAptigandho'pi / tathA hi-kapisaMyogAbhAvaH 'svapratiyogitAvacchedakasamavAyasambandhena kapisaMyogatvAvacchinnakapisaMyogasya yad adhikaraNaM vRkSaH,' tannirUpitavRttitAvAn asti / ataH kpisNyogaabhaavH| pratiyogivaiyadhikaraNyaviziSTo na bhavati / tathA ca na sa lakSaNaghaTakaH iti ghaTAdyabhAvamAdAya lkssnnsmnvyH| ke candrazekharIyA: praznaH viziSTa e zuddhathI abhinna mAnela che. eTale guNamAM rahelo je kapisaMyogAbhAva kapisaMyogAdhikaraNa-avRttitvathI viziSTa che. ane je vRkSamAM mUlAvacchedana zuddha kapisaMyogAbhAva che. te be ya eka ja hovAthI vRkSamAM kapisaMyogAdhikaraNa-avRttitva=pratiyogi-asamA viziSTa evo kapisaMyogAbhAva rahelo ja che" ema kahI zakAya. eTale avyApti ubhI ja rahevAnI. ke uttaraH viziSTaniSTha evI AdheyatA=vRttitA e zuddha niSTha evI vRttitAthI judI ja che. e Azayane laIne ahIM vAta karI che. eTale mUlAvacchinna evA kapisaMyogAbhAvamAM je vRkSavRttitA che. te kapisaMyogAdhikaraNaavRttitvaviziSTa evA kapisaMyogAbhAvamAM rahelI guNAdivRttitA karatA judI ja che. ane eTale ja zuddhakapisaMyogAbhAvamAM bhale vRkSavRttitA hoya paNa viziSTamAM rahelI vRttitA karatA judI ja mAnelI che. Ama te viziSTa-abhAva to vRkSavRtti tarIke laI zakAto ja nathI. ane zuddhakapisaMyogAbhAva e kapisaMyogAdhikaraNavRtti che. eTale te paNa na levAya. kemake ahIM to pratiyogiasamA sthaviziSTa evo ja abhAva hatyadhikaraNavRtti tarIke levAno che. Ama sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na banatA ativyApti na Ave. jAgadIzImAM je ". viziSTanirUpitAdheyatvamapi' mAM 'api" zabda che te nakAmo che. athavA 'ida pachI joDavo. ? praznaH viziSTa+zuddha jo eka che to pachI temAM rahelI vRttitA judI zI rIte manAya? ane tethI zuddha kapisaMyogAbhAvamAM rahelI vRkSavRttitA e guNaniSTha-viziSTakapisaMyogAbhAvamAM paNa che. eTale prati.asamA sthaviziSTa evo guNavRttikapisaMyogAbhAva hatyadhikaraNavRtti tarIke maLI jatA avyApti Ave ja. uttaraH javA do e vAta. "tadviziSTasya hetvakiraNavRttitva vAgyam" e paMktino "tadraprati.asamAya tenAthI viziSTa evo abhAva hatyadhikaraNavRtti levo." ema artha na karavo. je atyAra sudhI karatA hatA. paNa tidviziSTAdhikaraNa evuM hevadhikaraNa levuM. ane temAM vRtti evo abhAva levo. ahIM "taviziSTasya" emAM SaSThI vibhakti che. teno artha "adhikaraNatva" thAya. eTale tadviziSTAdhikaraNe hatyadhikaraNe ema artha nIkaLe //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 214 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH12 taviziSTAdhikaraNa yak hatyadhikaraNa tavRtti evo abhAva ema artha thayo. arthAt pratiyogiadhikaraNavRttitvAbhAvaviziSTa evA je abhAvanuM adhikaraNa hatyadhikaraNa bane, temAM rahelo te abhAva lakSaNaghaTaka bane. Ano niSkarSa e ke je abhAva lakSaNaghaTaka tarIke levo hoya te abhAvanI pratiyogitAnA avacchedakasaMbaMdhathI pratiyogitAvacchedakadharmAvacchinna evA pratiyogInuM je adhikaraNa hoya. tatrirUpitavRttitAabhAvavALA evA je abhAvanuM adhikaraNa hatyadhikaraNa bane. temAM rahelo te abhAva lakSaNaghaTaka gaNAya. jo tame kapisaMyogAbhAvane lakSaNaghaTaka banAvo cho to ta--tiyogitAvaccha dakasaMyogasaMbaMdhathI kapisaMyogatvAvacchinnakapisaMyoganuM adhikaraNa vRkSa ja banaze. ane vRkSanirUpitavRttitA to kapisaMyogAbhAvamAM che ja. eTale tAdazavRttitA-abhAvavAnuM A kapisaMyogAbhAva nathI maLato. mATe e lakSaNaghaTaka na bane. paMratu ghaTAbhAvapratiyogitA-avacchedakasaMyogasaMbaMdhathI ghaTavAvacchinnaghaTanuM adhikaraNa bhUtala che. ane bhUtalanirUpitavRttitA vRkSavRtti evA ghaTabhAvamAM nathI. eTale tAdazavRttitA-abhAvavALA evA ghaTAbhAvanuM adhikaraNa he-dhikaraNa vRkSa che. Ama ghaTAbhAva lakSaNaghaTaka maLI jatAM avyApti na Ave. jAgadIzI -- yadyapi pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM' hetuvizeSaNIkRtya pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaviziSTo yo hetustadadhikaraNavRttyabhAvasya pratiyogitAnavacchedakatvavivakSayaiva 'saMyogI etattvA'dityAdau nAvyAptisambhavaH vRkSasya pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchinnahetvadhikaraNatvAbhAvAt candrazekharIyAH atra mathurAnAthA: pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM hetuvizeSaNaM kartavyam / tathA ca pratiyogyasAmAnAdhikaraNyaviziSTo yo hetuH, tadadhikaraNavRttirabhAva eva grAhya iti phalitArthaH / vRkSatvahetuH kapisaMyogAbhAvapratiyogikapisaMyoga-samAnAdhikaraNo'sti / na tu asamAnAdhikaraNaH / ataH na sAdhyAbhAvo grahItuM zakyaH, kintu ghaTAbhAva eva / tatpratiyogighaTAsamAnAdhikaraNa eva vRkSatvahetuH / tasmAt ghaTAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt nAvyAptiH iti cit vattA candrazekharIyAH mathurAnAtha: "pratiyogi-asamAnAdhikaraNa" ene hetunuM ja vizeSaNa karI daIe to ya vAMdho na Ave. pratiyogi-asamAnAdhikaraNa evA hetunA adhikaraNamAM vRtti je abhAva tenI pratiyogitAno anavacchedaka... AvuM lakSaNa bane. kapisaMyogAbhAvano pratiyogI kapisaMyoga che vRkSatva to kapisaMyogasamAnAdhikaraNa che. eTale prati. asamAnAdhikaraNa hetu na maLatA A abhAva na levAya. ghaTAbhAvapratiyogighaTa-asamAnAdhikaraNa evuM vRkSatva ane vRkSatvAdhikaraNa vRkSamAM vRtti evA te ghaTAbhAvanI pratiyogitAno anavacchedaka kapisaMyogatva maLe. Ama lakSaNa ghaTI jAya. jAgadIzI -- tathA'pi 'karmaNi ca saMyogAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNa' ityagrimamUlasvarasena hetusamAnAdhikaraNA-bhAvasyaiva vizeSaNaM pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM'dalamata etAvAn prayAsa ityavadheyam / / //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// // siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 215 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 12 * candrazekharIyAH tad yadyapi yuktaM / tathApi atraiva granthe "karmaNi ca saMyogAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNa" iti vakSyate / tena ca pratiyogyasamAnAdhikaraNatvaM abhAvasyaiva vizeSaNaM granthakRtAM abhipretam iti jJAyate / anyathA "karmaNi ca hetuH pratiyogyasamAnAdhikaraNa" ityAdi eva ucyeta / ataH granthakArasya hetau asya vizeSaNasyAnabhimatatvAt mathurAnAthanirUpaNaM parityajyate'smAbhiH / candrazekharIyA: uttarapakSa: tamArI vAta Ama to sAcI che. paNa AgaLa A ja granthamAM dIddhitimAM "karmaNi phreMca saMyogAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNa" ema lakhavAnA che." AmAM "saMyogAbhAva=sAdhyAbhAva e karmamAM pratiyogi-asamAnAdhikaraNa che." ema lakhela che. arthAt saMyogAbhAvane ja pratiyogi-asamAnAdhikaraNa tarIke kahela che. eTale dIdhitikArane prati asamANya vizeSaNa abhAvanuM ja banAvavuM che. eTale e vizeSaNa hetunuM banAvavAnI tamArI vAtamAM granthakArane asvarasa ja che. ane mATe ja emanA matane anusaravA ame A laMbANa karela che. ahIM pha2I bheda joI laIe ke hetvadhikaraNavRtti-pratiyogi-asAmAnAdhikaraNyaviziSTa-abhAva ema prathama artha karyo. emAM zuddhasAdhyAbhAvamAM hetvadhikaraNavRttitA che ane viziSTasAdhyAbhAvamAM hetvadhikaraNa vRttitA nathI. kemake vRttitA zuddha+viziSTamAM judI mAnI che. eTale je zuddhasAdhyAbhAva hetvadhikaraNavRttitAvAnu che. te *viziSTa rUpe na hovAthI te na levAya. ane je viziSTAbhAva guNAdimAM che. temAM hetvadhikaraNavRttitA nathI. eTale sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na bane. paraMtu beyamAM vRttitA eka mAne to to viziSTAbhAvamAM paNa hetvadhikaraNavRttitA zuddhasAdhyAbhAvaniSTha AvI ja gaI. eTale vAMdho Ave. mATe teno artha badalyo ke pratiyogiasAmAnAdhikaraNyaviziSTa-abhAvAdhikaraNa yat hetvadhikaraNa tavRtti evo abhAva levo. ane teno spaSTa artha paNa upara joyo. jenA dvArA avyApti nIkaLI jAya che. jagadIzI -- nanu bhedasya vyApyavRttitayA pratiyogisamAnAdhikaraNabhinnatvoktau ca prAguktAvyAptivAraNasambhave 'tadviziSTasye' tyAdikaM viphalamata Aha- * tadvadvRttIti* / - pratiyogimadvRttibhinnatvamityarthaH / *ati| -'JasvarasAhityanvayaH *na taddamAvavattvamiti| -tathA 4 'saMyogI sattvA' dityAdAvativyAptiriti bhAvaH / //////////// candrazekharIyAH nanu tathApi bhedo vyApyavRttirasti / ataH "pratiyogisamAnAdhikaraNabhinnaH yaH hetvadhikaraNavRttirabhAvo.. ityAdinaivAvyAptinirAsaH saMbhavati / yataH kapisaMyogAbhAvo yadi guNe pratiyogisamAnAdhikaraNabhinno manyate tadA sa eva kapisaMyogAbhAvo vRkSe pratiyogisamAnAdhikaraNo'sti, na tu tadbhedavAn / tathA ca ekasminneva kapisaMyogAbhAve vRkSAvacchedena pratiyogisamAnAdhikaraNabhedAbhAvo guNAvacchedena ca tAdRzabhedo varteta / evaM cAyam bhedo'vyApyavRttirbhavet / na ca tdissttm| ataH na kapisaMyogAbhAvaH pratiyogisamAnAdhikaraNabhinno manyate / tathA ca na sa lakSaNaghaTakaH / ato'bhAvAntaraM AdAya lakSaNaghaTanAt naavyaaptiH| ataH tadviziSTasya hetvadhikaraNavRttitvaM ... ityAdi nirUpaNaM viphalameva, tadddvinaiva ////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 216 ////////////////// //////////////////// ////// Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH12 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// lakSaNasamanvayasaMbhavAt iti cet na, evaM yadi pratiyogyasamAnAdhikaraNapadaM pratiyogisamAnAdhikaraNa-bhinnArthaka pratiyogimavRttibhinnAparArthakaM manyeta, tadA'vyApyavRttisAdhyake vyabhicAriNi hetau ativyAptiH bhavet / tathAhisaMyogI satvAt iti atra sattAdhikaraNe guNe vartamAnaH saMyogAbhAvaH pratiyogisamAnAdhikaraNabhinno yadyapi bhavati, tathApi vRkSAdau vartamAnaH sa eva saMyogAbhAvaH pratiyogisamAnAdhikaraNo bhavati / bhedasya vyApyavRttitvAt saMyogAbhAvaH / pratiyogisamAnAdhikaraNabhedavAn na zakyate gaNayituM / tasmAt na sa lakSaNaghaTakaH / ato'bhAvAntaramAdAya lakSaNaghaTanAt ativyAptiH bhavet / tasmAta nedaM nirUpaNaM yuktaM / candrazekharIyA: praznaH bheda e vyApyavRtti che. eTale pratiyogisamAnAdhikaraNabhinna evo hatyadhikaraNavRtti abhAva evo artha karavAthI ja avyApti nIkaLI jAya. kemake guNavRttikapisaMyogAbhAva ane vRkSavRtti evo kapisaMyogAbhAva be ya eka ja che. have jo guNavRttikapisaMyogAbhAva e pratiyogisamAnAdhikaraNathI bhinna=bhedavAnuM mAnIe to vRkSavRtti e ja kapisaMyogAbhAva e pratiyogisamAnAdhikaraNa che Ama eka ja kapisaMyogAbhAvamAM guNAvacchedana prati samAnAdhikaraNabheda ane vRkSAvacchedana pratiyogisamAnAdhikaraNabhedano abhAva mAnavo paDe. Ama to bheda avyAkhavRtti banI jAya. e mAnya na hovAthI kapisaMyogAbhAvamAM A bheda raheto ja nathI ema nakkI thAya. eTale pratiyogisamAnAdhikaraNabhinna=bhedavAr tarIke kapisaMyogAbhAva levAya ja nahIM. eTale avyApti na Ave. ane eTale pratiyogi-asAmAnAdhikaraNyaviziSTanI hatyadhikaraNamAM vRttitA ityAdi khulAsAo karavAnI ja koI jarUra nathI. uttaraH nA. pratiyogi-asamAnAdhikaraNa=pratiyogisamAnAdhikaraNabhinna=pratiyogimavRttibhinna evo artha na karAya. kemake emAM avyApyavRttisAdhyaka evA vyabhicArI sthAnamAM ativyApti Ave. te A pramANe saMyogI satvAt ahIM sattAdhikaraNa guNAdimAM saMyogAbhAva maLe che. paNa A saMyoga to vRkSAdimAM rahelo che ane tyAM A saMyogAbhAva rahelo che. AthI A saMyogAbhAva e dravyAvacchedena to pratiyogisaMyogasamAnAdhikaraNa ja che. ane tethI guNavRtti evo paNa saMyogAbhAva e pratiyogi [saMyoga]samAnAdhikaraNabhinna tarIke to na ja levAya. bheda vyApyavRtti che. eTale bIjA abhAvane laIne lakSaNasamanvaya thaI jatA ativyApti Ave. ? jAgadIzI -- nanu 'saMyogAbhAve guNe na saMyogasAmAnAdhikaraNya'miti pratItibalAdeva guNAvacchedena saMyogAbhAve pratiyogisAmAnAdhakaraNyAbhAvasattvAnnAtivyAptirata Aha *pratIteriti / -uktapratItistu saMyogAbhAvaniSThasya saMyogasAmAnAdhikaraNyasyAvacchedakatvAbhAvameva guNAdau saMyogAnadhikaraNIbhUtaguNavRttitvameva vA saMyogAbhAvAdAva-vagAhata ityarthaH tathA cAtivyAptistadavasthaiveti bhAvaH / vakSyati mUlakAraH / tacca tdpi| * *hetvadhikaraNa iti |-ten kapisaMyogAbhAvasya pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchedakIbhUtaguNAdyavacchinnatve'pi kapisaMyogyetattvA'dityAdau nAvyAptiriti bhaavH| siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 2017 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH12 . candrazekharIyAH nanu "saMyogAbhAve guNe na saMyogasAmAnAdhikaraNyam" iti pratItibalAdeva saMyogAbhAvaH guNAvacchedena pratiyogisAmAnAdhikaraNyAbhAvavAn prasiddho bhavati / tasmAt tasyaiva lakSaNaghaTakatvAt nAtivyAptiriti cet na, saMyogAbhAvo vRkSAvacchedena svapratiyogimavRttisvarUpo bhavati / ataH tatra svapratiyogimavRttibhedo guNAvacchedenA'pi na zakyate gaNayituM / yA tu pratItirbhavati tasyAstu ayamarthaH-"guNaH saMyogAbhAvaniSThasya saMyogasAmAnAdhikaraNyasyAnavacchedaka" iti / yadivA "saMyogAbhAvaH saMyogAnadhikaraNIbhUtaguNe na vartate" iti / na tu "saMyogAbhAvaH guNe saMyogasAmAnAdhikaraNyAbhAvavAn" iti / tathA ca noktapratItyApi sAdhyAbhAvaH pratiyogyasamAnAdhikaraNasvarUpaH sidhyati iti na sa lakSaNaghaTako bhavati / tasmAt ativyAptiH bhavatyeva / ata eva niruktalakSaNe'svarasAda pratiyogivaiyadhikaraNya ityAdi vizeSaNaM vakSyati granthakAraH / tacca vizeSaNaM hetvadhikaraNe bodhyaM na tu abhAve / tathA ca kapisaMyogavAn / etavRkSatvAt ityAdau kapisaMyogAbhAvasya guNAvacchedena pratiyogivaiyadhikaraNye'pi na ksstiH| kapisaMyogAbhAvapratiyogikapisaMyogasyAdhikaraNameva vRkSaH, na tu anadhikaraNaM iti na sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH tathA ca nAvyAptiH iti bhAva: | icandrazekharIyA: praznaH pratiyogisamAnAdhikaraNabhinna=pratiyogimavRttibhinna e ja artha karelo che. have "saMyogAbhAve gue=guNAvacchedana na saMyogasAmAnAdhikaraNyamasti "e pratIti thAya che. eTale guNavRtti saMyogAbhAva e saMyogavavRttibhinna tarIke ja pratIta thAya che. mATe ene lakSaNaghaTaka tarIke laI ja zakAya che ane tethI ativyApti na Ave. ra uttaraH A pratItino artha to bIjI rIte paNa ghaTI zake che. "guNa e saMyogAbhAvamAM rahelA saMyogasAmAnAdhikaraNyano avacchedaka nathI" ema mAnI zakAya. eTale guNavRtti saMyogAbhAva e saMyogavavRttibhinna tarIke siddha na thavAthI ativyApti ubhI ja rahevAnI. athavA to A pratItino bIjo artha e paNa laI zakAya ke "saMyogAbhAva e saMyogAnadhikaraNa evA guNamAM rahela che." bhale e artha laIe. to ya saMyogAbhAva e saMyogavad-vRttibhinna tarIke to siddha thato ja nathI. eTale sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka na banatA ativyApti ubhI to rahe ja. eTale ja A karelA nirUpaNamAM mUlakArane paNa asvarasa che ja. ane mATe ja AgaLa teo pratiyogivyadhikaraNa e hevadhikaraNanuM vizeSaNa banAvavAnA che. ahIM pratiyogivyadhikaraNa= pratiyogi-anadhikaraNa evo karavo. Ama karavAthI ativyApti na Ave. kemake saMyogAbhAvapratiyogisaMyogAnadhikaraNa evo guNa ane temAM saMyogAbhAva maLI jatA sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI gayo. e rIte kapisaMyogI etatvamAM paNa vAMdho na Ave. bhale tyAM guNAvacchedana kapisaMyogAbhAva e pratiyogivyadhikaraNa banato hoya to paNa hatyadhikaraNa vRkSa to kapisaMyogAdhikaraNa ja hovAthI sAdhyAbhAva e lakSaNa ghaTaka banavAno nathI. mATe AvyApti na Ave. ? jAgadIzI -- nanu hetvadhikaraNe pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchedakAvacchinnatvaM - pratiyogisAmAnAdhikaraNyAnavaccheda-kIbhUtahetvadhikaraNavRttitvamiti yAvat tacca vyApyavRtteravacchedakatvavirahAdaprasiddhaM gurutaraJcetyata siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 0 218 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH12 di-pratiyoniyaraLamUrtAiA2A. candrazekharIyAH nanu hetvadhikaraNe pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchedakAvacchinnatvaM pratiyogisAmAnAdhikaraNyAnavacchedakIbhUtahetvadhikaraNavRttitvaM iti phalitam / tacca vyApyavRttisAdhyakasthale na saMbhavati / yataH tatra pratiyogisAmAnAdhikaraNyasya *vyApyavRttitvAt tadavacchedakasyaivAprasiddhyA tadanavacchedakamapi aprasiddhaM / ataH tatra idaM lakSaNaM kathaM ghaTeta? evamapi gurutaraM idaM nirUpaNaM iti cet tarhi pratiyogyanadhikaraNIbhUtahetvadhikaraNavRtyabhAva ityeva mUlagranthe'bhAvAntarasya niSkarSo vAcyaH / ayamAzayaH / pUrvapakSasya pratiyogivaiyadhikaraNyaM yadyapi hetvadhikaraNavizeSaNameva abhimatam / tathApi, yadi pratiyogivaiyadhikaraNyaM pratiyogisAmAnAdhikaraNyAnavacchedakatvarUpaM / yathA guNaH kapisaMyogAbhAvaniSThasya pratiyogisAmAnAdhikaraNyasyAnavacchedako bhavati sa eva guNaH sattAdhikaraNamapi iti tatra sAdhyAbhAvasya lakSaNaghaTakatvAt / nAtivyAptiH / tadA tu pratiyogisAmAnAdhikaraNyasya vyApyavRttitvAt tadavacchedakasyaivAprasiddhyA'prasiddhaM bhavet / kenacit matena tasya prasiddhAvapi gauravadoSastu durvAraH ityato nedamucitaM bhavatkRtaM pratiyogivaiyadhikaraNyapadArthanirUpaNam iti / tatra uttarapakSaH kathayati / kevalaM pratiyogyanadhikaraNaM yad hetvadhikaraNaM ityeva vaktavyaM arthAt pratiyogyasAmAnAdhikaraNya pratiyogyanadhikaraNatvarUpameva na tu niruktasvarUpaM / ataH na gaurvaadidossaavkaashH| candrazekharIyA praznaH Ano artha e ke hatyadhikaraNa e pratiyogitaiyadhikaraNyAvacchedaka hovo joIe. ane A "pratiyogivaiyadhikaraNya=pratiyoginA adhikaraNamAM rahela je pratiyogyabhAva, temAM rahelI vRttitAnuM anavacchedakatva." Avo jo artha karo to pratiyogivaiyadhikaraNyAvacchedakathI avacchinna evo abhAva hevadhikaraNamAM philevAno raheze. eTale ke "pratiyogitAmAnAdhikaraNyAnavacchedaka evuM je hatyadhikaraNa, temAM vRtti evo abhAva evo artha thaze. eTale ke svapratiyoginuM je adhikaraNa hoya, abhAvamAM rahelI tAdazAdhikaraNAnirUpitavRttitAnuM anavacchedakatva he-dhikaraNamAM hovuM joIe. e ja "pratiyogivaiyadhikaraNya" svarUpa che. jemake kapisaMyogAbhAvapratiyogIkapisaMyoganuM adhikaraNa vRkSa che. kapisaMyogAbhAva tenAthI nirUpitavRttitAvALo che. e vRttitAnI avacchedakatA hevadhikaraNa-vRkSamAM che. eTale ahIM kapisaMyogAbhAvane laIne vRkSa e pratiyogivyadhikaraNa banatuM nathI. mATe ghaTAbhAvAdi dvArA lakSaNa samanvaya thaI jAya. paNa Avo artha karazuM to vyApyavRttisAdhyano avacchedaka to koI na hoya eTale tyAM to AvuM anavacchedaka hatyadhikaraNa paNa aprasiddha banaze. ane vaLI AmAM gaurava paNa ghaNuM che. uttara: "pratiyogi-anadhikaraNa evuM je hatyadhikaraNa temAM vRtti evo abhAva "ATalo ja artha karavAno che. eTale pachI koI doSa rahetA nathI. A artha AgaLa batAvI ja gayA. paraMtu "dIdhitimAM A paMkti zA mATe mukI?" te mATe A khulAsAo karelA che. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 219 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 dIdhiti nanu pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yasya kasyacit,- tatsAmAnyasya; pratiyogitAvacchedakayatkiJcidavacchinnasya vA, ___ - anadhikaraNatvamuktam? Aye - avyApyavRttisAdhyakAvyAptiH, ekapratiyogyadhikaraNasyApi tadvayaktyantarAnadhikaraNatvAt, dvitIye-'saMyogasAmAnyAbhAvavAn, - 'dravyatvAbhAvavAn,- vA sattvA'dityAdAvativyAptiH, sAdhyAbhAvavato dravyasya tatpratiyogisaMyogavizeSAbhAvavattvAt, nityatvAdiviziSTadravyatvAbhAvAtmaka-tatpratiyogino'dhikaraNatvAcca, - svAbhAvAbhAvAtmakasya, - - viziSTasyApi dravyatvasya dravyatvAnatirekAt / jAgadIzI -- *kasya ciditi / -'anadhikaraNatva'miti prennaanvyH| *ta vyaktyantareti / prtiyogivyktyntretyrthH| svamate saMyogasAmAnyAbhAvasya kevalAnvayitvAttatsAdhaka-sattAdikaM saddheturevAtaH sAdhyAntaramAha-*dravyatvAbhAveti / candrazekharIyAH nanu "pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yasya kasyacit pratiyogino'nadhikaraNaM hetvadhikaraNaM" iti yadi ucyate, tadA tu kapisaMyogI etavRkSatvAt iti atra tthaivaavyaaptiH| kapisaMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakakapisaMyogatvAvacchinnasya bhUtalavRttikapisaMyogasya pratiyogisvarUpasyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM bhavatyeva etavRkSaH iti sAdhyAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt avyAptiH / tadvAraNAya yadi tAdRzapratiyogisAmAnyasyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM grAhyaM kapisaMyogatvAvacchinnasya zAkhAvRttikapisaMyogasyAdhikaraNaM vRkSaH bhavati / tathA ca kapisaMyogasAmAnyasyAnadhikaraNaM, hetvadhikaraNaM nAsti iti sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt nAvyAptiriti ucyate, tadA saMyogAbhAvavAn satvAt iti atrAtivyAptiH bhavet / atra sattA dravye'pi vartate, tatra tu saMyogasya satvAt ayaM vyabhicArI hetuH / kintu tathApi // //// // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// // siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo 220 // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti:13 sAdhyAbhAvo na niruktarItyA lakSaNaghaTakaH saMbhavati / tathA hi-saMyogAbhAvAbhAvaHsaMyogarUpa evAtra sAdhyAbhAvaH / sa ca satvAdhikaraNe dravye eva vartate, na tu guNAdau / saMyogAbhAvAbhAvasya pratiyoginastu saMyogavizeSAbhAvAH / sarvasmin dravye saMyogavizeSAbhAvA vartanta eva iti kimapi dravyaM saMyogAbhAvAbhAvapratiyogisaMyogAbhAvasAmAnyAnadhikaraNaM na bhavati iti sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayo bhavati iti ativyAptiH bhvti| / na ca dIdhitikAramate saMyogasAmAnyAbhAvasya kevalAnvayitvAt satvahetuH avyabhicArI eva / tathA ca atra lakSaNagamanaM iSTaM iti nAtivyAptidAnaM saMgatamiti vAcyam tathApi dravyatvAbhAvavAn satvAt iti atrAtivyAptirbhavet / satvAdhikaraNe dravye eva dravyatvAbhAvAbhAvo dravyatvasvarUpo vidyate, tasya pratiyogI yathA dravyatvAbhAvaH, tathaiva nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvo anityaghaTAdivRttitvaviziSTa-dravyatvAbhAvo'pi ca bhavati / viziSTasya zuddhAnatirekAt / tatra gaganAdau nitye dravye anityavRttitvaviziSTadravyatvasya abhAvaH vartate / anitye ghaTAdau nityavRttitvaviziSTadravyatvasyAbhAvo , vartate / evaM ca sarvANi dravyANi hetvadhikaraNIbhUtAni dravyatvAbhAvAbhAvasya viziSTadravyatvAbhAvAtmakapratiyoginaH adhikaraNIbhUtAni eva / na kimapi dravyaM sarveSAM viziSTadravyatvAbhAvazuddhadravyatvAbhAvAdipratiyoginAmanadhikaraNaM iti atra sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt ativyAptiH / candrazekharIyAH pUrvapakSa: amArA traNa vikalpo che. (a) pratiyogitAvacchedakAvacchinna evA ekAda-bena anadhikaraNa evuM hatadhikaraNa levAnuM? (b) pratiyogitAvacchedakAvacchinna tamAme tamAmanuM anadhikaraNa evuM hatyadhikaraNa levAnuM? (c) koIpaNa ekAda pratiyogitAvacchedakathI avacchinna evA tamAmanuM anadhikaraNa levAnuM? jo (a) mAnazo to kapisaMyogavAnuM etadravrukSatvamAM AvyApti Avaze. kapisaMyogatvAvacchinna evA ekAda kapisaMyoga tarIke to bhUtalavRtti kapisaMyoga paNa levAya. ane tenuM anadhikaraNa vRkSa banI jatA sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka bane. praznaH (b) lezuM. kapisaMyogavAvacchinnamAM to vRkSavRtti kapisaMyoga paNa Ave. tenuM anadhikaraNa vRkSa na bane. mATe sAdhyAbhAva na levAya, ghaTAbhAvAdi dvArA lakSaNa ghaTI jAya. pUrvapakSaH to pachI saMyogasAmAnyAbhAvavAnuM satvA, mAM ativyApti Ave. sattAdhikaraNa evA dravyamAM ja sAdhyAbhAva=saMyogAbhAvAbhAvasaMyoga maLavAno. paNa eno pratiyogI saMyogavizeSAbhAva to dravyamAM tattaravayevAcchedana maLI ja javAno che. eTale dravya paNa pratiyogisAmAnyAnadhikaraNa nathI banatuM. mATe sAdhyAbhAva lakSaNaghaTaka nahIM bane. eTale ativyApti Ave. ke praznaH vAha! dIdhitimate to saMyogasAmAnyAbhAva badhe ja rahelo hovAthI A sthAna sAcuM ja che. mATe emane to lakSaNagamana iSTa ja che. pUrvapakSa: to paNa dravyavAbhAvavat satvAt ahIM ativyApti Avaze. kemake sattAdhikaraNa evA ghaTAdi to //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 221 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// anitya che. temAM dravyavAbhAvAbhAva=dravyatva rahe che kharuM. paNa nityatvaviziSTadravya e ghaTAdimAM na rahe. arthAt ghaTAdimAM nityatvaviziSTadravyavAbhAva che ja. ane A viziSTadravyatvAbhAva e zuddhadravyavAbhAva rUpa ja hovAthI dravyavAbhAvAbhAvanA pratiyogI tarIke dravyavAbhAvanityatvavidravyavAbhAva be ya bane che. temAM ghaTAdi to nityatvaviziSTadravyavAbhAvAdhikaraNa hovAthI ghaTAdi e pratiyogisAmAnyanA anadhikaraNa tarIke nathI maLatA. pariNAme pAchI ativyApti Ave. jAgadIzI -- yadyapi dravyatvAbhAvasya vyApyavRttitvAttatsAdhyake pratiyogivaiyadhikaraNyApravezAdidamasaGgatam; . candrazekharIyAH nanu dravyatvAbhAvasya vyApyavRttitvAt pratiyogivaiyadhikaraNyAghaTitameva lakSaNamatra vAcyam / tathA caI satvAdhikaraNe dravye dravyatvAbhAvAbhAvasya vartamAnatvAt sahajataH eva sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH iti nAtivyAptiH / / dravyatvAbhAvaH svAdhikaraNe guNAdau vartamAnasya svarUpeNa ghaTAbhAvasyApratiyogyasti / ataH na sa vyApyavRttireva iti cet / candrazekharIyA praznaH paNa dravyavAbhAva e vyApyavRttipadanI pahelI vyAkhyA pramANe vyAyavRtti che. eTale tyAM pratiyogivyadhikaraNa zabda mukavAno ja nathI. ane tethI sattAdhikaraNa ghaTAdimAM dravyavAbhAvAbhAva=dravyatva sahaja rIte ja maLI jatA koI doSa raheto nathI. ativyApti na Ave. . jAgadIzI -- na cAtra kAlikasambandhAvacchinnadravyatvAbhAvaH sAdhyA, sa ca guNAdyavacchedena kAla evAvyApyavRttiriti vAcyam; tathA sati tasya kevalAnvayitvAttatsAdhyakasattvAdeH saddhetutvena tatrAtivyAptarUpanyAsAnaucityAt candrazekharIyAH na, atra kAlikAvacchinnapratiyogitAkadravyatvAbhAva eva svarUpeNa sAdhyaH, na tu samavAyAvacchinnapratiyogitAko dravyatvAbhAvaH / satvAbhAvo guNAdyavacchedena kAle vartate, guNe dravyatvAbhAvAt kAle. guNAvacchedena dravyatvaM kAlikena nAsti iti kAle dravyatvAbhAvaH sughaTaH / tatraiva kAle dravyatvAbhAvAbhAvasya satvAt tasya pratiyogI dravyatvAbhAvo bhavati iti dravyatvAbhAvo'pi avyApyavRttireva / tathA ca tatra pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitameva lakSaNaM vAcyam / tacca pUrvavat ativyAptaM bhavati / atra idaM jJeyaM yaduta kAle samavAyena dravyatvaM vartate / ataH samavAyAvacchinnadravyatvAbhAvaH kAle na grahItuM zakyate / kintu kAle guNAdyavacchedena kAlikena dravyatvasyAbhAvo vartate / / ataH sa grahItuM zakyate / tena ca idaM sAdhyaM avyApyavRtti bhavati / ke candrazekharIyAH pUrvapakSa: ahIM kAlikAvacchinnapratiyogitAkadravyavAbhAva e ja ahIM svarUpathI sAdhya tarIke che. ane eTale e avyAkhavRtti ja che. kemake kAlamAM guNAvacchedana dravyatva kAlikathI nathI raheto. eTale dravyatvAbhAva e kALamAM svarUpathI maLI jAya che. ane e ja kALamAM dravyAvacchedana dravyavAbhAvAbhAva dravyatva siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 222 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// e kAlikathI rahI jAya che. ane teno pratiyogI dravyavAbhAva banatA te avyApyavRtti ja che. mATe tyAM "pratiyogi-anadhikaraNa" vizeSaNa levAnuM ja che. ane tethI upara mujaba avyApti Ave ja che. ke praznaH jo kAlikAvacchinnapratiyogitAkadravyavAbhAva e svarUpasaMthI sAdhya hoya to e to sarvatra rahelo ja kahovAthI sattAdhikaraNa guNAdimAM paNa rahelo ja che. eTale ke te kevalAnvayI che. ane mATe ahIM sattA hetu sAco hovAthI tyAM lakSaNagamana e to iSTa ja bane che. eTale ativyApti kahevI ucita nathI. eTale vastutaH samavAyena dravyatvAbhAva e ja svarUpathI sAdhya che. vyApyavRtti ja sAdhya mAnavuM. ane temAM ativyApti AvatI nathI. . jAgadIzI -- tathA'pi sattve hetau dravyatvAbhAvasya vyabhicAragrahadazAyAmapi pratiyogisAmAnyAnadhikaraNasattvavanniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM dravyatvAbhAvatva'mityAkArakavyApakatAjJAnAdanumityApattirevAtrA tivyApti' shbdaarthH| candrazekharIyAH nanu evaM sati kAlikAvacchinnadravyatvAbhAvasya kevalAnvayitvAt tatsAdhyakaM satvaM saddhatureva iti, tatra lakSaNagamanamiSTaM / tasmAt tatrAtivyAptidAnamasaGgatameva bhavet / kathaM kevalAnvayitvamiti cet itthaM / ye janyA padArthAH, te sarve kAlopAdhayaH bhavanti / teSu dravyAvacchedena kAlikena dravyatvaM vartate / kintu dravyatvAbhAvavadguNAvacchedena teSveva kAlikena dravyatvasyAbhAvo vartate / ye tu nityAH padArthAH, teSu kasyApi kAlikenAvartamAnatvAt dravyatvasyApi, *kAlikenAbhAvaH sulabhaH iti bhavati kAlikena dravyatvAbhAvaH kevalAnvayI / tathA cAtivyAptikathanamanucitam iti cet, na, itthaM sati yadyapi hetvadhikaraNadravyavRtti-dravyatvAbhAvAbhAvapratiyogitAvacchedakadravyatvAbhAvatvAvacchinnatvAtmakaM avyApyakatvaM dravyatvAbhAve jJAyate / tena ca "satve hetau dravyatvAbhAvasya vyabhicAro'sti" iti jJAnaM bhavati / kintu tadApi pratiyogyanadhikaraNahetvadhikaraNavRttighaTAbhAvapratiyogitAnavacchedakadravyatvAbhAvatvAvacchinnatvAtmakasya vyApakatvasya jJAna dravyatvAbhAve bhavatyapi / tathA ca tAdRzavyApakatAjJAnAt "dravyatvAbhAvavAn" ityanumityApattiH evAtrAtivyAptitvena paribhASaNIyA / na tu lakSaNasyAtivyAptiH / nanu prAgevoktaM yat vyApyavRttitAnavacchedakadharmAvacchinnasAdhyakAnumiti pratyeva pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitavyAptijJAnaM kAraNaM / "dravyatvAbhAvavAn" iti anumitistu vyApyavRttitAvacchedakadravyatvAbhAvatvAvacchinnasAdhyikA / ataH na tAdRzajJAnAt tAdRzAnumityApattiriti cet / ke candrazekharIyAH pUrvapakSa: kabula che ke A samavAyAvacchinnadravyatvAbhAva svarUpathI sAdhya che. ane te vyApyavRtti ja che. ane tethI sattAdhikaraNavRtti-dravyavAbhAvapratiyogitAvacchedakadravyavAbhAvavAvacchinnatva rUpa avyApakatva e dravyavAbhAvamAM jaNAya che. arthAt "A sattA hetumAM dravyavAbhAvano vyabhicAra che." evuM jJAna thAya tyAre paNa pratiyogi=ghaTAdisAmAnyanuM anadhikaraNa evuM sattAdhikaraNa dravyAdi ane temAM rahela e ghaTAbhAvanI pratiyogitAno anavacchedaka dravyavAbhAvatva che, evA vyApakatAjJAna dvArA "dravyavAbhAvavAnuM" evI anumiti thavAnI Apatti e anumiti thavAnI Apatti e ja ahIM ativyApti jANavI. dravyatvAbhAvabhAva lakSaNaghaTaka na bane. kemake siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 223 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// teno pratiyogI nityatvaviziSTadravyavAbhAva ghaTAdimAM ane aniyatvaviziSTadravyavAbhAva e AkAzAdimAM rahelA che. eTale e hetadhikaraNo pratiyogyadhikaraNa banI gayA che. jAgadIzI -- vastuto-dravyatvAbhAvasyApi na prAguktavyApyavRttitvamiti dhyeym| candrazekharIyAH satyaM tathApi vastutaH vyApyavRttidvitIyavyAkhyAnusAreNa tu dravyatvAbhAvo'pi avyApyavRttireva / / tathA cAtra pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitameva lakSaNaM vAcyam / taccAtivyAptameva / ke candrazekharIyA ane kharI vAta to e ke dravyavAbhAva paNa bIjI vyAkhyA pramANe avyApya vRtti hovAthI tyAM pratiyogyanadhikaraNa... ityAdi lakSaNa ja mAnavuM paDaze. ane e to ativyApta bane ja che. e ApaNe joI gayA chIe. 1 jAgadIzI -- prathame sAdhye'tivyAptiM grAhayati -*sAdhyAbhAvavat iti*| *ttprtiyogiiti*| tasya-saMyogAtmanaH sAdhyAbhAvasya yaH pratiyogI-saMyogavizeSAbhAvaH tadvattvAdityarthaH / candrazekharIyAH evaM tAvat jAgadIzIgranthaH cintitaH / sAmprataM dIdhityAM yathAtivyAptiH grAhyate tathA darzyate / saMyogAbhAvavAn satvAt iti atra saMyogAbhAvAbhAvavati api dravye tatpratiyogisaMyogavizeSAbhAvasya satvAta pratiyogyadhikaraNameva hetvadhikaraNaM bhavati iti sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt ativyaaptiH| candrazekharIyAH ahIM dadhitimAM pahelA saMyogasAmAnyAbhAvasAdhyaka sthale ativyApti zI rIte Ave? te batAve che ke saMyogasAmAnyAbhAvAbhAvano pratiyogI te te saMyogavizeSAbhAvo to sattAdhikaraNa evA dravyamAM rahelA ja che. eTale ahIM hatyadhikaraNa e pratiyogisAmAnyanuM anadhikaraNa banatuM ja nathI. khyAla rAkhavo ke guNo paNa hatyadhikaraNa che. paNa tyAM to sAdhyAbhAva saMyogAbhAvabhAva=saMyoga rahetA ja na hovAthI ativyApti dUra karavA mATe dravyamAM ja vicAraNA kare che. ema sarvatra vicAravuM. / jAgadIzI -- dvitIye'tivyApti yojayati-*nityatvAdIti / nitya[vRtti]tvaviziSTaM yadravyatvaM, tadabhAvAtmako yaH sAdhyAbhAvasya pratiyogI, tadadhikaraNatvAt-sAdhyAbhAvavato drvysyeti-puurvennaanvyH|| nanu viziSTa dravyatvAbhAvo na dravyatvasvarUpasya sAdhyAbhAvasya pratiyogI kintu nityatvAdi]viziSTadravyatvasyaiveti-dravyatvaM pratiyogivyadhikaraNamevetyata Aha-*svAbhAveti / svN=nityvRttitvvishissttdrvym| //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// candrazekharIyAH evaM dravyatvAbhAvavAn satvAt iti atra tu sAdhyAbhAvavati dravye nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvasya / siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TakAo - 224 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 pratiyogisvarUpasya satvAt atrApi pratiyogisAmAnyAnadhikaraNaM hetvadhikaraNaM na bhavati / ataH sAdhyAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt abhAvAntaramAdAya lakSaNasamanvayo bhavati iti ativyAptiH bhavati / icandrazekharIyAH e ja rIte "dravyatvAbhAvavAna" sthale paNa ativyApti batAve che. AkAzamAM niyatvadravyatva che. eTale sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI nityatvaviziSTa evuM dravyatva banI jAya che. ane e to ghaTamAM na rahetuM hovAthI ghaTAdimAM tAdazadravyatvAbhAva=pratiyogI rahI jAya che. jo ke AkAzamAM dravyavAbhAvAbhAva dravyatva=sAdhyAbhAva che. ane teno pratiyogI dravyatvAbhAva ke nityatvavidravyatvAbhAva koI AkAzamAM nathI rahetA. eTale e rIte AkAza e pratiyogisAmAnyanuM anadhikaraNa banI zake. paNa AgaLa kahI gayA tema ghaTamAM anityatvaviziSTa dravyatva che ane teno abhAva e paNa dravyatvAbhAvAbhAvano pratiyogI che. ane e abhAva to AkAzamAM che ja. Ama e rIte AkAzAdi paNa pratiyogisAmAnyAnadhikaraNa banatA nathI. mATe ghaTAbhAvAdine laIne lakSaNa ghaTI jAya che. jAgadIzI -- na ca nityavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvasyAbhAvo na nityavRttitvaviziSTadravyatvaM viziSTasyAnatiriktatayA janyadravye'pi 'nityavRttitvaviziSTadravyatvasyAbhAvo nAsti'ti pratItiprasaGgAt / / kintu nityaikatvAdikameveti nAtivyAptiriti vAcyam; candrazekharIyAH nanu viziSTadravyatvAbhAvo dravyatvAbhAvAbhAvasya sAdhyAbhAvasvarUpasya dravyatvAtmakasya pratiyogI na bhavati, kintu viziSTadravyatvAbhAvAbhAvasyaiva pratiyogI bhavati / tathA ca sAdhyAbhAvasya pratiyogI kevalaM dravyatvAbhAva eva / sa ca na dravye vartate, ataH pratiyogyanadhikaraNahetvadhikaraNasya prasiddhatvAta sAdhyAbhAva eva lakSaNaghaTaka iti *nAtivyAptiriti cet na, viziSTadravyatvAbhAvAbhAvasvarUpaM viziSTadravyatvaM zuddhadravyatvAbhAvAbhAvAt zuddhadravyatvarUpAt abhinnameva iti viziSTadravyatvAbhAvo'pi dravyatvAbhAvAbhAvasya sAdhyAbhAvarUpasya pratiyogI bhavatyeva iti tadavasyaivAtivyAptiH / / nanu nityavRttitvaviziSTadravyatvasyAbhAvasyAbhAvo na nityavRttitvaviziSTadravyatvarUpaH, anyathA tu nityavRttitvaviziSTadravyatvaM zuddhadravyatvasvarUpameva / zuddhadravyatvaM ca zuddhadravyatvAbhAvAbhAvarUpaM, tathA ca yathA "ghaTe dravyatvasya abhAvo nAsti "iti dravyatvAbhAvAbhAvasya dravyatvAtmakasya pratItiH bhavati / tathaiva "ghaTe nityavRttitvaviziSTadravyatvasyAbhAvo nAsti" ityapi, pratItirApadyeta, viziSTadravyatvasya zuddhadravyatvAbhinnatvAt / na ca sA pratItiH bhavati / ghaTe tAdRza viziSTadravyatvAbhAvasyaiva: satvAt / ataH tAdRzaviziSTadravyatvAbhAvAbhAvo na viziSTadravyatvarUpaH, kintu nityaikatvasaMkhyAdirUpo mantavyaH / evaM *ca dravyatvAbhAvAbhAvasya dravyatvAtmakasya viziSTadravyatvAbhAvAbhAvAt nityaikatvAdirUpAt bhinnatvameva siddham / tathA ca punaH dravyatvAbhAvAbhAvasya pratiyogI dravyatvAbhAva eva / na tu viziSTadravyatvAbhAvaH iti pUrvavat nAtivyAptiH iti cet / / candrazekharIyA: praznaH dravyavAbhAvAbhAva e sAdhyAbhAva che. nityatvaviziSTadravyavAbhAvAbhAva e kaMI sAdhyAbhAva nathI. ane eTale nityavi. dravyatvAbhAva e sAdhyAbhAvano pratiyogI banato ja nathI. ane tethI dravyatva=dravyavAbhAvAbhAva e svapratiyogivyadhikaraNa ja che. arthAt A sAdhyAbhAvano pratiyogI zuddhadravyatvAbhAva //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 225 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 ja bane che. ane tadanadhikaraNa evuM hevadhikaraNa tarIke ghaTAdi maLI jAya. Ama sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banI jatA ativyApti na Ave. pUrvapakSa: viziSTadravyatva e to zu. dravyatvathI abhinna ja che. ane te vi. dravyatva e vi. dravyavAbhAvAbhAva svarUpa che. ema zu. dravyatva e paNa zu. dravyavAbhAvAbhAva rUpa ja che. eTale e be paNa eka ja banI jAya che ane mATe vidravyavAbhAva e zuddhadravyavAbhAvAbhAvano pratiyogI paNa bane ja che. eTale pUrvavat ati vyA Ave. praznaH nityavRttitvaviziSTa dravyavAbhAvAbhAva e nityatvaviziSTadravyatvarUpa mAnavo yogya nathI. kemake kaviziSTa e zuddhathI abhinna che. tethI viziSTadravyatva e zuddhadravyatva rUpa ja banavAnuM. ane to pachI "ghaTe drivyatvAbhAvo nAsti" evI rIte jema dravyavAbhAvAbhAvanI=dravyatvanI pratIti thAya che. tema tenAthI abhinna evA vidravyatvanI vidravyavAbhAvAbhAvanI pratIti paNa mAnavI paDe. arthAt "ghaTe nityavRttitvaviziSTadravyavAbhAvo nAsti" evI pratIti paNa mAnavI paDe. paNa e to thatI ja nathI. eTale vidravyavAbhAvAbhAva e vidravyatva rUpa na mAnatA nitya-ekatvasaMkhyArUpa ja mAnavo yogya che. have Ama thavAthI vidravyavAbhAva e zuddhadravyatvAbhAvAbhAvano pratiyogI ja na bane. kemake zuddhadravyatvAbhAvAbhAva=zuddhadravyatva ane kavi dravyavAbhAvAbhAva=vidravyatva. Ama hovAthI ja vidravyavAbhAvae pratiyogi banato hato. have to zudravyatva-abhAvAbhAva zudravyatvarUpa che. ane vidravyavAbhAvAbhAva e to nityekatva saMkhyArUpa ja che. eTale vidravyavAbhAva e to pratiyogI banavAno ja nathI. ane tethI sAdhyAbhAva ja lakSaNaghaTaka banatA ativyApti na Ave. jAgadIzI -- viziSTAdhikaraNatAyA pratItiniyAmakatayaivAtiprasaGgabhaGge dravyatvamapekSya nityAnantasaGkhayAparimANAdau tAdRzAbhAvatvakalpanAyAM gauravAt -'abhAvAbhAvasyaiva pratiyogitvamiti siddhaantprvaadaacc| candrazekharIyAH na, viziSTadravyatvAbhAvAbhAvo yadi viziSTadravyatvarUpo manyeta, tadA tu viziSTadravyatvAbhAvAbhAvatvaM kevalaM viziSTadravyatve zuddhadravyatvasvarUpe eva mantavyaM bhavet / yadi tu viziSTadravyatvAbhAvAbhAvo nityaikatvasaMkhyAparimANAdisvarUpo manyeta / tadA anantAnAM ghaTavRttitvaviziSTadravyatvAbhAvAbhAva-paTavRttitvaviziSTadravyatvA-bhAvAbhAvAdInAM vidyamAnatvAt anantAH nityaikatvAdisaMkhyAH mantavyAH / tAsu ca anantAsu viziSTAbhAvAbhAvatvaM mantavyaM iti etad mahadgauravaM / tasmAt viziSTadravyatvAbhAvAbhAvo viziSTadravyatvarUpaH eva mantavyaH / nanu tarhi "ghaTe viziSTadravyatvasyAbhAvo nAsti" itipratItyApattiH kathaM nivAryA? iti cet, "yatra viziSTadravyatvAdhikaraNatA tatraiva sA pratItiH "iti niyamasyaiva tAdRzapratItinivArakatvAt . na dossH| ghaTe nityavRttitvaviziSTadravyatvAdhikaraNatAyAH asatvAt na tatra tAdRzapratItyApattiriti bhAvaH / siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 220 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// //// //// // // // // // //// // //// // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // // nanu tathApi ativyAptivAraNAyaiva viziSTadravyatvAbhAvAbhAvo nityaikatvasaMkhyArUpo mantavyaH / yadyapi bhavati mahadgauravaM / / tathApi tadgauravaM ativyAptinivAraNArthaM kRtaM iti tasya phalamukhatvAt na tadgauravaM doSAya bhavati iti cet na, yadi ativyAptivAraNArthaM viziSTadravyatvAbhAvAbhAvo nityaikatvAdirUpo manyate, tadA viziSTadravyatve pratiyogilakSaNaM na ghaTeta / yato abhAvAbhAvatvaM pratiyogitvaM iti siddhAntapravAdaH / yathA ghaTe ghaTAbhAvAbhAvatvaM asti iti tatra pratiyogitvaM ghaTate / viziSTadravyatve ca viziSTadravyatvAbhAvAbhAvatvaM nAsti, saMkhyAyAmeva tasya svIkRtatvAt / tathA ca viziSTadravyatve pratiyogitvaM na ghaTeta / na caitad yuktaM / tasmAt viziSTadravyatvAbhAvAbhAvo viziSTadravyatvarUpa eva mantavyaH iti pUrvavat ativyaaptirvaaraa| candrazekharIyA: pUrvapakSaH jo vidravyavAbhAvAbhAvane nitya-ekatva saMkhyArUpa mAnazo to e rIte to tamAme tamAma judA judA viziSTAbhAvAbhAvone judI judI saMkhyA rUpa mAnavA paDaze. ane A rIte to anaMtI nityekatvasaMkhyAo mAnavI paDe. ane teomAM tAdazaviziSTAbhAvAbhAvatva mAnavuM paDe. AmAM to ghaNuM moTuM gaurava ja che. mATe A vAta yogya nathI. eTale vidravyatva-abhAvAbhAvane paNa vidravyatva svarUpa ja mAnavuM paDe. ke praznaH paNa to pachI "ghaTe nityavRttitvaviziSTadravyatvacAbhAvo nAsti" evI pratIti thavAnI Apatti Ave che tenuM zuM? ke pUrvapakSa: viziSTAdhikaraNatA jyAM hoya tyAM ja A pratIti thAya. Ama viziSTAdhikaraNatA ja A pratItinI niyAmaka banI javAthI uparyukta doSa na Ave. ghaTamAM viziSTAdhikaraNatA ja nathI. arthAt ghaTamAM nityatvaviziSTadravyavAdhikaraNatA ja na hovAthI tyAM A pratIti thavAnI Apatti ApoApa nIkaLI jAya. prazna: paNa AvuM mAnavAmAM ja to ativyA. Ave che. to ativyA. nivAravA mATe ja ApaNe viziSTAbhAvAbhAvane nityakatvAdisaMkhyA rUpa mAnI laIe to zuM vAMdho? Ama karavAthI gaurava bhale Ave. paNa ativyA nivAraNa rUpa phaLa maLe che. eTale A gaurava phalamukha hovAthI e doSarUpa na bane. ke pUrvapakSaH to paNa "pratiyogitaM svAbhAvAbhAvavaM" evo siddhAnta pravAda che. jemake ghaTa e pratiyogI che. to temAM ghaTAbhAvAbhAvatva che ja. have jo nityatvavidravyatva-abhAvAbhAva e nityekatvasaMkhyA rUpa mAno to nityatvavidravyavAbhAvAbhAvatva e te saMkhyAmAM raheze. paraMtu nityavi.dravyatvamAM nahI rahe eTale temAM phipratiyogitanuM lakSaNa avyApta banaze. e na bane te mATe ja vidravyavAbhAvAbhAvane vidravyatvarUpa ja mAnavuM yogya che. // // //// // // //// // //// ////// // //// // //// // // //////// // // // // // // // // // // // ////// // // ////// // // // . jAgadIzI -- nanvevamapi nikhilAbhAvasyaiva svAzrayatatadvyaktivRttitvaviziSTaM yat svatadabhAvAtmakasvapratiyoginA saha samAnAdhikaraNatvAt pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhyaiva nAtivyAptiH ekavyaktimAtravRttInAM guNAdyAtmakAbhAvAnAmapi pUrvakSaNavRttitvaviziSTasya svasya yo'bhAvaH, tAdRzapratiyoginA // // // // // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////// // - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRtagujarAtI sarala TIkAo - 227 // //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti: 13 sArddhaM sAmAnAdhikaraNyAt / candrazekharIyAH nanu mA bhavatu atra sAdhyAbhAvo lakSaNaghaTakaH tathApi lakSaNasamanvayArthaM ko'bhAvo lakSaNaghaTako bhaviSyati? ghaTAbhAva iti cet na, dravyatvAbhAvavAn satvAt iti atra satvAdhikaraNe guNAdau ghaTAbhAvaH vartate / sa eva ghaTAbhAvaH parvatAdau vartate / guNe tu parvatavRttitvaviziSTo ghaTAbhAvaH na vartate / tasya parvate eva vartamAnatvAt / tathA ca guNe tAdRzaviziSTaghaTAbhAvo vartate, viziSTaghaTAbhAvAbhAvo viziSTaghaTAbhAvAbhAvAbhAvasya viziSTaghaTAbhAvarUpasya pratiyogI bhavati iti viziSTaghaTAbhAvAbhAvo viziSTaghaTAbhAvasya zuddhaghaTAbhAvarUpasya pratiyogI bhavati / sa ca pratiyogI guNe vartate / ataH guNaH na ghaTAbhAvapratiyogisAmAnyAnadhikaraNaM / evaM parvate'pi guNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvasyAbhAva eva vartate / ataH parvato'pi hetvadhikaraNIbhUto na ghaTAbhAvapratiyogisAmAnyAnadhikaraNaM / evaM ca kimapi hetvadhikaraNaM svasmin vartamAnasya kasyApi ghaTAdyabhAvasya svAzrayavyaktivRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakapratiyogino'dhikaraNameva bhavati / yathA hetvadhikaraNaM guNaH ghaTAbhAvAzrayaparvatavRttitvaviziSTaghaTAbhAvasyAbhAvAtmakapratiyogino'dhikaraNaM bhavatIti / evaM ca abhAvamAtrasya lakSaNAghaTakatvAt nAtivyAptiH iti cet na, ekasminneva nIlaghaTe vartamAnaM yat tannIlarUpaMH tannIlAbhAvAbhAvasvarUpaM / tasyaiva lakSaNaghaTakatvasaMbhavAt / tathAhi satvAdhikaraNaM nIlaghaTaH, tasmin tannIlarUpAbhAvAbhAvo vartate / tasya pratiyogI tannIlarUpAbhAvaH / tasya anadhikaraNameva nIlo ghaTaH / tannIlarUpAbhAvAbhAvaH tu tasmin ekasminneva nIlaghaTe vrtte| ataH paTavRttitvaviziSTaH tannIlarUpAbhAvAbhAvo na bhavati, yena tAdRzaviziSTanIlarUpasyAbhAvo tannIlarUpAbhAvAbhAvapratiyogirUpo ghaTe bhavet / tathA cAtra hetvadhikaraNaM ghaTaH tannIlarUpAbhAvAbhAvapratiyogisAmAnyAnadhikaraNameveti tannIlarUpAbhAvAbhAvasyaiva lakSaNaghaTakatvAt ativyAptiH bhavati / nanu etAdRzaH ekavyaktimAtre vartamAno guNarUpo yo'bhAvaH bhavatA gRhItaH, so'pi pUrvakSaNavRttitvaviziSTasya svasyAbhAvAtmakapratiyoginA sama samAnAdhikaraNa eva / tathA hi-ghaTe tannIlarUpAbhAvAbhAvo dvitIyakSaNe vartate / tRtIyakSaNe dvitIyakSaNavRttitvaviziSTasya tannIlarUpAbhAvAbhAvasya abhAvaH tannIlarUpAbhAvarUpaH tannIlarUpAbhAvAbhAvapratiyogirUpo vartate eva / tathA ca hetvadhikaraNaM ghaTaH tannIlarUpAbhAvAbhAvapratiyogi-dvitIyakSaNavRttitvaviziSTatannIlarUpAbhAvAdhikaraNameva iti na ghaTaH pratiyogisAmAnyAnadhikaraNaM / tathA ca tasyApi tannIlarUpAbhAvAbhAvasya lakSaNAghaTakatvAt na bhavati ativyAptiH iti cet / I candrazekharIyA: praznaH to paNa ativyApti nahIM Ave. kemake satvAdhikaraNa dravyAdimAM tamAre koIka abhAva to evo zodhavo paDaze ne? ke jenA tamAme tamAma pratiyogionuM anadhikaraNa evuM hetvadhikaraNa banatuM hoya. evo abhAva ja nahIM maLe. kemake dhAro ke ghaTAbhAva lo to ghaTAbhAvAzraya tarIke parvatAdi bane. te parvatanirUpitavRttitvaviziSTa evo A ghaTAbhAva bane. ane teno abhAva=parvatavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAva e A ghaTAbhAvano= ghaTAbhAvAbhAvAbhAvano pratiyogI bane che. have guNAdimAM parvatavRttitvaviziSTaghaTAbhAva e to 2hevAno ja nathI. eTale guNamAM rahenAro ghaTAbhAva to guNavRttitvaviziSTa ja bane. eTale guNamAM parvatavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvano abhAva maLI jAya. ane e to ghaTAbhAvano pratiyogI che. eTale koIpaNa siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 228 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////// Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhiti:13 abhAva lakSaNa ghaTaka na maLe. jo hevadhikaraNa parvata lo to tyAM guNavRttitvaviziSTa evA ghaTAbhAvano abhAva ja rahevAno. eTale parvatavRtti evo ghaTAbhAva paNa guNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvAbhAva=pratiyogine samAnAdhikaraNa ja bane che. eTale A rIte koIpaNa abhAva e svapratiyogi-samAnAdhikaraNa ja banI javAno. arthAt kahevadhikaraNa e abhAvanA koIpaNa ekAda pratiyogInuM to adhikaraNa ja banavAnuM. mATe koI abhAva na levAtA ativyA. AvavAno koI prazna ja nathI. pUrvapakSa naM.1ghaTamAM naM.1 rUpa=naM.1 rUpAbhAvAbhAva che. ane e ja lakSaNaghaTaka banI jaze. sattAdhikaraNa tarIke naM.1 ghaTa che. na.1 rUpAbhAvAbhAva emAM rahelo che. teno pratiyogI naM.1 rUpAbhAva che. ane naM.1 ghaTa to naM.1 rUpAbhAvAnadhikaraNa ja che. have A naM.1 rUpAbhAvAbhAva e to mAtra naM.1 ghaTamAM ja rahe che. eTale paTavRttitvaviziSTa evo naM.1 rUpAbhAvAbhAva=naM.1 rUpa to prasiddha ja nathI. jo e hota to e to 1 ghaTamAM na rahe ane tethI 1 ghaTamAM tAdazaviziSTarUpAbhAvAbhAvano abhAva=tAdazaviziSTarUpAbhAva=rUpAbhAvAbhAvano pratiyogI rahI jAya. ane to pachI naM.1 ghaTa paNa pratiyogisAmAnyanuM anadhikaraNa na ja bane. Ama tyAM e abhAva paNa na levAya. paNa evuM to che ja nahIM. kemake paTavRttitvaviziSTarUpAbhAvAbhAva ja prasiddha nathI. Ama ahIM 1 ghaTamAtramAM vRtti evo naM.1 rUpAbhAvAbhAva e ja lakSaNaghaTaka banI jatA ativyApti saMbhave ja che. ke praznaH are bhAI! e 1 ghaTamAM paNa pUrvakSaNavRttitvaviziSTa evuM naM.1 rUpano bIjI kSaNe abhAva ja maLe che. ane A pUrvekSaNavRttitvaviziSTarUpAbhAva e rUpAbhAvAbhAvano pratiyogI ja che. ane A pratiyogI to 1 ghaTamAM uttarakSaNe che ja. mATe A abhAva laIe toya pratiyogisAmAnyAnadhikaraNa evuM hevadhikaraNa nathI ja maLavAnuM. mATe ativyA. AvavAnI ja nathI. jAgadIzI -- na ca vakSyamANakhaNDazaH prasiddhyA gaganA[dya]bhAva eva pratiyogivyadhikaraNa:tasyApi nitya[vRtti]tvaviziSTo yo gaganA[dya] bhAvastadabhAvAtmakena svapratiyoginA samaM smaanaadhikrnntvaat| gaganA[ya]bhAvasyaiva saMyogAdisambandhenAbhAvatvAvacchinnAbhAvatayA khaNDazaH prasiddhyA'pi tasya prtiyogivydhikrnntvaasmbhvaacc| / etena-nityatvAdiviziSTasya gaganAtyantAbhAvasya yo'bhAvastadabhAvatvaM na nityatvaviziSTagaganA dya]bhAvasya, tasya kevalAnvayitayA janye'pi 'nityavRttitvaviziSTasya gaganAbhAvasyAbhAvo nAstIti pratItiprasaGgAt -kintu nityatvAdereva tathAtvamityuktAvapi na nistAraH iti cet //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// - siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 229 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 . candrazekharIyAH na, atraiva granthe dIdhitikAraH-sAdhyatAvacchedakasambandhasAmAnye yadabhAvapratiyogisAmAnyapratiyogikatvahetvadhikaraNIbhUtayatkiMcitavyaktyanuyogikatvobhayAbhAvo vartate, sa eva abhAvaH lakSaNaghaTakatvena grAhyaH na tatra pratiyogyanadhikaraNahetvadhikaraNa... ityAdi vicAraNA kartavyA-iti pariSkAraM kariSyati / ayameva pariSkAraH "khaNDazaH prasiddhaH" iti ucyate / evaM ca tadanusAreNa dravyatvAbhAvavAn satvAt iti atrApi gaganAbhAva eva lakSaNaghaTakatvena pratiyogivyadhikaraNatvena prasiddho bhavati / tathA hi- atra sAdhyatAvacchedakasambandhaH svarUpaH, svarUpeNa gaganasya kutrApi avartamAnatvAt svarUpasambandho gaganAbhAvapratiyogigaganapratiyogiko na bhavati / tathA ca tatra taadRshprtiyogiktvaabhaavo| vidyate iti ubhayAbhAvo mIlitaH, ekasyApi abhAve ubhayasyaivAbhAvo bhavati iti kRtvA / itthaM ca gaganAbhAva eva lakSaNaghaTakaH mIlitaH / tathA cAtivyAptiH apratibaddhaprasarA / nanu paramANau nityatvaM gaganAbhAvazca vartate / ato gaganAbhAvaH sAmAnAdhikaraNyena nityatvaviziSTo bhavati / / tAdRzo nityatvaviziSTo gaganAbhAvo ghaTe na vartate, ghaTasyAnityatvAt / tasmAt ghaTe svarUpeNa gaganAbhAvasya vidyamAnatve'pi nityatvaviziSTagaganAbhAvasya abhAvaH svarUpeNaiva vartate / viziSTagaganAbhAvAbhAvazca gaganAbhAvAbhAvAbhAvasya iMgaganAbhAvasvarUpasya pratiyogI bhavati / itthaM ca svarUpasambandhe gaganAbhAvapratiyogiviziSTagaganAbhAvAbhAvapratiyogikatvaM sattAdhikaraNaghaTAdyanuyogikatvaM ca vartate iti ubhayasyaiva vidyamAnatvAt na gaganAbhAvo lakSaNaghaTakaH / atra sAdhyatAvacchedakasambandhe yadabhAvapratiyogisAmAnyapratiyogikatvaM kathitaM / tathA ca svarUpasambandhe gaganAbhAvapratiyogigaganapratiyogikatvasyAvidyamAnatve'pi gaganAbhAvapratiyogiviziSTagaganAbhAvAbhAvapratiyogikatvaM vidyate eva ityato svarUpasambandhe. pratiyogisAmAnyapratiyogikatvasyAbhAvo na vidyate / yatkiMcitpratiyogikatvasyaivAbhAvo vidyate / tasmAt na svarUpe sambandhe tAdRzapratiyogisAmAnyapratiyogikatvasyAbhAvaH saMbhavatIti dhyeyam / tathA ca nAtivyAptiH iti cet / * na, yaH nityatvaviziSTa-gaganAbhAvasyAbhAvaH, tasyAbhAvo na nityatvaviziSTagaganAbhAvaH / yato gaganAbhAvAbhAvAbhAvo / gaganAbhAvasvarUpaH kevalAnvayI asti / gaganasya kutrApi avartamAnatvAt sarvatraiva gaganAbhAvo vartate / yadi ca nityavRttitvaviziSTagaganAbhAvAbhAvAbhAvo nityatvaviziSTagaganAbhAvarUpo manyate, tadA tu nitytvvishissttggnaabhaavH| zuddhagaganAbhAvarUpa eva / evaM ca nityavRttitvaviziSTagaganAbhAvo, nityatvaviziSTagaganAbhAvAbhAvAbhAvaH, zuddhagaganAbhAvaH, zuddhagaganAbhAvAbhAvAbhAvaH ca ete sarve parasparamabhinnA eva bhUtAH / tathA ca gaganAbhAvasya kevalAnvayitvAt ete sarve kevalAnvayinaH eva mantavyAH / tathA ca "ghaTe nityavRttitvaviziSTasya gaganAbhAvasyAbhAvo nAsti" iti nityavRttitvaviziSTagaganAbhAvAbhAvAbhAvasya gaganAbhAvarUpasya kevalAnvayinaH pratItiH Apadyeta / na ca sA bhavati / tasmAt tAdRzagaganAbhAvAbhAvAbhAvo nityatvAdirUpa eva mantavyaH, evaM ca na sa gaganAbhAvarUpaH / tathA ca ghaTe "gaganAbhAvasyAbhAvo, nAsti" iti pratItivat na ghaTe "nityavRttitvaviziSTagaganAbhAvasyAbhAvo nAsti" iti pratItyApattiriti bhAvaH / tathA *ca gaganAbhAvAbhAvAbhAvasya gaganAbhAvarUpasya pratiyogi gaganaM gaganAbhAvAbhAvazca bhavati / sa ca na kutrApi svarUpeNa, vartate / ataH svarUpasambandhe gaganAbhAvapratiyogipratiyogikatvAbhAvAt ubhayAbhAvo mIlitaH / tathA ca gaganAbhAva siddhAntalakSaNa upara 'candrazekharIyA" nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo - 230 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// mAdAyAtivyAptiH saMbhavati / nanu gaganAbhAvo yathA svarUpasambandhena kevalAnvayI, tathaiva gaganAbhAvasya saMyogena kutrApi avartamAnatvAt gaganAbhAvasya saMyogenAbhAvo'pi kevalAnvayI / itthaM ca dvayoHsamavyApakatvAt lAghavAdaikyam / evaM ca gaganAbhAvAbhAvapratiyogI gaganAbhAvo gaganAbhAvAbhAvasvarUpagaganAbhAvapratiyogI api bhavati / sa ca gaganAbhAvo gaganAbhAvapratiyogirUpaH svarUpeNa sarvatra vartate / tathA ca sAdhyatAvacchedakasvarUpasambandhe gaganAbhAvapratiyogigaganAbhAvapratiyogikatva-sattAdhikaraNaghaTAdyanuyogikatvobhayasya vidyamAnatvAt nobhayAbhAvaH mIlitaH / tathA ca na gaganAbhAvo'pi *lakSaNaghaTakaH / evaM ca kasyApyabhAvasya lakSaNAghaTakatvAt lakSaNasamanvayasyaivAsaMbhavAt nAtivyAptiH / evaM ca dravyatvAbhAvavAn / satvAt ityatra pUrvapakSaNa pratipAditA'vyAptiH vyarthava / ativyApterasaMbhavAt / tathA ca ko doSaH asmAkaM lakSaNe? iti, pUrvapakSakhaMDanagranthaH samAptaH / atra asmAbhiH "etena... iti uktAvapi na nistAraH" iti jAgadIzIgranthaH arthakramAnusAreNa prathamaM nirUpitaH / tadanantaraM "gaganAdhabhAvasyaiva saMyogAdisambandhena..." ityAdi grantho arthakramAnusAreNa pratipAditaH iti na dossH| ke candrazekharIyA: pUrvapakSa AgaLa ema kahevAnA che ke sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhasAmAnyamAM padabhAvapratiyogikasAmAnya pratiyogikatva+hatyadhikaraNIbhUta kiMcituvyakti-anuyogikatvobhayAbhAva maLe. te ja abhAva sIdho ja lakSaNa ghaTaka tarIke laI levo. ahIM dravyatvAbhAva sAdhya che. eTale sAdhyatAvacchedaka svarUpa banaze. ane temAM dravyatvAbhAvAbhAva=dravya_pratiyogidravyatvAbhAvapratiyogikatva che. ane sattAdhikaraNaguNAdi-anuyogikatva paNa che. eTale ubhaya maLatA dravyavAbhAvAbhAva to nahIM ja levAya. paNa gaganAbhAva levAze. svarUpasaMbaMdhathI gagana to kyAMya rahetuM ja nathI. eTale sAdhyatAvacchedakasvarUpasaMbaMdhamAM gaganAbhAvapratiyogigaganapratiyogikatva to AvatuM ja nathI. mATe ubhayAbhAva maLI jAya. Ama gaganAbhAva e lakSaNaghaTaka banI jatA ativyApti Ave ja che. ahIM dhAro ke rUpa e samavAyathI ghaTamAM rahe to samavAya e ghaTonuyogika+rUpa pratiyogika gaNAya. ema dareka saMbaMdhamAM jANI levuM. ke prazanaH to ya vAMdho che. paramANu nitya che. temAM svarUpathI gaganano abhAva che. eTale gaganAbhAva e nityavRttitvaviziSTa bane che. tAdazagaganAbhAvAbhAva e gaganAbhAva=gaganAbhAvAbhAvAbhAvano pratiyogI bane che. have ghaTAdimAM nityavRttitvaviziSTa evA gaganAbhAvano abhAva ja che. ane e svarUpasaMthI rahe che. eTale sAdhyatAvacchedaka svarUpasaMbaMdhamAM gaganAbhAvapratiyogi[=nityavRttitvaviziSTagaganAbhAvAbhAvapratiyogikatva paNa raheluM ja che. eTale ubhaya maLI jatAM ubhayAbhAva na maLe. ane tethI gaganAbhAva paNa lakSaNaghaTaka na bane mATe ativyApti na Ave. [jAgadIzImAM gaganAbhAva paNa nityavRttitvaviziSTagaganAbhAvAbhAvarUpa svapratiyogIne samAnAdhikaraNa che." e paMkti che. eno Azaya upara mujaba jANavo.] vaLI gagana kazuM na rahetuM hovAthI sarvatra gaganAbhAva rahe che. ane e gaganAbhAva paNa svarUpathI ja rahe che. saMyogathI te kyAMya rahetuM ja na hovAthI badhe ja saMyogathI to gaganAbhAvano abhAva rahe che. Ama svarUpathI gaganAbhAva+gaganAbhAvapratiyogikatva raheluM ja che. kemake gaganAbhAva badhe svarUpathI rahe che. vaLI e svarUpasaMbaMdhamAM sattAdhikaraNaguNAghanuyogikatva paNa che. Ama ubhayAbhAva na maLatAM gaganAbhAva paNa lakSaNaghaTaka banI zakato nathI. ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara candrazekharIyA" nAmanI saMskRta-gujarAtI sarala TIkAo - 231 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIdhitiH13 chepUrvapakSa: nityavRttitvaviziSTa evA gaganAbhAvano je abhAva, teno abhAva e nityatvaviziSTagaganAbhAva svarUpa na manAya. kemake jo tema mAno to gaganAbhAvAbhAvAbhAva= nityatvaviziSTagaganAbhAvAbhAvAbhAva rUpa ja gaNAya. ane e gaganAbhAvAbhAvAbhAva=gaganAbhAva e to kevalAnvayI che. have vi.gaganAbhAvAbhAvAbhAva e vi.gaganAbhAva rUpa mAnIe to to zu.gaganAbhAva+vi.gaganAbhAva eka ja hovAthI jema "ghaTe gaganAbhAvasyAbhAvo nAsti" evI pratIti thAya che. tema "ghaTe nityavRttitvaviziSTasya gaganAbhAvasyAbhAvo nAsti" evI pratIti thavAnI Apatti Ave. te nivAravA mATe vi.gaganAbhAvAbhAvAbhAva e nityatvAdirUpa ja mAnavo. ane ema mAnIe eTale gaganAbhAvAbhAvAbhAva=gaganAbhAva ane vi.gaganAbhAvAbhAvAbhAva= nityatAdi judA ja hovAthI vi.gaganAbhAvAbhAva e zuddhagaganAbhAvanokagaganAbhAvAbhAvabhAvano pratiyogI ji na bane. paNa mAtra gagana je pratiyogI bane. ane svarUpasaMbaMdhamAM to gaganAbhAvapratiyogigaganapratiyogikatva nathI ja. kemake gagana kazuM paNa svarUpathI rahetuM ja nathI. nityavRttitvavi.gaganAbhAvano abhAva e ghaTAdimAM raheto hato. eTale gaganAbhAva lakSaNaghaTaka banI jatA ativyApti Ave. ke prazanaH bhale paNa ame bIjI vAta e karI ja che ke gaganAbhAva e pote ja gaganAbhAvano pratiyogI bane che. kemake gaganAbhAvagUganAbhAvano saMyogathI abhAva eka ja che. ane e gaganAbhAva to svarUpathI rahe ja che. eTale svarUpasamAM gaganAbhAvapratiyogigaganAbhAvapratiyogikatva che ja. eTale gaganAbhAvapratiyogisAmAnya pratiyogikatvano abhAva nathI arthAt gaganAbhAvanA tamAme tamAma pratiyogIo e svarUpathI kazuM rahenArA nathI evuM nathI banatu. [pratiyogisAmAnyapada che. e na lakhe to gaganAbhAvapratiyogigaganapratiyogitvano abhAva to maLI ja javAno. ityAdi svayaM vicAravuM] Ama ubhaya ja maLI jatAM gaganAbhAva paNa levAto nathI. tethI ativyA. AvatI ja nathI. to A pUrvapakSe zI rIte ati.vyA. ApI? e samajAtuM nathI. siddhAnta lakSaNa bhAga-1 kramaza: //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// siddhAntalakSaNa upara "candrazekharIyA' nAmanI saMskRta+gujarAtI sarala TIkAo 9 232 //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mRkhapRSTha paricaya , vaijJAniko TelIskopanA sahAre graho, tArAo, caMdra vigerenI sUkSmamAM sUma mAhitIo jANI le che. TelIskopa - vinA e ati dUra rahelA graho vigerenI sUkSma mAhitInI. prApti teo na karI zake. jinAgamo ane mukhyatve sUripuraMdara haribhadrasUrIzvarajI tathA mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma. sAheba vigere mahApuruSonA advitIya kakSAnA graMtho e AkAzamAM camakatA tArAo, graho, nakSatro jevA che. emAM evA to padArthonA | khajAnAo paDelA che ke ene pAmIne mana moralo nAcyA vinA na ja rahe, paNa e badhA padArtho sahelAIthI hAthamAM Ave evA nathI. enA mATe nyAyagraMthono abhyAsa e TelIskopanuM kAma kare che. saMyamIo jo khUba sArI rIte muktAvali, vyAptipaMcaka ane chelle A sidhdhAntalakSaNa sudhInA nyAyagraMthono abhyAsa karaze to emanI budhdhi khUba ja tIkSNa banaze. e sUkSmaprajJA pachI aNamola graMthonA rahasyone pAmavA mATe atizaya upayogI banI raheze. | A ja vAta ame mukhapRSTha dvArA darzAvI che. A hakIkata samajavA mATe A graMthanI prastAvanA avazya vAMcavI. Servi