Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bambaI prAntake prAcIna jainsmaark| 2 ( C jainadharmabhUSaNa dharmadivAkara brahmacArI siitlprsaadjii|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0000000000000000000000000000000 ICC5.... MANO Secene bambaI prAnta prAcIna jaina smAraka 000000000060b00000000000000000000000000000000000000000000 saMgrahakartAHjainadharmabhUSaNa dharmadivAkara brahmacArI zItalaprasAdajI, oN0 sampAdaka "jainamitra"-sUrata / 30000000000000000000000000000000000000000000000000eos prakAzaka:---- mANikacanda pAnAcanda jauharI, 160 jauharo bAjAra-bambaI / / vIra saM0 24 // pani krama saM0 1982 prathamAvRtti san 1925 san 1925 / saMkhyA 1000 mUlya:-bAraha Ane lAgatamAtra / 83000000000000000000000000000000000000
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakamANikacanda pAnAcanda jauharI, 160 jauharI bAjAra, bambaI / mudrakamalacanya kisanadAsa kApaDiyA, "jainavijaya" pri0 prasa-sUrata / comaman00000 ccccccm .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) upodghAta / isa pustakake likhaneke prayAsameM mukhya kAraNa seTha vaijanAtha sarAvagI (mAlika pharma seTha jokhIrAma mUMgarAja naM0 173 hairisana roDa kalakattA) maMtrI prAcIna zrAvakoDAriNI sabhA kalakattA haiN| unakI preraNA huI ki jo masAlA sarkArI purAtattva vibhAgakA yatra tatra phailA huA hai usako saMgraha karake yadi pustakAkAra prakAza kara diyA jAve to jaina itihAsake saMkalanameM bahuta sahAyatA prApta ho / unakI isa yogya sammatike anusAra baMgAla bihAra ur3IsAke aura yukta prAMtake gajeTiyaroMko dekhakara ina donoMke smAraka san 1923 meM prakAzita kiye gae / aba yaha bambaI prAMtakA jaina smAraka nIce likhI pustakoMko mukhyatAse dekhakara likhA gayA hai| (1) Imperial Gazetteer of Bo'n'ay Presidency Vol. I and II (1909 ). (2) Revised list of antiquarian remains in Bombay Presidency by Cousins ( I897), A. S. of India Vol. XVI. (3) Report of Elura Brahm and Jain caves in Western India ( 1880) by Burgess A. S. of India Vol. V. (4) Belgaum Gazetteer (1884) Vol. XXI. (5) Dharwar , Vol. XXII. (6) Architecture of Ahmedabad by Hope Fergusson (186).
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) (7) Thana Gazetteer Vol. XIII. (8) Bijapur Vol. XXIII. (9) Kolhapur , (1886) Vol. XXIV. (10) Sholapur , (1884) Vol. xx. (11) Nasik " (1883) Vol. XVI. (12) Baroda (1883) Vol. III. (13) Rewakantha etc.G (1880) Vol. VI. (14 Ahmedabad G. (1879) Vol. III. (15) Khandesh G. (1880) Vol. XII. inake sivAya aura bhI kucha pustakeM dekhI gii| kucha varNana digambara jaina DAirekTarIse liyA gyaa| hamako pustakoMkI prAptimeM Imperial Library of Calcutta 37 Bombay Royal Asiatic Society Library Bombay se bahuta sahAyatA prApta huI hai jisake liye hama unake ati AbhArI haiM / jo kucha varNana hamane par3hA vahI saMgrahakara isa pustakameM diyA gayA hai / jahAM kahIM hama svayaM gae the vahAM apanA dekhA huA varNana bar3hA diyA hai / jahAM di0 jaina maMdira va pratimAkA nizcaya huA vahAM spaSTa khola diyA hai / jahAM diga0 yA zve0 kA nAma nahIM pragaTa huA vahAM jahAM jaisA mUlameM thA vaisA jaina maMdira va pratimA likhA gayA hai / isa bambaI prAMtake tIna vibhAga haiM-gujarAta, madhya aura dakSiNa, jinameMse gujarAta vibhAgameM adhikAMza zvetAmbara jaina maMdira haiM tathA madhya aura dakSiNameM mukhyatAse digambara jaina maMdira haiM aisA anumAna hotA hai| isa bambaI prAMtameM jaina rAjAoMne apanI apanI vIratAkA yazastambha bahuta kAlataka sthApita rakkhA, yaha bAta isa pustakake
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) . par3hanese vidita hogI / jabase jaina rAjAoMne dharmakI zaraNa chor3I aura saMsAra vAsanA ke vazIbhUta hue tabase hI unakI zraddhA zithila ho gaI / isa zithilatA avasarako pAkara ajaina dharmaguruoMne unheM apanA anuyAyI banA liyA aura unhIM ke dvArA bahuta kucha jaina dharmako hAni pahuMcAI gaI - rAjA ke sAtha bahuta prajA bhI ajaina ho gaI / udAharaNa - kalacUrI vaMzaja jaina rAjA vajjAlakA hai jisako san 1961 - 1984 ke madhyameM vAsava maMtrIne zikha dharmI banAyA aura liMgAyata paMtha calAyA / isase lAkhoM jainI liMgAyata ho gae dekho TaTa 113 || isa kAraNa bahutase jaina maMdira ziva maMdira meM badala diye gae jisake udAharaNa pustakake par3hanese vidita hoMge / jaina rAjAgagoMne bahutase sundara 2 jaina maMdira nirmApita karAe aura unake liye bhUmi dAna dI aise zilAlekhoM kA saMketa bhI pustaka se milegA / kAdamba, kalacUrI, rASTra va gaMga tathA hosAla vaMzI aneka rAjA jaina dharma ke mAnanevAle hue haiM / rASTrakUTa vaMzI jaina rAjAoMne gujarAta aura dakSiNa meM bahuta prazaMsanIya rAjya kiyA hai / gujarAtameM solaMkI vaMzadhArI mUlarAjase lekara karNadeva (san 961 se 1304) taka jo rAjA hue haiM ve prAyaH saba hI jaina dharmadhArI the inameM siddharAja aura kumArapAla prasiddha hue haiM / haidarAbAda meM elUrA guphAke jaina maMdira va vIjApura meM aiholI aura bAdAmIkI jaina guphAeM darzanIya haiM - zilpakalAkA bhI unameM bahuta mahattva hai / 1 musalamAnoMne bala pakar3akara kitane jaina maMdiroMko masajidoM meM badalA yaha bAta bhI pustakase mAlUma par3egI /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) haraeka itihAsapremI vyaktiko ucita hai ki isa pustakako Adise aMtataka par3hakara isase lAbha uThAve aura hamAre parizramako saphala kare / tathA jahAM kahIM hamAre lekhameM ajJAna aura pramAdake vaza bhUla ho gaI ho vahAM vidvAna pAThakagaNa sudhAra leveM tathA hameM bhI sUcanA karanekI kRpA kareM / jaina jAtike bhAratIya itihAsa saMkalanameM yaha pustaka bahuta kucha sahAyatA pradAna kregii| ___ isakA prakAza jaina dharmakI prabhAvanAmeM sadA utsAhI seTha mANikacanda pAnAcanda jauharI (naM0 340 jauharI bAjAra, baMbaI) kI Arthika sahAyatAse huA hai tathA pracArake hetu lAgata mAtra hI mUlya rakkhA gayA hai| jaina dharmakA premI bambaI, ..... bra. sItalaprasAda / tA0 7-11-1925.J
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) pradaza bambaI prAntake prAcIna jaina smAraka kI bhUmikA bambaI bhAratavarSakA sabase bar3A prAnta hai / yathArthameM vaha kaI pradezoMkA samUha hai| usake mukhya bambaI prAMta aura usakI vibhAga ye haiM:-sindha, gujarAta, aitihAsika mhttaa| kAThiyAvAr3a, khAnadeza, bambaI, kokana _ aura karnATaka / isameM lagabhaga ekalAkha teIsahajAra vargamIla sthAna hai / yaha prAnta jitanA lambA caur3A hai utanA mahatvapUrNa bhI hai| jaisA vaha Aja dezake prAntoMkA siratAna hai vaisA hI prAcIna itihAsameM bhI vaha prasiddha rahA hai / IsvIsanse hajAroM varSa pUrva isa prAntakA bahuta dUra rake pUrvI aura pazcimI dezoMse samudradvArA vyApAra hotA thA / bhRgukaccha (bharoca), sopArA, sUrata Adi bar3e prAcIna bandara sthAna haiN| inakA ullekha Ajase ar3hAI hajAra varSa purAne pAlI graMthoMmeM pAyA jAtA hai / adhikAMza videzI zAsaka, jinhoMne isa dezapara sthAyI prabhAva DAlA, samudra dvArA isI prAntameM pahale pahala Aye / sikandara bAdazAha sindhase samudra dvArA hI vApisa lauTA thaa| araba logoMne AThavIM zatAbdike prArambhameM pahale pahala gujarAta para car3hAI kI thii| gyArahavIM zatAbdike prArambhameM mahamUda gajanavIkI gujarAtameM somanAthake maMdirakI lUTase hI hiMdU rAjAoMkI sabase bhArI parAjaya huI aura hindU rAjyakI nIMva ukhar3a gii| satrahavIM zatAbdike prArambhameM IsTaiMDiyA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) kaMpanIne pahale pahala isI prAMtameM surata, ahamadAbAda aura kembemeM apane kArakhAne khole the / mugaloMke samayameM hindUrASTrako punarjIvita karanevAlA zera zivAjI isI prAMtameM paidA huA thA aura vartamAnameM rASTrIya bhAvoMko jAgRta karanekA adhikAMza zreya bambaI prAMtako hI hai / isa prakAra bhAratIya itihAsakI kaI eka dhArAyeM isI prAMtase prAraMbha hotI haiM / bhAratavarSa ke prAcInatama jaina, hindU aura bauddhadharmoMkA isa prAMtase ghaniSTa sambandha rahA hai / baI prAntase jaina, hiMdU aura hiMduoMkA parama pavitra tIrthakSetra, bauddha dharmoMkA paurANika kRSNa mahArAnakI dvArikApurI isI __ sambaMdha / prAntameM hai aura banavAsake samayake rAmacandra ke aneka lIlA-sthAna janasthAna Adi nAsikake AsapAsa isI prAMtake antargata haiN| mahAtmA buddhane apane pUrva bhavoMmeM kaI bAra isa prAMtake supArA Adi sthAnoM meM janma liyA thaa| IsAse kaI zatAbdI pUrva isa prAMtameM bauddha dharmakA pracAra ho cukA thA / yaha dharma yahAMse aba lupta ho gayA hai para usakI kIrti akSaya banAye rakhane ke liye isa prAMtameM saikar3oM prAcIna guphAyeM Aja bhI vidyamAna haiM jo apanI kArIgarIse saMsArako AzcaryAnvita kara rahI haiM / ajanTA, kanherI, elorA, pItalakhorA, bhAjA Adi sthAnoMkI guphAyeM to saMsArameM apanI upamA nahIM rkhtiiN| prati varSa dUra2se hajAroM dezI aura videzI yAtrI ina sthAnoMkI bheMTakara apane netra saphala karate haiM / jaina dharmakA to isa prAntase asanta prAcIna aura bahuta ghaniSTa sambandha hai
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 9 ) bihAra prAMtako chor3a anya aura kisI prAMtameM bambaI ke barAbara jainiyoMke siddhakSetra nahIM haiN| purANoMse vidita hotA hai ki pUrvakAlameM yaha prAMta karor3oM jaina muniyoMkI vihAra bhUmi thI / bAIsaveM tIrthaMkara zrI neminAthake pAMcoM hI kalyANaka isI prAMtameM hue haiN| unakA mukti sthAna giranAra Aja aneka jaina maMdiroMse alaMkRta ho rahA hai jisakI bandanA kara prativarSa sahasroM yAtrI apane pApoMkA kSaya karate haiN| yaha vahI Urjayanta parvata hai jisakA sundara varNana mAgha kavine apane zizupAla vadha kAvyameM kiyA hai / pAvAgiri, tAraMgA, zatruMjaya vA pAlItANA, gajapaMthA, mAMgItuMgI, kuMthalagiri kSetroM ko karor3oM muniyoMne apanI tapasyA aura kevalajJAnase pavitra kiyA hai / ye sthAna hajAroM varSoMse jainiyoM dvArA pUje jA rahe haiM / inase aneka sthAnoMke maMdiroMkI kArIgarIne apanI vilakSaNatAne bhAratake kalA kauzala sambaMdhI itihAsa meM cirasthAyI sthAna prApta kara liyA hai / jaba ki jaina granthoMmeM isa prAMtake viSaya meM uparyukta samAcAra milate haiM taba yaha prazna uThAnA niraitihAsakAra meM baMbaI prAMtakA rthaka hai ki baMbaI prAMta se jainadharmakA jaina dharma se sambandha | saMbandha kaba prAraMbha huA / nissandeha yaha saMbandha itihAsAtIta kAlase calA ArahA hai / bhAratake prAcIna itihAsa meM maurya samrAT candraguptakA kAla bahuta mahattvapUrNa hai / isa dezakA vaijJAnika itihAsa unhIMke samayase prAraMbha hotA hai / vaijJAnika itihAsake usa prAtaH kAlameM hama jainAcArya bhadrabAhuko eka bhArI munisaMgha sahita uttara se dakSiNa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10 bhAratakI yAtrA karate hue dekhate haiM / unhoMne mAlavA prAMtase maisUra prAMtakI yAtrA kI aura zravaNabelgulameM apanA sthAna banAyA / unake ziSya cAroM ora dharmapracAra karane lage / AgAmI thor3I hI zatAbdiyoMmeM unhoMne dakSiNa bhAratameM jaina dharmakA acchA pracAra kara DAlA, aneka rAnAoMko jainadharmI banAyA, aneka drAviNa bhASA oMko sAhityakA rUpa diyA, aneka vidyAlaya aura auSadhizAlAeM Adi sthApita karAI / bambaI prAMtake prAyaH sabhI bhAgoMmeM bhadrabAhusvAmIke ziSyoMne vihAra kiyA aura jainadharmakI jyoti punarudyotita kii| IsAkI pAMcavIM chaTavIM zatAbdImeM bhI yahAM aneka prasiddha jaina maMdira bane the / inameMkA eka maMdira abataka vidyamAna hai| vaha hai aiholakA meghutI maMdira / isa maMdirameM jo lekha milA hai vaha zaka saM0 256 kA hai / usase bahutasI aitihAsika vArtAeM vidita hotI haiM / usakA lekhaka jaina kavi ravikIrti apaneko kAlidAsa aura bhAravikI koTimeM rakhatA hai / yaha lekha isa pustakameM diyA huA hai| IsAkI dazavIM zatAbditaka jaina dharma dakSiNa bhAratameM barAbara uttarottara unnati karatA gyaa| yahAMke baMbaI prAMtameM jaina dharmakA kadamba, raTTa, pallava, santAra, cAlukya, unnati / rASTrakUTa, kalacuri Adi rAjavaMza jaina dharmAvalambI va jainadharmake bar3e hitaiSI the| yaha bAta usa samayake aneka zilAlekhoMse siddha hai| inhoMne jaina kaviyoMko Azraya diyA aura utsAha dilAyA / unhoMne aneka dhArmika bAda karAye jinameM jaina naiyAyikoMne vijaya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11) zrI prAptakara yaza lUTA aura dharmaprabhAvanA kI digaMbara jainiyoMke bar3e2 AcArya inhIM rAjavaMzoMse saMbandha rakhate the| pUjyapAda, samaMtabhadra, akalaMka, vIrasena, jinasena, guNabhadra, nemicandra, somadeva, mahAvIra, indranaMdi, puSpadanta Adi AcAryoMne inhIM rAjAoMkI chatrachAyAmeM apane kAvyoMkI racanA kI thI aura bauddha aura hiMdU vAdiyoMkA garva kharva kiyA thA / isI samRddhikAlameM jainiyoMke aneka maMdira guphAyeM Adi nirmApita huI / isa prakAra dazavIM zatAbdI taka dakSiNa bhArata aura vizeSa ___ kara bambaI prAMtameM jainadharma hI mukhya bambaI prAMtameM jainadharmakA hrAsa / dharma thA / para dazavIM zatAbdike pazcAta jainadharmakA hrAsa prArambha ho gayA aura zaiva, vaiSNava dharmokA pracAra bar3hA / eka eka karake jaina dharmAvalaMbI rAjA zaiva hote gye| rASTrakUTa rAjA jainI the aura unakI rAjadhAnI mAnyakheTameM jaina kaviyoMkA khUba jamAva rahatA thA / myArahavIM zatAbdike prArambhameM rASTrakUTa vaMzakA patana hogayA aura usake sAtha jaina dharmakA jora bhI ghaTa gayA / isakA puSpadaMta kavine apane mahApurANameM bahuta hI mArmika varNana kiyA hai / yathAdInAnAthadhanaM sadAbahudhanaM prosphullavallIvanaM / mAnyAkheTapuraM puraMdarapurIlIlAharaM sundaram // dhArAnAthanarendrakopazikhinA dagdhaM vidagdhapriyaM / kedAnI vasatiM kariSyati punaH zrI puSpadantaH kviH|| arthAt-jo mAnyakheTapura dIna aura anAthoMkA dhana thA,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) jahAMkI phUla vATikAyeM nitya harI bharI rahatI thIM, jo apanI zobhAse iMdrapurIko bhI jItatA thA vahI vidvAnoMkA pyArA pura Aja dhArAdhIzakI kopAmnise dagdha hogayA / aba puSpadaMta kavi kahAM nivAsa kareMge ? udhara kalacuri rAjA vajAla jainadharmako chor3a zaiva dharmI ho gayA aura jainiyoMpara bhArI atyAcAra karane lgaa| yahI hAla hoysala nareza viSNuvaInakA huA, jisane aneka jaina maMdira banavAkara aura unako bhArI 2 dAna dekara jainadharmakI prabhAvanA kI thI vahI usa dharmakA kaTTara zatru hogyaa| kahA jAtA hai ki kaI rAjAoMne to zaivadharmI hokara hajAroM jaina muniyoM aura gRhasthoMko kolhUmeM piravA ddaalaa| gujarAtake rAjadarabAra jainiyoMkA prabhAva kucha adhika samayataka rahA para aMtameM vahAM bhI unakA patana hogyaa| isa prakAra rAjAzrayase vihIna hokara aura rAjAoM chArA satAthe jAkara yaha dharma kSINa ho gayA / jina sthAnoMmeM lAkhoM jainI the vahAM dhIre2 eka bhI jainI nahIM rahA / kaI sthAnoMmeM jaina maMdiroM Adike dhvaMsa abataka vidyamAna haiM para kosoMtaka kisI jainIkA patA nahIM hai / belagAMva, dhAravAr3a, bIjApura Adi mile jaina sAvazeSoMse bhare par3e haiM / aneka jaina maMdira zivamaMdiroMmeM parivartita kara liye gaye / kucha kAloparAnta jaba musalmAnoMkA jora bar3hA taba aura bhI avasthA kharAba hogaI / unhoMne jaina maMdiroMko tor3akara masanideM bnvaaii| kaI masajidoMmeM jaina maMdiroMkA masAlA aba bhI pahacAnanemeM AtA hai / bauddhoMke samAna jainiyoMne bhI aneka kalAkauzalase pUrNa guphAyeM banavAI thiiN| prAyaH jahAM2 bauddha guphAyeM haiM vahAM thor3I bahuta jaina
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) guphAyeM bhI haiM / inaparase aba yA to jainadharmakI chApa hI uTha gaI yA jainiyoMne unako sarvathA bhulA diyA hai| Upara hamane jo bAteM kahIM haiM una sabake pramANa prastuta pusta kameM pAye jAyage / dharmahitaiSI aura upsNhaar| jaina itihAsake premiyoMko isa pusta kakA acchI taraha avalokana karanA cAhiye isase unako apanA prAcIna gaurava vidita hogA aura apane adhaHpatanake kAraNa sUjha par3eMge / unako yaha bAta noTa karanA cAhiye ki kahAM2 purAne jaina maMdira va maMdiroMke dhvaMsAvazeSa haiM, kahAM2 jainamaMdira zaivamaMdiroM aura masanidoMmeM parivartita kara liye gaye haiM aura kahAM jaina guphAyeM arakSita avasthAmeM haiN| jinako bhramaNa karanekA avasara mile ve ukta sthAnoM ko avazya dekheM aura tatsambaMdhI samAcAra prakAzita karAveM / bambaI prAMtameM aneka sthAnoM jaise pATana, IDara AdimeM bar3e2 prAcIna zAstra bhaMDAra haiN| inakA sUkSma rItise zodha honA Avazyaka hai / bhAratavarSake jainiyoMkI lagabhaga AdhI jana saMkhyA bambaI prAMtameM nivAsa karatI hai / ina bhAiyoMkA sarvopari kartavya hai ki ve isa pustakakI sahAyatAse apane prAMtakI dhArmika prAcInatAko samajheM aura jainadharmake punarutthAnameM bhAga leM / pustakake lekhakakA yahI abhiprAya hai / gaaNgii| hIrAlAla kArtika vadI 30 [hIrAlAla jaina ema0 e0 saM0 prophesara ni. saM. 2451 ) kiMga eDavarDa kAleja amarAvatI-barAra ]
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) bambaI prAnta | " zahara (2) ahamadAbAda jilA ... (1) nagara 4 4 19 jaina zilpapara phargusana kA mata ... kA janmasthAna (+) gholakA (4) godhA dvIpa (3) kher3A jilA (1) kapar3avaMja (2) matAra (3) mahudhA (4) mahamadAbAda (5) mar3iyAda (6) umareTha (0) dAhoda (5) godarA 4 karaNavatI, prAcIna nAma 7 (2) dhandhUkA - hema candra ive0 A0 9 ... ... ... ... sUcIpatra / pR0 | 1 2 ... ... ... ... ... ... ... :: (4) saMbhAta rAjya (5) paMcamahAla jilA (1) pAvAgar3ha siddhakSetra (2) cAMpAnera (3 ) dekhAra ... ... ... ... ... : ... ... ... .... ... 10 18 11 12 29 "" 33 "" 13 14 13 13 1 " (6) bhadaca jilA (1) marUca zahara kI prAcInatA va "2 kapar3ekA zilla golazrRMgAra jAtike ba0 ajita nIlI satIkA janma (6) zAhAbAda (7) kAbI (7) sUrata jilA (1) surata zahara (2) radira (3) pAla (4) mAMDI ... ( 2 ) zukatIrthame maurya ... ... ... ... ... ... (8) rAjapIpalA rAjya (6) thAnA jilA (1) amaranAtha (2) borIvalI (3) vAhanUM ... candragupta (3) aMkalezvara- ghapalA de pranthoMkI prathama pUjA 39 (4) sajotake zrI zItalanAtha 23 (5) gAMdha ra 24 ... ... .06 ... ... ... 0.0 ... ... ... ... : pR0 16 ... 19 20 21 "P 22 "" 39 25 39 26 27 38 21 29 30 "
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) kalyANa (5) kanherI guphAe~ ... , (1) sopArA-bahuta prAcIna sthAna ... ... (7) tArApura ... ... (8) bajrAbAI ... " (1) vazAlI ... ... " (10) bar3audhA rAjya ... (1) navasArI (2) mahuA ... ... (2) anahilavAr3A pATana (1) cunAsAmA ... (5) unjhA ... ... (6) bar3anagara ... ... (7) sagetrI yA sarotrA ,. (8) rAho ... ... (9) maMjapura ... ... (10) saMkezvara ... (11) paMcApura (12) candrAvatI (18) mogherA nagara (14) sojitrA ... (11) mahokAMThA ejansI / (1) ra magara ... (2) saMmAta rAjya ... , (7) milor3A ... , (4) posInA sabjI ... 18 (5)tivA yA vAraMgA siddhakSetra 38 (9) kumbhariyA ... 28 (7) bar3AlI vA amIjarA pArzvanAtha ... ... 39 (12) pAlanapura ejansI 40 (1) dIsA ... ... , (2) pAlanapura nagara ... , (13) kAThiyAvAr3a rAjya [saurASTradeza] 41 (1) pAlItAnA yA seva'jaya siddhakSetra ... ... 42 (2) giranAra yA urjayaMta siddhakSetra ... ... 43 junAgar3ha zahara ... 45 amarakoTameM guphAe~ (3) somanAtha (4) vadhadhAna ... ... 47 (5) gorakhamar3hI . ... , (6) vADiyAvAr3a yA mubAlabeTa ... 7 (7 pAlU yA vUlya vallabhIpura 44 (8) lumAkI guphAe~ 44 (9) dvArikApurImeM dina maMdira va parama diza [14] kaccha rAjya ... / (1) bhadrezvara (mAvatI) (2) bhaMvAra ... .. 17) gedI .. ... (.) yakora .. .. ,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : : : : : ': : [15] mahamadanagara jilA (1) cambhAralenA yA zrI (1) per3agAMva ... ... . mapaMva sibakSetra 1 (2) mirI ... ... , (.) sinAra ... ... 12 (2) saMgamanera ... 52 (8) mAMgItuMgI sibakSetra , (4) mehekarI x setavAla nAsikanagarakI prAcInatA 60 di. jaina ... [18] pUnA jilA ... (5) ghoTAna ... " (1) junnAra ... ... [26] sAnadeza jilA ... 53 (2) ber3asA ... ... (1) naMdurabAra (3) bhAMjA ... ... (2) turanamAla (.) bhavasArI (bhojapura) (3) yAvaranagara ... (4) bhAmera ... ... (5) kAralI ... ... (5) nijAmapura ... , (6 zivanera ... ... (9) pATana yA pItalakhoga (7) bAmacandra guphA ... jaina guphAe~ ... , [16] satArA jilA ... (7) ajanTA guphAe~ (1) karAdanagara ... di. jaina mUrtiye - 55 | (2; bAI ... ... (8) eraMjela ... ... 56 (3) ghUmalavAr3I jaina guphA [17] nAsika jilA ... 57 (4 phalaTana ... ... (1) aMjanerI (aMjinI) 20 zolApura jilA ... jaina guphAe~ ... , (1) belApura ... ... (2) akaI taMkaI) (2 dahIgAMva ... ... , jaina guphAe~ ... 58 [21] belagAma jilA ... 66 (3) codAr3enagara jaina gu0 59 itihApa-mAhavaMzI (4) triMgalavAr3I (igatapurI) jaina rAjA ... " jaina guphAe~ ... 60 jainoMkA mahatva ... 70 (5) nAsika nagara pAMDu. rAhavaMzake jaina gajAlenAmeM jaina bhUti , bhoMkA kula vRkSa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR0 (1) belagAma zahara va kilA darzanIya jaina mandira 3 belagAmakA apUrva iti * 74 77 (2) hAlasI (ilasige ) (3) hoMgala (bela hoMgala) kAdamba vaMzAvalI vRkSa 78 "" 80 (4) hulI (5) konnUra (6) nAndIgar3ha (7) naisargI (8) bukkunDa (9) degulavalI (10) kaDarolI ( 11 ) innikerI (12) kaLahole ... ... ... ... (15) tAbandI (16) kokatanUra (17) bAdagI (18) kAgabAda (18) rAyabAga [22] bIjApura jilA ... ... ... ... ... yAdava rAjAoMkI baMzAvalI ... ... ... ... ( 17 ) ... ... "" 81 ... "9 (13) manolI (14) saundattI jaina zilAlekha, 85 22 82 " "" " 83 "" " 87 19 ... 88 (1) aivallI (aiholI) prAcIna jaina maMdira va guphA 88. meghutI di0jaina maMdira 81 kA sabase prAcIna jaina zilAlekha 92 22 nakala lekha meghutI maMdira saMskRta meM ulthA lekha meghutI maMdira hindI meM arasIbIr3I (2) bAdAmI - prasiddha jaina guphA,, 87 103 (3) bAgalakoTa 105 (4) hunaguMDa ... (5) paTTadakala - prAcIna jaina maMdira (5) tAlIkoTA ( 9 ) salatagI (8) alamelI (9) vAgevAr3I (10) vAsukoDa (13) hallUra (14) devvala ( 14 ) jainapura ... ... (20) siMdagI (21) sirUra ... ... ... (16) karar3IgrAma (1) kunTo jI (18) muddebihALa (18) saMgama ... ... (11) bIjApura kile meM di0 jaina mUrti (12) dhanUra ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... pR0 (22) bAbAnagara (23) panAlA kA kilA 93 33 106 " " 107 22 "9 " 108 93 102 19 19 110 39 " "" 33 111 "
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] dhAr3avAr3a jilA kadamba jaina vaMza kalacUrI liMgAyata prA0 jainI 114 93 113 "9 ... (1) vaMkApura prAcIna jaina vidyA kendra bakApura meM guNabhadrAcArya ma lokAditya jaina (1) nAraMgala nagara pR0 .112 (0) raktIhallI (6) ronanagara (9) ziragAMva ... 117 sAmanta jinasenAcArya kAli dAsase ucca kavi rAjA amoghavarSa jaina 11 (2) bhAibAr3a nagara (3) haoNgala nagara (4) lAkaDI yA lakkIguMDI 119. 19 (5) mUlaguMDanagara (10) aminabhavI (11) hebbakkI (12) cabbI (13) AdaraguMcI (14) hubalI (15) sogatUra (15) bharatalU (17) kallukerI (18) yalabattI (18) kara gudrIkopa ... 115 ... ... jaina zilAlekha ...120 .. 121 ... ... ... ... (18) ... ... ... ... ... 13 99 ... 122 40 "" " " 23 $9 " 31 39 . 123 (20) muttUra (21) bhairavagar3ha prAcIna siMdhunagara (22) lakSyamezvara prAcIna puli lakSmezvara ke prAcIna jaina maMdira va zilA gaMgavaMzI mArasiMha jaina rAjA kula cAlukyavaMzI jaina rAjA dvArA jIrNoddhAra (23) Adura (24) dambala (25) devagiri kAdamba rAjA jaina bhakta (26) ittI mattUra (27) nidagunDI (28) AraTAla ... ... 99 ... "" ... ... .. ... ... ... (29) sunhI jaina zilA * vaMza vRkSa pazcima gaMga rAjA ... pR0 123 33 ... 124 39 125 " 18 12 ... 19 [24] uttara kanar3A jilA 130 33 127 131 jainadharmakA mukhya sthAna, (1) banavAsI, prAcIna kAdamba rAjyadhAnI (2) bhaTakala, yA susagaDI yA maNipura bhaTakala ke prAcIna jaina 132 maMdira " " ke zilAlekha 133 ke jaina rAjakumArI dhanna bhairavadevI 134
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) pR0 50 ... 148 ___... 149 .. 15. ___... 152 (7) citakula [27] siMdhaprAMta (6) jarasappA-prAcIna jaina maMdira (1) bhAmbora (2) gorI (5) manakI 137 (3) nagarapArkara ... (5) sonaDA-uDapI anamaTha , (4) virAbaha ... (7) ulavI prAma ...1382 kolhApura rAjya (8) vidarakannI 151 (4) vilagI yA prAcIna (1) aTalI grAma ... 151 zvetapura (2) kolhApura zahara " , (1.) hAdavallI (3) pAvala guphAeM prAcIna (11) honAvara yA hanuruha jaina kAleja ... dvIpa ...134 (4) rAyabAga (12) kalaTI guDaDa ... , (13) kumatA baMdara ... , (5) khedrApura (6) viDa yA berada (14) mundezvara ...138 (15) kuleTAra ...14. (7) herale [25] kolAvA jilA 141 (8) sAvagAMva kA prAcIna vyApAra 142 (9) bamanI (1) civala yA kheDa 144 (10) karavIra prAcIna jainiyoM kA (11) badagAMva cAritra ... " (12) kunDala zrI pAva. (2) goregAMva nAthajI ... (3) kar3A guphAeM ... , (13) kumbhoja bAhubali (4) mahAr3a ... " ... 157 (5) pAle ___... 146 (14) stavanidhi atizaya (6) kola guphAeM ... , kSetra (7) rAyagar3ha ... , kolhApurake jaina maMdi. (8) rAmadharaNa pavate ... , rakA zilAlekha , [26] ratnAgirI jilA ...147 (1) dAmala kolhApurake jaina ki(2) khAre pATana ... , sa noM kI prazaMmA 154 ...145
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... " kolhApurakA aMbAbAI maMdira prAcIna jaina maMdira hai 155 khedrApura ...159 [26] moraja rAjya ...157 [30] sAMgalo sTeTa [31] goA ( purtagAla ) kAdamba jana rAjA ... , [32] haidarAbAda rAjya ...158 (1) Atan . ...158 (2) bhASTe (3) ukhalada ...158 (4) kacanera (5) kuMthalagiri siddhakSetra , (1) kulapAka (7) tar3akala ....60 (4) dhArAziva prAcIna guphAeM karakunDa pAzvanAtha ... " (10) baMkura ...191 (11) malakheDa rAjA amogha varSa bhAcArya jinasena , akalaMkadeva janma 192 (12) sAvaragAMva ... , (13) honaselagI ... , (14) eluga yA caraNAdrikI,, jana guphAeM ... , indrasabhAkI di. jana mUrtiye ...193 jagannAtha guphAkI jaina mUrtieM ... 119 (15) vodhAna ... 171 (16) pATana reka ... , gujagatakA itihAsa 177 ke prAcIna vibhAga ... 175 gujagatakA mleccha deza hiMdU zAnoMmeM 17. mauryokI prazaMsA , kSatrapoMkA rAjya 18. gutaMvaza ... 184 rAjA yazodharmana mAlavAkA 188 vallabhIvaMza , kA prabandha ... cAlukya vaMza ... gaSTa kUTa vaMzAvalI ... 1999 anahilavADA rAjya ... cAvar3avaMza solaMkIvaMza ... 273 AbUkA prasiddha jaina maMdira 205 AcArya zve. hemacandra 209 digambara zvetAMvara bAda sabhA rAjA kumArapAla ... 209 vastupAla telapAla AbUke jaina maMdira ... 211 araba lekhakoM kA mata gajarAtapara ... 213 (8) tera ra ___... 207
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10EUREUREUR330 muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka DECCAD3000 (1) baMbaI prAta va nagara / 2000 331EUR1 bambaI prAMtakI cauhaddI isa prakAra hai =00088 uttara-uttara pazcimameM balUcistAna, paMjAba, rAjapUtAnA / pUrvameM madhyabhArata, madhyaprAMta, varAra aura haidarAbAda, nijAma / dakSiNameM madarAsa, maisUra / pazcimameM arabasamudra / bRTiza bambaI siMdhu lekara 12,2984 varga mIla hai / dezI rAjya 65761 varga mIla hai / itihAsa - san I0 se 1000 varSa pUrvataka pUrvI AphrikAke mArgase lAla samudrataka tathA 750 varSa pUrvataka phArasa kI khADIse vevilAnake sAtha vyApAra hotA thA / san I0 ke bahuta pahalese jainadharma dakSiNameM bhI phailA huA thA / sana 600 se 750 tava - cAlukya rAjAoMne dakSiNameM rAjya kiyA, usa samaya dakSiNameM jainadharma bahuta unnatimeM thA /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / gujarAta zAkhA meM 750 se 980 taka gUjara aura rASTrakUToMne sAhittyakI bahuta unnati kI tathA khAsakara jainiyoMko bahuta mahattva diyA / inameM rAjA amoghavarSa prathama (814 - 877) jaina sAhitya kA khAsa saMrakSaka huA hai| isakI udAratAne araboMke diloMmeM bar3A asara kiyA thA ve ise vallabharAja kahate the / rASTrakUTakI dUsarI zAkhA dakSiNameM ( 800 se 1008 taka ) rAjya karatI thI / san 775 meM pArasI loga phArasakI khAr3Ise vyApArako Ae / ina rAjAoMne jo 'jainadharma, zaiva, viSNu tInoM dharmopara mAdhyasthabhAva rakhate the ' inakA bahuta Adara kiyA / san 973 meM dakSiNa meM balavA huA taba prAcIna cAlukya vaMzIya tailane rASTrakUToMko davAkara nayA cAlukya rAjya sthApita kiyA va rAjyadhAnI ( dakSiNa meM ) kalyANI meM rkkhii| isake pIche vairapyAne apanA rAjya dakSiNa gujarAta meM jamAyA, parantu dUra dakSiNameM zilAhAra loga samudrataTataka rAjya karate rahe / dakSiNa meM 973 se 1116 taka kalyANIke cAlukyoMne rAjya kiyA / inhoMne kAMcIke coloMse yuddha kiyA tathA mAlavA ke paramAroMko va tripurA (jabalapura) ke kalacUriyoMko vijaya kiyA / halevikA hoyasAla vaMza maisUrameM rAjya karatA rahA ( 1120 ) va siMdhANuke nIce yAdava dakSiNake rAjya rahe (1212) / bamba ra vartamAna bambaI meM sAta bhinna 2 TApU garbhita haiM / jo rAjA azoka ke samaya meM gaMta yA uttara koMkaNakA eka vibhAga thA / pIche dUsarI zatAbdImeM yahAM zatabAddana loga rAjya
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAnta va ngr| [ 3 karate the| usake pIche maurya phira cAlukya phira rASTrakUToMne rAjya kiyA / maurya aura cAlukyoMke samayameM (san 450 se 750) purInagara yA elIkainTA TApU bambaIbaMdarameM mukhya sthAna thaa| koMkaNake zilAhAra rAjAoMke nIce (810 se 1260) bambaI prasiddha huA tathA vAlakezvarakA maMdira banAyA gayA thA, parantu rAjA bhImake samayameM yaha nagara huA thA yaha devagirike yAdavavaMzameM thaa| isane mahikAvatI ( mahima ) ko mukhyasthAna banAyA thaa| jisapara alAuddIna khilajIne san 1294 meM hamalA kiyaa| yahAM hindUoMkA rAjya 1348 taka rahA /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / gujarAta vibhAga | (2) ahamadAbAda jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai-pazcima aura dakSiNa, kAThiyAvADa | uttara- bar3audhA / uttara pUrva - mahIkAMThA / pUrva - bAlasinora aura kher3A / dakSiNa pUrva-kambekI khADI / yaha 3816 vargamIla hai / mukhya sthAna (1) ahamadAbAda nagara - jaba musalmAna logoMne isa nagara para adhikAra kiyA taba unhoMne jainiyoMke DhaMgake makAna banAe / unakI masajideM bhI prAyaH jaina rItikI haiN| jemsa phArgusana sAhaba likhate haiM: 4] Mohamedans had here forced themselves upon the most civilised and the most essentially building race at that time in India, and the Chalukyas Conquered their conquerors, and forced them to adopt forms and ornaments which; were superior to any the invaders knew or could have introduced. The result is in style which combines all the degance and finish of Jain or Chalukyan art with a certain largeness of conception, which the Hindu never quite attained, but which is characteristic of people who at this time were subjecting all India to their sway. (R. A. S. J. 1900 & Ahm, Surwey 1896 Vol. VI) bhAvArtha -- bhAratameM usa samaya eka bahuta hI sabhya aura bahuta hI upayogI makAna nirmANa karAnevAlI jAti para musalamAnoMne jaba adhikAra kiyA taba cAlukya logoMne apane jItanevAloMko bhI jIta liyA arthAt unapara yaha asara DAlA ki ve una rItiyoM ko
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamadAbAda jilaa| va bhUSaNoMko svIkAra kareM jo sabase bar3hiyA the va jinakA ina AkramaNakartAoMko jJAna na thA / isakA phala yaha hai ki makAnoMmeM jaina yA cAlukyakalAkI sundaratA smaagii| usameM kucha adhikatA kI gaI jisako hindU kabhI nahIM pAsake the, parantu jo una logoMke vyavahArameM thI jo isa samaya sarva bhAratako apane adhikArameM kara rahe the / " noTa-isase jainiyoMke mahattvakA acchA jJAna hotA hai / isa nagarake bAhara rakhiyAla grAmameM malika zAbAnakI bar3I kaba hai usameM jo khabhe va nakkAsI kiye hue patthara bhItara cabUtaroMke banAnemeM lage haiM ve saba kucha jaina va kucha hindU maMdiroMse liye hue mAlUma hote haiM ( A. S. of India W. for. 1921 ) dihalI aura daryApura daravAjoMke bIcameM phUTI masajida hai| yaha eka bar3I pattharakI masajida hai jisameM 5 gumbaja haiM / sAmane khulI hai isameM 22 khaMbhe haiM / inameMse kucha jaina kucha hindU maMdiroMke haiM / isa nagarameM darzanIya jaina maMdira hAthIsiMha kA hai (banA sana 1848) va ciMtAmaNikA jaina maMdira hai jo nagarase pUrva 1 // mIla sarasapurameM hai / isako zAMtidAsane nau lAkha rupayese san 1638 meM banAyA thA / isako bAdazAha auraGgajebane naSTa kiyA / aba bhulA diyA gayA hai / ( A. S. of India Vol XVI Cousins ) isI zAMtidAsajIke maMdirake sambaMdhameM jo 'relave sTezanase bAhara hai' ahamadAvAda gajeTiyara ( jilda 4 chapA 1879 ) meM hai ki yaha aitihAsika vastu hai / yaha nagarameM sabase sundara racanAoMmeM eka thii| yaha maMdira eka bar3e hAteke madhyameM thA / hAteke cAroM tarapha eka pattharakI UMcI dIvAla thI jisameM saba tarapha choTe 2 maMdira the|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / isa haraekameM nagna mUrtiyAM kRSNa yA zveta saMgamarmarakI thIM / dvArake sAmane do bar3e AkArake kAle saMgamarmarake hAthI the inameMse ekapara zAMtidAsakI mUrti banI thI / 1644 se 46 ke madhyameM auraGgajebane maMdirako naSTa kiyA, mUrtiyoMko tor3a DAlA va isa maMdirako masajidameM badala diyA / isa bAtase duHkhita hokara jainiyoMne bAdazAha zAhajahAMko prArthanA kI jo auraGgajebake isa katyase bahuta aprasanna huA, taba bAdazAhane AjJA dI ki isako maMdirakI dazAmeM hI palaTa diyA jAve / aba bhI vahAM jaina mUrtiyeM milatI haiM yadyapi unakI nAka bhaMga hai / bhItoMpara manuSya va pazuoMke citra haiM / zAMtidAsane khAsa mUrtiko vahAMse bacAkara nagarameM rakkhA aura isaliye jauharIbAr3AmeM eka dUsarA maMdira banavAyA / ___ahamadAvAda jainiyoMkA mukhya sthAna hai / 120 jana maMdiroMse adhika haiM jinameM hAthIsiMhake maMdirake sivAya 18 prasiddha haiM, 12 maMdira daryApura, 4 khAMdIjata va 2 jamAlapurameM haiN| "Arechetcture of Ahmedabad by Hope and Fergusson 1866." meM nIcekA kathana hai / pRSTha 69 meM hai ki IsAkI prathama zatAbdIse abataka gujarAtavAsI bhAratavarSabharakI jAtiyoM se eka bahuta upayogI, vyApArI aura samRddhizAlI samAja hai| kRSi karmameM bhI ve itane hI parizramI haiM, jitane hI ve yuddhameM vIra haiM tathA svataMtratA rakhanemeM dezabhakta haiN| unakI citrakalA bhI sadA pavitra aura sundara rahI hai / tathA ina logoMkA dharma bhI jaina dharma hai| yaha saca hai ki isa prAMtameM viSNu aura zivakI pUjAkI bhI ajJAnatA nahIM rahI hai tathA bahuta samaya taka bauddhamata bhI isakI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamadAbAda jilA / [ 7 pUrvIya sImAmeM sthApita rahA hai, paraMtu bauddha guphAeM isa prAMtakI sImAmeM hI haiM / yaha dharma prAMtake bhItara nahIM ghusA / yaha mAlUma nahIM ki jainadharma gujarAta meM paidA huA yA kahIMse AyA, kintu jahAMtaka hamArA jJAna jAtA hai yaha prAMta isa dharmakA bahuta upayogI ghara va mukhyasthAna rahA hai / bhAratameM jitanI dharmokI zakale haiM una sabameM zAyada yaha jainadharma sabase pavitra aura uttama hai "Of the Indian forms cf religion it is, on the whole, perhaps the purest and the best " yaha dharmaM usa sthUla va amAnanIya andhazraddhAse dUra hai jo bahudhA ziva va viSNukI pUjAke sAtha rahatI hai aura na yaha bahuta adhika pujArI sAdhuoMse dabA huA hai jaisA ki bauddhadharma mAlUma hotA hai / na isakA mukAbalA vedAMtake brAhmaNadharmase hotA hai test Arya loga apane sAtha bhAratameM laae| yaha dharma jaisA suMdara va pavitra hai vaisA dUsarA nahIM mAlUma hotA hai / There seems none other so elegant and pure. jabase musalamAnoMne gujarAtapara adhikAra kiyA unhoMne isake ukhAr3ane kI zaktibhara ceSThA kI, kintu yaha barAbara jItA rahA tathA isake mAnanevAle aba bhI bahuta haiM / jainiyoMkI citrakalA va zilpane apanI sundaratAke kAraNa musalmAnoMpara asaraDAlA jisase unhoMne isako svIkAra kiyA / ahamadAvAdameM bahutasI musalamAnoMkI imAratoMmeM jainacitrakalA jhalakatI hai / ahamadAvAdakA prAcIna nAma karaNavatI thA / ahamadazAhane san 1492 meM isakA nAma ahamadAvAda rakkhA / usa samaya yahAM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / jaina zilpakalA khUba phailI huI thii| isI samaya unahiLavAr3A nagara bhI bahuta samRddhizAlI thA jo maMdiroMse va dUsarI bar3I 2 imAratoMse pUrNa thA / itihAsa - yaha hai ki yaha karaNavatI nagarI gyArahavIM zatAbdI meM sthApita huI thI / vallabhIkA rAjA zilAditya thA jisane pAMcavIM zatAbdI meM jainadharma dhAraNa kiyA / jaina loga bauddhoMse pahale kI eka bahuta prAcIna jAti hai / inhoMne apanA sikkA gujarAta aura maisUra meM acchI taraha jamAe rakkhA / aba bhI ina logoM ke hAthameM bhAratakA bahuta vyApAra va bahuta dhana hai / apane maMdiroMkI sundaratA mUlyatA ke liye ye loga prasiddha haiM / maisUra aura dhAr3avAr3a meM bhI inakI bahuta saMkhyA hai / vallabhIke patana honepara paMcAsUrake rAjA jayazeSarako dakSiNake solaMkI rAjapUtoMne harA diyA taba usane apanI garbhasthA strI rUpasundarIko usake bhAI sUrapAlake sAtha jaMgala meM bheja diyA / vahAM usake putra huA jisako usakI mAtA eka jaina sAdhuke pAsa gaI / sAdhune bAlakako bhAgyavAna jAnA taba usakA nAma vanarAja rakkhA gayA / san 746 meM jaba vaha 50 varSakA huA taba usane solaMkIko bhagA diyA aura unahila - vADA nagarakI nIMva DAlI / usakA mukhya maMtrI campA huA / 600 varSa taka gujarAtakA rAjyasthAna unahilavAr3A rahA / vanarAjane AphrikA va arabase vyApAra calAyA va isane bahutase maMdira bnvaae| isake pIche isake putra yogarAja, phira khemarAja, bhogarAja, zrI vairasiMhane rAjya kiyA, phira ratnAditya rAjA huA, phira sAmaMtasiMha hue / isane mUlarAja solaMkIko goda liyA jo san I0 942
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamadAbAda jilA / meM rAjA huA / usakA putra cAmuNDa ( san 997) va usakA potA donoM sAdhu hogae / durlabhakA putra bhIMDara prathama san 1024 meM rAjyapara baiThe, san 1072 meM vaha aura usakA bar3A putra kSemarAja sAdhu hogae taba choTe putra karaNane rAjya kiyA / usane giranAra parvatapara eka sundara jaina maMdira banavAyA va isIne karaNavatInagarI sthApita kii| isake pIche isake putra siddharAja ( san 1094 ) phira kumArapAlane san 1943 meM rAjya kiyA / ahamadAvAda itanA bar3A nagara thA ki eka videzI yAtrI Mard slac mainDeslAka likhatA hai ki jisane san 1638 meM ahamadAbAdako dekhA thaa| "esiyAkI aisI koI jAti va aisI koI vastu nahIM hai jo isa nagara meM na dikhalAI par3e / yahAM 20 lAkha AdamI haiM tathA 30 mIlake ghere meM vasA huA hai " 0 76 meMmusalamAnI masajidoMmeM jaina maMdiroMkA bahutasA masAlA lagAyA gayA hai | ahamadazAhakI masajidameM bhItara jaina gumbaja hai aura bahutasA masAlA kisI maMdirakA hai / haivatakhAMkI masajida meM bhI bhItara jaina gumbaja hai / sayyada Alama kI masajida meM jainiyoMke khaMbhe haiN| jisa samaya udayapurake khumborAnAne sAdarAmeM jaina maMdira banavAyA thA usI samaya ahamadazAhane jummAmasajida banavAI thii| jaise usa jaina maMdira meM 240 khaMbha haiM vaise hI isa masajida meM haiM / dhandUkA - bhAdhara nadIke dAhane taTapara, ahamadAvAdase uttara pazcima 62 mIla | yaha zve 0 jainiyoMke AcArya hemacandrakA janma sthAna hai| hemacanda jAtike mor3avaniye the / inake gharameM rAjA kumArapAlane eka maMdira banavA diyA thA jisako vihAra kahate haiM / E
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ghoLakA - ahamadAbAdase pazcima dakSiNa 22 miil| yahAM prasiddha rAjA siddharAjajI ( san 1094 - 1143 ) kI mAtA va karaNa rAjAkI vidhavA mInaladevIne 11 vIM zatAbdImeM eka jhIla mAlava jhIla nAmakI 400 gaja vyAsakI banavAI thI / yaha sthAna 13vIM zatAbdI meM vAghela vaMzake sthApaka vIradhacalake adhikAra meM thA / godhAdvIpa - kAThiyAvAr3a se dakSiNa pUrva 40 mIla / bambaI se 193 mIla | yaha guMDIgaDhakA eka bandara hai jo vallabhIrAjya ( san 480 se 720) kA eka upayogI sthAna rahA hai / isa nagarake nivAsI bahuta bar3hiyA mallAha bhAratameM mAne jAte the / yahAM jahAjoM dvArA bahutasA mAla AtA jAtA thA / yaha dhandUkA tAlukAmeM hai /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kher3A jilA / (3) kher3A jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai / uttarameM ahamadAvAda, mahIkAMThA / pazcimameM ahamadAvAda, khaMbhAta / dakSiNa pUrva meM nadI mAhI aura bar3audhA / yahAM 1575 vargamIla sthAna hai / kheDA - ahamadAbAda se dakSiNa 20 mIla yaha bahuta hI prAcIna nagara hai / yaha prasiddha hai ki isakA nAma cakravatI nagarI thaa| isake rAjA moradha jako pAMDavoMne harA diyA thaa| kairAse 2 mIla sukhar3a aura ratanapura isa prAcIna nagarake bhAga haiN| yahAM san 1832 meM moriyAM khodI gaI thIM taba bahutase sikke va bahutasI saMgamarmara kI mUrtiyeM pAI gaI thIM / [ 11. Brigg's cities of Gujarashtra 195-196. ina sikkoM meM kairAkA nAma kheharA 9vIM zatAbdI meM prasiddha thA / dekho sikkA Cunn ancient Geography India I 316. The ins. inJ Re A. S. n. S. I, 270-277. 1832 se 100 varSa pahale yaha eka bar3A nagara thA / yahI rAjA zilAditya vallabhIke vijayitAkA janmasthAna thA ( rAsamAlA naM 17-20-24 ) vallabhIke kaI rAjAoMke nAma zilAditya the / jinakI mitI san 421 se 627 taka hai / yaha kairA jilA anahilavADa rAjyameM zAmila thA / 14 vIM zatAbdI meM musalmAna rAjAoMne adhikAra kiyA / yahAMkI korTase thor3I dUra eka jaina maMdira hai jisameM bahuta sundara kAlI lakar3Ipara citrakArI khudI huI hai /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| kapaDavaMja-kairAse uttara pUrva 36 mIla yaha bahuta prAcIna sthAna hai| vartamAna nagarameM 500 se 800 varSa purAnI imArateM haiN| koTakI bhItake pAsa eka bahuta hI prAcIna nagarakA sthAna hai| isakA asalI nAma kapaTapura thA / yahAM eka sundara jaina maMdira hai isameM 1 // lAkhakI lAgata lagI hai| matAra-tAlukA matAra / kairAse dakSiNa pazcima 4 mIla / yahAM eka sundara jaina maMdira hai jo 4 lAkhase san 1797 meM banAyA gayA thaa| mahudhA-naDiyAdameM eka nagara / isako 2000 varSa hue eka hindU rAjakumAra mAnadhAtAne vasAyA thA / mehapadAvAda-sTezana ahamadAvAdase dakSiNa 18 mIla / san 1638 meM eka choTA nagara thA / isake nivAsI hindU sUta kAtanevAle va bar3e vyApArI the / 1666 meM yaha gujarAta va nikaTake sthAnoMko bahutasA sUta bhejatA thA / naDiyAda-yaha 1636meM bahuta bar3A nagara thA / bahutasA ruIkA kapar3A banatA thaa| san 1775 meM yahAMke loga mahIna kapar3A banAte aura pahanate the / yahAM bhI jainamaMdira hai| ___ umareTha-tAlukA Ananda / Anandase uttara pUrva 14 mIla nagarake pAsa eka bAvar3I 500 varSakI prAcIna hai jisameM 5 khana va 109 sIr3hiyA haiM / isako anahilavAr3Ake rAjA siddharAjane banavAI thii|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ khNbhaatraajy| (4) khNbhaatraajy| kher3Ajileke pAsa khaMbhAtarAjya hai--yahAM eka jammA masajida hai jisako san 1325meM mahammadazAha vina tughalakane banavAI thii| isameM 44 bar3e va 68 choTe gumbana va bahutase khaMbhe haiM / ye saba khaMbhe jaina maMdiroMse lAe gae haiN| yahAM prasiddha jaina maMdira haiN| jaise (1) zrI cintAmaNi pArzvanAthakA daMDaravAr3AmeM jo san 1538meM banAyA gayAthA / isameM do bhAga haiM 1 jamInake nIce, eka Upara / (2) zrI AdIzvara maMdira nisako tejapAlane san 1605meM banAyA thA / (3) zrI neminAtha maMdira nagarase 3 mIla para yeralApAr3AmeM / yaha eka prAcIna nagara hai / bhImadeva dvi0 ke rAjyameM (san 1241) vastupAla jo prasiddha jaina maMtrI bhImadevake adhikArI lavaNaprasAda aura usake putra rAnAvIra dhavalakA thA kucha dina khaMbhAtakA gavarnara thA usane yahAM jainiyoMke maMdira pustaka bhaMDArAdi bahuta bnaae| yaha bAta usake mitra purohita sonezvarane kIrtikaumadImeM likhI hai tathA jaina bhaMDAroMmeM jo 13 vIM zatAbdIke prathama arddhakAlakA purAnAse purAnA likhita graMtha milatA hai usase siddha hai / ina maMdiroMmeMse kuchoMko san 1308 meM tor3akara jAmA masajida banAI gaI thii|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (5) paMcamahAla jilaa| isake do bhAga haiM / pazcimIya bhAgakI cauhaddI hai / uttarameM rAjya lUnavAr3A, saMtha va saMjIlI, pUrvameM vAriyA rAjya, dakSiNameM bar3audhA, pazcimameM bar3audhA rAjya, pAMDa mahavAsa aura mAhI nadI / pUvIrya bhAgakI cauhaddI hai / uttarameM cilakArI, va kuzalagar3ha rAjya, pUrvameM pazcima mAlavA, dakSiNameM pazcima mAlavA, pazcimameM suntha, saMjIlI, vAriyA rAjya / isameM 1606 varga mIla sthAna hai-- yahAM pAvAgar3ha pahAr3a bahuta prasiddha jainiyoMkA tIrtha hai-yahAMse 'dhyAna karake isa kalpakAlameM zrI rAmacandrajIke putra lavakuza tathA pAMca kor3a muni mokSa padhAre haiM / parvatapara prAcIna jaina maMdira haiN| nIce bhI maMdira va dharmazAlAeM haiN| isakA Agama pramANa yaha hai--- gAthA rAmasuvA veNi jaNA, lADaNariMdANa pNckoddiio| pAvAgirivarasihare, NivvANagayo Namo tesi // 5 // (nirvANakAMDa prArata) dohA-rAmacandrake suta daivIra, lAr3anariMda Adi guNadhIra / pAMca kor3i muni mukti maMjhAra, pAvAgiri vaMdoM niradhAra // 6 // (nirvANakAMDa bhagavatIdAsakRta racA saM0 1741 / ) yaha godharAse dakSiNa 25 mIla va bar3audhAse pUrva 29 mIla hai| yaha pahADa 26 mIlake gheremeM hai / samudra tahase 2500 phuTa UMcA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamahAla jilaa| hai| cAMda nAmakA kavi alahilavAr3Ake bhIMDara prathamake varNanameM (1022-1072) pAvAgaDhake rAjA rAmagaura, tuArakA nAma letA hai / san 1300meM cauhAna rAjapUtoMke hAthameM thA 'jo mevADake raNathAMbhorase bhAgakara Ae the' (1299-1300) / san 1484 taka inake hAthameM rahA phira sulatAna mahamUda begar3ane isa taraha kabajA kiyA ki eka daphe pAvApati zrI jayasiMhadeva pAtAI rAvala naurAhImeM apanI rAjyadhAnI kI striyoMkA nRtya dekha rahe the usa samaya unhoMne eka sundara strIkA kapaDA pakaDa liyA, vaha nArAja ho gaI aura yaha bacana kahA ki tumhArA rAjya zIghra hI calA jAyagA / thoDe dina pIche cAMpAnerake brAhmaNa javAlavane ahamadAbAdake sulatAna mahamUdase mulAkAta kI aura car3hAI karavAdI / jayasiMhane vIratA dikhAI, aMtaneM saMdhi ho gaI, jAvA jayasiMhakA maMtrI bana gayA / san 1535 meM mugala bAdazAha humAyUMne kabanA kiyA ( dekho akabara nAmA ) / san 1727 meM kRSNAnIne le liyaa| san 1761 va 1770 meM mahArAja siMdhiyAne kabajA kiyA / san 1853 meM bRTizake hAthameM AyA / isa pAvAgar3hake nIce uttara pUrvakI ora rAjazU cAMpAnerake bhagna sthAna dekhane yogya haiM aura dakSiNakI tarapha guphAeM haiM jahAM thor3e dina pahale taka hiMdU sAdhu rahate the / parvatapara pattharakI dIvAla mahArAja siMdhiyAne banavAI thii| phATakake Age bar3hakara khAsa mArgase 100 gaja dAhaneko jAkara 1 khaMdaka hai jo 100 phuTa gaharI hai, konemeM pattharakI bhItase ghirA huA eka choTAsA kamarA hai jo bilakula baMda hai| bhItake chidroMse eka kabasI dikhalAI par3atI hai isake
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / liye yahAM eka dantakathA hai ki eka rAjapUta rAnIko yahAM jItA gAr3a diyA gayA thaa| isa pahAr3Ike konepara eka kaba hai usake Age sAta mahalake khaMDa haiM / isa sAta khanake mahalako campAvatI yA campArAnI yA kavera jahabarInA mahala kahate haiN| Uparake cAra khana gira gae haiM phira purAnI dIvAla hai phira kileke bhagna haiM phira julana budana dvAra hai / Upara nAgarahavelI hai| sadanazAha dvArase 100 gaja Upara mAMcI havelI hai / yaha lakar3IkA makAna hai jahAM siMdhiyAkA senApati rahatA thaa| pAsameM purAnI mAcI havelIke bhamnAMza haiM, eka tAlAba hai, 1 khaMDita masanida hai, 5 kUpa haiM jinameMse 4 naSTa hai 1meM bahuta acchA pAnI hai / mAcI havelIse pAva mIla jAkara makaI koThArakA daravAjA hai / isameM 3 gumbaja haiN| dakSiNa pUrvakI tarapha 1 0 0 0 phuTakI uMcAI para bhagna dvAra hai, purAne makAna haiM, eka bhIta haiM / yahIM jayasiMhadeva aMtima pAtAI rAvalakA mahala hai (san 1484) / koThAra daravAjese pAva mIla jAkara pATiyA pula AtA hai phira pAva mIla calakara UparI bhAgake nIce pahuMcanA hotA hai| phira 100 gaja calakara tArA dvArapara jA phira 100 gaja cala eka imArata AtI hai jisake do dvAra haiN| nagArakhAnAke sAmane suraja dvAra hai / isako iMgrejoMne san 1803 meM naSTa kiyA thA, pIche siMdhiyoMne banavAyA / bAharI dvArameM jaina maMdiroMke patthara lage haiN| nagArakhAnA dvArake bhItara kAlakA mAtAke maMdira taka 226 sIr3hiyAM haiM (inameM di0 jaina pratimAeM bhI caspA haiM) jinako mahArAja siMdhiyAne banavAyI thIM / kAlakA mAtAkA maMdira karIva 150 varSakA hai / pAsameM hI musalmAna sadana pIrakI kaba hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.nhn.nnn.ornwww paMcamahAla jilaa| [17 pahAr3IkI pazcima ora sAta navalakhA koThAra haiM jinapara gumbana 21 phuTa varga hai / uttarakI tarapha bahutase tAlAva haiM aura choTe2 sundara nakAzIdAra jaina maMdira haiN| ___yahAM digambara jainI prativarSa acchI saMkhyA yAtrA karane Ate haiM / prabandhaka seTha lAlacandra kAhAnadAsa navIpola bar3audA haiN| parvatake nIce bhI di0 jaina maMdira va dharmazAlAeM haiN| cAMpAnera-pAvAgar3ha parvatake nIce vasA huA thaa| isako anahilavADAke banarAja (san 746-806).ke rAjyameM eka caMpA baniyene basAyA thA / pIche 1936 meM bahAdurazAhake maraNa taka yaha gujarAta kI rAjyadhAnI rahA / yahAM halAla sikandara zAhakA makabarA (san 1936 kA) purAnI imArata hai| pAra-halolameM sonIpurake pAsa / yahAM purAnA pattharakA mahAdevanIkA maMdira hai usakI ghagaloMmeM nIcese Upara taka jo sundara khudAI hai vaha purAne gujarAtI brAhmaNa va jaina imAratoMse lagAI gaI hai| dAhoda-godharAse 43 mIla prAcIna nagara thaa| san 1 4 19 taka bAhariyA rAjapUtoMke pAsa rhaa| sulatAna ahamadane DUMgara rAjAko harAkara le liyA / san 1973meM bAdazAha akabara svAmI hue / san 1750meM siMdhiyAke pAsa aayaa| yahAM gavarnara rahatA thA va 1785 meM eka baDA nagara thA, san 1843 meM iMgrejoMne kavanA kiyaa| yahAM auraMgajeba bAdazAhake janmake sanmAnameM bAdazAha zAhajahAMne san 1619meM kAravA sarAya banavAI thii|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / godarA - paMcamahAlakA mukhya nagara relave jaMkazana hai / bar3audhA aura dAhoda bIcameM hai / yahAM zerA bhAgolake rAsteke Upara ghelImAtA nAma se prasiddha devI hai / maMdira ke pAsa pIpalakA vRkSa hai / I jisako ghelImAtA mAnate haiM yaha zrI pArzvanAtha bhagavAnakI kAtyosarga nagna mUrti hai akhaNDita hai / sarpake phaNa bhI hai / pratimA bahuta hI sundara ba tejasvI hai / tIna pratimA pIpala vRkSake nIce par3I haiM ve bhI kAyotsarga jina pratimA haiN| yahAMse kucha pASANa relaveke usa tarapha sidurImAtAke devalake vahAM gae haiM vahAM bhI bhUmipara nava jaina pratimA birAjita haiM / ghelImAtAke pIche prAcIna sarovara hai / usakI sIr3hiyoMmeM jina maMdirake patthara lage haiM / isa sarovara ke pAsa jUnI jummA masajida hai / yaha masajida vAstavameM jaina maMdira tor3akara banAI gaI hai isameM saMdeha nahIM / yaha bahuta purAnI masajida hai / ( lekhaka gokuladAsa nAnajIbhAI gAMdhI vIrazAsana ahamadAvAda tA0 10-10-1924 / ) .
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 bhayaca jilA / (6) bharuca jilA / isakI cauhaddI yaha hai / uttarameM mAhI nadI, pUrvameM bar3audhA aura rAjapIpalA, dakSiNameM kIna nadI, pazcimameM khaMbhAta khaadd'ii| yahAM 1467 varga mIla sthAna hai / isakA prAcIna nAma bhRgukaccha hai / isakA itihAsa yaha hai ki yaha eka daphe maurya rAjyakA bhAga thA jisakA prasiddha rAjA mahArAja candragupta (noTa- jo jaina dharmI thA ) yahAM zukatIrtha para Akara vAsa karatA thA / mauryause zAhaka pAsa gayA jinako pazcimIya kSatrapa kahate the phira gurjara aura rAjapUtoMne phira kalyANake cAlukyoMne bAda meM rASTrakUToMne Adhipatya kiyA / phira yaha anahilavAr3Ake rAjyameM zAmila hogayA / pIche san 1298 meM musalmAnoMne kabajA kiyA / (1) bharuca zahara - yahAM jaina, hiMdU va musalmAnoMkI kArIgarIkI bar3hiyA imArateM zaharameM mileMgI, unameM sabase prasiddha jammAmasajida hai jo jaina rIti se citrita aura zobhita kI gaI hai isameM jo khambhe haiM ve saba prAcIna jaina aura hindU maMdiroMse lie gae haiN| tathA jahAM yaha masajida hai vahAMpara pahale jaina maMdira thA / isameM 72 khaMbhe nakkAzIdAra haiN| gumbaja aura usakI patthara kI chateM jainiyoMke DhaMgakI haiN| yahAM nIce likhe prasiddha jaina maMdira haiM (1) zrI Adizvara bhagavAnakA maMdira vIjalapura paTTImeM yaha san 1869 meM banA thA / pharza saMgamarmarakA hai / (2) zrI muni suvrata bhagavAnakA maMdira pASANakA jisameM nakkAzI va citrakArI san 1872 meM kI gaI thI /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] muMba prAntake prAcIna jaina smaark| (3) eka derAzara bhUmike bhItara uMDI bakhArameM / (4) zrI mAlapolameM maMdira nisameM mUrti saMvata 1664 kI hai| (5) zrI pArzvanAtha jaina maMdira jo 1849 meM banA / (6) zrI Adizvara jaina maMdira jo saMvata 1443 meM banA / bharuca bhAratake sabase prAcIna baMdaroMmeM se eka hai| 1800 varSa hue yaha vyApArakA mukhya sthAna thA / taba bhAratase aura pazcimIya esiyAke baMdaroMse vyApAra calatA thA / itane . kAlake pIche bhI isane apanA gaurava banAe. rakkhA / 17 satrahavIM zatAbdImeM yahAMse jahAna pUrvameM jAvA sumAtrAko aura pazcimameM adana aura lAla samudrako jAte the| kapar3A-prAcInakAlameM yahAMse mukhya bAhara jAnevAlI vastuoMmeM kapar3A thaa| satrahavIM zatAbdImeM jaba pahale pahale iMgreja aura Daca loga gujarAtameM base taba yahAMke kapar3A banAnevAloMkI prasiddhike kAraNa una logoMne bharuca apano koThiyeM sthApita kii| yahAMkI tanajebeM prasiddha thIM / satrahavIM zadIke madhyameM yahAM itanA bar3hiyA mahIna sutakA kapar3A banatA thA jaisA duniyAMke kisI hissemeM nahIM banatA thA baMgAlako bhI mAta kara diyA thaa| (about middle of 16 tl: ccntury district is said to have educed more manufacturcs of those of the finest fabrics ihan the sam. extent of county in any part of the world ujot excepting Bengal.). yahAM para zrI neminAthanI ke di. jaina maMdirameM golazrRMgAra aMzadhArI di0 jaina brahmacArI ajitane saMskRta hanUmAna caritra racA zloka 2000 sarga 11 isakI eka prAcIna prati likhita
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharuca jilA / [ 21 iTAvA ( yuktaprAMta) ke paMsArI TolAke maMdirameM lAlA vilAsarAyake saMskRta grantha bhaNDArameM hai jo saMvat 1569kI likhita hai usakI prazastimeM ye vAkya hai " idaM zrI zailarAjasya caritaM duritApahaM racita bhRgukacche ca zrI nemijina maMdire / golazrRMgAravaMzenabhasya dinamaNi vIra siMho vipazcit / bhAvI pRthvI pratItA tanurUha vidito brahma dIkSAM suto'bhUt / tenoccaireSa granthaH kRti iti sutarAM zailarAjasya sUreH / zrIvidyAnaMdi dezAt sukRta vidhivazAt sarvasiddhi prasiddhai // bhAva yaha hai ki vIrasiMha gola zrRMgAreke putra ajita brahmacArIne zrI vidyAnaMdijIke upadezase bharocake neminAtha jina caityAlaya meM racA / isa bhRgukaccha nagarameM zrI mahAvIrasvAmIke samayake anumAna rAjA vasupAla rAjya karate the taba vahAM eka jainI seTha jinadatta rahate the unakI strI jinadattA thI / usakI kanyA nITI satI zIlavratameM prasiddha huI hai| (dekho kathA 28vIM ArAdhanA kathAkoza bra0 nemidatta kRta ) pramANa / kSetre'smin bhArate pUte lATadeze manohare / zrImatsarvajJa nAthokta dharma kAryairanuttare // 2 // pattane bhRgukacchAkhye sarvavastu zatairbhRte / rAjA'bhUdvasutpAlAkhyo sAvadhAnaH prajAhite // 3 // zreSThI zrIjinadatto bhUNika sandohasundaraH / zrImajjinendra caMdrANAM caraNArcana tatparaH || 4 // tatpriyA jinadattAkhyA sAdhvI saddAnamaMDitA | nIlI nAmnI tayoH putrI munInAmiva zIlatA // 5 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (2) zukatIrtha - narabadA nadIke uttara taTapara eka grAma hai jo bharuca nagarase 10 mIla hai / yahIM mauryacandragupta aura usake maMtrI cANakya Akara vAsa kiyA karate the / gyArahavIM zatAbdI meM anahilavAr3AkA rAjA cAmuMDa jo apane putrake viyogase udAsa gayA thA yahIM Akara vAsa karatA thA / (3) aMkalezvara - yahAM pahale kAgaja bananekA zilpa hotA thA jo aba baMda hogayA hai / ( old paper manufacturing industry ). noTa- yahAM di0 jainiyoMke 4 maMdira hai jinameM bahuta prAcIna va manojJa mUrtiyAM haiM / saMvata rahita eka mUrti zrI pArzvanAtha bhagavAnakI puruSAkAra bhauMremeM birAjita hai / yaha bhUmise milI thIM / 1 aMkalezvara bahuta prAcIna nagara hai / mur3abidrI (dakSiNa kanaDA) meM jo zrIjaya dhavala, dhavala, va mahAdhavala grantha zrI pArzvanAtha maMdira meM birAjamAna haiM unake mUla grantha isI nagarameM zrI puSpadaMta bhUtabali AcAryoMne race the jinako anumAna 2000 varSakA samaya huA / isakA pramANa paMDita zrIdharakRta zrutAvatAra kathAmeM hai / jaise-- tanmunidvayaM aMkalesurapure gatvA matvA Sar3aMga racanAM / kRtvA zAstreSu likhApya lekhakAn santopya pracura dAnena // jyeSThasya zukla paJcamyAM tAni zAstrANi saMghasahitAni naravAhanaH pUjayiSyati...." 66
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharuca jilA / [ 23 bhAvArtha- ve muni do puSpadanta aura bhUtabali aMkalezvara nagarameM Ae yahAM SaDaMga zAstrakI racanAkI zAstroMmeM likhAyA va jyeSTha sudI 5 ko saMghasahita bhUtavalinIne pUjana kI / (siddhAMtasArAdi saMgraha mANakacanda granthamAlA naM0 21 patre 317) (noTa) - (4) sajota--aMkalezvara NTezanase 6 mIla / yaha pahale bar3A nagara hogaa| yahAM bhauMremeM zrI zItalanAtha bhagavAnakI di 0 jaina mUrti padmAsana 2 hAtha UMcI bahuta hI zAMta, manojJa va uMcI zilpa kalAko pragaTa karanevAlI hai / isameM saMvata nahIM hai isase bahuta prAcIna kAlakI nirmApita hai / isakI atizaya aisI hai ki sarva hiMdU jAti darzana karane ko AtI hai / yaha bAta prasiddha hai ki bharuca meM eka daphe eka nAvikakA jahAja aTaka gayA usako svapna huA ki tU sajotameM zItalanAthake darzana kara jahAja cala paDegA / usane Ake darzana kiye jahAja ThIka rItise cala pddaa| isa mUrtikA darzana karate 2 kabhI mana tRpta nahIM hotA hai / jaise maisUra zravaNabelagolAmeM kAyotsarga zrI bAhubalikI mUrti zilpakalAmeM advitIya hai vaise isako jAnanA caahiye| isakI pattharakI vedIpara yaha lekha hai / " saMvata 1835 zrAvaNa vadI 1 zrI mUla saMgha hUbaDa jJAtIyasA somacanda bhulA tatputra kAhanadAsa somacaMda vAI devakuMvare tayA zrI zItalanAthasya pratiSThApanaM karApitaM zrIrastu " yaha mUrti aMkalezvarake pazcima rAmakuNDako khodate hue nikalI thI jisa rAmakuNkA varNana hiMduoMke saMskRta narbadA purANa meM hai / isI mUrtike sAtha vaha mUrti bhI nikalI thI jo aMkalezvarake bhauremeM zrIpArzvanAtha svAmI kI hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (5) gAMdhAra-tA0 vAgarA jambUsara sTezanase 12 mIla-yahAM prAcIna jaina maMdira haiM / 1 jaina maMdira san 1619 meM bhauMrAM sahita banAyA gayA thaa| yaha bahuta prAcIna nagara thaa| yahAM 3 mIlake gheremeM purAne TIle milate haiN| ... (6) zAhAbAda-bharucase uttara pUrva 13 mIla yahAM zrI pArzvanAthanIkA jaina upAsarA hai| (7) kAvI-tA0 jaMbUsara-yaha mAhI nadIpara purAnA jaina pUjyanIya sthAna hai| do jaina maMdira sAsa bahUkI deharIke nAmase prasiddha haiN| haraekameM zilAlekha haiN| ( See Indian Antiquary V 109, 144).
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 sUrata jilA / (7) sUrata jilA / isakI cauhaddI isa taraha hai- pUrvameM bar3audhA, rAjapIpalA, vAMsadA dharamapura, dakSiNameM thAnA jilA aura damAna (purtagAlakA ) pazcimameM araba samudra uttarameM bharuca aura bar3audhA rAjya / yahAM 1653 varga mIla sthAna hai / itihAsa - yUnAnI bhUgolavizArada pTolemI 'tolemy (san 150 ) likhatA hai ki yaha pulipulA vyApArakA mukhya kendra thA / zAyada pulipulAse matalaba phUlapAr3A se hai jo sUrata nagarakA pavitra sthAna mAnA jAtA hai / sUrata zahara se pUrva 13 mIlapara kAvareja ke kilemeM hiMdU rAjA rahatA thA jo 13 vI zadImeM kuttabuddIna se hArakara bhAga gayA / yahAMkI prAcInatAkI bAta yaha hai ki kucha masajideM prAcIna jaina maMdiroM ko tor3akara banI haiM jaise rAMdera meM jammA masajida, masajida miyAM va khAravA ba munzIkI masajida / (1) sUrata zahara - - yaha moTe va raMgIna ruIke kapaDoMke liye va rezamapara sunaharI va rupaharI phUla kAmake liye prasiddha thA / kisI samaya jahAja bananekA zilpa bahuta caDhA huA thA aura yaha saba pArasiyoM ke hAtha meM thA / bar3e 2 jahAja jo 500 se 1000 Tana bojhA le jAte the cInake sAtha vyApArameM lage rahate the / sUratake zAhapuravADrAmeM ghereke bhItara jo kar3IkI masajida hai vaha bhI jainamaMdirake sAmAnase banI hai| zAhapurA, haripurA, sayyadapurA va gopIpurA meM bahuta jaina maMdira haiN| noTa- yahAM di0 va zve0 ke prAcIna jaina maMdira va zAstra haiM / sUratake katAragAMvake pAsa varatiyA devaDI hai jahAM anu
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / mAna 100 ke choTI 2 jaina sAdhuoMkI samAdhiyeM haiM jinapara lekha bhI haiM / yaha di 0 jainiyoMkI haiM / (2) rAMdera - sUrata zahara se 2 mIla tApatI nadIke dAne taTapara / yaha caurAsI tAlukemeM eka nagara hai / dakSiNa gujarAtameM sabase prAcInasthAnoM meM yaha eka hai / IsAkI pahalI zatAbdImeM yaha eka upayogI sthAna thA jaba bharoca pazcimIya bhAratameM vyApArakA mukhya sthAna thA / alavirunIne (san 1031 meM) likhA hai ki dakSiNa gujarAtakI do rAjyadhAnI haiM eka rAMdera ( yA rAhana jauhara ) dUsarA bharoca / terahavIM zatAbdIke prArambhameM araba saudAgaroM aura mallAhoMke saMghane usa samaya rAMdera meM rAjya karanevAle jainiyoMpara hamalA kiyA aura unako bhagA diyA / tathA unake maMdiroMko masajidoM meM badala liyA / jammA masajida jaina maMdirase banI hai / tathA korTakI bhIteM jaina maMdirakI haiN| karavA yA khAravAkI masajidameM jo lakar3Ike khambhe haiM ve jainiyoMke haiN| miyAM masajida bhI asalameM jaina upAsarA thA / vAlIjIkI masajida bhI jaina maMdira kahA jAtA hai munzIkI masajida bhI jaina maMdira thA / aba vahAM pAMca jaina maMdira purAne haiN| rAMderake araba nAyatoMke nAmase dUra dUra dezoMmeM yAtrA karate the / san 1914 meM yAtrI bAravosA Barboss varNana karatA hai ki yaha rAMdera mUra logoMkA bahuta dhanavAna va suhAvanA sthAna thA jisameM bahuta baDe 2 aura suMdara jahAja the aura sarva prakArakA masAlA, davAI, rezama, muzka AdimeM malakkA, baGgAla, tanaserI (Tenna serim) pIgU, martavAna aura sumAtrAse vyApAra hotA thA / hamane svayaM rAMdera jAkara patA lagAyA to Upara likhita masajideM jaina maMdi -
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUrata jilA / [27 roMko tor3akara banI haiM yaha bAta saca pAI / dirameM aba di0 jaina maMdira eka hai / (3) pAla - sUratase 3 mIla yahAM zrI pArzvanAthakA bahuta bar3A jaina maMdira hai| (4) mAMDavI - tA0 mAMDavI yahAM zrI AdinAthajIkA di0 jaina maMdira darzanIya hai / isa para yaha zilAlekha hai " saMvata 1817 barSe vaizAkha mAse kRSNa pakSe dazyAM tithau zanau zrIyuta saMvatsara sara - svatI gacche balAtkAra gaNe kundakundAnvaye bhaTTAraka sakalakIrti tadanukrameNa bha0 zrI vijayakIrti tatpaTTe zrI bha0 zrI nemicandradeva tatpaTTe zrI candrakIrti tatpaTTe bha0 zrI rAmakIrti deva, tatpaTTe bhaTTAraka zrI yazakIrti upadezAt.... zrI mAMDavI grAme samasta zrI saMgha zrI mUlanAyaka zrI AdinAthaM nityaM praNamati / zubham / yahAM eka jaina zvetAMbara maMdira bhI haiM jo saMvat 01845 meM banA thA /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (8) rAjapIpalA rAjya / sUrata nileke pAsa pUrva rAjapIpalA rAjyameM limodarA grAma hai / yahAM zrI RSabhadevakA jaina maMdira hai jisakI mUrtipara jo lekha hai usameM mitI mArgasira sudI 14 saM0 1120 hai / yaha mUrti kho gaI thI phira 1864 meM eka khetameM milI yahAM kArtika sudI 15 aura mAgha sudI 6 ko melA bharatA haiM / bahutase jainI ekatra hote haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ thAnA jilaa| [26 atme (9) thAnA jilA / isakI cauhaddI yaha hai / uttarameM damAna, sUrata, pUrva meM pazcimIya ghATa, dakSiNameM kolAbA, pazcimameM araba smudr| yahAM 3573 varga mIla sthAna hai| . yahAMkA itihAsa yaha hai ki san I0 se tIsarI zatAbdI pahale azokake zilAlekha supArAmeM aMkita kiye gae the| rAnA azokake pIche thAnA aura koMkanameM abhRtyane rAjya kiyA thA phira zAhavaMza yA pazcimI kSatrapoMne phira mauryavaMzane punaH rAjya sthApita kiyA jisako kalyANake cAlukyoMne naSTa kiyA / san 810 se 1260 taka yahAM zilAharoMkA rAjya thA jinhoMne purI (vartamAna elIphenTA) ko apanI rAjyadhAnI banAyA thA yahI koMkagAmeM mauryokA pUrvIya sthAna thaa| zilAhAra loga drAviDa vaMzake the / phira musalmAnoMkA adhikAra hogayA / yahAM bauddhoMkI guphAeM kanherI, koMdIvatI, sailasiTIke mAgAthana aura lonAda nAmakI bhuivaMDImeM haiN| (1) amaranAtha-(ambaranAtha) grAma tAlu0 klyaann| bambaIse 38 mIla ambaranAtha sTezanase pazcima 1 mIla grAmase pazcima 1 mIlase kama dUrIpara ghATImeM eka prAcIna maMdira hai isameM prAcIna hindU kArIgarIkA bar3hiyA namUnA hai / isameM eka zilAlekha zAkA 982 (san 1060) kA pAyA gayA hai jisase mAlUma huA ki ise dakSiNa kalyANake cAlukyoMke nIce koMkanake rAjA mahAmaMDalezvara citarAjadevake putra mAnavAni rAjAne banavAyA thaa| yahAMke khambhe aura chata ajantAkI guphAoMke samAna hai / bahuta sundara
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / nakkAzI hai / bhItara liMga hai / jo kArIgarI bhItarake khaMbhopara va bAhara dikha rahI hai vaisI isa baMbaI prAMta meM kahIM nahIM hai / yahAM zivarAtri (mAgha) ko melA bharatA hai / noTa - isakI jAMca honI cAhiye / zAyada jaina cinha ho / (2) borIvalI- sailasiTI tAlukA vaMbaIse uttara 22 mIla sTezana bI0 bI0 sI0 AIse karIba Adha mIla sTezanase pUrva ponIsara aura bhAgA ghATIke nikaTa bauddhoMkI khudI huI guphAeM haiN| isake dakSiNa pUrva karIba 2 mIlake akulameM eka kAle raGgakA baDA TIlA hai / isake Upara khudAI hai va 2000 varSa purAnepAlI akSara haiN| isake dakSiNa 2 mIla jAkara jogezvara nAmakI brAhmaNa guphA 7 vIM zatAbdIkI hai / goregAMva sTe0 se 3 mIla guphAeM haiM unameM sabase bar3I naM0 tIna 240x200 phuTa hai / (3) dAha nU - bandara tA0 dAhAnU - dAhAnUroDa sTe0 (bI0bI0) se 2 mIla bambaI se 78 mIla, pahale yaha nagara thA / isa sthAnakA nAma nAsikakI guphAoMke zilAlekhoM meM AyA hai (san 100 I0 meM) (4) kalyANa - bambaI se dakSiNa pUrva 33 mIla / isakA nAma pahalIse chaThI zatAbdI takake zilAlekhoM meM AtA hai| dUsarI zatA antameM yaha nagara bahuta unnatipara thA / kaismasa iMDikA Casmas Indica kahatA haiM ki chaThI zatAbdImeM yaha pazcima bhAra take pAMca mukhya bAjAroM meM se eka thA / yaha balavAna rAjAkA sthAna thA / yahAM pItala, kapar3ekA sAmAna tathA lakar3Ike laTThoMkA vyApAra hotA thA / (5) kanherI guphAeM - thAnAse 6 mIla, jI0 AI0 pI0 ke bhAnaduva sTezanase yA bI0 bI0 ke vorivalI sTe. se nikaTa hai /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ thAnA jilaa| [31 isakA prAkRta nAma kanha gari saMskRtameM kRSNagiri hai usakI pavitratA bauddhoMkI unnatike samayase hai / 100 varSa pahalese 50 san I0 takakI guphAeM haiN| kucha guphAeM cauthIse chaThI zatAbdI takakI haiM yahAM 54 zilAlekha haiM (dekho bambaI gajeTiyara jilda 15 vIM saphA 121 se 195) / (6) sopArA-tAlukA basIna-basInaror3a sTe0se uttara pazcima 3 // va bIrAra sTe0 se dakSiNa pazcima 3 // mIla hai / yaha prAcIna nagara thA / yaha san I0 se 500 varSa pahalese lekara 1300 i0 taka koMkanakI rAjyadhAnI thA / mahAbhAratameM va guphAoMke lekhoMmeM isakA nAma zurpAraka hai / yUnAnI pTolimIne saupAra, va prAcIna araba yAtriyoMne subAra nAma likhA hai / mahAbhAratameM likhA hai ki yahAM pAMca pAMDava Thahare the / gautamabuddha apane pUrva janmoMmeM yahAM paidA huA thA / jaina lekhakoMne supArAkA bahuta sthAnoMmeM nAma liyA hai| sana I0 se pahalI va dUsarI zatAbdI pahaleke lekhoMmeM isakA nAma sopAraka, sopArAya va sopAraga pAyA jAtA hai / periplasake saMpAdakane likhA hai ki tIsarI zatAbdImeM aupadhArA bharuca aura kalyANake madhyameM samudra taTapara 1 bAnAra thA / (B. R. A S. 1882) solomanane isako opalAyara nAma dekara likhA hai| yaha IsAse 1000 varSa pahale vyApArakA mukhya kendra thA, itihAsake samayake pahalese isa thAnAke kinArese phArasa, araba aura aphrikAse vyApAra hotA thA / jenesisa adhyAya 28meM kahA hai ki bhAratIya masAloMmeM arabake sAtha vyApAra calatA thA tathA mizra vAsiyoMmeM bhAratakI vastueM prAcInakAlameM vyavahAra kI jAtI thiiN|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| new.mmmmmmmmmmm Wilkinson's ancient Egyptians II P. 237. ...phArazakI khAr3Ike nAkese bhAratake sAtha vyApAra bahuta hI pUrvakAlase hotA thaa| .nevUcaDanajara ( sana I0se 606 se 561 varSa pahale ) ne phArasakI khAr3Ipara baiMka sthApita kiye the aura sIlona va pazcimIya bhAratase vyApAra karatA thA / bhAratako Una, javAharAta, cUnA, bhaTTI, glAsa, tela bhejatA thA va bhAratase lakar3I, masAlA, hAthIdAMta, navAharAta, sonA, motI lAtA thaa| Heeren's historical Researches II. P. 209, 247.... ... (7) tArApura-yA ciMcanI, mahima aura dAhAnU tAlukA, mahimase uttarase 15 mIla / yaha bahuta prAcIna nagara hai| nAsikakI gufAke pahalI zatAbdIke lekhameM isakA nAma ce AyA hai / .. (8) vajAbAI-tAlukA bhivaMDImeM pavitra sthala-bhivanDIse ittara 12 mIla / yahAM garma pAnIke jharane haiM / isake liye prasiddha hai / eka pahAr3Ipara sundara devIkA maMdira hai| caitrameM melA lagatA hai| .... (9) vazAlI-mukhAr3ameM tAlukA zAhApura--eka choTI pahAr3IkI uttara aura DhAlameM eka caTTAnameM khudA maMdira hai jo 12412 phuTa hai| isake dvArake sAmane eka Aleke donoM taraphortiye haiM haraeka 3 phuTa UMcI hai / ye dhyAnarUpa haiM dvArake Upara 1 koTI khaMDita mUrti hai| ye mUrtiyeM va maMdira jainiyoM / mAlUma hotaa| dekhanA caahiye| .... noTa--isa jilemeM aura bhI jaina ..avazya hoMge jAMca honekI jarUrata hai / jaina zAstroMmeM samAAkA kahAM 2 vaNana hai yaha bAta bhI saMgraha karane lAyaka hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3audhA rAjya / (10) bar3audhA rAjya / bar3aukA prAcIna nAma eka daphe hinduoMne candanAvatI prasiddha kiyA thA kyoMki rAjapUta doravaMzake rAjA caMdanane isako jainiyoMse chInA thA / yaha caMdana prasiddha maliyAdhIkA pati va mazahUra kanyA zivarI aura nIlAkA pitA thA pIchese ise parAvalI phira vatapatra kahane lage / (1) navasArI - yahAM zrI pArzvanAthajIkA jaina maMdira hai / [ 33 (2) mahuA - pUrNa nadIpara - eka di0 jaina maMdira hai jisameM sundara kArIgarI hai / pratimAeM bahuta prAcIna haiM / zAstrabhaMDAra bahuta bar3hiyA hai, yahAM zrI pArzvanAthajI kI mUrti bhaura meM hai jise vighnahara pArzvanAtha bhI kahate haiM - sarva ajaima bhI pUjate haiM / yaha mUrti kRSNa pASANa 2 // hAtha UMcI padmAsana var3I manojJa va prAcIna hai / yaha saM0 1353 meM khAnadeza jileke sulatAnapurake pAsa tor3AvA grAmameM kheta khodate hue milI thii| seTha DAhyAbhAI zivadAsane lAkara yahAM virAjita kii| Upara 1 vedImeM zveta pASA kA paTa hai 24 pratimA haiM madhya meM 3 hAtha UMcI kAyotsarga zrI RSabhadevakI mUrti hai jo nausArIke di0 jaina maMdiraste yahAM saM 1911 meM lAI gaI thI / darzanIya hai / prabandhakartA icchArAma jhaveracaMda narasiMgapurA haiM / (3) anahilavAr3A pATana - siddhapura sTezanase jAnA hotA hai / yaha cAvar3I aura cAlukya rAjAoMkI purAnI rAjyadhAnI hai / isako vanarAjane san 746 meM AbAda kiyA thA / parantu musala
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| mAnoMne ise 13vIM zatAbdImeM dhvaMza kiyaa| bahutase vartamAnameM bane hue maMdiroMmeM purAne maMdiroMke khaNDa va masAle pAe jAte haiN| paMcAsara pArzvanAthake jaina maMdirameM eka saMgamarmarakI mUrti hai jo pATanake sthApanakartA vanarAjakI kahI jAtI hai / isa mUrtike nIce lekha hai jisameM banarAjakA nAma va saMvat 802 aMkita hai isI mUrtikI bAI tarapha vanarAjake maMtrI jAmbakI mUrti hai| zrI pArzvanAthake dUsare jaina maMdira meM lakar3IkI khudI huI chata bahuta sundara hai tathA eka upayogI lekha kharatara gaccha jainiyoMkA hai / dUsare eka jaina maMdirameM vedI saMgamarmarakI bahuta hI bar3hiyA nakkAsIdAra hai jisapara mUrti virAjita hai| noTa-isa pATanameM jainiyoMkA zAstrabhaMDAra bhI bahuta bar3A darzanIya hai yahAM doAne jainI basate haiM / unake saba 108 maMdira haiM prasiddha paMcAsara pArzvanAthakA hai jisameM 24 vediyAM haiM / DhAMDharavAr3AmeM sAmaliyA pArzvanAthakA bar3A maMdira hai jisameM eka baDI kAle saMgamarmarakI mUrti sampatIrAjAkI hai / vahIM zrI mahAvIrasvAmIkA maMdira haiM jisameM bahuta adbhuta aura mUlyavAna pustakoMke bhaMDAra haiM / inameM bahutase tAr3apatrapara likhe haiM / aura bar3e 2 saMdUkoMmeM rakSita haiN| (4) cUnAsAmA-bar3abAlI tAlukA-yahAM bar3audhA rAjyabharameM sabase bar3A jaina maMdira zrI pArzvanAthajIkA hai isameM bar3hiyA khudAIkA kAma hai- isI zatAbdImeM 7 lAkhakI lAgatase banA hai| , (5) unzA-siddhapurase uttara 8 mIla / kor3AvAkunavIkA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3audhA rAjya / [ 35 eka bar3A maMdira hai jo jaina maMdira ke DhaMgapara san 1818 meM banAyA gayA thA / (6) baDanagara - visAla nagarase uttara pazcima 9 mIla / yahA~ do sundara jaina maMdira haiM / (7) sarotrI yA sarotrA - sarotrI STe0 se 1 mIla yahAM kaI purAne jaina maMdira haiM unameM bahutase choTe 2 lekha haiN| eka bahuta prAcIna va prasiddha sapheda saMgamarmara pattharakA jaina maMdira hai / madhya meM eka hai / cAroM tarapha 12 maMdira haiM jo giragae haiN| isakI sarva mUrtiyeM anumAna 60 ke anyatra bheja dI gaI haiM / (8) rAho- sarotrA se uttara pUrva 4 mIla yahAM prAcIna sapheda saMgamarmara ke jaina maMdira ke dhvaMsa bhAga haiN| eka baMgaleke bAhara dvArapara purAne maMdira ke khaMbhe bhI lage haiM / (9) mUMjapUra - pATanase dakSiNa pazcima 24 mIMla / yahAM prAcIna imArata eka purAnI jamA masajida hai / jo aura gujarAtI 1 purAnI masajidoMke samAna purAne hindU aura jaina maMdiroMke masAlese banAI gaI hai| yahAM eka saMskRta meM zilAlekha hai parantu par3hA nahIM jAtA / (10) saMkezvara - muMjapura se dakSiNa pazcima 6 mIla - yaha jainiyoMkA prAcIca sthAna hai | yahAM zrI pArzvanAthajIkA purAnA jaina maMdira hai / isake cAroM tarapha choTe 2 maMdira haiN| eka maMdirake dvArapara kaI lekha saM0 1652 se 1686 ke haiM / yaha kahA jAtA hai ki prAcIna maMdira meM jo zrI pArzvanAthakI mUrti thI usako uThAkara
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / nae maMdiraz2I meM le gae haiN| isa maMdirakI eka pratimA para saMvata 1666 hai va nae maMdirakI pratimA para saM0 1868 hai / (11) paMcAsura - saMkezvara se dakSiNa 6 mIla | yaha gujarAtake sabase prAcIna nagaroMmeMse eka hai / 1100 varSa hue yahAM ke prasiddha jayazeSara rAjAko bhuvara rAjAke AdhIna dakSiNakI senAne ghera liyA thA / yahAM jamIna ke nIcese bar3I 2 purAnI IMTe nikalI haiM / (12) candrAvatI - rAho se uttara pUrva 15 mIla / parvata AbUke nIcese thor3I dUra yaha saMgamarmarakA purAnA sundara nagara thA / yahAM eka sthAnapara 136 mUrtiyeM birAjamAna haiM | noTa - dekhanA cAhiye / zAyada jaina hoN| -- (13) mogherA nagara - choTI pahAr3Ipara / jaina kathAoM meM isako modherapura yA mudharva kapATana likhA hai / (14) sojitrA-yahAM di0 jaina bhaTTArakoMkI do purAnI gaddiyAM haiM / mUlasaMgha aura kASTAsaMghakI / tIna di0jaina maMdira haiN| yahAM kucha prAcIna di0jaina mUrtiyAM khaMbhAtake maMdirase lAkara virAjamAna kI gaI haiN| yahAM kASTAsaMghake maMdirajImeM prAcIna jaina zAstra bhaNDAra hai / *
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahIkAMThA ej'sii| [37 (11) mahIkAMThA ejNsii| isakI cauhaddI isa prakAra hai-uttara pUrva udayapura aura DUMgarapura dakSiNa pUrva revAkAMThA, dakSiNa-kher3A, pazcima-bar3audhA aura ahamadAvAda / yahAM 3125 vargamIla sthAna hai| IDara rAjya-yaha san 800 se 970 taka gahaloToM va 1000 se 1200 taka paramAra rAjapUtoMke AdhIna rhaa| (1) IDara nagara-yahAM gar3hameM kucha guphAoMke jaina maMdira 400 varSake prAcIna haiM eka bhUmike nIce saMgamarmarakA va eka Upara zrI zAMtinAthakA hai| noTa-yahAM pahAr3apara digambara aura zvetAmbara jainiyoMke maMdira darzanIya haiM / nagarameM donoMke kaI maMdira haiM / di0 maMdiroMmeM bahuta prAcIna pratimAeM bhI haiM tathA jaina zAstrabhaMDAra bahuta prAcIna haiM / yahAM di0 jaina bhaTTArakoMkI gaddI hai / (2) khaMbhAtarAjya-isakA varNana kher3A jilemeM likhA gayA hai yaha ahamadAvAdase 52 mIla hai / yahAM prAcIna dhvaMza imArateM bahuta haiM jo khaMbhAtakI sampattiko dikhalAte haiM / jumA masajidameMke staMbha jaina maMdiroMse lekara lagAe gae haiM jo bahuta hI zobhA dikhAte haiN| (3) bhilor3A-yahAM sapheda saMgamarmarakA jaina maMdira zrI candraprabhukA hai jo 38 phuTa UMcA va 70445 phuTa hai| isameM 4 khanakA mAnastaMbha hai jo 75 phuTa UMcA hai.|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3ej muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (4) posImA sabalI-yahAM zrI pArzvanAtha aura neminAthamIke jaina maMdira haiM jo sapheda pASANake 26 phuTa UMce va 150x140 phuTa haiN| (1) timbA-jilA godvaadd'aa| zrI tAraMgA pahAr3a / noTa-yaha jainiyoMkA mAnanIya siddhakSetra haiM / digambara jaina zAstroMmeM isakA pramANa isa taraha diyA hai| gAthAvaradatto ya varaMgo sAyaradatto ya tAravaraNayare / AhuTThaya kor3Io NivvANagayA Namo tesiM // 3 // (prAkata nirvANakAMDa ) dohA varadattarAya ru iMda muniMda, sAyaradatta Adi guNavRnda / nagara tAravara muni uTha kor3i, vaMdoM bhAva sahita krjodd'i||4|| ( bhASA nirvANakAMDa bhagavatIdAsa kRta saM0 1741 meM ) bhAvArtha-isa tAivara kSetrapara varadatta rAjA, indra muni va sAgaradatta Adi sAr3he tIna kor3a muni mukti padhAre haiN| ___yahAM bahutase jaina maMdira haiM / unameM zrI ajitanAtha aura saMbhavanAthake maMdira 700 varSa hue rAjA kumArapAlake samayameM race hue kahe jAte haiM / ( phorvasakRta rAsamAlA ) yahAM akhaMDita khaMDita bahutastrI di0 jaina mUrtiyAM yatra tatra haiN| bahuta jaina yAtrI pUjAko bhAte haiN| (6) kumbhariyA-dAMtAse uttara pUrva 14 mIla / ambAnIse dakSiNa pUrva 1 mIla / yahAM sapheda saMgamarmarakA zrI nemimAyanIkA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ orammam mahIkAMThA eja sii| [36 jaina maMdira sabase bar3A hai| pahale yahAM 360 maMdira the aba kevala 5 haiM / bahutase jvAlAmukhI parvatakI agnise naSTa hogae / ekameM zilAlekha san 1249 kA hai ki kumArapAlake maMtrI cAhar3ake putra brahmadevane kucha imArata isameM jor3I, dUsarA san 1200 kA hai ki sarva maMDalikoMke takhta arbudake rAjA zrIdhara varSadevane jinapara sadA sUrya camakatA hai isa arasana pUrameM eka kUpa bnvaayaa| dUsare bhI lekha haiN| kucha maMdira vimalazAhake banavAe hue haiM / eka pASANa para lekha hai / " zrI munisuvrata svAmI bimbam azvAvabodha sa malikAvihAra tIrthoddhAra sahitam / " kumbhariyAmeM 5 maMdira jainoMke zeSa haiM / isa nagarako citaur3ake rAjA kuMbhane basAyA thaa| zilpakArIke khaMbhe bahuta bar3e neminAthake maMdirajImeM haiN| eka khaMbhepara lekha hai ki ise san 1253meM AmapAlane bnvaayaa| isa baDe maMdirameM ATha vediyAM haiM jinameM zrI AdinAtha aura pArzvanAthakI mUrtiye haiM bIcameM zrI neminAthakI mUrti hai jisameM sana 1618kA lekha haiN| maMDapameM jaina mUrtiyAM san 1134 se 1468 takakI haiN| (7) bar3AlI yA abhIjarA pArzvanAtha-IDarase 10 mIla / di. jaina maMdira pratimA zrI pArzvanAtha caturthakAlakI padmA 0 hai /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.j muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (12) pAlanapura ejNsii| isakI cauhaddI isa taraha hai / uttarameM udayapura, sirohI, pUrvameM mahIkAMThA, dakSiNameM bar3audhA rAjya aura kAThiyAvAr3a, pazcimameM kacchakI khaadd'ii| yaha anahilavAr3Ake rAjapUtoMke AdhIna san 746 se 1298 taka rhaa| (1) dIsA-bambaIse 300 mIla pAlanapura dIsA relavepara, yahAM do jaina maMdira haiN| (2) pAlanapuranagara- yahAM nagarake bAhara do bhAga haiM eka jainapurA dUsarA tAjapurA bIcameM eka khAI 22 phuTa caur3I va 12 phuTa gaharI hai / yaha bahuta purAnI vastI hai / 8 vIM sadImeM yaha vaha sthAna hai jahAM anahila vAr3Ake cAvar3a vaMza sthApaka vanarAja (746-80) pAlA gayA thA / 13 vIM zadIke prArambhameM yaha candrAvatIke ponavAra gharAneke pralhAda devakI rAjyadhAnI thii| isakA nAma thA prahlAdapATana, 14 vI zadImeM pAlansI cauhAnoMne le liyA jisase isakA vartamAna nAma hai| yahAM bhI jaina maMdira hai /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAThiyAvADa (sauraassttrdesh)| 41 (13) kAThiyAvAr3a rAjya (saurASTra deza) isameM 23445 varga mIla sthAna hai| isake 4 bhAga haiM-jhAlAvAr3a, hAlAra, sorATha aura gohelavAra / kaccha aura khabhAtakI khAr3Ike madhya dezako kAThiyAvAr3a kahate haiN| itihAsa-yahAM mauryA, yUnAnI, tathA kSatrapoMne kramase rAjya kiyA hai / pIche kannaujake guptoMne rAjya kiyA jinhoMne apane senApati niyata kiye / antake senApati svayaM saurASTrake rAjA ho gae jinhoMne apane gavarnara vallabhInagarameM rakkhe / yaha vallabhI vartamAnameM dabA huA nagara bAlA hai jo bhAvanagarase uttara pazcima 18 mIla hai / jaba guptoMkA prabhAva girA taba vallabhIke rAjAoMne jinake vaMzako guptoMke senApati bhaTTArakane sthApita kiyA thA apanA adhikAra kaccha taka bar3hA liyA aura mera logoMko harA diyA jinhoMne kAThiyAvAr3apara san 470 se 520 taka adhikAra jamA liyA thaa| rAmA dhruvasena dvi0 ke rAjya (san 632 se 640)meM cInI yAtrI huinasAMgane valapI (vallabhI) aura sulacA (saurASTra )kI mulAkAta kI thI-746 se 1298 taka rAjyasthAna aNahilavADA ho gyaa| isa madhyameM kaI rAjya uThe aura jeThavA loga saurASTra ke pazcimameM eka balavAna jAti ho gae / anahilavAr3A 1298meM le liyA gayA / tava jhAlA loga uttara kAThiyAvADameM basa gae / prAcIna smAraka-prasiddha azokake zilAlekhake sivAya jUnAgar3hameM bauddhoMkI pahAr3ameM khudI guphAeM va maMdira haiM ninakA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / varNana huinasAMgane 7vIM zadI meM kiyA hai / tathA kucha sundara jaina maMdira giranAra aura seDuMjaya parvatapara hai| ghUmalImeM jo pahale jeThavA logoMkI rAjyadhAnI thI bahutasI khaMDita prAcIna imArate haiM / (1) pAlItAnA rAjya - seapa parvata - mAlUma huA hai ki saurASTra meM gohela saradAroMke vasaneke pahalese hI jaina loga seDuMjaya para pUjA karate the / zAhajAde murAdabakzane san 1650 meM eka likhita patrase pAlItAnekA z2ilA zAMtidAsa jauharI aura usake saMtAnoMko diyA thA / zAMtidAsakI koThIse murAdabakhzako yuddhake liye rupayA diyA gayA thA jaba vaha dArAzikoha se AgarA meM lar3ane gayA thA / mugalarAjyake naSTa honepara pAlItAnA golake saradAroMke hAthameM A gayA jo gAyakavAr3a ke nIce rahate the / yaha sarva pahAr3a dhArmika hai yahAM jaina zrAvaka haravarSa yAtrA karate haiN| yahAM zrI yudhiSThira, bhImasena aura arjuna ye tIna pAMDava mokSa prApta hue haiM va ATha kor3a muni bhI / isI liye jaina loga pUjate haiM / di0 jaina Agama meM pramANa yaha haipAMDuA tiNi jaNA daviDaNariMdANa aTukor3Io / setuMjaya giri sihare NivvANagayA Namo tesiM // 6 // ( prAkRta nirvANakAMDa ) pAMDava tIna dravir3a rAjAna / ATha kor3a muni mukti pramANa / zrI setuMjayagirike zIsa / bhAvasahita vandoM jagadIza // 7 // ( bhagavatIdAsa kRta ) bhASA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAThiyAvADa (saurapradeza) " / [ 43 yahAM parvatapara vartamAna meM digambara jainoMkA khAsa eka bdd'| maMdira hai jahAM ve loga punane jAte hai usameM mUlanAyaka zrI zAMtinAtha bhagavAna 16 veM tIrthaMkarakI puruSAkAra padmAsana mUrti bahuta manojJa saM0 vi0 saM0 1686 kI hai pratiSThAkAraka bAdazAha jahAMgIra ke samaya meM ahamadAbAda nivAsI ratanasI haiM - dekho - Epigraphica Indica Vol II PXP. 72 zvetAMbara jainoMke bahutase vizAla maMdira haiN| yaha parvata samudra tahase 1977 phuTa UMcA hai mukhya do coTiyAM haiM phira unakI ghATI dhanavAna jaina vyApAriyoMne banA dI hai / kula UparakA bhAga maMdi - roMse DhakA huA hai jinameM mukhya maMdira zrI AdinAtha, kumArapAla vimalazAha, samprati rAjA aura caumukhA ke nAmase prasiddha haiM / yaha caumukhA maMdira sabase UMcA hai jisako 25 mIlakI dUrIse dekhA jAsaktA hai / isa caumukhA maMdira ke sambandha meM jo kharataravAsI ToMka meM hai aisA kahA jAtA hai ki yaha vikrama rAjAkA banAyA huA hai paraMtu yaha nahIM batAyA gayA ki yaha saMvata 57 varSa pahale san I0 kA hai yA 5 * san i0 meM hue harSa vikramakA hai yA anya kisIkA hai / paraMtu vartamAna rUpase aisA mAlUma hotA hai ki yaha karIba san 1619 ke phirase banA hai / ahamadAvAdake sevA somanIne sulatAna nuruddIna jahAMgIra, savAI vijaya rAjA, zAhajAde sulatAna khuzaro aura khuramAke samaya meM saM0 1675meM vaizAkha sudI 13 ko pUrNa karAyA / devarAja aura unake kuTumbane jisameM mukhya somajI aura unakI strI rAjaladevI thI unhoMne yaha caumukhA AdinAthajIkA maMdira banavAyA hai / dekho -
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / Burgess notes of visit W. S. Hill Bombay 1869. isa sejaya parvatakI cauhaddI isa prakAra hai: pUrvameM-ghoghAke pAsa kacchakhAr3I, bhAvanagara / uttarame sihora aura camArar3IkI coTiyAM, uttara pazcima va pazcima maidAna jahAMse zrI giranArajI dikhatA hai / yahAM setruJjaya nAmakI nadI bhI hai| (2) giranAra yA ujjayaMta-yaha mukhyatAse jainiyoMkA pavitra pahAr3a hai, parantu bauddha aura hindU bhI mAnate haiN| yaha jUnAgar3hake pUrva 10 mIla hai / 3500 phuTa UMcA hai / cUDAsamAsa rAjAkA purAnA mahala aura kilA abhItaka banA huA hai / yahAM tIna prasiddha kuMDa haiM-gaumukhI, hanumAnaghorA, kamaNDalakuNDa / parvatake nIcese thor3I dUra jAkara vAmanasthalI hai / yaha prAcIna kAlameM rAjyadhAnI thI tathA bilakula nIce balisthAna hai jisako aba bilakhA kahate haiN| parvatakA prAcIna nAma ujjayaMta hai / parvatake nIce eka caTTAna hai jisameM azokakA zilAlekha ( saMvatase 250 varSa pahalekA ) hai / dUsarA lekha san 160 kA hai jisase pragaTa hai ki sthAnIya rAjA rudradamanane dakSiNake rAjAko harAyA thaa| tIsarA sana 455 kA haiM jisameM likhA hai ki sudarzana jhIlakA vAMdha TUTa gayA thA tathA tUphAnase naSTa hue pulako phirase banAyA gayA / dekho Fergusson History of India's architecture 1876 P. 230-2 parvatapara sabase bar3A aura sabase purAnA maMdira zrIneminAthakA hai jo lekhase san 1278kA banA mAlUma hotA hai / isa maMdirake pIche tejapAla vastupAla do bhAiyoMkA nirmApita maMdira hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAThiyAvADa (saurASTradeza) / [ 45 noTa- yahAM jainiyoMke bAIsaveM tIrthaMkara zrI neminAthajIne tapa karake mokSa prApta kI hai| zrI kRSNake putra pradumnakumAra saMbukumAra Adi ne bhI / isake sivAya bahuta se aura muniyoMne / isIliye bhArata ke saba jaina loga baDI bhaktise darzana pUjA karane Ate haiM / di0 jaina zAstroMmeM isakA pramANa yaha hai : misAmi paNNo sambukumAro taheva aNiruddho / vAhattari koDIo ujjate sattasayA siddhA // 4 // ( prAkRta nirvANakAMDa ) zrI giranAra ziSara vikhyAta / kor3i vahattara aru sau sAta / zaMbupradyumna kumara do bhAga / anuruddhAdi namo tamu pAya // ( bhagavatIdAsa kRta ) bhASA yahAM gar3ha giranArapara 36 lekha haiM jo saba prAyaH saM. 1288 ke vastupAla tejapAla maMtriyoMke haiM / neminAthajI maMdira ke dvArake dakSiNa hAteke pazcima eka choTe maMdirakI bhItapara di 0 jaina lekha hai / na0 12 lekhake pazcima zabda haiM / " sa0 1522 zrI mUlasaMghe zrIharSakIrti, zrIpadmakIrti bhuvanakIrti...." (2) jUnAgaDhanagara - giranAra aura dAtAra pahAr3Ike nIce prAcInatA aura aitihAsika sambandhameM bhAratavarSa meM yaha apane samAna dUsare ko nahIM rakhatA / aparakoTa meM bar3hiyA bauddhoMkI guphAeM haiM / tamAma khAI aura usake nikaTa guphAoM va unake dhvaMza bhAgoMse vyApta hai / isameM sabase bar3hiyA khAparAkor3iyA hai jo pahale 3 khanakA maTha thA / dekho 1 __
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46] muMbaIprAntaka prAcIna jaina smAraka / Dr. Burgess antiquities of Cutch Kathiawar apara koTameM do kUpa haiM jinake liye prasiddha hai ki prAcIna kAlameM cUr3Asama rAnAoMkI dAsI kanyAoMne banavAe the| "Cave temples of India by fergusson and Burgess 1880." nAmakI pustakameM jUnAgar3ha giranArake sambandhameM lekha hai ki nagarakI pUrva tarapha guphAeM dekhane yogya haiM khAsakara bAbA dhArAke maThakI tarapha bhItoMmeM / ye guphAeM bahuta prAcIna kAlakI haiN| maidAnameM eka caukora pASANake stambhakA nIcekA bhAga hai usake pAsa eka chuTA patthara milA thA jisake eka konepara rAnA kSatrapake lekhakA eka bhAga thA yaha lekha svAmI jayadamanake pote zAyada rudrasiMhake samayakA hai jo rudradamanakA putra thA nisakA lekha rAjA azokake lekhakI caTTAnake pIche hai / isa lekhameM kevalajJAnI zabda hai jisase DAkTara buhalarakA khayAla hai ki yaha jaina lekha hai aura yaha bahuta saMbhava hai ki ye saba rAjakumAra jaina dharmase prema rakhate the| (3) somanAtha - (deva pATana, prabhAsa pATana, verAvala pATana yA pATana somanAtha) kAThiyAvADake dakSiNa taTapara jUnAgar3ha sTeTameM eka prAcIna nagara hai| do nagaroMke madhya AdhI dUra jAkara samudrakI nokapara eka bar3A aura prasiddha ziva maMdira hai / jo pATanase karIba 18 mIla hai / usa virAvala pATanameM eka jaina mandira jumA masanidake pAsa bAjAra meM haiM nisako musalmAnoMne apanA ghara banA liyA hai / isake gumbana aura khaMbhe khude hue haiN| isakI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAThiyAvADa (sauraassttrdesh)| [47 imAratake nIce 1 bhauMrA hai jo 35 phuTase 47 // phuTa hai isake 6 kamare haiM / yaha pASANakA banA hai / noTa-isako acchI taraha nAMcanA cAhiye / (4) vadhavAna-yahAM nagarake pUrva nadI taTapara zrI mahAvIrasvAmIkA jaina maMdira 11 vIM zadIkA hai / isakA prAcIna nAma zrI vaImAnapura hai| (5) gorakhamar3hI-uttarakI taraphase jAnepara eka guphAkA maMdira AtA hai jisameM gorakhanAtha aura macchendranAthakI mUrtiyeM haiN| yaha guphA 30 phuTa lambI cauDI hai zAyada yaha giranAra pahAr3apara hai| (6) vAbaDiyAvADa-yA sujAlabeTa-yahAM bahutasI dhvaMza vAvaDiyA haiM khaNDita makAnoMkI vastuoM va lekhoMse pragaTa hotA hai ki yaha eka aizvaryazAlI nagara thA / isa dvIpake khetoMmeM 4 saMgamarmarakI mUrtiyAM par3I haiM jinapara nIceke lekha haiN| . (1) saM0 1300 varSe vaizAkha vadI 11 budhe sahajigapura vAstavya pallInAtIya Tha0 dedAbhAryA kar3a devikukSi saMbhUta parI0 mahIpAla mahIcandra tatsuta ratanapAla vijayapAlai nija pUrvaja Tha0 zaMkara bhAryA lakSmI kukSi saMbhUtasya saMghapati mudhigadevasya nija parivAra sahitasya yogya deva kulikA sahita zrI mallinAtha bimba kAritaM pratiSThita zrI candra gacchIya zrI haribhadra sUriziSyaiH zrI yazobhadrasUribhiH // chA" maGgalaM bhavatu // chaH / (2) saMvata 1315 varSa phAguNa vadI 7 zanau anurAdhA nakSatre'yeha zrI madhumatyAM zrI mahAvIra deva caitye prAgvATa jJAtIya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / zreSTha Asavadevasuta zrI sapAlasuta gaMdhibI bIkena AtmanaH zreyAthai zrI pArzvadeva vivakAritaM, candragacche zrI yazobhadrasUrIbhiH pratiSThitaM / (3) sa0 1272 barSe jyeSTha vadI 2 khau adyeha TivAnake mehararAja zrI raNasiMha pratipattau samasta sandhena zrI mahAvIra bimbaM kAritaM pratiSThita zrI candra gacchIya zrI zAMtiprabha sUriziSyaiH zrI hariprabha sUribhiH / (4) saM0 1343 mAgha sudI 10 gurau gurjara prArvATa jJAtIya Tha0 pethaDa zreyase tatsuta pAlhaNena zrI neminAtha bimbakAritaM pratiSThita zrI nemicandra sUri ziSya zrI nayacandra sUribhiH / (7) vAlU yA bUlA - sonagar3ha se uttara 16 mIla va bharamA - rase pazcima uttara 22 miil| isIkA prAcIna nAma vallabhIpura thA (noTa jahAM devarddhigaNa sAdhune 900 vIra saM 0 ke anumAna zvetAMbara AgamoM kI racanA kI thI ) kucha dhvaMza sthAna haiN| zikke va tAmrapatra milate haiM / (8) telujAkI guphAeM - kAThiyAvAr3a ke dakSiNa pUrva sekhuMjaya pahAr3Ike mukhapara telagiri nAmakI pahAr3I hai / yahAM bauddhoMkI 36 guphAeM haiN| vartamAna meM yahAM do navIna jaina maMdira haiM / (9) dvArikApurI - porabaMdara sTezana utarakara samudrataTase jahAja para thoDI dUra calakara dvArikA AtI hai TikaTa ) hai / jahAjase utarakara dvArikApurIke sthAna milate haiM / yahAM eka digambara jaina maMdira hai bhagavAna neminAthajIkI pratimA va caraNa cinha birAjamAna haiM / yaha zrI neminAtha bhagavAnakA janmasthAna prasiddha hai / (dekho tIrthayAtrAdarzaka bra0 gebIlAla kRta )
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaccha rAjya / 46 (14) kaccha rAjya / isakI cauhaddI isa prakAra hai- uttara aura uttara pazcima sindhu, pUrva - pAlanapura, dakSiNa - kAThiyAvAr3a va kaccha khAr3I, dakSiNa pazcima bhAratIya samudra / isameM 7616 vargamIla sthAna hai / itihAsa yaha hai ki prAcInakAlameM yaha mimandarake rAjyakA bhAga thA pIche zakoMke hAthameM gayA / phira pArthiyanoMne kabajA kiyA / san 140 aura 390 ke madhya meM yahAM saurASTrake kSatrapoMne rAjya kiyA phira magadhake gupta rAjAoMmeM zAmila hogayA aura vallabhI rAjAoMne rAjya kiyaa| sAtavIM zatAbdI meM yaha sindhakA bhAga hogayA / - (1) bhadrezvara (bhadrAvatI) anjArase dakSiNa 14 mIla samudra taTapara yaha eka prAcIna nagarakA sthAna hai / bahutasA masAlA patthara banAneke liye haTA liyA gayA hai / parantu aba bhI yahAM jaina maMdira dekhane yogya hai / 17 vIM zatAbdI meM isa maMdirako musalmAnoMne lUTa liyA aura bahutasI jaina tIrthaMkaroM kI mUrtiyoMko khaMDita kara diyA / 12 vIM aura 13 vIM zatAbdImeM yaha maMdira prasiddha yAtrAkA sthAna thA / yaha jagaDUzAhakA maMdira kahalAtA hai / isakI bhIta aura bhopara kucha lekha hai / dekho ( Arch report W. India Vol. II ). yaha maMdarAse pUrvottara 12 mIla hai / Y
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (2) aMjAra-bhadrezvarase uttara pUrva 16 mIla-yaha bhI dekhane yogya hai / yaha ajamerake rAjakumAra ajayapAlakA sthAna hai| (3) gedI-rApUrake uttara pUrva 16 mIla-yaha eka prAcIna vairATa nagarI hai| purAne sikke milate haiN| zrI mahAvIrasvAmIkA jaina maMdira hai jisameM zrI AdIzvarakI mUrti saM0 1534 kI hai| (4) kaMthakoTa- anArase uttara pUrva 36 mIla, dAvase dakSiNa pazcima 16 mIla yahAM 13 vIM zatAbdIkA eka jaina maMdira hai-jo aba dhvaMza hogayA hai| isameM saM0 1340 kA lekha hai / yaha zrI mahAvIrakhAmIkA solakhaMbhA maMdira kahalAtA hai| AS ay
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [51 ahamadanagara jilaa| (2) mdhyvimaag| (15) ahamadanagara jilaa| isakI cauhaddI isa prakAra hai uttara pazcima aura uttara nAzika, uttara pUrva-nijAma rAjya, pUrva nijAma, dakSiNa pUrva aura dakSiNa pazcima-zolApura aura pUnA-isameM 6586 varga mIla sthAna hai / itihAsa-isa nilekA zAsana san 550se 757 taka vAdAmI ji0 (bIjApura) ke pazcimIya cAlukyoMke hAthameM thA phira 973 taka rASTrakUToMke hAthameM gayA phira 1156 taka kalyANIke pazcimIya cAlukyoMne rAjya kiyA phira 1187 taka kalacUriyoMne phira san 1318 taka devagiri yAdavoMne zAsana kiyA / pIche musa lmAnoMkA rAjya hogayA / mukhya jaina prAcIna cihna / (1) per3agAMva--zrI goMDAse dakSiNa 8 mIla eka grAma hai / karjAtase uttara pazcima phira pazcima 20 mIla tathA ahamadanagarase dakSiNa 32 mIla hai / yaha prAcIna sthAna hai| yahAM bhairavanAthakA maMdira hai jo asalameM jaina mandira thaa| (2) mirI tAlukA nevAsA-nevAsAse.pUrva dakSiNa 18 mIla yahAM eka hemAdapaMthI kUpa dhvaMza avasthAmeM hai / grAmase dakSiNa pazcima thor3I dUra eka caTTAnameM eka kUA vanA hai jo bahuta purAnA hai yaha jaba pAnIse bharA nahIM hotA hai taba vahAMkA jAgIradAra kahatA hai ki usane eka zilAlekha dekhA hai pAsameM jainamUrti hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52) muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (3) saMgamanera tAlukA-yahAM do tAmrapatra mile haiM jisameM eka saMskRtameM zAkA 922 kA hai jisameM yaha lekha hai ki sumadAsake yAdavoMke mahAsAmaMta bhillonAne eka dAna diyA thaa| (Ep. Ind, vol 11 part XII P. 42.) (4) mehekarI-ahamada nagarase pUrva 6 mIla eka grAma / yahAM eka pahAr3Ike nIce eka prAcIna jaina maMdira hai| ahamadAvAda gaijeTiyara jilda 17 chapA 1884 meM pRSTha 99 se 103 meM jaina zimpiyoMkA hAla isa taraha diyA hai / " inakI saMkhyA 3451 hai / ye darajIkA kAma karate haiN| jAti zaitavAla hai / ye mAr3avAr3ase Akara base mAlUma hote haiN| inakA rakta kSatriyoMkA hai / inakA kuTumba devatA zrI pArzvanAtha haiN| ye loga svaccha rahate haiM, parizramI haiM, niyamase calanevAle hai tathA atithi satkAra karate haiM kintu kucha mAyAcArI bhI haiM / ye saba digambara jaina haiM / inakA dhArmika guru vizAlakIrti hai jisakI gaddI vArasIke pAsa lATUrameM hai / inake jAtIya bandhana dRr3ha haiN| ye apane jhagar3e jAtIya paMcAyatameM tayakara DAlate haiN|" (5) ghoTAna-ahamadanagarase auraGgAbAda jAte hue khAsa sar3apara zivagAMva aura paithAnake madhyameM eka mahatva pUrNa sthAna hai / yahAM 4 maMdira haiM unameM 1 jaina hai aba isako hiMdU kara liyA gayA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAnadeza jilaa| (16) khAnadeza jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai:-uttarameM-satapurA parvata aura narmadA nadI, pUrvameM barAra aura nImAr3a, dakSiNameM-sAtamAla, cAMdora yA anaMTA pahAr3iyA, dakSiNa pazcima-nAsika jilA / pazcimameM bar3audhA aura rIvAkAMThAmeM sAgavAr3A rAjya / isameM sthAna 100 4 1 vargamIla hai| isakA itihAsa yaha hai ki yahAM 150 san I0se pUrvakA zilA lekha milA hai-yahAM yaha daMtakathA prasiddha hai ki san I0 se bahuta samaya pahale yahAM rAjapUtoMkA vaMza rAjya karatA thA jinake bar3e avadhase Ae the| phira aMdhoMne phira pazcimI kSatrapoMne rAjya kiyaa| 5vIM zatAbdImeM cAlukyavaMzoMne bala pakar3A phira sthAnIya rAjA rAjya karane lage yahAM taka ki jaba idhara alAuddIna AyA thA taba asIragar3hake cauhAna rAnA rAjya karate the / mukhya prAcIna jaina cinha___ (1) naMdurabAra nagara va tAlukA-tApatI nadIpara yaha bahuta hI prAcIna sthAna hai / kanherIkI guphAke tIsarI zatAbdIke zilAlekhameM isakA nAma naMdIgar3ha haiM / isako naMda gaulIne sthApita kiyA thA yahAM zAyada koI jaina cinha mile / (2) turanamAla-tAlukA talodA / pazcima khAnadeza satapurA pahAr3iyoMkI eka pahAr3I / yahAM eka samaya mAMDUke rAjAoMkI rAjyadhAnI thI / yaha pahAr3I 3300 se 4000 phuTa UMcI hai 16 vargamIla sthAna hai / pahAr3Ipara jhIla hai aura bahutase maMdiroMke avazeSa haiM / inako loga gorakhanAtha sAdhuke maMdira kahate haiN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / pahAr3IkI dakSiNa ora eka zrI pArzvanAthakA jaina maMdira hai jahAM akTUbarameM vArSika melA hotA hai| dhUliyAse uttara pazcima 62 mIla talodA hai| (3) yAvalanagara-pUrva khAnadeza / sAvadAse dakSiNa 12 mIla / yaha sthAna pahale moTA dezI kAgaz2a banAne meM prasiddha thA / (4) bhAmera-tAlukA pIpalanera / nijAmapurase 4 mIla / pahale eka bar3A sthAna thA / pahAr3Ike sAmane nijAmapurakI tarapha bahutasI guphAeM haiM jinameM jAnA kaThina batAyA jAtA hai| ( Ind. Ant. Vol II P. 128 & Vol IV. P. 339 ) yaha bhAmera dhUliyAse uttara pazcima 30 mIla hai / yahAM gAMvake Upara pazcimameM 1 guphA hai varAmadA 74 phuTa hai tIna dvAra haiM kamarA 24 se 20 phuTa hai 4 caukhuNTe khambhe haiM bhItopara zrI pArzvanAtha va anya jaina tIrthaGkaroMko mUrtiyAM aGkita haiN| gAMvake bAhara do pahAr3iyoMke pazcima eka sAdhukA sthAna hai / ___ (5) nijAmapura-pIpalanerase uttara pUrva 10 mIla--yahAM bahutase dhvaMza sthAna haiN| eka pASANakA jaina mandira zrI pArzvanAtha bhagavAnakA hai jo 75 se 59 phuTa hai / yaha 17 vIM zatAbdImeM sUrata aura AgarAke madhyameM pahalA bar3A nagara thA / (6) pATana tathA pItala khorA--tAlukA cAlisagAMva / cAlisa gAMva relave pTezanase dakSiNa pazcima 12 mIla, yaha eka purAnA dhvaMza nagara hai| yahAM 1 // mIlapara pahAr3iyA haiM / yahIM pItala khorA guphAeM haiN| pazcimakI ghATiyoMmeM nAgArjunakI koTharI, sItAkI nhAnI aura zrInagara cAvar3I nAmakI guphAe haiN| dhvaMza maMdiroM meM eka jaina mandira hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAnadeza jilA / [ 55 brAhmaNa maMdirake Age 100 gajakI dUrIpara eka dhvaMza jaima mandira hai jisake dvArapara eka padmAsana jina mUrti hai / bhItara 1 vedI khAlI hai parantu nakkAzIkA kAma acchA hai / nAgArjuna kI koTharI nAmakI jo tIsarI guphA hai jo gAMvake Upara hI hai usameM varAmadA hai bhItara guphA hai yaha jainiyoMkI khudAI huI hai isameM bahutasI digambara jaina mUrtiyAM haiM / nAgArjuna koTharIkA varAmadA 18 phuTase 6 phuTa hai do staMbha haiM / bhItarakA kamarA 20 phuTase 16 phuTa hai / guphAke bAhara indra indrANI vaise hI sthApita haiM jaise elUrAkI guphAmeM haiM / pIche kI dIvAlameM kucha UMcI vedIpara eka jainatIrthaMkara kI mUrti hai jo eka kamalapara birAjita hai / Asanake pIche do hAthiyoMke mastaka acche khude hue haiN| AsanameM do khar3agAsana jaina mUrtiyAM haiM, do camarendra haiM / vidyAdharAdi bane haiM / pratimAjIke Upara tIna chatra zobhAyamAna hai / isa pratimAke thor3e pIche eka padmAsana jaina mUrti 2 phuTa UMcI hai| dakSiNa bhItapara kucha pIche eka pUrI manuSyakI avagAhanAmeM kAyotsarga jaina mUrti hai bhAmaNDala, chatrAdi sahita hai / yaha guphA elUrAkI sabase pIcheke kAlakI guphAke samAna hai zAyada yaha 9 mI yA 10 mI zatAbdIkI hogI / pATana grAmameM kaI dhvaMza maMdira haiM jinameM 12 vIM ba 13 vIM zatAbdI ke devagar3ha ke yAdavoMke lekha haiM / (7) ajanTA guphAeM - phardApurase 2 || mIla dakSiNa pazcima tathA pAMcorA relave sTezanase 34 miil| yahAM dUsarI zatAbdI pUrvase 8 vIM zatAbdI takakI guphAeM haiM naM0 8 se 12 taka pAMca guphAeM
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 maMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| bahuta purAnI haiN| aMdhabhRtya yA zatakarNI rAjAoMne dUsarI yA pahalI zatAbdI pahale sana I0 ke banavAI thIM / guphA 10 meM sabase prAcIna lekha hai / nAsikake lekhoMmeM prasiddha vasiTTha putrane dAna kiyA thA usakA varNana hai / ina guphAoMse yaha mAlUma hotA hai ki 700 san I0 taka loga kaise vastrAbhUSaNa pahanate the va kaisI citrakalA thI / bauddha sAdhuoMke jIvana adhika citrita haiM parantu brAhmaNa aura jana sAdhuoMko bhI dikhAyA gayA hai / guphA 13 vIM meM digambara jaina sAdhuoMkA eka saMgha citrita hai jinameM keza nahIM haiM na vastra haiM sAthameM kucha aise bhI haiM jinake keza tathA vastra haiN| naM0 33 kI guphAmeM bhI dAhanI taraha digambara jaina mUrtiyeM haiN| yahAMkI guphA naM0 1 bahuta hI sundara hai finest tathA naM0 2 bahuta hI bar3hiyA maTha hai richest monastry hai|| (8) eraMDola-prAcIna nAma arunnaavtii| yahAM pAMDavavAr3A hai| mahAM 52 di. jaina maMdira the| yahAMse 1 akhaMDita jaina pratimA lekha sahita nagarake maMdirameM virAjita hai tathA eka mUrti jaMgalase lAkara bhI jaina maMdira meM haiM ( di. jaina DAyarekaTarI)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika jilA / (17) nAsika jilA / isakI cauhaddI isa prakAra hai- uttara aura uttara pUrva - khAnadeza, dakSiNa - pUrva-- nijAma rAjya, dakSiNa-- ahamadanagara, pazcima thAnA, dharamapura, saragAnA-isameM 1850 varga mIla sthAna hai / isakA itihAsa yaha hai ki sana I0 ke pahale dUsarI zatAbdIse dUsarI zatAbdI taka yaha adhoMkA rAjya thA jo bauddha the / unakI rAjyadhAnI nAsikase dakSiNa pUrva 110 mIlapara paithana thI / phira cAlukya, rAThaura, cAMdora aura devagiri yAdavoMne san 1995 taka rAjya kiyA--pazcAt musalmAnoMne kabajA kiyaa| isa jilemeM prasiddha guphAoMke maMdira bauddhoMke paaNddulen| nAmase haiM tathA jainiyoMke guphAoMke maMdira cambhAra aura aMkaIkI guphAoM meM tathA igatapurIke pAsa triMgalavAr3I meM haiM / san 808 meM mArkaMDeya kilA rASTrakUTa rAjAoM kA bAsa sthAna thA / isa jileke jaina smAraka / (1) ajanerI ( aMjinI ) nAsika nagarase 14 mIla aura trimbakase bhI 14 mIla hai- yaha eka pahADI 4295 phuTa UMcI isameM 3 varga mIla sthAna hai / Upara kI caTTAnameM tAlAba aura baMgaleke Upara eka choTI jainaguphA hai jisameM eka padmAsana jaina mUrti hai - 1 choTA dvAra hai donoM tarapha mUrtiyeM haiM- bhItara 1 lambA barAmadA maMdirarUpa meM hai / nIcekI caTTAnameM dUsarI choTI jaina guphA hai jisake dvAra para hI zrI pArzvanAtha bhagavAna kI mUrti hai / (noTa- bhItara aura bhI di 0 jaina mUrtiyAM haiM)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / yahAM aba eka pujArI digambara jainoMkI taraphase rahatA hai jo pUjA karatA hai / aMjanerIke nIce kucha bar3hiyA maMdiroMke avazeSa haiN| jo saikar3oM varSoM ke prAcIna haiN| aisA kahAjAtA hai ki ye maMdira gvAliyarake rAjA arthAt devagirI yAdavoMke samayake haiM (san 1150 se 1308) inameM bahuta jAnane yogya jainiyoMke maMdira haiN| inameMse eka maMdirameM jisameM jaina mUrti bhI hai eka saMskRtakA lekha zAkA 1063 va san 1140 I0kA hai jisameM yaha kathana hai ki seNacaMdra tIsare yAdavarAjAke maMtrI bAnIne isa caMdraprabhanIke maMdirake liye tIna dUkAneM bheTa kI tathA eka dhanI seTha vatsarAja, valAhaDa aura dazarathane usIke liye eka ghara aura eka dUkAna dI / zAyada yaha pahAr3I isIliye aMjanerI kahalAtI ho ki zrI hanUmAnakI mAtA aMjanAne yahAM hI zrI hanUmAnako janma diyA thA / ___ (2) akaI (taMkaI )-tAlukA yevalA yahAM do pahAr3iyA sAtha 2 haiM / yaha manamAr3a pTezanase dakSiNa 6 mIla hai / 3182 phuTa uMcAI hai yahAM 7 koTa kileke haiM isa jilemeM sabase majabUta kilA hai| taMkaIkI dakSiNa tarapha sAta jaina guphAe haiM jinameM bar3hiyA nakkAsI hai / ina guphAoMkA varNana isa prakAra hai (1) guphA 2 khanakI khaMbhoMke nIce dvArapAla bane haiN| (2) guphA 2 khanakI-nIceke khanameM barAmadA 26 se 12 phuTa hai donoM ora bar3e AkAra eka tarapha indrahAthI para hai dUsarI ora indrANI hai isake pIche kamarA 25 phuTa varga hai usameM vedIkA kamarA hai usake dvArapara hara tarapha 1 choTI jaina tIrthakarakI mUrti hai / ghedIkA kamarA 13 phuTa varga hai vahAM eka mUrtikA Asana
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsika jilaa| hai uparake khanameM kamarA 20 phuTa varga hai 4 khaMbhe haiM / vedIkA kamarA 9se 6 phuTa hai bhItara eka mUrtikA Asana hai / (3) guphA-AgekA kamarA 25 phurase 9 phuTa hai / yahAM indra aura indrANI bane haiM / vedIkA kamarA 21 phuTase 25 phuTa hai| isameM 4 staMbha haiN| pIchekI bhItapara haraeka tarapha puruSAkAra kAyotsarga nagna digambara jaina mUrti hai| bAIM tarapha zrI zAMtinAtha bhamavAnakI mUrti hai mRgakA cinha hai nimake donoM tarapha zrI pArzvanAtha khar3agAsana haiM / zrI zAMtinAthajIse inakA AkAra tIsare bhAga hai / zAyada yaha 12 vI va 13 vIM zatAbdIkI guphA ho| (4) isa guphAke barAmadeke sAmane do bar3e sApha caukhunTe khaMbhe haiM haraeka 30 phuTa UMce haiN| isakA kamarA 18 phuTa se 24 phuTa hai / bAeM khaMbhepara eka lekha hai jo par3hA nahIM jAtA / isake akSara zAyada 12 vI va 13 vIM zatAbdIke hoNge| ___ dUsarI do guphAoMmeM jo maMdira haiM unameM jaina tIrthaMkarakI mUrtiyeM haiM / ( yaha darzanIya sthAna hai)| (3) cAMdoDanagara-tA0 cAMdora nAsikase uttara pUrva 30 mIla va lAsalagAMva sTezanase uttara 14 miil| yaha nagara 1 pahADIke nIce haiM jo 4000 se 4500 phuTa UncI hai / isa nagarakA prAcIna nAma candrAdityapura zAyada hogA nisako cAMdorake yAdava vaMzake saMsthApaka drIdhapatrArane vasAyA thA (san 801-1073 yAdavavaMza) san 1635 meM isako mugaloMne le liyA / pahAr3I para reNukAdevIkA maMdira aura kucha jaina guphAe haiN| cAMdora philekI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / caTTAnameM jo jaina guphA hai usameM bhI jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM haiM unameM mukhya zrI candraprabha bhagavAnakI hai / 1 (4) triMgalavADI - tAlukA igatapurI-igatapurIse 6 mIla / bambaI se igatapurI 85 mIla hai / pahADIke kilepara triMgalavADI gAMva hai / pahADIke nIce 1 jaina guphA hai jo pahale bahuta sundara guphA thI / isameM bar3A kamarA 35 phuTa varga haiM bhItarakA kamarA va vedakA kamarA bhI hai / dvArake sAmane barAmade kI chatake madhya meM 5 manuSyoMke AkAra gulAImeM khude hue haiM madhyakI mUrtiko haraeka donoM tarapha madada diye hue hai jaba ki do aura nIceko madada de rahe haiM dvArake Upara madhya meM jinamUrti hai / kamare ke bhItara chattake cAra cauraMkhUMTe khaMbhe haiM / dvArake Upara eka jina mUrti tathA caukhaTake Upara tIna jina mUrtiyeM haiM / vedIke kamare meM jo bahuta svaccha 1 tathA 13 se 12 phuTa hai vedIke Upara bhItake sahAre eka puruSAkAra jaina mUrti hai / chAtI, mastaka aura chatra gira gae haiN| paga aura Asana raha gae haiN| Asanake madhya meM vRSabhakA cinha hai jisase pragaTa hai ki yaha zrIriSabhadevakI mUrti hai / isake donoM ora lekha hai jisameM saMvata 1266 hai / guphAke uttara kone meM bhIta para eka bahuta sundara lekha thA / aba usakA thor3AsA bhAga baca gayA hai / guphAkA agra bhAga va dvArake bhAga pahale citrita the jisake cinha avazeSa haiM / (5) nAsikanagara - bambaIse 107 mIla - yahAM dekhane yogya sthAna haiM (1) dasaharA maidAna - zaharase dakSiNa pUrva || mIla (2) paMcavaTI ke pUrva 1 mIlake anumAna sapo
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsika jilA / [ 61 vana jisameM guphAeM haiM va rAmacaMdrajIkA maMdira hai / (3) pazcimakI tarapha 6 mIla govarddhana yA gaGgApurakI prAcIna vastI jahAM bahuta sundara pAnIkA jharanA hai / (4) jaina caMbhAra lena guphAeM (yahI zrI gajapaMthajI tIrtha hai) (5) pAMDu lenA yA bauddhoM kI guphAeM ye eka pahAr3ImeM haiM / bambaIkI sar3akake nikaTa / inako zilAlekhoM meM trirakSa kahA gayA hai / ye bauddha guphAeM san I0 250 varSa pUrvase 600 1 I0 takakI haiM / inameM bahuta se zilAlekha andhroM, kSatrapoM va dUsare vaMzoM ke haiM / pazcimI bhAratameM ye lekha mukhya haiM va inase prAcIna itihAsakA patA calatA hai / inhIM pAMDu lenA guphAoMmeM naM0 11 kI jo guphA hai usameM nIlavarNakI zrI riSabhadevakI jaina mUrti birAjita hai / padmAsana 2 phuTa 3 inca UMcI hai| mAlUma hotA hai 11 vIM zatAbdI meM di0 jainoMkA yahAM prabhutva yA / ( nAsika ganeTiyara naM 0 solaha saphA 181) (noTa- bhA0 di0 jaina tIrthakSetra kameTI bambaIko isa guphAkI rakSA karanI cAhiye ) | isI gajaTiyarake saphA 535 meM hai ki 11 vIM va 12 vIM zatAbdImeM nAsika jainadharma ke mahatvase vyApta thA / isa nAsikakA prAcIna nAma padmanagara aura janasthAna yA / yahI vaha sthAna hai jahAM suvarNanakhA kharadUSaNakI strIkA milApa zrI rAmacaMdrajIse huA thA / prAcIna kAlameM yahAM zrI candraprabhu bhagavAnakA jaina maMdira thA jisako ava kuntIvihAra kahate haiM / (6) caMbhAra lenA yA zrI gajapaMthA tIrtha-nAsikanagarase 5 yA 6 mIla eka pahAr3I hai jo 600 phuTa UMcI hai Upara jAne ko 176 sIr3hiyA banI haiN| yahAM prAcIna jaina guphAeM haiM aba bhI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / di. jaina loga isako siddhakSetra mAnakara pUjane jAte haiM / unake zAstroMkA pramANa isa bhAMti hai| saMtte je balabhaddA naduvaNariMdANa aTThakoDIo / gajapaMthe girisihare NivvANa gayANamotesiM // 7 // ___ (prAkRta nirvANaphaMDa) bhASA je balibhadra muktiko gae / ATha kor3i muni aura hu bhaye / zrI gajapaMtha ziSara suvishaal| tinake caraNa namo tihuMkAla // (nirvANakAMDa bhagavatIdAsa) (7) simAra-sinnAra tAlukA-nAsikase dakSiNa 20 miil| zaharase eka mIla pUrva khetoMmeM eka choTA hemAdapaMthI maMdira hai jo kucha dhvaMza hogayA hai isake pUrvIya dvArake ThIka bAhara eka kueMke pAsa do puruSAkAra ne namUrtiye haiM / (8) mAMgItuMgI siddhakSetra-isI manamAr3a nAsika jilemeM manamADa (G. I. P.) pTezanase karIba 50 mIla yaha siddhakSetra haiM / do pavarta sAthameM jur3e haiN| donoM parvatoM para pAMca chaH guphAoMmeM prAcIna di. jaina mUrtiyAM haiM-parvatapara baladevajI kRSNajIke bhAIne tapa kiyA thA unakA sthAna hai tathA kRSNajIkI dAha kriyA yahIM huI hai usakA bhI sthAna hai / yahAMse zrI rAmacandrajI, hanumAnajI, sugrIvanI, gavayanI, gavAkSanI, nIlanI aura mahAnIlajI tathA ninAnavekaror3a anya sAdhu gata caturthakAlameM mukti padhAre haiN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsika jilaa| gAthArAmahaNU suggIo gavaya gavAkkhoya NIla mahaNIlo / NavaNavadI kIDIo tuNgIgiri NivvudevaMde // (prAkRta nirvANakAMDa) rAmahanU sugrIva suDIla, gava gavAkSya nIla mahAnIla / koDa ninAnave mukti pramANa, tuNgIgiri vaMdodharidhyAna // (nirvANakAMDa bhASA) parvatake nIce di0 jaina maMdira va dharmazAlAeM haiM / kArtika sudI 15 ko melA hotA hai / munIma rahatA hai nAsika nagarakA varNana ArAdhanA kathA koza bra0 nemidattakRta nAgadattAkI kathAmeM AyA hai (naM0 51meM) AbhIrAkhya mahAdeze nAzakya nagarevare / vaNika sAgaradatto bhUnnAgadattA ca tatpriyA // jaha
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ NNNNN - 64] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (18) pUnA jilaa| isakI cauhaddI isa prakAra hai| uttarameM ahamadanagara, pUrvameM ahamadanagara aura zolApura / dakSiNameM nIra nadI, pazcimameM kolaavaa| isameM 5349 varga mIla sthAna hai| isakA itihAsa yaha hai ki itihAsake pUrva samayameM yaha daMDakavanakA eka bhAga thA / bahuta prAcIna samayameM yaha vyApArakA mukhya mArga thA / boraghATa aura nAnA ghATiyoMpara hokara koMkanako mAla jAtA thaa| isake bahuta pramANa una lekhoMmeM haiM jo pahAr3ameM khude hue bhAjA, veDasA, kAralI aura nAnAkI ghATiyoMmeM haiN| (1) junnAra-pUnAse uttara pazcima 56 mIla / eka prAcIna sthAna hai / sana I0 ke 100 varSa pahale andhrarAjA rAjya karate the| veDasAmeM eka lekhase marahaThoMkA sabase prAcIna nAma milatA hai / yahAM pazcimI cAlukyoMne 550se 760 I0taka, rASTrakUToMne 760 se 973 taka phira pazcimI cAlukyoMne 973 se 1184 taka phira devagirike yAdavoMne 1340 taka rAjya kiyA pIche musalmAnoMne kabajA kara liyA / (2) veDasA-tA0 mAvala, khaMDAlA sTezanase dakSiNa pazcima 5 mIla eka grAma hai-yahAM pahalI zatAbIkI guphAeM haiM / supAI pahADiyAM 3000 kuTa UMcI haiM maidAnake Upara do khAsa guphAeM hai eka guphAmeM dvArake Upara yaha lekha hai " nAsikake Ananda seThIke putra puzyankakA dAna" bar3I koTharIke upara eka kUeMke pAsa dUsarA lekha hai "mahAbhojakI kanyA sAmajJikAkA dhArmika dAna" yaha sAmajJikA ayadevanakakI strI mahAdevI mahArathinI thii| yaha lekha isaliye
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsika jilA / [ 65 bahuta hI upayogI hai ki isameM sabase pahale zabda mahAratha AyA hai / (3) bhAjA - mAvala tA0 meM eka grAma, khar3akAlAse dakSiNa pazcima 7 mIla | grAmake Upara 400 phuTa UMcI pahADI hai isakI pazcima ora pahalI zatAbdI pahalekI 18 bauddha guphAeM haiM / bArahavIM guphA jo 19 se 29 phuTa hai prasiddha kArIgarI hai / yahAM kaI lekha haiM / (4) bamArI - (bhojapura) - havelI tAlukA / pUnA zaharase yoddhAoM kI mUrtiyeM khudI uttara 8 mIla | yahAM bar3e 2 pASANoM meM haiM - yaha 850 I0 se purAnA hai / (5) lI - tA0 mAvala | pUnAse bambaI sar3akapara eka grAma kAralIse 2|| mIla aura lonaulI pTezanase 5 mIla prasiddha guphAeM haiN| eka bar3A aura pUrNa caitya hai yaha bahuta pavitra hai / tathA mahArAja bhU yA devadatta (san I0 se 78 varSa pahale) dvArA khodA gayA / aisA lekhase pragaTa hai / dekhane yogya hai-- (6) zivanera -- junnAra tA kA pahAr3I kilA, pUnA zaharase uttara 56 gI | yaha sthAna pahalI se tIsarI zatAbdI taka bauddhoMkA mukhya sthAna rahA hai / yahAM 50 koThariyAM va maTha hai / (7) bAlacandra guphA - punAme uttara pazcima 25 mIla bAmacaMdra gra hara eka caTTAna meM maMdira hai tathA do maMdiroMkI hai / yaha zAyada jaina guphA hI hai / aba isameM khudAIkA liMga sthApita : / noTa milA para cinha mila ke varNanameM khAsa jaina smArakakA nAma kahIM nahIM diye hue sthAyI khoja karanese zAyada koI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ www 66] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (19) satArA z2ilA isakI cauhaddI isa prakAra hai / uttara bhora aura phalaTana rAjya, aura nIrA nadI, pUrvameM zolApura, dakSiNa vAraNa nadI, kolhApura aura sAMgalI, pazcima pazcimIya ghATa, kolAbA aura ratnAgirI nilA / yahAM 4 825 varga mIla sthAna hai| isa z2ilekA itihAsa yaha hai ki yahAM san I se 100 varSa pUrvase 208 I. taka zatavAhana rAjAoMne rAjya kiyA phira inakI kolhApura zAkhAne cauthI zatAbdi taka phira pazcimIya cAlu kyoMne 550 se 750 taka phira rASTrakUToMne 973 taka phira pazcima cAlukyoMne aura unake nIce kolhApurake zilAhAroMne 1190 taka phira devagirIke yAdavoMne 1300 taka pazcAt musalamAnoMne adhikAra kiyaa| yahAM karAdake pAsa, tAsagAMvameM bhosA para bAIke pAma, bhAu tAlukAmeM mAlAudImeM, kuMDala, pATana, paTezvarameM bauddha aura brAhmaNa guphAeM hai| (1) karAdanagara- satArAnagarase dakSiNa pazcima 31 mIla aura pharAda relave sTe0se dakSiNa pazcima 1 miil| dakSiNa pazcimase karIba 3 mIla yahAM 94 bauddha guphAeM haiN| (2) bAI-mahAbalezvarake pUrva 15 mIla aura satArAzaharase dakSiNa pazcima 20 miil| yahAM pAsa lohArI grAmameM kucha vauDa guphAeM haiN|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ satArA jilaa| [67 (3) dhUmalavAr3I-satArAroDa relave sTezanake nikaTa-tAlukA koregAMva yahAM eka guphA hai| jisameM zrI pArzvanAtha bhagavAnakI mUrti 2 // phuTa UMcI hai mastaka khaMDita hai| guphAmeM pAnI bharA rahatA hai / pahAr3Ipara AdhI dUra jAkara eka khudAI hai jisako khaMbhaToMka kahate haiM / eka guphAkA maMdira hai| maTTI aura pAnIse bharI hai| pahAr3Ipara purAne kileke dhvaMza haiN| impIriyala gajaTiyara bambaI prAMta bhAga 1 (sana 1909) saphA 139 para likhA hai| " The Jains in Salara dist represent a survival of carly Jainism, which was once the religion of the rulers of the Kingdom of carnatec." ____ bhAvArtha-satArA jileke jaino prAcIna jainadharmake astitvako batAte haiM / jo karnATakake rAjAoMkA dharma thA / (4) phalaTana nagarameM eka 2000 varSakA prAcIna pASANa jina maMdira hai, nagna mUrtiyAM aMkita haiM / abhI mahAdeva padharA diye --- gae haiM jinako jagezvara mahAdeva kahate haiN|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (20) zolApura jilaa| isakI cauhaddI isa prakAra hai-uttarameM ahamadanagara, pUrvameM nijAma rAjya, akalakoTa rAjya, dakSiNameM bInApura aura miraja, pazcimameM auMdharAjya, satArA, phalaTana, pUnA, ahamadanagara / yahAM sthAna 4541 vargamIla hai| yahAM san I0 se 90 varSa pahalese lekara 230 I. taka zatavAhana yA adhravaMzane rAjya kiyaa| jinakI rAjyadhAnI godAvarIpara paithanapara thI jo zolApura nagarase uttara-pazcima 150 mIla hai / susalmAnoMke dakhalake pahale yahAM kramase cAlukya, rASTra, pazcima cAlukya va devagiri yAdavoMne rAjya kiyA thaa| yAdavoMke samayakI kArIgarI bAvI, mohAla, mAlasirasa, nAtepute, belApura, paMDharapura, pulamena, kuMDalagAMva, kAsegAMva tathA mAraDeke hemadapaMthI maMdiroMmeM pAI jAtI hai / (1) belApura-paMDharapurase 22 mIla grAmake madhyameM sAravAr3A prAcIna maMdira cAlukyoMke DhaMgakA hai / yaha jaina maMdira zrI pArzvanAtha bhagavAnakA hai / dvArake Upara AlemeM eka jainamUrti hai| maMDapakI chatameM cAra khude hue stambha haiN| (2) dahIgAMva-dikasAla sTe0 se 22 mIla / yahAM zrI mahAvIrasvAmIke maMdira haiM aneka pratimAeM hai yahAM mahatIsAgara brahmacArI hogae haiM unakA samAdhimaraNakA sthAna hai / jaina loga vArSika melA bharate haiN|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ - belagAma jilaa| [66 (3) dakSiNa bhaag| (21) belagAma jilaa| isakI cauhadI isa prakAra hai uttara-mIraja aura jathakA rAjya, uttara purva bIjApura, pUrvajamakhaMDI, mudhala, kolhApura aura rAmadurga rAjya, dakSiNa va dakSiNa pazcima-dhAr3avAr3a aura uttarakanar3A, kolhApura aura goA, pazcima sAvaMtavAr3I aura kolhApura rAjya // isameM 4649 vargamIla sthAna hai / isa nilemeM rinA, ghaTaprabhA aura malaprabhA mukhya nadiye haiM / itihAsa-yahAM sabase prAcIna sthAna hAlasI hai / jo nau kAdamba rAjAoMkI rAjyadhAnI hai| 7 tAmrapatra mile haiN| prAcIna cAlukyoMne 550se 610 taka, phira pazcimI cAlukyoMne 760 taka, phira 1250 taka rASTrakUToMne z2inakI zakti rATTa mahAmaMDalezvaroMmeM jIvita rahI jinhoMne san 875 se 1250 taka rAjya kiyA / inakI rAjyadhAnI pahale saundattI thI tathA san 1210meM veNugrAma yA belagAma ho gii| 12vIM aura 13vIM zatAbdIke prArambhameM goAke kAdamba rAnAoMne san 980 se 1250 taka hAlasI z2ileke bhAga aura veNugrAma para rAjya kiyaa| tIsare hosAla rAjA viSNuvarddhana yA viTTidevane (san 1104-41) hAlasIke
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / 1 bhAgako yuddhakI lUTameM leliyA / rATTa rAjAoMne goAko san 1208 meM adhikArameM liyaa| rAhoMkA aMtima rAjA lakSmIdAsa hi huA jisako devagiri yAdava siMghana dvi0ke maMtrI aura senApati vAcanane parAsta kiyA phira 1320meM dihalIke musalmAna bAdazAhoMne adhikAra kiyaa| jaina maMdiroM kA mahattva-jo yahAM jakhanAcA ke nAmase maMdira idharaudhara chitare hue pAe jAte haiM ve vAstavameM cAlukya rAjAoMke haiM / unameMse eka bahuta hI sundara degAnavemeM haiN| konnUrameM itihAsake pahaleke samAdhisthAna haiN| bahutase maMdira 11, 12 va 13 zatAbdIke jo isa jilemeM phaile par3e haiM ve asalameM jaina logoMke the kintu unako liMga yA ziva maMdiroMmeM badala diyA gayA hai| una jaina maMdiroMmeM jo bahuta prasiddha haiM ve nIce sthAnoMpara haiN| (1) belagAmakA kilA (2) saMpagAva tA0 ke degAnave, pAkkuMDa, nesArgI (3) pArasagar3ha tA0 kehulI, manolI, yeLammA (4) cIkor3I tA0 zaMkhezvara (5) athanI tA0 ke rAmatIrtha aura naaNdgaaNv| jainaukA mahatva yahAM bahuta jaina kisAna aura majadUra haiM / jisase yaha vidita hotA hai ki prAcIna kAlameM isa bambaI karNATakameM jaina dharmakI bahuta zreSThatA thI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [71 mmm mmm (There are numurous cultivators and labourers indicating the former supremacy of the Jain religion in Bombay Carnatic) belagAma ganaTiyara nilda 21 (san 1884) se jo vizeSa itihAsa pragaTa huA hai vaha isa taraha para hai / isa belagAma jilemeM sabase prAcIna sthAna pAlAsige, hAlAsige yA hAlasI para hai jo khAnApurase dakSiNa pUrva 10 mIla va belagAmase dakSiNa 23 mIla hai / hAlasIse karIba 3 mIla para jo 7 tAmrapatra mile haiM unase vidita hotA hai ki 5vIM zatAbdike karIba yaha naukAdamba rAjAoMkI rAjyadhAnI thA / prAyaH ye sabahI prAcIna kAdamboMke tAmrapatra prAraMbha aura aMtameM jaina maMgalAcaraNako pragaTa karate haiM aura sivAya eka tAmrapatrake jo eka sAdhAraNa manuSyako bhUmidAnake sambandhameM hai zeSa saba tAmrapatra jaina dharmakI vRddhike liye bhUmi yA grAmoMke dAnake sambandhameM haiM / pAMca tAmrapatroMmeM pAlAsiga yA hAlasIMkA nAma hai / eka batAtA hai ki hAlasomeM jaima maMdira banAyA gayA / belagAmameM jina rAhoMne rAjya kiyA thA (san 850 se 1250 taka) ve apanA sambandha rASTrakUTa rAjA kRSNa dvi0 (san 875 se 911)se batAte haiM / ye rATTarAjA jana dharmake mAnanevAle the| inakI upAdhi thii| lAhanUra puravara Adhozvara arthAt lADanUrake rAnA jo saba nagaroMmeM pradhAna nagara thaa| rAha vaMzakA kulavRkSa isa prakAra hai
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72] mm muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka ! merADa pRthvIvarmA : zAkA 767 yA 60 800 ) piTuga strI nIjIdave zAMti yA zAMtivarmA 'zAkA 102 yA I. 680 strI cAMdo kavve nanna kArtavidyA prazama yA katta : dabArI yA dAyuma kannara prathama yA kala prA a- To 670 zena prathama yA kAlasena pra0 sI mailaladevI kanakara dvi0 zA0 kArtavIrya hi yA phana dvi0 prA0 1060 1004 yA 8 | yA 100 stro mAgaladevI zena dvi0 yA kAlasena dvi0 rutA lakSamI / devo zA0 050 kattama tR0 yA kArtavIryya tR0 ( strI padmaladevI zA0 1086) lakSmaNa yA lakSmIdeva prathama zA0 1130 yA sana 1208) __stro calAdevI kArtavIrya caturtha (zA0 1124se 41 mallikArjuna / strI ecalAdevI (zA0 1123 se 1130 lakSmIdeva dvi0 (zA0 1150 yA . san 1201 yA 1208) san 1228 )
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [73 noTa-merADa yA usake putra pRthvIvarmA asalameM pavitra mailApatIthakI jainakAreya jAtike AcArya yA guru the (noTa melApatIrtha kahAM yaha kAreya jAti kahAM hai, patA lagAnA caahiye)| rASTrakUSTa rAjA kRSNa dvi0 ne pRthvIvarmAko mahAsAmanta yA mahAmaMDalezvarakI upAdhi dI thI / saundattImeM jo zilAlekha sana 980 (zAkA 902) kA pAyA gayA hai vaha likhatA hai ki rAnA zAMtivarmAne saundattImeM eka jaina maMdira ke liye bhUmi pradAna kI thii| aura usImeM yaha bhI lekha hai haraeka telakI cakkI calAnevAlA dIpAvalIke utsavake liye eka sera tela degA / lakSmIdeva prathamakI rAnI candalAdevI yA caMdrikAdevI thI isake nAmako pragaTa karanevAlA eka zilAlekha sampagAMvase uttara pazcima 6 mIla hanikerI para hai-yaha lekha kahatA hai ki rAhoMne apanI rAjyadhAnI saundattIse veNugrAma yA belagAmameM bdlii| mukhya sdhAna / (1) belagAmazahara va kilA-yahAMkA kilA 100 ekar3a karIba bhUmimeM hai / isa kilepara jaba iMgrejoMne adhikAra kiyA taba vahAM 10 jaina kuTumba rahate the / isa kile meM aba tIna jaina maMdira haiM jo karIba 1200 sanake haiM noTa- inameM se eka bahuta bar3hiyA kArIgarIkA hai isakA hamane tA0 25 maI 1923 ko darzana kiyA hai| chatoMpara kamaloMke AkAra va khaMbhoMmeM beleM bahuta apUrva haiM / isa maMdirako kamalavastI kahate haiM / caukameM 72 jina pratimAeM chatake vahAM haiM unameM 24 padmAsana 24 maMdiroMke AkAroMmeM haiM-yaha cauMka 14 khambhoM ka
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ina khaMbhoMmeM pAliza bahuta camakadAra hai-dvAra para devatAoMke citra bIcameM panAsanaja namUrti hai| bhItara bhI vedIke bAhara kamala, bhItara kamala, vedIke pIche do hAthI Upara do siMha 24 cinhava yahAM bahutase kamala haiM-ekaekake bhItara kaI kamala haiM / yahAMkI pattharakI kArIgarI AbUnIke jina maMdiroMkI kArIgarIse milatI hai| yahAM jo mUlanAyaka zrI neminAthajIkI bar3I mUrti thI vaha belagAma zaharakI bar3I vastImeM virAnita hai / varNa kRSNa hai-yaha maMdira dekhane yogya hai-dUsarI caturbhuja vastI hai / ina tIna maMdiroMke sivAya isa kilemeM aura bhI maMdira the kyoMki kileke bAhara aura bhItara jo aba ghara haiM unameM dvArake khaMbhe jo lage haiM ve janamadiroMke lage haiM / sana 1884 meM do bahuta hI sundara nakkAzIke patthara eka bAgameM khodanepara nikale the-isI zatAbdImeM do rATTa rAjAoMke zilAlekha kileke maMdiroMse pAe gae haiM ve bambaI rApala esiyATika sosAyaTIko de diye gae haiN| yaha prAcIna kanar3I bhASAmeM haiM / inameMse ekameM rASTrakUTa yA rATTa vaMzIya mahArAja zenavi0kA nAma hai-vaMzAvalI kArtavIrya caturtha aura mallikArjuna taka gaI hai jo karIva 1199 se 1218 taka yahAM rAjya karate the| taba eka vIcA rAjAkA aura usake putroMkA varNana hai / phira vaha lekha kahatA hai ki san 1205 yA zAkA 1127 meM pauSasudI 2 ke dina jaba rAjyadhAnI veNugrAmameM kArtivarmA aura mallikArjuna rAjya kara rahe the taba zrIyuta zubhacandra bhaTTArakakI sevAmeM rAjA vIcAke banAe gae rAhoMke jaina maMdirake liye bhUmi dAna kiye gaye the-jo bhUmi dI gaI thI ve karavallI jilemeM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [79 mambaravAnI grAmameM haiN| dUsarA zilAlekha unhIM aitihAsika vAtoMko pragaTa karatA huA isI maMdirake liye usI dina unhIM zubhacandra bhaTTArakakI sevAmeM dUsarI bhUmiyoMke dAnako kahatA hai jo belagAmameM thIM isameM kArtavIryakI strIkA nAma padmAvatI hai / isa kileke viSayameM yaha prasiddha hai ki isako jaina rAjAne banavAyA thaa| (noTa-belagAmake jainiyoMse mAlUma huA ki eka daphe koI jaina munisaMgha veNugrAmameM AyA thA-taba khabara pAkara rAjA aura paJcaloga rAtriko hI mazAleM jalAkara darzana karaneke liye gae / muni saba dhyAnastha mauna the pIche lauTate hue antameM jo mazAlavAlA thA usakI mazAlakI lau kisI vAMsase laga gii| isa bAtapara kisIne dhyAna na diyA saba cale Ae vaha Aga bar3hatI huI phaila gaI aura jina vAsoMke madhyameM muni gaNa dhyAna kara rahe the vahAM taka phaila gaI aura usane dhyAnastha muniyoMke zarIroMko dagdha kara diyA / muniyoMne dhyAna nahIM chor3A / dUsare dina jaba yaha khabara pragaTa huI to mahAna zoka va duHkha huA / isa pramAdake doSake miTAneke liye rAnA aura paMcoMne yaha prAyazcita liyA ki 108 jaina maMdira banavAe jAveM / kahate haiM isa kilemeM 108nina maMdira choTe yA bar3e banavAe gae the| belagAmameM aba bhI bahuta z2ainI haiM va kaI jaina maMdira haiN| isa kilekI kamalavastImeM eka pratimA virAjita hai jisakI sevA pUnA zrIyuta devendra lokappA caugule lakar3Ike vyApArI belagAma phorTa karate haiN| (Indian antiquary V. IV P. 34) meM belagAma zaharake sambaMdhameM likhA hai ki prAcIna belagAmako jaina rAjAne basAyA thaa| jainakavi parasija bhavanaMdana belagAma
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / nivAsIne purAnI kanar3ImeM eka yahAMke rAjAoMkA itihAsa likhA hai usase mAlUma huA ki zAhapura aura belagAmako jIrNa zItapura kahate the| yahAM sAmaMtapaTTana nagarake adhipati jainIrAjA kuntamarAya rahate the jo baDe dharmAtmA tathA dayAvAna the / inake rAjyameM saba loga prasanna the / eka dina ekasau ATha 108 jaina sAdhu anagotU (jo hRkhagirikA prAcIna nAma thA)ke vanameM dakSiNase Ae aura rAtriko dhyAnastha baiThe / rAjA kuntamarAya apanI rAnI guNavatIke sAtha rAtriko hI baMdanAke lie gae / masAloMkI lapakoMse vanameM agni laga gaI ve sAdhu dhyAnase na uThe agnimeM hI dagdha hogae / isaliye rAjAne yaha daDa liyA ki 108 jaina maMdira banavAUMgA / jahAM kilemeM aba kucha jaina maMdira pAejAte haiM vahI usane 108 maMdira bnvaae| usakI strI garbhasthA thI usane belagAmakA nAma vaMsapura rakkhA / kucha kAla pIche velagAmameM sAvaMtabaDIkA rAjA kuntamakA putra zAMta bahuta prasiddha huaa| yaha jainadharmakA paMDita thA, bahuta vIra tathA jaina sAdhuoMkA rakSaka thA / isane jaina maMdiroMmeM bahuta dhana lagAyA / isakI caudaha striye thIM unameM mukhya padmAvatI thI jo bahuta prasiddha thI isake putrakA nAma anantavIrya thaa| zAMta eka daphe yAtUrake pAsa sudarzana nadImeM snAna karaneko gayA vahAM bijalI giranese maraNako prApta huaa| taba maMtriyoMne anaMtavorthako rAjA sthApita kiyaa| kucha kAla pIche isI vaMzameM rAnA mallikArjuna huaa| isIke samayameM prasiddha musalmAna asadakhAne kapaTase velagAmakA rAjya le liyA aura 10 8 maMdiroMko dhvaMza karake kilA banAyA /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [77 (2) hAlasI-(halasige) grAma, tA. khAnApura, khAnApurase dakSiNa pUrva 10mIla / hAlasI eka bahuta prAcIna sthAna para hai jo pUrva samayake kAdamboM (sana I0 500) kA mukhyasthAna thA tathA goAke kuTumboMkA choTA rAjyasthAna thA jinhoMne 980se 1252 taka rAjya kiyaa| yahAMke saba tAmrapatra kAdamba rAjAoMke prAcIna vaMzako pragaTa karate haiM jo jainI the va ninakI rAjyadhAnI banavAsI aura hAlasImeM thii| yahAM san 1860 meM 6 tAmrapatra eka TIlemeM mile the jo cakratIrthake kUeke pAsa haiM jo hAlasIse uttara 3 mIla nAMdagar3hakI sar3akapara hai| ye saba 5vIM zatAbdIke haiM aura saba jaina kAdamba rAjAoMkI vaMzAvalIko pragaTa karate haiM / (3) hoMgala (vela hoMgala) grAma tA0 sAmpagAMva-yahAMse pUrva 6 mIla grAmake uttara 1 prAcIna jaina mandira hai jisako aba liMga maMdira badala liyA gayA / isameM 12 vIM zatAbdIke do lekha haiM / inameMse eka lekhameM tA0 1164 hai / rAjya, rATTa sardAra kArtavIrya (1143-1164)-isameM 1 jaina maMdirake banane va usako bhUmi denekA varNana hai / isa zilA lekhake Upara madhyameM padmAsana zrI jinendrakI mUrti hai| usakI dAhanI tarapha eka khaDagAsana mUrti hai Upara candramA hai aura vAI tarapha 1 gAya aura bachar3A hai Upara sUrya hai| ( Indian antiquary IV 115 Fleets Kanarese dynasties 82.) hAgalake zilA lekhameMse Ind. Ant. x P. 249. se banavAsIke kAdamba vaMzakI vaMzAvalI vaMzasthApaka mayUrabhaMjase dI jAtI hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ naM01 mayUrabhaMja prathama 78] 2 kRSNavarmA 3 nAgavarmApra0 4 viSNuvarmA 5 mRgavarmA 6 satyavarmA muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| 7 vijayavarmA 8 jayavarmA pra0 6 nAgavarmA dvi0 10 zAMtavarmA pra0 11 kIrtivarmA pra0
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 AdityavarmA 13 caTTapa, yA caTTayA yA cATThaga 14 jayavarmA vi0 yA jayasiMha caukI vikrama mAvalI taila yA tailapa pra0 kIrtivarmA dvi0 yA kortideva tailanasiMha zA0 6EO-REE zAMtivarmA dvi0 yA zAMta, zAMtapa / zA0 1.10 taila dvi0 zA0 1021-2072 . jAkI vikramAMka tailama belagAma jilaa| kortideva dvi0 kAmadeva yA taulamana aMkakA zo0 1103-1998 30]
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (1) hulI-grAma tA. pArasagar3ha / saundattIse pUrva 5 mIla / yahAM khAsa dekhane yogya eka sundara kintu dhvaMza maMdira paMcaliMgadevakA hai| yaha asalameM jaina maMdira thA bhItara eka liMgAyata mUrti nAgamUrti va gaNapati virAjita hai / jo zAyada dUsare maMdiroMse lAkara birAjita kiye gae haiM / yahAM tIna zilA lekha haiM do pazcimI cAlukya rAjya vikramAditya hi0 (10 18--48) aura somezvara (1069--75) ko batAte haiM va tIsarA kAlAcUrI bajAla (san 1155-1177) ko batAtA hai / (5) konUra-(koMDa nRru zilAlekhameM) grAma tA0 gokAka / ghaTaprabhA nadIpara gokAkase uttara pUrva 5 mIla dakSiNakI tarapha kucha .. retIlI pahAr3iyoMke nIce aisI hI koThariyAM haiM jisameM pASANakI dIvAleM va chateM haiM aisI koThariyAM dakSiNa hai| darAbAda tathA dakSiNI bhAratake anya sthAnoMmeM pAI jAtI haiM / iMglaiMDameM prAcIna pASANake kamaroMse inakI sadRzatA hotI hai isase ye dekhane yogya haiM / ye saba 50 se adhika eka samudAyameM haiM / loga inako pAMDavoMke para kahate haiM / ye bahuta hI prAcIna haiM / (noTa-ye sava jaina sAdhuoMke dhyAnake sthAna haiM ) grAmake jaina maMdira meM rATTa rAjAkA lekha zAkA 1009 kA hai| isa zilAlekhakA bhAva yaha hai isa lekhameM cAlukya rAjA tribhuvanamalla yA vikramAditya dvi0 aura usake putra jayakarNakA varNana hai| jayakarNake sivAya isa lekhameM cAmuNDa daMDAdhipa yA senApatikA bhI varNana hai jo kunDI dezakA zAsana karatA thA aura maNDalezvara rAnA senakA bhI varNana hai
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilA / [ 81 jo rAhoMkA rAjA thA / isameM balAtkAragaNake vaMzadharoMkA varNana hai no koMDanUru aura hilerumeM rAjAsena ke nIce grAma ke adhipati the / pahalA dAna sarigaMka vaMzake nippiyama gAmaNDane usa jaina maMdirako kiyA jo koMDanurumeM zAkA 1009 meM banavAyA gayA thA / usI baDe cAlukya rAjA konnane bhI isI maMdirako dAna kiyA yaha rAjA yahAM pUjA karane AyA thA tathA eka dAna zAkA 1043 meM vikrake priya putra jayakarNa ne apane pitAke rAjya meM kiyA tathA nippiyama gAmaNDane kuNDI meM eka ghara va 150 kammAbhUmi dI / gokAka phAla jahAM nadIkA pAnI giratA haiM vahAM jo maMdira haiM ve mUlameM jainamaMdira the ! The temples near fall were originally Jain temples. tathA jo yahAM guphAeM haiM ve jaina sAdhuoMkI tapasyA ke liye haiM / yaha konUra prAcInakAlameM jainiyoMkA mahatva sthAna thA / abhI bhI grAmakA Adhipatya liMgAyata vaMzake sAtha 2 jaina vaMzako hai / (6) nAndIgar3ha - tA0 bIr3I, belagAmase dakSiNa 20 mIla hai / yahAM eka prAcIna namUnedAra jainama dira jaMgalameM hai jahAM acchI kArIgarI haiM / (7) negIM tA0 sapagAMva- sAMpagAMva se uttara 7 mIla yahAM eka vAsavakA ziva maMdira hai usameM rAha rAjA kArtavIryake samayakA zilAlekha zAkA 1141 kA hai / (8) bu tA0 sAMpagAma - yahAMse dakSiNa pUrva 10 mIla /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82] maMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / yahAM eka bahuta bar3A sundara prAcIna jaina maMdira muktezvarakA hai jisameM vizAla pradakSiNA va bar3hiyA khudAva va zobhA hai / (9) degulavallI-degAMvase uttara pazcima 1 mIla va kittUrase dakSiNa pazcima 3 mIla / eka prAcIna IzvarakA maMdira hai jo mUlameM jainiyoMkA thA / dhvaMza hogayA hai / yahAM 15 vIM zatAbdIkA kanar3I zilAlekha hai| (10) kaDarolI-malaprabhA nadIpara sAMpagAMvase dakSiNa 6 mIla / yahAM pazcimI cAlukya somezvara hi0 kA zilAlekha zAkA 997 ( Ind. Ant, Vol. I P. 141 ) kA hai| (1) hanniro-sAMpagAvase uttara pazcima 4 mIla yahAM eka prAcIna svaccha jaina maMdira hai jisako aba zivAlaya yA brahmadeva maMdira kahate haiN| (12) kalahole-ghaTa prabhA nadIpara / gokAkase karIba 7 mIla / yahAM eka prAcIna jaina maMdira hai jisameM zilAlekha haiM / aba isako liMgAyata maMdira kara liyA gayA hai| zilAlekha rATTa rAjAoMkA aura kArtavIya caturtha aura mallikArjuna donoM bhAiyoMkA hai (1199--1218) jinakI rAjyadhAnI belagAma thii| isameM lekha hai ki zAkA 1127 pauSa sudI 2 zanivArako 16veM tIrthaMkara zrI zAMtinAtha bhagavAnakA (jaina) maMdira jo kalaholImeM hai usIliye kucha bhUmi va kucha nagada dAna rAnA kArtavIrya catu0 ne punArIko kiyaa|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [ 83 kalaholeke zilAlekhameM yAdava rAjAoMkI vaMzAvalI dI hai rabbA strI holA devI brahmA strI candalAdevo rAjA prathama strI mailaladevI caMdalAdevI siMha yA siMgideva strI bhAgaladevI . yA caMdrikAdevI rAjA dvi0 strI caMdaladevI aura lkssmiidevii| noTa-rAjA prathamakI kanyA caMdrikAdevI rATTa rAjA lakSmaNa yA lakSmIdeva prathamako vivAhI gaI thii| yahI kArtavIrya caturtha tathA mallikArjunakI mAtA thI / nisa maMdirako dAna kiyA gayA usako rAjAdvi0 ne banavAyA thaa| maMdirake guru zrI mUlasaMgha kundakunda AcAryakI zAkhA haNasAMgI vaMzake the / isa haNasAMgI vaMzake tIna guru maladhArI hue haiM jinake eka ziSya saiddhAMtika nemicandra the / zrI nemicandrake ziSya zubhacandra the| zubhacandra candrake samAna pavitra the| inhIMne digambara dharmakI bahuta unnati kI thii| zubhacaMdrake ziSya zrI lalitakIrti the| (13) manolI-sauMdattIse uttara 6 mIla / yaha malaprabhA nadIpara 1 bar3A nagara hai| nagarake pazcima maMdira haiM / dose choTA tIna gumbanakA eka jaina madira hai nisameM raMgAvez2I acchI hai / (14) saundattI-tA0 paarshgddh'| belagAmase 4 0 mIla pUrva / yahAM eka prAcIna jaina maMdira haiN| yahAM 6 zilAlekha haiM jinameM rATTa vaMzake rAjAoMke lekha san 875 se 1229 takake haiN|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / pahalA jaina maMdirakI bAI tarapha bhItameM eka pASANa lagA hai / isake Upara madhyameM zrI jinendra padmAsana haiM dAhanI tarapha gAya vachar3A hai bAI tarapha sUrya candra hai / isa lekhameM purAnI kanar3I bhASAkI 53 lAina haiM jinameM sauMndattI aura belagAmake tIna rATTa rAjAoM dvArA diye hue dAnoMkA varNana hai / isameM kathana hai ki sugaMdhavarti (jo sauMdattIkA prAcIna nAma thA ) meM do jaina maMdiroMko prathama rATTa rAjA pRthvI varmA prathama aura zena prathamane jo 7 veM rATTa rAjA the, banavAyA aura 6 yA 7 bhUmiyoMkA dAna kucha rATTa rAjAoMke dvArA diyA huA hai aisA kathana hai / tathA eka dAna 1097 meM pazcimI cAlukya mahArAjA vikramAditya chaThe (tribhuvanamalla ) ne diyA aisA varNana hai / inameMse tIna dAna jaina maMdiroMko aura cAra dAtAroMke guruoMko diye gae haiM inameMse do meM tA0 875 aura 1097 hai| yaha lekha yaha bhI batAtA hai ki pRthvIrAmakA svAmI rAjA rASTrakUTa mahArAja kRSNa the (875 se 911) tathA sugandhavarti nagarIke nikaTa malhArI ( malaprabhA ) nadI bahatI hai / isI lekhase yaha bhI pragaTa huA ki pRthvIvarmA meraDakA putra thA / yaha rAjA gaddIpara Aneke pahale pavitra muni mailapatIrthakA dhArmika ziSya kAreya jAtimeM thA / isane zAkA 798 meM manmatha saMvatsarameM yahAM jaina maMdira banavAyA aura 18 nivarta bhUmi dAna kI / dUsarA zilA lekha eka pASANameM hai jo isI hI jaina maMdirakI dAhanI bhItapara lagA hai, isake Upara madhyameM eka padmAsana jina hai, yakSa yakSiNI camara kararahe haiM / dAhanI tarapha gAya vachar3A hai, Upara sUrya hai tathA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [ 85 cAI tarapha eka padmAsana jina haiM Upara caMdramA hai / yaha lekha 51 lAinameM hai purAnI kanar3I bhASA hai tA0 981 san hai / isameM kundura jaina jAtikI aura usake guruoMkI bahuta prazaMsA dI hai tathA yaha varNana hai ki cauthe rATTa rAjA zAMtane 150 mattara bhUmi usa jaina maMdirako dI jo usane sauMdattImeM banavAyA thA aura utanI hI bhUmi usI maMdirako usakI strI nijikavvene dI / prArambhameM bhUmikI mApa hai jo rAha jinake maMdirake liye alaga kI gaI thii| isImeM yaha bhI AjJA hai ki pratyeka taila milavAlA 1 mana taila dIpAvalIke dina maMdirameM dIpake liye deve| (bambaI rAya0 e0 sI0 naM0 10) pAMcavA lekha eka pASANameM hai jo aba mAmalatadArake daphtarameM hai / yaha isI jaina maMdirake sAmane eka AMganake khodanese milA hai / isameM 53 lAina haiN| ve hI cinha haiM / isameM pazcimI cAlukya rAjA somezvara dvi0 (saM0 1077-1084 ) ke AdhIna 9 meM rATTa rAjA kAryavIrya dvi0 kI vaMzAvalI rAjA nannase dI hai| " Indian antiquary Vol. IV P. 279-280 " se sauMdattIke lekhoMkA vizeSa varNana isa prakAra aura jAnanA cAhiye (1) maileyatIrthakI kAreya zAkhAmeM AcArya zrI mUla bhaTTAraka hue / unake ziSya vidvAna gaNakIrti the / inake ziSya icchAko jItanevAle iMdrakIrtisvAmI the / inakA ziSya merar3akA bar3A putra rAjA pRthvI varmA thA jo zrIkRSNarAjadevake AdhIna thA zAkA 797 // (2) rAjAeraga-kannakera pra0 kA putra gAnavidyAmeM nipuNa thA, (3) kannakairadvi0 ke dhArmika guru zrI kanakaprabha siddhAMta auve,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ghadeva the jo gaNadharake samAna the (4) kAlasena rAjAne sugaMdhavartimeM jinendra maMdira banavAyA thA / (4) zAMtivarmA rAjAne zAkA 902meM AcArya bAhubalidevake caraNoMmeM sugandhavartike jaina maMdiroMke liye 150 mattara bhUmi dii| yaha bAhubali vyAkaraNAcAya the usa samaya zrI ravicandrasvAmI, arhanandI, zubhacandra bhaTTArakadeva, maunIdeva, prabhAcandradeva munigaNa vidyamAna the (5) bhuvanaikamalla cAlukya vaMzIya satyAzrayake rAjyameM laTTalUrapurake mahA maMDalezvara kArtavIrya dvi0 sena prathamake putra the taba muni ravicandrasvAmI va arahanaMdI maujUda the (6) rAjA kattamkI strI padmalAdevI jainadharmake jJAna va zraddhAnameM indrANIke samAna thI jisakA putra lakSmaNa thA jo mallirkAjuna aura kArtavIryakA pitA thA (7) sauMdattIke ( veM lekhameM jo cAlukya vikramake 12 veM varSa rAjyameM likhA gayA AcAryoMke nAma diye haiM balAtkAragaNa muni guNacanda-ziSya nayanaMdi, ziSya zrIdharAcArya, ziSya candrakIrti, ziSya zrIdharadeva, ziSya nemicandra aura vAsupUjya vidyadeva, vAsupUjyake laghubhrAtA muni vidvAna malayAla the vAsupUjya ke ziSya sarvottama sAdhu padmaprabha the / soriMgakA vaMzakA nidhiyAmI guru vAsupUjyakA sevaka thaa| (15) tAvandI-belagAma-kolhApura ror3apara eka grAma cikoDIke dakSiNa pazcima 15 mIla / eka choTA jaina maMdira bharamappAke nAmase hai / yahAM kArtikameM eka melA hotA hai taba karIba 1000 jainI ekatra hote haiN| (16) kokatanUra tA0 athanI-athanIse pUrva dakSiNa 10 mIla, vIjApurase 45 mIla yahAM eka prAcIna svaccha jaina maMdira hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ belagAma jilaa| [87 (17) vAdagI-athalIse pUrva 13 mIla, prAcIna jainamaMdira jo vyavahArameM nahIM AtA va jIrNa hai / (18) kAgavAda-athanIse pazcima 22 mIla eka pahAr3ameM khudAI hai vahAM sundara jaina mUrti hai tathA eka nainamaMdira hai| ___ (19) rAyabAga-prAcIna nAma bAge yA havInabAge belagAmake dezI rAjyoMmeM eka nagara hai / yahAM saMskRtameM zilAlekha hai / isameM pahale kRSNa prathamakA nAma hai jisane rAhavaMzako prasiddha kiyA / phira rAjAsena selekara kArtavIrya caturtha aura mallikArjuna taka nAma haiN| inakA samakAlIna yAdava vaMzakA rAjA revvA yA jo kopanapurakA adhipati thA / isameM usa dAnakA varNana hai jo kArtavIryadevane zAkA 1124 ko zubhacandra bhaTTArakadevako kiyA, vAste rAhoMke jaina maMdiroMke liye jinako usakI mAtA caMdrikAdevIne sthApita kiyA thaa| yahIM dUsarA lekha narasiMhaseThIke jaina maMdirameM hai / saMskRta meM yaha cAlukya lekha hai / (zAyada) zAkA 1062 meM narasiMhaseThIke jaina maMdirako mahArAja jagadekamallake rAjyameM daMDanAyaka dAsimarasune dAna kiyaa|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (22) vIjApura jilA isa jilekI cauhaddI isa prakAra hai uttara-bhImA nadI, zolApura, akalakoTa / pUrva aura dakSiNa pUrva-nijAma rAjya / dakSiNa-malaprabhA nadI taTapara dhAr3avAr3a aura rAmadurga hai / pazcima--mudhAla, jAmakhaMDI aura jatha rAjya / isa jilekA prAcIna nAma-kalAdagI jilA hai / san 1845meM isakA nAma vIjApura par3A hai| itihA-prAcIna kathAmeM daMDakAraNa yA daMDakavanake sambandhameM isa jileke sAta sthAnoMkA varNana AyA hai-evallI haMguDameM, badAmI, bAgalakoTa, dhUlakher3a iMDImeM, galagalI vAgalakoTameM, hippargI, siMdagImeM va mahAkUTa badAmImeM / dUsarI zatAbdImeM yahAM tIna sthAna bahuta prasiddha the jinakA varNana Ptolemy TolamIkI sUcImeM hai / (1) badAmI (2) iMDI (3) kalakerI / jahAMtaka jJAta hai bAdAmI ina sabameM prAcIna jagaha hai| yahAM pallava vaMzakA kilA hai / chaThI zatAbdIke mavyameM cAlukya vaMzIya rAjA pulakezI ne pallavoMse vAdAmI le liyaa| yahAMse musalmAnoMke Anetaka itihAsake cAra bhAga haiM-pUrvIya cAlukyoMne aura pazcimIya cAlukyoMne 760 san I0 taka, rASTrakUToMne 76 0 se 973 taka phira kalacUrI aura hosAla vallAlane 1190 taka jisameM siMdA rAjA dakSiNa bInApurameM 1120 se 1180 taka rahe-devagiri yAdavoMne 1190 se terahavIM zatAbdI musalmAnoMke Anetaka rAjya kiyA /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 86 sAtavIM zatAbdImeM cIna- yAtrI huinasAMgane vAdAmIkA darzana kiyA thA taba yaha cAlukya vaMzakA sthAna thaa| vaha varNana karatA hai ki "yahAMke loga lambe kadake, mAnI, sAde, ImAnadAra, kRtajJa, vIra aura bahuta hI sAhasI haiM / rAjAko apanI senAkA abhimAna hai, rAjyadhAnImeM bahuta maMdira va maTha haiM, purAne TIle va rAjA azokake samayake stUpa haiM / yahAM hara prakArake sAdhu milate haiM / logoMko zikSAkA bahuta prema hai aura ve satya aura dharmake anusAra calate haiM / cahuMora 1200 maTha isa rAjyameM haiN|" yahAM bahuta prAcIna zilpakalA hai va prasiddha zilAlekha arasIbIDI, aivallI, aura bAdamI meM haiM ( 6 se 16 vIM zatAbdI takake ) va bahuta hI prasiddha maMdira aiklo aura pattadakalameM haiN| aivallIkA meghutI - maMdira sAde pattharake kAmake liye prasiddha hai| pattadakalake maMdira drAvir3a aura uttarI cAlukya DhaMgake haiM / huMguDa tAlukAmeM saMgamapara saMgezvarakA maMdira bahuta purAnA hai / prasiddha sthaan| (1) aillI (aiholI)--prAcIna grAma--tA0 huMDaguMDa malaprabhA nadIpara basA hai / hunagunDase dakSiNa pazcima 13 mIla hai / hama yahAM tA0 3 jUna 1923ko svayaM gae the| yaha kisI samaya bar3A bhArI nagara hogA kyoMki pASANake maMdira va makAna cAroM tarapha TUTe phUTe paDe haiM jainiyoMke bhI bahutase maMdira haiM / kuchoMmeM mahAdevakI sthApanA hai / eka choTIsI pahAr3I hai usake Upara jAte hue mArgameM maidAnameM eka di0 jaina mUrti khaDita par3I hai| 80 sIr3hI Upara jAkara dvArapara dvArapAlakI mUrti khar3I hai jisakI UMcAI 6 hAtha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / hogI / Upara jAkara meghutikA prasiddha di0 jaina maMdira darzanIya hai, yaha lambAImeM 52 hAtha hai| maMdirake cAroM tarapha bar3A maidAna hai / isakI dAhanI tarapha bhItapara eka zilAlekha purAnI kanar3I lipimeM bahuta bar3A aitihAsika hai jo 5 phuTa lambA va 2 phuTa caur3A hai / yaha lekha saMskRta bhASAmeM hai - isakI nakala va isakA ulthA Age diyA gayA hai / maMdirake bhItara jAkara vedImeM khaMDita di. jaina mUrti palpakAsana tI hAtha UMcI hai| do indra donoM tarapha haiM, donoM tarapha siMha banA hai / bIcakI vedIke pIche 1 guphA hai va 1 guphA bagalameM hai, yaha muniyoMke dhyAna karaneke yogya hai / ___maMdirake Upara vedI hai, siMha cinha hai pratimA nahIM hai / maMdirake bAhara citrakArImeM hAthI va deva Adi nirmita haiM / Age thor3I dUra jAkara di. jaina guphA AtI hai jo bahuta hI bar3hiyA zilpako batAtI hai va jahAM prAcIna da * jana mUrtiNaM darzanayogya haiN| sAmane vedImeM palyaMkAsana zrI mahAvIrasvAmIkI mUrti 3 hAtha UMcI akhaMDita hai donoM tarapha camarendra haiM, va siMha hai, tIna chatra sahita haiM / vedIke dvArapara do indra haiM / vedIke bAhara bIcake kamaremeM eka ora mahAvIrasvAmIkI mUrti 3 hAtha UMcI palyaMkAsana camarendra sahita--isa pratimAnIke donoM tarapha 24 strI puruSa hAtha jor3e khar3e haiM / kamareke bAhara dAlAnameM eka tarapha zrIpAzvanAthajIkI kAyotsarga mUrti 3 // hAtha UMcI dharNendra padmAvatI sahita haiM pAsameM eka gRhastha hAtha jor3e khar3e hai / bAMI tarapha zrI gomaTasvAmIkI kAyotsarga mUrti hai 3 // hAtha UMcI yakSa yakSiNI sahita / ye saba
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [61 di jaina mUrtiyAM akhaMDita aura pUjya haiM ( paraMtu koI pUjA karanevAlA nahIM ) isa dAlAnakI chatapara bahutase svastika bar3I kArIgarIse race gae haiM / kamaloMke bhItara va bAhara chatapara apUrva zobhA hai / isa guphAkA naM0 70 hai / nIce grAmameM vIrupakSa maMdirake sAmane tIna di jaina maMdira haiN| ekameM zrI pArzvanAthajIkI mUrti 2 // hAtha padmAsana akhaMDita virAjamAna hai| yahAM eka carantI maTha kahalAtA hai / yahAM kaI di. jaina maMdira haiN| eka hAtemeM 6 maMdira haiM, eka eka dvArapara bArahabAraha mUrti sthApita haiM-1 vedImeM 2 hAthakI UMcI mUrti hai| . " Fergusson cave temqles of India 1880." meM yahAMkI jaina guphAkA hAla yaha diyA hai ki varAmadA 32 phuTase 17 // phuTa hai jisake cAra caukora stambha haiM / isakI bhItarakI vAI tarapha zrI pArzvanAtha phaNasahita vAdAmIke sAmAna hai / dAhanI tarapha zrI bAhubali haiM / vedIkA maMdira 8 phuTa 3 iMca caukora hai yahAM eka tIrthakarakI palyaMkAsana mUrti vadAmIke samAna hai / bIcake kamaremeM zrI mahAvIra svAmI haiM aura dUsarI mUrtiyAM haiM va hAthI haiM jo unake namaskAra karaneko Ae haiM / yahAMpara avazya koI aitihAsika ghaTanA hai| " Archealojical survey report 1907-8 " meM yahAMke meghutI di. jaina maMdirakA varNana isa bhAMti diyA hai jo jAnane yogya hai aihola eka prAcIna nagara hai| bAdAmI STezanase 14 mIla va kaTagerIse 10-12 mIla hai| yaha teraha zatAbdiyoM taka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / cAlukya rAjAoMkA mukhya nagara rahA hai| prAcIna zilAlekhameM isa nagarakA nAma "Aryapura" yA Ayyavale milatA hai / sAtavIM va AThamI zatAbdImeM yaha pazcimI cAlukyoMkI rAjyadhAnI thii| . yahAM eka jaina guphA hai jisakI koI phikra nahIM letA hai ( uncared for ) medhutI di0 jaina maMdirameM jo zilAlekha hai usase vidita hai ki yaha maMdira san I0 634meM kisI ravikItine cAlukya rAjA pulakezI dvi0ke rAjyameM banavAyA thA / maMdira uttarakI tarapha hai| jo yahAM vIrupakSakA maMdira dakSiNa mukha hai nisameM liMga sthApita hai yaha mUlameM jaina maMdira hogaa| isa maMdirake sAmane prAcIna jaina maMdira hai / carantI maThameM jaina maMdira haiM meghutI maMdirameM eka vizAla jaina mUrti hai-yaha maMdira sabase prAcIna maMdira hai ( It is earliest dated temple. ) jaina guphAke Upara bahutase kamare dhyAnake haiM-(vIjApura gjttiyr)| ___ meghutI di0 jaina maMdirakA prasiddha lekha / " Indian antiquary Vol. V 1896 Page 67." meM isa lekhakI nakala dI huI hai so ulthA sahita nIce pramANa hai isa pASANakI 59 // iMca cauDAI va 26 iMca UMcAI hai yaha cAlukya vaMzakA lekha hai| ina dakSiNI bhAgoMmeM yaha lekha sabase purAnA va sabase adhika mahatvakA hai| (Oldest one and most important of all the stone tablest' of these parts.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 63 vIjApura jilaa| isameM isa bhAMti rAjAoMkA varNana hai jayasiMha prathama yA jayasiMha vallabha raNarAga pulikezI prathama kIrtibarmA prathama maMgalIzA yA maMgalIzvara pulikezI dvi0 yA sattyAzraya isa lekhakA abhiprAya yaha hai ki zAkA 507meM pulikezIke rAjyameM kisI ravikIrtine yaha zrI jinendrakA maMdira pASANakA banavAyA / isa lekhase idharakA bahutasA itihAsa mAlUma hotA hai / isa lekhameM bahuta mahatvakI bAta yaha hai ki isameM kadamba aura kalacUrI rAjAoMkA, vanavAsI nagarIkA, kokaNake mauryoMkA, AppAyika-govindakA varNana hai jo zAyada rASTrakUTavaMzakA thA / 12 vIM lAinameM idharake dezako mahArApatu vAtApipurI yA vAtApinagarI (vartamAna badAmI) ke nAmase likhA hai nakala lekha meghutI maMdira / (1) jayati bhagavAn jinendro....ja....ra (?, kSa) Na janmano yasya jJAna samudrAMtargata makhilaJjagadantarI pamiva // tadanu ciramapariceyazcalukya kulavipula jalanidhirjayati // ethivI maulI (li) lalAmo-yaprabhava-puruSaratnAnAm // zUre viduSi ca vibhajandAnAmmAnazca yugapadekatra (2) avihita yAthAtathyo jayati ca satyAzrayassuciram //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / pRthivI ballabha zabdo yeSAmanvarthatAJcirajAtaH tadvaMzeSu nigIpupu teSu bahupvapyatIteSu // nAnohati zatAbhighAta patitabhrAMtAzvapattidvipe, nRtyadabhImakabandha khaDgakiraNajvAlA sahazreraNe (3) lakSmI vita cApalAdiva katA zauryeNa yenAtmasAt rAjAsIjaya siMghavallabha iti khyAtazcalukyAnvayaH // tadAtmano bhUdraNaroga nAmA divyAnubhAvo jagadekanAthaH amAnuSattvaM kila yasya loka ssuptasya jAnAti vapu prakarSAt // tasyAbhavattanUna-pulikezi yaHzritendrakAMtirapi (4) zrI vallabhopyayAsodvAtApipurI vadhUvaratAm // yatrivarga padavImalaM kSitau nAnu gantumadhunApi rAjakam / bhUzca yena haya medhayA jinA prApitAvabhRthamajanA vabhau // nalamaurya kadamba kAlarAtristanayastasya vabhUva kortivarmA paradAra nivRttacittavRtterapi dhIryasya ripu (5) zriyAnusRSTA // raNa parAkrama labdha jayazriyA sapadi yena virugnamazeSataH nRpati gandhagajena mahaujasA ethukadambakadambakadambakam // tasmin surezvaravibhUti gatAbhilASe rAjA bhavattadanuja kila maMgalIzaH ya pUrva pazcima samudra taToSitAzvaH senArajaH-paTa vinirmita digvitAnaH / / sphuranmayUkhairasi dIpikA zataiH (6) vyudasya mAtaGgatamisrasaMcayam / avAptavAnyo raNaraMgamaMdire karaccuri zrI lalanAparigrahAm / / punarapi ca nighRkSossainyamAkrAnta sAlam rucira vahupatAkaM revatI dvIpa mAgu Asapadi mahadudanvatopa saMkrAntabimbaM varuNa valamivAbhUdAgataM yasya vAcA ! / tasyAgrajasya tanaye nahaSAnubhAge lakSmyA kilA (7) milaSite pulikezi nAmni sAsUya mAtmani bhavanta matapitRvyam jJAtvA paruddha caritavyavasAya buddhau // sa yadupacita mantrosAha zakti prayoga kSapita bala vizeSo maMgalIzo ssamantAt svata
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilA / [ 65 nayagata rAjyArambhayatne na sArddhaM nijamatanu ca rAjyaM jIvitaM cojjhatisma // tAvacchatrabhaMge jagadakhila marAtyandhakAroparuddhaM (8) yasyAsahya pratApa dyuti tatibhirighAkkrAnta mAsItprabhAtam nRttyadvidyutpatAkaiH prajavini maruti kSuNNa paryaMta bhAgairgarjadbhirvvArivAsai ( hai ) ralikula malinaM vyomayAtaMkadAvA || labdhvA kAlaM bhuvamupagate jetumApyAyikAkhye govinde ca dvirada nikarairuttarAmbhodhirathyAH yasyAnIkairyudhi bhaya rasajJatvameka-prayAtastatrAvAptamphalamupakRtasyA (9) pareNApi sadyaH // varadAtuGga taraGga raMga vilasa iMsAnadImekhalA banavAsImavamRd natassurapura prasparddhinIM sampadA mahatA yasya valArNavena paritassaMchAditorvvItalaM sthaladurgaJjaladurga tAmivagataM tattatkSaNe pazyatAm // gaMgAmbu--pItvA vyasanAni sapta hitvA puropArjita saMpado pi yasyAnubhAvopanatAssadA sannA - (10) sannasevAmRtapAna zauNDAH koMkaNeSu yadAdiSTa caNDadaNDAmbuvIcibhiH udastAstarasA maurya palvalAmbusamRddhayaH / aparajaladherlakSmIM yasmitpurampurabhitprabhe madagajaghaMTAkore navAM zatairavamRdnati jalada paTalanIkA kIrNannavotpala mecakajjalanidhiriva vyoma vyoja samo bhavadambunidhiH // pratApopanatA yasya lATa mAlaya gUrjjarAH daNDopanatasAmanta caryyA varyyA ivAbhavan // aparimita vibhUti sphIta sAmantasenA mukuTamaNi mayUkhAkkrAnta pAdAravindaH yudhi patita gajendrAnIka vIbhatsabhUto bhayavigalita harSo yena cAkAri harSaH // bhava murubhiranIkai zazA (12) sato yasya revA vividhapulina zobhA vandhya bindhyopakaMThA adhikatara marAjatsvena tejo mahimnA zikharibhiribha varjyA varSma NAM sparddhayeva // vidhivadupacitA bhizzaktibhizzakrakalpastisRbhirapi guNaughaissvaizca
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / mahAkulAdyaiH anamadadhipatittvaM yo mahArASTrakANAM navanavati sahazra grAmabhAjAM trayANAM gRhiNAM sva (13) sva guNaistrivargatuGgA vihitAnya kSitipAla mAnabhaMgAH abhavannupajAta bhIti liMgA yadanIkena sako (sa) lA kaliGgAH piSTaM piSTapuraM yena jAtaM durgama durgAmaJcitraM yasya kalervRttaM jAtaM durgamadurgamam // sannaddha vAraNa ghaTastha gitAntarAlam nAnAyudhakSatanara rakSatajAGgarAgam AsIjjalaM yadava mardita magarbhArkeNA lamambaramivorjjita sAndhya rAgam || uddhatAmala cAmaradhvaja zatacchAtrAndhakAraivrvalaiH zauryotsAha rasoddhatAri mathanaimmalAdi bhiSTavidhaiH AkkAntAtma balonnatimbala rajassaJchanna kAMcIpura : prAkArAntarita pratApa makarodyaH pallavAnAmpatim // kAverI dRta zapharI vilola netrA colAnAM sapadi jayodyatasya yasya prayotanmad gajase (15) turuddha nIrA sasparza pariharatisma ratnarAzeH / colakerala pANDyAnAm yo bhUttatra mahArddhaye pachavAnIka nIhAratuhinetara dIdhitiH // utsAha prabhu maMtra zakti sahite yasminsamaMtA dizo jitvA bhumipatInvisRjya mahitAnArAdhya devadvijAn vAtApInnagarImpravizya nagarImekA mivorvvImimAm caJcannIradhinIla nIra parikhAM (16) satyAzraye zAsati || triMzatsu trisahazreSu bhAratAdAhavAditaH saptAbda zata yukteSu teSvaveSu paJcasu // paJcAzatsu kalau kAle SaTsu paJca zatAsu ca / samAsu samatItAsu zakAnAmapi bhUbhUjAm // tasyAmbudhitraya nivArita zAsanasya (1) / sattyAzrayasya paramAptavatA prasAdaM zailaMjinendra bhavanambhavanamnahimnAnnirmmApitammatimatA ravikIrtinedam // prazaste rvvasatezcAsyAH jinasya trijagad guro karttA kArayitA cApi ravikIrti kRtI svayam // ye nAyojitavezma sthira martyavidhau vivekinA jinavezma sa vijayatAM ravikIrti kavitA (18) zritakAlidAsa bhAravikIrttiH /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww ghojApura jilaa| [67 ulthA zrI bhagavAna jinendra jayavaMta ho, jinake jJAnasamudrameM sarva jagata eka dvIpake samAna hai|....uske pIche cAlukya vaMzarUpI samudra cirakAla jayavaMta ho, jisakI mahattAkA paricaya nahIM ho saktA / jo pRthvIke mukuTakI maNi hai tathA puruSaratnoMkI utpattikartA hai / tathA cirakAla zrI satyAzraya jayavaMta ho jo satyakA Azraya karanevAlA hai tathA jo eka sAtha vIra aura vidvAnoMko dAna aura mAna detA hai / inake vaMzameM bahutase rAnA ho gae jo vijayake icchuka the va jinakA pRthvIvallabha nAma sArthaka thA / isI cAlukya vaMzameM prasiddha rAjA jayasiMhaballabha ho gae haiM jinhoMne aise yuddha meM apanI zUravIratAse usa lakSmIdevIko jIta liyA hai jo capalatAse bharI huI hai ki jisa yuddha meM usake saikar3oM bANoMse ghabar3Ae hue aneka ghor3e paidala tathA hAthI girAe gae the va jahAM nAcate hue va bhayameM bhare hue mastakarahita zarIroMkI va talavAroMkI hajAroM kiraNeM camaka rahI thiiN| usakA putra devasama prabhAvazAlI va pRthvIkA eka akelA svAmI raNarAga nAmakA thA jisake zarIrakI uttamatAse usakI nidrAvasthAmeM bhI usakA advitIya manuSyapanA lokomeM pragaTa thaa| usakA putra pulikezI PuleKesi 1 thA jisane yadyapi caMdramAkI krAMti pAI thI va jo lakSmIdevIkA priya thA tathApi vAtApipurI nagarIrUpI vadhUke varapaneko prApta thaa| usake dharma, artha, kAmarUpa tIna vargake sAdhanakI barAbarI pRthvImeM koI nahIM kara saktA thA / usake azvamedha karaneke pIche pavitra bheTase yaha pRthvI zobhA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / yamAna thI / usakA putra kIrtitrarza thA jo nala, maurya aura kadamba vaMzoM ke liye kAlarAtri thA / yadyapi vaha parastrIse virakta thA tathApi usa dhIrakA mana apane zatruoMkI lakSmIse AkarSita thA / kadamboM ke vaMzake vizAla kadambavRkSako yuddhameM apane parAkramase vijayalakSmIko prApta karanevAle mahA tejasvI nRpake gajane khaMDa 2 kara diyA thA / jaba isa rAjAkI icchA indrasama vibhUtimeM tRpta ho gaI thI taba usake laghubhAI maMgalIza rAjA hue, jinhoMne apane ghor3e pUrva pazcima samudroMke taToMpara ThaharAe the tathA apanI senAkI rajase cAroM tarapha maMDapa chA diyA thA / jisane mAtaMya jAtike andhakArako apanI saikar3oM camakatI huI talavAroMke dIpakoMse dUra karake yuddhake madhya meM kaTacUriyoM (kalacUriyoM) ke vaMzakI lakSmIrUpI sundara strIko apanI strI banA liyA thA aura phira jaba usane zIghrahI revatIdvIpa (dvArakA jahAM raivatAcala yA giranAra hai ) ko lenA cAhAM taba usakI vizAla senA jo sundara patAkAoMse zobhita va jisane kiloM ko ghera liyA thA samudra meM aisI jhalakatI thI mAno varuNakI senA hI usake vazameM ho gaI hai / jaba usake bar3e bhAIke putra pulakezIko - jo nahuSa ke samAnaprabhAvazAlI thA - lakSmIdevIne pasanda kiyA tathA usane apane cAritra vyApAra aura buddhimeM yaha samajhA ki usake cAcA usakI tarapha IrSA bhAva rakhate haiM, taba pulakezI dvArA saMgrahIta maMtra, utsAha tathA zaktike prayogase maMgalIzakI zakti bilakula naSTa ho gaI aura usake isa prayatnameM ki vaha rAjyako apane hI putrake liye khakhe, maMgalIzane apanA rAjya tathA jIvana kho diyA / jaba isa taraha maMgalIzakA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| chatra bhaMga huA taba sarva jagata zatruoMke andhakArase chAgayA, parantu usake asahya pratApake vistArase pIr3ita hokara mAno prabhAta ho gyaa| usa AkAzameM jo bhauroMke samAna kAlA thA bahatI huI havAse ur3ate hue patAkAoMkI vijalIkI samAna camakase tar3akA ho gayA / avasara pAkara jaba appAyika padadhArI govinda rAjA (jo rASTrakUToMkA rAjA thA ) jo uttara samudrakA svAmI thA apanI hAthiyoMkI senAko lekara pRthvIke vinaya karaneko AyA taba isa pulakezIkI senAoMke hAthoMse-nisako pazcimake rAjAoMne madada dI thI-vaha bhayabhIta ho gayA aura zIghra apanI kRtike phalakA lAbha kiyaa| ___ jaba vaha vanavAsIko ghera rahA thA jisake kinArepara *haMsa nadI thI jo varadA nadIke ucca taraMgoMmeM krIr3A karatI thI va jo nagara svargapurIke samAna thA taba vaha kilA jo sUkhI jamInapara thA cAroM taraphase usakI senArUpI samudrase aisA ghira gayA mAnoM logoMko aisA mAlUma hotA thA ki samudrake madhyameM koI kilA hai| ve loga bhI jinhoMne gaMgAkA pAnI piyA thA aura sAta vyasana tyAga diye the tathA lakSmIko bhI prAptakara liyA thA usake prabhAvase AkarSita ho sadA usake nikaTa sambandhakA amRta pAna karanA cahate the| koMkaNake dezoMmeM usakI AjJAse niyukta caMDadaMDarUpI samudrakI taraMgoMse mauryarUpI sarovarake jalake bhaMDAra zIghra hI vaza karaliye ____* vartamAnameM varadA nadI vanavAsI nagarake nIce bahatI hai tathA haMsa nadI kisI purAnI dhArAkA purAnA nAma hai| jo yahAMse 7 mIla hai va isIkI upanadI hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / gae the / nagarako dagdha karanevAle zivake samAna usane jaba usa nagarako jo ki pazcima samudrakI lakSmIdevIke samAna thA madonmatta hAthiyoMke samAna saikar3oM jahAjoMse ghera liyA taba vaha AkAza jo nae vikasita kamalake samAna nIla varNa thA va meghoMse ghirA huA thA samudrake samAna ho gayA aura samudra AkAzake samAna ho gyaa| usake prabhAvase parAjita hokara lATa, mAlava aura gurjara aise yogya AcaraNavAle ho gae, jisataraha daMDase vazIbhUta sAmanta loga hoM / rAjA harSake caraNakamala usakI aparimita vibhUtise pAle hue sAmantoMke ratnoMkI kiraNoMse Dhake hue the jaba yuddhameM usake balavAna hAthiyoMkI senA isase mArI gaI tava usakA harSa bhayameM pariNata ho gayA / jaba vaha pRthvIko apanI bar3I senAoMse zAsita kara rahA thA taba revA ( nadI ) jo vindhyAcalake nikaTa hai va jisake taTa vAlUse zobhita haiM usake prabhAvase adhika zobhAyamAna hogaI / yadyapi parvatoMke mahatvako dekhakara usake hAthiyoMne IrSAse usa nadI ke saMgako chor3a diyA thA / indra tulya tIna zaktiyoMko rakhanevAle usa rAjAne apane ucca kula Adika guNoM ke samudAyase tIna dezoMpara apanA adhikAra prApta kiyA thA jinako mahArASTraka kahate haiM jisameM 99000 ninAnave hajAra grAma the / kaliMga aura kauzala dezavAsI - jo gRhasthoMke uttama guNoMse saMyukta ho trivarga sAdhanameM prasiddha the aura dinhoMne dUsare rAjAoMkA mAna bhaMga kiyA thA - isa rAjAkI senAse tabhayabhI the| usake dvArA vazIbhUta ho piSThapurakA kilA durgama na
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 101 rhaa| isa vIrake kArya saba durlabha kAryoM meM bhI ati durlabha the / vaha jala usake dvArA kSobhita hokara jisameM usake hAthiyoMkI mahAna senAne praveza kiyA thA va jo usake aneka yuddhoMmeM mAre gae manupyoMke raktase lAla varNakA ho gayA thA usa AkAzake samAna jhalakatA thA jisameM meghoMke madhyameM sUryake dvArA saMdhyAkA raMga chAgayA ho / apanI una senAoMse joki nirdoSa camaroMke hilAnese va saikar3oM patAkAoM va chatriyoMse aMdhakArameM AgaI thIM aura jinhoMne apane utsAha aura zaktise unmatta usake zatruoMko pIr3itakara diyA thA aura jisameM chaHprakAra zaktiye thIM usa rAjAne apanI zaktise prasiddha pallavoMke rAjAko usakA prabhAva apanI senAkI rajase chipe hue usake kAMcIpura nagarake koTake bhItara hI chipA diyA thA / jaba usane cauloMkI jItake liye zIghahI tayyArI kI taba usa kAverI nadIne jo machaliyoMke caMcala netroMse bharI huI thI apanA sambandha samudrase chor3a diyA kyoMki usake jalakA pravAha usa rAjAke madonmatta hAthiyoMke pulase ruka gayA thA / vahAM usane coloM, keraloM aura pAMSyoMko mahARddhiyukta kiyA parantu pallavoMkI senAke pAleko galAneke liye sUryA sama ho gyaa| jaba rAjA satyAzrayane apane utsAha, prabhuttva va maMtrazaktise sarva nikaTake dezoMko jIta liyA aura parAsta rAjAoMko visarjana kara diyA tathA deva aura brAhmaNoMko ArAdhita kiyA aura apanI vAtApI nagarI (vadAmI) meM praveza kiyA taba usane sarva jagatako aise nagarake samAna zAsita kiyA jisake cAroM tarapha nRtya karate hue samudrake jalase pUrita nIlakhAI baha rahI ho /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| ___3730 tIna hajAra sAtaso tIsa varSa bhAratoMke yuddhake vItanepara va 3590 tInahajAra pAMcasau pacAsa varSa kaliyugake jAnepara aura zaka rAjAoMke 506 pAMcasau chaH varSa honepara mahimApUrNa yaha pASANakA jinendramaMdira vidvAna ravikIrti dvArA nirmApita kiyA gayA thaa| jisa ravikIrtine usa satyAzrayake mahAna prasAdako prApta kiyA thA jisakI AjJA mAtra tIna samudroMse hI rokI gaI thii| isa tIna jagatake guruzrI jinendra maMdira kI prazastikA lekhaka tathA jisane isa maMdirako nirmApita karAyA vaha yaha svayaM ravikIrti hai / vaha ravikIrti vijayako prApta kare, jisane apanI kavitAse kAlidAsa aura bhairavIkese yazako prApta kiyA hai va jo kAryake karanemeM vivekI hai va jisane yaha mahAna jinamaMdira banavAyA hai / lekhake nIce jo kanar3I bhASAmeM hai usakA ulthA / muzrIvallIkA grAma, bheTikavADa nagara tathA parvanUra, gaMgabUra, puligiri aura gaMDava grAma isa devatAkI sampatti haiN| uttara aura dakSiNakI tarapha isa parvatake nIce dakSiNa bhImavArI taka isa mahApathAMtapura nagarakI sImA hai| ___ isa meghutI maMdirake UparI bhAgake AMganameM eka smAraka pASANa hai jisameM eka choTAsA lekha purAne kanaDI akSaroM meM hai / isake akSara 12vIM va 13vIM zatAbdIke haiM / jisakA bhAva yaha hai ki yaha rAmazeThIkI niSidhikA hai jo mUlasaMgha balAtkAragaNake kamala the va aibhaseThIke putra the jo dugalagar3a grAma vAsI va rAmavaraga jileke saMrakSita vyApArI the|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilA / [ 103 arasIbIDI - tAlukA hunagaMDameM eka dhvaMza nagara - huMnagaDase dakSiNa 16 mIla / yahAM prAcIna cAlukya rAjyadhAnI thI jisakA nAma vikramapura thA jisako mahAna vikramAditya caturthane (10761126) meM sthApita kiyA thaa| usake samaya meM pazcima cAlukya 973 - 1990) bahuta unnatipara the / kalacUriyoMne 1151 meM leliyA taba bhI yaha eka mahatvakA sthAna thaa| yahAM do dhvarA jaina maMdira haiM, do bar3e cAlukya aura kalacUrI vaMzake zilAlekha purAnI kanaDImeM haiM / (2) bAdAmI - tA0 vAdAmI, esa0ema0 relavepara STezana / yaha sthAna isa liye prasiddha hai ki yahAM eka jaina guphA sana I0 650 kI hai va tIna brAhmaNa guphAeM haiN| jinameM eka meM zilAlekha san I0 579 kA hai / jaina guphA 31 phuTa lambI va 19 phuTa cauDI hai / tA0 1 jUna 1923 ko hamane vAdAmIkI yAtrA kI thI / guphAke nIce eka baDA ramaNIka sarovara hai / yaha jaina guphA bahuta hI sundara va aneka akhaMDita di0 jaina mUrtiyoMse zobhita hai / yaha guphA 5 darakI hai - isake 4 stambha haiM / jo caukora haiMstambhoMpara phUlapattI va gRhastha strI puruSa bane haiM / guphAke bAhara pUrva mukha 1 pratimA zrI mahAbIra svAmIkI palyaMkAsana hai 1 hAtha uNcii| eka tarapha yakSa hai, do camarendra haiM, tIna chatra haiM / sAmane bhItapara siMha va haraeka kone ke Upara va staMbhapara siMha hai / vAstavameM yaha guphA zrI mahAvIra svAmIkI bhaktimeM apanI vItarAgatAko jhalakA rahI hai / bhItara jAkara bAharI dAlAna meM pUrvamukha bhItapara zrI pArzvanAtha kAyotsarga 5 hAtha UMce phaNasahita, 1 camarendra khar3e, 1 baiThe
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / donoMora, 1 konemeM eka ykss| isIke sAmane bhItapara pazcima mukha zrI gomaTasvAmI 5 hAtha UMce kAyo0 cAra sarpa lipaTe keza Uparase Age Akara tapake kAraNa kaMdhepara laTaka rahe haiN| do camarendra idhara udhara haiN| nIce do gRhastha ghuTanoMse hAtha jor3e baiThe haiN| vAstavameM yaha mUrti sAkSAt zrI bAhubali mahArAjake eka varSa tapake dRzyako dikhalA rahI hai / isa dAlAnameM cAra khaMbhe haiN| do madhyameM do bhItake sahAre / ina cAroMmeM aneka palyaMkAsana aura khar3agAsana di. jaina mUrtiyAM apanI vItarAgatAko jhalakA rahI haiN| isake Age vedIke kamareke bAhara bhItarI dAlAna hai yahAM bhI apUrva pratimAeM haiN| 1 mUrti 4 hAtha UMcI khaDagAsana pUrvamukha hai Upara tIna chatra haiN| isake AsapAsa kaI mUrtiyAM haiM / sAmane pazcima mukha 1 mUrti 4 hAtha UMcI kAyotsarga, do yakSa haiM va aneka pratimAeM AsapAsa haiN| vedIke kamareke dvArake donoM ora mukhya zrI pArzvanAtha phaNasahita 1 / hAtha UMce tathA anya mUrtiyeM haiM / Age 4 sIr3hI car3hakara vedIkA kamarA hai| dvArapara donoM ora do indra haiN| bhItara mUla nAyaka zrI mahAvIra svAmI palyaMkAsana 3 hAtha UMce do indra sahita va tIna siMhasahita virAnti haiN| isa prAMtameM yaha di jaina gaphA darzanIya tathA pUjyanIya hai / ( Fergusson cave temples of India 1880 ) - meM isa vAhAmI jaina guphAkA isa taraha varNana diyA gayA hai ki yaha vAdAmI kalAdagI kalekaTarImeM kalAdagIse dakSiNa pazcima 23 mIla hai / malaprabhA nadIse 3 mIla hai / prAcIna kAlameM yaha cAlukya vaMzI rAjAoMkI bAtApi nagarI thii| pulakezI pra
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 105 thamane chaTThI zatAbdIke prAraMbhameM isako apanI rAjadhAnI kiyA thA / yaha jaina guphA karIba 650 hI meM khodI gaI hogii| varAmadA 31 phuTase 6 // phuTa hai gaharAI 16 phuTa hai / pIchekA kamarA 6 phuTa aura 25 // phuTa hai| yahAMse Age 4 sIDhI car3hakara siMhAsanapara zrI mahAvIrasvAmI palyaMkAsana virAjita haiN| varAmadeke konoMmeM donoM tarapha 7 // phuTa UMce zrI gomaTasvAmI aura zrI pArzvanAtha kI mUrtiye zobhita haiN| staMbhoM aura bhItoM para bahutasI tIrthakaroMkI mUrtiyAM haiN| ___ noTa-yahAM pUjana pATha nahI hotI hai| yahAM iMDI nivAsI zrI AdappA anantappA upAdhyAya jaina sakuTumba rahate haiM jo aspatAlameM kampAuMDara haiM / inake gharameM mUrti bhI hai| (3) vAgalakoTa nagara ghaTaprabhA nadI para / yahAM 1 di0 jaina maMdira hai, jainIloga bhI haiN| yahAM 1 jaina bAjAra hai jisako jainiyoMne navAba sAvanUra (1664-1675) ke rAjyameM banavAyA thA / (4) hunaguMDa grAma-bAgalakoTase 29 mIla / yaha bIjApurase dakSiNa pUrva 60 mIla hai / nagarake sAmane jo pahADI hai usapara 1 jaina madirake avazeSa haiM nisako meghutI maMdira kahate haiN| maMdirake stambha caukora haiM aura bahuta moTe haiM / eka khaMbhemeM bahuta acchI khudAI hai| purAne saba Divijanala Aphisake pAsa usake uttarameM eka jIrNa jaina guphA hai / yahAMkI mUrti nahIM rhiiN| nagarameM parvatake nIce jo rAmaliMgadevakA maMdira hai usameM jaina madiroMke solaha stambha caukora bar3hiyA haiN| isa maMdirake pAsa eka gharake AMganameM eka choTA maMdira hai jisameM purAne caukora khaMbhe jana mandiroMke haiM /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (5) paTTadakala-tA0 vAdAmI, vAdAmIse 9 mIla / yahAM bahutase prAcIna maMdira jaina aura brAhmaNoMke haiM, unameM 7 vIM va 9 vIM zatAbdIke zilAlekha haiN| ye saba maMdira drAvir3a zilpake namUne haiN| ziva maMdirake pazcimameM eka purAnA jaina maMdira hai| drAviDa zilpameM racita hai / khulA huA kamarA hai / nisake 8 stambha haiM / maMdirake haradoora savArasahita hAthIkA AdhA bhAga hai, dRSTike Upara 5 phaNakA sarpa hai / bhItarake kamaremeM cAra caukora staMbha haiM / isake bhItarake kamaremeM do gola va do caukora khaMbhe haiN| maMdirajI mUrtirahita hai| eka kAyotsarga nagna mUrti jisapara sAta phaNakA sarpa hai Age caTTAnapara ghuTanoMse khaMDita virAjita hai / (noTa-yahI vedI para hogI) kamarekI chatapara jAneko eka sIr3hI hai| maMdirake Upara ziSara hai / usameM bhI eka kamarA hai tathA usameM pradakSiNA hai / maMdirake bAhara Azcaryajanaka kArIgarIkI khudAI hai| yaha bahuta prAcIna nagara hai / TolamI, mizra bhUgolavettA (san 190)ne isakA nAma peTiragAlA likhA hai| (6) tAlIkoTA-tA0 mudde vihAla / eka nagara hai| yahAM jumAmasajida eka dhvaMza makAna hai jisake khaMbhe jainoMke haiM / eka zivakA maMdira purAnA hai / isameM eka liMgake sivAya kucha jaina mUrtiyAM haiM isake khaMbhe gola haiM / usapara jaina mUrtiyAM banI haiM / ... (7) salatagI tA0 iNddii| iMDIse dakSiNa pUrva 6 mIla eka pASANake khaMbhe para deva nAgarI akSaroMmeM eka lekha zAkA 867 kA rASTrakUTa vaMzakA hai| isameM lekha hai ki kRSNa caturthe (945-956) ne karNapurI jileke pAviTTagAmeM eka vidyAlaya sthApita kiyA /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 107 (8) alamelI grAma tA0 siMdagI-yahAMse uttara 12 mIla / yaha kahA jAtA hai ki yahAM grAmake pazcima sarovarapara eka bar3A jaina maMdira thA / AsapAsa bahutasI nagna mUrtiyAM pAI jAtI haiN| (9) vAgevADI-bIjApurase dakSiNa pUrva 25 mIla / yahAM liMgAyata maThake sthApaka vAsavakA janma sthAna hai / vAsavezvarakA maMdira dakSiNa mukha hai jisameM AloMpara jaina mUrtiyAM haiM aura bar3I kArIgarIke dvArapAla haiM / rAmezvara maMdira bhI purAnA aura jaina paddhatikA hai| ___ (10) vAsukoDa-muddebihAlase 6 mIla uttara pazcima / yahAM 1 jaina maMdira hai jisako jAkhanA cAryane banavAyA thA / (11) bIjApura-phrAMsIsa yAtrI mandelo-jisane san 1638 aura 39 meM bhArata yAtrA kI thI-likhatA hai ki sarva esiyA bharameM jitane baDe 2 nagara haiM unameM eka yaha bhI hai, isakA UMcA pASANakoTa 15 mIlase Upara hai / cauDI khAI hai / bahuta dRr3ha kilA hai,jahAM 1000 pItala aura loheke topakhAne haiN| bAdazAhI makAnako arkakilA kahate haiM / malika karImakI masajida ko sthAnIya loga kahate haiM ki yaha eka jaina maMdira thaa| (saM0 noTa) aba bhI yahAM kaI purAne jaina maMdira haiM va kilemeM prAcIna dijaina mUrtiyAM akhaMDita birAjamAna haiN| yahAMse 2 mIla eka prAcIna jaina maMdira zrI pArzvanAthajIkA hai, pratimA 1 hAtha UMcI hai / kilekI mUrtiyeM caMdAvAvaDIse lAI gaI haiN| unakA varNana___ eka zrI pArzvanAtha 3 hAtha padmAsana saMvaMta 1232
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ m lh 108] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / 2 pratimA pa0 2 // phuTa uuNcii| 1 zAMtinAthakI 3 mUrtiye 1 phuTa UMcI 1 sphaTika pASANakI eka pratimAmeM saM0 1 001 vijayasUri pratiSThAcArya saba pratimAeM 9 haiM (di. jaina ddaairekttrii)| hama jaba 24 mArca 1925ko kilA dekhane gae to vahAM hameM 6 mUrtiyeM akhaMDita di0 jainakI nIce pramANa miliiN| (1) kAyotsarga 2 hAtha UMcI naM0 sI 6 (2) , 2 , naM06 sI 6 (3) , 2 , pArzvanAtha sI 3 sI (1) " 2 , kRSNavarNasI 4 (6) palyaMkAsana 2 , pArzvanAtha sI 1 aMtima do pratimAoMpara saM0 1232 zAkA pauSa sudI 3 mUlasaMgha Adi likhA hai| ___ (12) dhanUra- kRSNA nadIpara / hunaguMDase uttara 10 mIla, grAmake bAhara eka choTA maMdira jainake DhaMgakA hai-isameM liMga hai / dhanezvarakA kahalAtA hai| (13) hallUra-vAgalakoTase pUrva 9 mIla-grAmake uttarameM pahADIpara melaguDI arthAt pahADI maMdira hai (mela pahADI, guDI= maMdira) jo 76 phuTa lambA 43 phuTa cauDA aura 21 phuTa UMcA hai| yaha dakSiNa mukha hai, bahutaho baDhiyA prAcIna jaina maMdira hai| aba isameM liMga rakha diyA gayA hai / bhItoMke sahAre va sAmane lh
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [ 106 ATha khar3e Asana jaina mUrtiyAM haiM, haraeka pAMca phuTa UMcI hai| inameMse cArapara sAta phaNakA sarpamaMDapa hai| dUsare cArapara do sarpaphaNa phailAye haiM / haraeka caraNake pAsa sarpa hai| (saM0 noTa-ye saba zrI pArzvanAthakI apUrva mUrtiyAM haiM) inameM kucha khaMDita haiM / maMdira bijalIse naSTa ho gayA hai| noTa-zAyada yaha maMdira taba banA thA jaba 11vIM zatAbdIke karIba yahAM digambara jaina bahuta rahate the| (14) hebbala-vAgevAr3Ise dakSiNa 12 miil| grAmase 300 gaja jAkara vAgevAr3o nIdaguDI saDaka hai / jhAr3iyoMke pIche eka UMcI bhItase chipA huA eka sundara jaina maMdira hai| jisameM maMDapa, vedI va kamarA hai / kamaremeM 22 khaMbhe haiM va 4 pilaistara haiM cAra bIcake khaMbhe 8 phuTa UMce haiM dUsare 6 phuTa UMce haiN| bhItarakI vedIkA maMdira 25 phuTa caukora hai| isako bhI liMgamaMdira kara liyA gayA hai| (15) jainapura-bAgalakoTase uttara pazcima 25 mIla / yaha bIjApura, bAgalakoTakI saDaka para kRSNa nadIke vAeM taTapara hai| yahAM pahale baina loga rahate the isIliye jainapura prasiddha hai| (16) karaDIgrAma-hunaguMDase uttara pUrva 10 mIla / yahAM tIna maMdira va tIna purAne zilAlekha haiN| ye maMdira mUlameM jainiyoMke dikhate haiM / eka lekha 1153 va eka 1553kA hai / yaha dUsarA lekha gyArahaveM vijayanagara rAjA sadAzivarAyakA hai (19421973)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] muMbaIprAnta ke prAcIna jaina smAraka / (17) kunTojI - muddevihAla se uttarapUrva 2 mIla / vAsezvarakA 124 phuTa / do maMdira jisameM cautIsa jaina khaMbhe maMdira cAra konoMkA hai / 70 phuTase mile haiM, inake madhya meM eka AMgana hai haiM, 22 gola 12 caukora / (18) muddevihAla - bIjApurase dakSiNa pUrva 45 mIla / yahAM nagarake AsapAsa kucha jaina khaMbhe par3e hue haiM / (19) saMgama - hunaguMDase uttara 10 mIla / saMgamezvara ke maMdirake 27 khaMbhe jaina DhaMgake haiM / isa maMdirako 800 varSa hue eka jaina ne banavAyA thA, jisakA nAma thA dyAvanAyaka gaMjIpAla / sIr3hiyoMse nIce maMdirase nadIko jAte hue eka pASANakI chatrI hai jisake bhUre hare raMgake cAra gola khaMbhe jainiyoMke haiN| (20 siMdagI - bIjApurase uttara pUrva 35 miil| yahAM saMgamezvarakA maMdira hai jisameM bahutasI jaina mUrtiyAM haiM, kucha khaMDita haiM / (21) sirUra - bAgalakoTase dakSiNa pazcima 9 mIla / grAmake bAhara lakSmIkA khulA maMdira hai jisameM jaina khaMbhe haiM / baDe sarovara ke dakSiNa taTapara 18 ekar3a mUmimeM eka prAcIna aura sundara siddhezvara kA maMdira (60 se 32 phuTa ) hai / yaha mUlameM jaina maMdira thA / bhIta aura khaMbhoMpara acchI khudAI hai / maMdirake dakSiNa tarapha zilAlekha haiM, jo saMskRta aura purAnI kanar3ImeM haiM / inameM kolhApuravaMzakA varNana hai jo cAlukyoMke AdhIna the / nAmazAkA 972 se 1021takake haiN| maMdira ke pUrva dvArapara eka cabUtarA hai / eka pattharako do jaina khaMbhe thAMbhe hue haiN| grAmake AsapAsa bahutase jaina khaMbhe phaile par3e haiN|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIjApura jilaa| [111 ____talAcakoDa yA bAsilahiDa-vAdAmIse dakSiNa 3 mIla, devIke maMdirake pAsa 1 jhIla 362 phuTa caukora va 25 phuTa gaharI hai / isako san 1680meM do jaina seTha zaMkaraseTha aura candraseThane banavAyA thaa| (22) vAcanagara-ni0 bIjApura-bInApurase 20 mIla / prAcIna jaina mandira zrI pArzvanAtha kAyotsargavarNaharA // hAtha (di. jaina DA0 ) (23) panAlAkA kilA-yahAM ambAbAIkA prasiddha maMdira hai / jisake cAroM ora bahutase prAcIna maMdira haiN| eka digambara jaina mandira hai jisameM aba viSNukI mUrti hai / maMDapake gumbanake nIce bahutasI kAyotsarga nagna jaina mUrtiyAM haiM / bamAtarama
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (23) dhAr3avAr3a jilaa| isakI cauhaddI isa prakAra hai / uttarameM belagAma, bIjApura / pazcimameM nijAma aura tuMgabhadrA nadI jo madarAsase judA karatI hai| dakSiNameM maisUra, pazcimameM uttara kanar3A / yahAM 4602 varga mIla sthAna hai| isakA itihAsa yaha hai / tAmrapatroMse yaha bAta pragaTa hotI hai ki san I0 ke eka zatAbdI pahale dhAr3avAr3ake bhAgoMmeM uttara kanar3Ake vanavAsIke rAjA loga rAjya karate the| vanavAsIke andha bhRtyoMke pIche gaMga yA pallava vaMzake rAjAoMne rAjya kiyA thA, unhoMne pUrvIya kadamboMko sthAna diyA / kadamba eka jaina vaMza thA jisane vanavAsImeM chaThI zatAbdI taka rAjya kiyA phira pUrvIya cAlukyoM aura pazcimIya cAlukyoMne 760 taka, rASTrakUToMne 973 taka phira pazcimIya cAlukyoMne 1165 taka phira kalacUrI vaMzane 1184 taka phira hoyasoliyoMne 1203 taka phira devagiri yAdavoMne 1295 tk| isake madhyameM AdhIna rahakara kAdamboMne bhI rAjya kiyA jinake rAjya sthAna vanavAsI aura hAMgalameM the| phira musalamAnoMne adhikAra kiyaa| kahate haiM ki hAMgalameM pAMDavoMne nivAsa kiyA thaa| dhAr3avAr3a gajeTiyarase yaha mAlUma huA ki kAdamba jaina rAjAoMkA vaMza thA / jinakI rAjyadhAnI vanavAsI thI jo uttara maisUrameM hariharake pAsa uchaMgI para hai, tathA belagAmameM hAlaso para va dhAr3avAr3ameM triparvata yA trigiri para thii| unake tAmrapatra jo karajagIse pazcima 6 mIla devagiri para pAe gae haiM nau rAjAoMke nAma
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilA / [ 113 ginAte haiM aura khAsakara likhate haiM ki jaina maMdiroMke liye grAma aura bhUmidAna kiye gae / ( Fleets' Canarese dynasties 7-10 . ) dhAravAr3ameM prAcIna cAlukya rAjyakA sabase prAcIna lekha hAMgalase pUrva 10 mIla AdurameM eka pASANapara pAyA gayA hai / isameM -lekha hai ki chaThe pUrvIya cAlukya rAjA kIrtivarmA prathama (tA0 167) 1 jaina maMdirako dAna kiyA jisako eka nagaraseThane banavAyA thA / kAdambarAjya ke madhya meM isa lekhakA milanA isa bAtako puSTa karatA hai ki kIrtivarmAne kAdamboMko harA diyA / jo bAta aiholake prasiddha lekhameM hai / vaMkApurase 20 mIla lakhamezvara meM jo tIna lekha tA0 687, 729 va 734 ke rAjA vinayadittya (680 - 697), vijayaditya (697 733), rAjA vikramAditya dvi0 ( 733 - 747 ) ke zAsana kAlake mile haiM unameM bhI jaina maMdiroM aura guruoMko dAnakA varNana hai / kalacUrI (1961 - 1984), yadyapi kalacUrI loga jaina the, parantu bajjAlako zaivadharmapara prema hogayA / usakA maMtrI vAsava thA, usane aisA avasara pAkara liMgAyata paMtha calAyA aura bahuta anuyAyI banAkara bajjAlako gaddIse utArakara Apa rAjA hogayA / jainiyoMke kathanAnusAra vajjAlake putra somezvarase bhaya khAkara bAsava uttara kanar3Ake ulabImeM bhAga gayA aura somezvara rAjA huA / kalacUrI yA kAlAcUrya - inakI upAdhi kAlaMjara - paravArAdhIzvara hai| inakI utpatti kAlaMjara nagarase hai / jo aba bundela - khaMDameM eka pahAr3I kilA hai / karnikaghama sAhaba ( A. R. IX)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / thanAnusAra 9 mI, 10 vIM, 11 mI zatAbdI meM yaha bundela - khaNDameM eka balavAna zAkhA cedIvaMzakI thI / unake vaMzakA saMvata kAlAcUrI yA cedI saMvata kahalAtA hai- jo san I0 249 se calatA hai| unakI rAjyadhAnI tripurA para thI / jo jabalapura se pazcima 6 mIla hai / kAlAcUrIke tripurA vaMzake logoMne bahuta daphe rASTrakUTa aura pazcimI cAlukyoMse vivAha sambandha kiye the / isI vaMzakI dUsarI zAkhA chaThI zatAbdImeM konkanameM rAjya karatI thI, jahAMse pUrvI cAlukya rAjA bhaMgalIzane - jo pulakezI dvi0 (610634 ) kA cAcA thA-bhagA diyA thA / kAlAcUrI apaneko haihaya kahate haiM aura apanI utpatti yaduvaMza se kAryavIrya yA sahasrabAhu arjunase batAte haiM / purAtatva-dhAr3avAr3a cAlukya rAjAoMke DhaMgase bharA huA hai / purAtatvake mukhyasthAna haiM / gar3aga, lAkaDI, dambala, hAverI, hAMgala, annigerI, bankApura, candadAmapura, lakSmezvara, nAregala / ina saboM meM bahuta sundara pASANake maMdira haiM jo 9 mI se 13 vIM zatAbdI takake haiN| inako jakhanAcAryakA DhaMga kahate haiM / jakhanAcArya eka rAjakumAra thA jinake dvArA acAnaka eka kA badha hogayA thA / isake prAyazcittameM usane banArasa se pa kamorina taka maMdira 20 varSa meM banavAye / liMgAyata- isa jilemeM cAralAkha setIsahajAra haiM 437000 / yaha bAta sAdhAraNa rIti se mAnI jAtI hai ki liMgAyatoM kI utpatti 12 bArahavIM zatAbdI se hai / jaba eka dhArmika sudhAraka haidarAvAdake kalyANIke nivAsI bAsavane isa jAtikI prasiddhi kI aura isako
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ : dhAr3avAr3a jilaa| [ 115 zivabhakta banAyA / yaha mAnA jAtA hai ki jaina loga, adhika saMkhyAmeM liMgAyata hogae / usa samaya jaina dharma dakSiNa mahArASTrameM phailA huA thA / It is supposed that lingayats were largely converts from Jainism which was prevalent throughout southern Mahratta country where the sect first came with prominence. mukhysthaan| (1) baMkApura-tA0 bNkaapur| ekanagara / baMkApurakA sabase pahale nAma kolhApurake eka zilA lekhameM AyA hai jo san 878 kA hai / usameM varNana hai ki baMkApura eka bar3A prasiddha aura sabase bar3A nagara hai / isakA nAma celekitana rAnA baMkeyArasake nAmase par3A hai jo rASTrakUTa rAjA amogha varSa (851-69) ke nIce dhADavADakA rAjA thA / san 1071 meM gaMgavaMzakA rAjA udayaditya isa nagarameM rAjya karatA thA / san 1406meM bahamanI sulatAna phIrojazAhane ise adhikArameM kiyA / yahAM eka sundara jaina mandira raGgakhAmIkA hai jisameM kaI zilA lekha haiN| unameM eka lekha zAkA 977 ( san 1055) kA hai jaba ki cAlukya rAjA gaMga paramezvara vikramAditya deva jo trailokya malladevakA putra thA va kuvalAlapura nagarakA mahArAjA va nandagirikA svAmI thA / isake mukuTameM hAthIkA cinha thA va jo gaMgAvAdita 96000 va vanavAsI 12000 para rAjya karatA thA aura jaba ki usake AdhIna bar3A sardAra kAdamba kulatilaka rAjA mayUravarmA 12000 vanavAsImeM rAjya kara rahA thA, usa
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| samaya jaina maMdirake liye harikezarIdeva aura usakI strI saccaladevIne bhUmi dI / yaha vaMkApurake pAMca dhArmika mahAvidyAlayoMke sthApaka the, nagaraseTha the, mahAnana the aura solaha (The sixteen) the / ( solaha the isakA bhAva samajhameM nahIM AyA ) / nagarezvarake avattu khambada vastIke maMdirameM eka purAnA kanaDI lekha hai naM0 6meM 12 lAina haraeka 23 akSarakI haiM isakA bhAva yaha hai ki zAkA 1013 meM tribhuvanamalla vikramAdisa dvi0 ke aphasarane eka dAna kiyA / naM0 7 vAI tarapha jo lekha hai vaha 26 akSaroMkI lAinavAlA 37 lAinameM hai| isameM kathana hai ki vikramake 45 varSake rAjyameM zAkA 1042meM kiriyA baMkApurake jaina maMdirako dAna kiyA gyaa| ( Ind. Avt: IV. 203 & V 203-5. ) dhADavADa gajaTiyarameM hai ki vaMkApurako zAhAbAjAra bhI kahate haiM / yaha dhADavADase 40 mIla hai| yahAM kAdamboMne 1050 se 1200 taka rAjya kiyA jo pazcimI cAlukyoMke AdhIna the (973-1192) / usa samaya yaha jainiyoMke mahatvase pUrNa thA / At that time Bankapur Seems to hve been an important Jain centre with a Jain temple and 5 religious colleges. eka bar3A jaina maMdira thA ( zAyada vahI jo raMgakhAmIkA maMdira kahalAtA hai va jisameM 6* khaMbhe haiM ) tathA pAMca dhArmika mahAvidyAlaya the / san 1091, 1120 aura 1138 meM jaina maMdirako dAna kiye gae the jisakA varNana nagarezvarake maMdirake lekhameM hai / ye dAna pazcimake cAlukya rAjA vikramAditya dvi. (1073
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| 1126) aura usake putra somezvara caturtha (1126-1138) ke rAjyameM hue the| yahAM hI vaMkApurameM zrI guNabhadrAcAryane apanA uttarapurANa zAkA 820 va san 89 (meM pUrNa kiyA jaba yaha vanabAsI rAjyakI rAjyadhAnI thI va yahAM rAjA akAla varSakA sAmanta lokAditya rAjya karatA thA / yaha jaina dharmakA bhakta thA / zrI guNabhadrakI guruvaMzAvalI isa prakAra hai elAcArya vIrasena vinayasena jinasena / dazarathaguru amAghavaSarAjA guNabhadra lokasena maMDala puruss| zrI jinasena baDe bhArI AcArya va kavi va vidvAna the-jinasenane zrI jayadhavala TIkA zAkA 759meM pUrNa kI tathA pArzamyudaya kAvyako mAnyakhaDameM rAjA amoghavarSake rAjyameM pUrNa kiyaa| isa kAvyako iMgreja vidvAnoMne meghadUta (kAlidAsakRta)se bar3hiyA likhA hai| Jinasen however claims to be considered a bighor genius than the author of cloud nosso
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / nger ( meghadUta) pArzvAbhyudaya is one of the curiosities of sanskrit literature. zrI jinasena ke samakAlIna rAjA isa bhAMti the / (1) rAjA amoghavarSa - prathama (jainadharmI) nRpatuMgadeva, sArvadeva / yaha bar3A vidvAn thA, isane saMskRta va kanaDImeM aneka jaina grantha banAe / prasiddha saMskRtameM praznottara ratnamAlA va kanar3ImeM kavi - rAja mArga alaMkAra grantha hai / rAjyakAla zAkA 766 se 799 taka hai / inake samayameM hI zrI jinasenane zarIra tyAgA / rAjA amoghavarSa bhI atameM muni hogae the / isake pIche 8011 varSa taka amoghavarSake pitRvya iMdrarAjane phira amoghavarSake putra akAlavarSa yA dvi0 kRSNane zAkA 811 se 8 33 taka rAjya kiyA yaha bar3A samrATa thA / (2) dhAr3avAr3a nagara - nagarake bAhara kAlI miTTIke maidAna navalaguMDa kI pahAr3I taka pUrvaora cale gae haiM va uttara pUrva prasiddha yelammA aura pArazagaDhakI pahAr3I taka (dakSiNa - pUrvakI tarapha mUlagaMDakI pahAr3I karIba 36 mIla dUra hai ) / dhAr3avAr3a ke dakSiNa 1 // mIla mailAraliMga nAmakI pahAr3I hai| usakI coTI para eka pASANakA maMdira jaina DhaMgakA banA hai / khaMbhe Adi bahuta bar3e bhArI pattharake haiM tathA usI pASANakI chata bahuta sundara citrakalAse aMkita hai / eka khambhe meM phArasImeM lekha hai ki isa maMdirako masajidake rUpameM bIjApura sulatAnane san 1680 meM badala diyA / (3) hAMgalanagara - dhAravAr3ase uttara 10 mIla / yahAM 600 gajake karIba caur3A eka TIlA hai jisako kuntInADivvA yA kuntIkA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [ 116 jhopar3A kahate haiM / yahAM yaha vizvAsa hai ki videza bhramaNameM pAMDavoMne yahAM nivAsa kiyA thA / isako zilAlekhoMmeM virATakoTa, virATanagarI, pAnungala bhI likhA hai / pazcimI cAlukyoMke nIce kAdamba vaMzake rAjA yahAM san 1200 taka rAjya karate the phira hoyasAla rAjA vallAlane adhikAra jmaayaa| yahAM eka purAnA kilAhai jisameM kaI purAne jIrNa jaina maMdira haiM-inameM zilAlekha bhI haiN| ekameM pazcimI cAlukya rAjA vikramAditya tribhuvanamallakA lekha hai| (4) lAkaMDI-tA0 gar3agameM eka prAcIna mahatvakA sthAna hai| gar3aga zaharase dakSiNa pUrva 7 miil| yahAM 50 maMdira va 35 zilAlekha haiN| ye saba jAkhanAcAryake banavAe kahe jAte haiM / sabameM purAnA lekha san 868kA hai / san 1192meM hoyasAlarAjA vallAla yA vIravallAla (1192-1211)ne apanI rAjyadhAnI isI sthAna para kI taba isakA nAma lakkIguMDI prasiddha thaa| yahIM ballAlane yAdava bhillAnakI senAko harAyA jo usake putra jaitugIkI senApatitvameM AI thii| grAmameM do jaina maMdira haiM-pazcimameM sabase bar3A hai, isameM bahuta bar3I baiThe Asana jaina tIrthakarakI mUrti * / isase thor3I dUra eka choTA jIrNa jaina maMdira zrI pArzvanAthajIkA hai, isa jaina maMdirake cAroM tarapha bahutase jaina mUrtiyoMke khaMDa par3e haiN| eka jaina maMdirameM 1172kA lekha hai / bar3A maMdira bahuta sundara hai, zikhara bhI pUrNa rakSita hai / san 1070meM cola rAjAne hamalA kiyA thA taba yahAMke maMdira va lakSmaNezvarake maMdira naSTa kiye gae the kintu phirase durusta kiye gae the| isa jaina maMdirameM zilpakalA bahuta sundara hai aisA phargusana sAhaba kahate haiM /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (5) mUlaguMDa nagara - gaDagase dakSiNa pazcima 12 mIla / yahAM 4 jaina maMdira haiN| jinameM 3 ke nAma haiM- zrI candraprabhu zrI pArzvanAtha, hIrI maMdira / hIrI maMdirameM do zilAlekha haiM / eka san 1275 kA hai / cauthe jaina maMdirameM do lekha san 902 aura 1053 ke haiM / yaha sthAna venturase dakSiNa pUrva 4 mIla hai / gar3agakA purAnA nAma kratuka hai / caMdranAthake jaina maMdirakI bhIteM bAharase dekhaneyogya haiM / yahAM 7 zilAlekha haiM (1) caMdranAtha maMdira meM zAkA 1197 kA / isameM mUlaguMDake rAjA madarasAkI strI bhAmattIkI mRtyukA varNana hai / (2) isI maMdirake eka khaMbhe para zAkA 1597 kA hai / (3) yahIM zAkA 825kA hai / rASTrakUTa rAjA kRSNavallabhake rAjyameM caMdrArya vaizyane mUlaguMDameM eka jaina maMdira banavAyA va bhUmi dAna kI / isa maMdirake pIche eka bahuta baDI pahAr3I caTTAna hai, usapara 25 phuTa lambI eka mUrti pUrNa korI gaI hai va lekha hai jo kucha miTa gayA hai / ( 4 ) vahIM eka pASANa hai usameM choTA lekha hai / (5) eka jaina maMdirakI bhIta para zAkA 824kA lekha hai / (6) dUsare jaina maMdira meM zAkA 975 kA hai / (7) hIrI maMdirameM zAkA 1197kA hai / mUlaguMDameM eka zilAlekha para yaha varNana hai zrI caMdraprabhuko namaskAra ho - cIkArI jisane jaina maMdira banavAyA thA usake putra nAgArgyake choTe bhrAtA AsAne dAna kiyA /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [ 121 yaha AsArya nIti aura dharmazAstrameM bar3A vidvAna thA isane nagarake vyApAriyoMkI sammatise 1000 pAnake vRkSoMke khetako senavaMzake AcArya kanakasenakI sevAmeM maMdiroMke liye dAna kiyaa| yaha kanakasena mIrava va vIrasenakA ziSya thA / yaha vIrasenajI pUjyapAda kumArasenAcAryake saMghake sAdhuoMke guru the| __ (6) nAraigala nagara-tA0 aina / dhADavADase pUrva 55 mIla / yaha prAcIna nagara hai| maMdira haiM va lekha 12 se 13 zatAbdIke haiN| (7) rattIhallI-grAma tA0 koDa-yahAMse dakSiNa pUrva 10 mIla 36 khaMbhoMkA maMdira jakhanAcAryake DhaMgakA hai| yahAM 7 zilAlekha 1174se 155* takake haiM, eka dhvaMza kilA hai| (8) ronanagara-dhAr3avAr3ase 55 mIla / yahAM sAta kAle pASANake maMdira haiM ekameM lekha 1180ke anumAnakA hai| (9) ziggAMva-tA0 baMkApura-yahAM vAsappA aura kalamezvarake maMdiroMmeM 1. zilAlekha haiN| (10) aminabhavI-dhADavAise uttara pUrva 7miil| yahAM grAmake uttarameM eka prAcIna jaina maMdira zrI neminAthanIkA bahuta bar3A hai| 40 gaja lamvA hai, bahutase khaMbhe haiN| yahAM tIna zilAlekha haiN| (11) hevballI-dhAr3avAr3ake uttara 8 mIla pUrva-vyArahaTTIse 5 mIla / yahAM gAMvake dakSiNa saMbhUliMgakA maMdira hai jinameM jaina rItikA zilpa hai / yaha karIba 57 phuTa lambA hai| (12) cabbI-hubalIse dakSiNa 8 mIla-isakA prAcIna nAma sobhanapura thA / yaha prAcInakAlameM jaina rAjAkI rAjyadhAnI thaa| usa samaya yahAM sAta jaina maMdira the jinameM aba prAmake madhyameM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / eka raha gayA hai| vijayanagarake rAjAoMne isakI unnati kI thii| tathA kRSNarAjA (san 1909-1529) ne yahAM aura hubalImeM kilA banavAyA / isa chavvIkA varNana sabase pahale yahAMse uttara 4 mIla AdaraguMcIke eka pASANameM AyA hai jisameM lekha san 971 kA hai| jisameM eka dAnakA varNana AyA hai jo chanvI (30) ke adhipati pAMcalane kiyA thA / ( Ind. Antiquary XII 255.) (13) AdaraguMcI-chavvIse uttara 4 mIla / yahAM eka bar3I jaina mUrti va zilAlekha hai / __(14) hubalI-yahAM eka jIrNa jaina maMdira hai / jisakA phoTo Dharwar and Mysore architeture nAmakI pustakameM diyA hai| (15) sorAtura-sirahaTTIse pUrva uttara 2 mIla va mUlaguMDase pUrvadakSiNa 6 mIla / yahAM eka jaina maMdirameM zilAlekha zAkA 993 kA hai| ( Ind. Ant. XII a56). (16) aratalU-tA0 vaMkApura-ziggAMvake pazcima 6 mIla / yahAM 1 jaina maMdira hai jo san 1120ke anumAna banA thaa| ___ (17) kallukerI-hAMgalase dakSiNa pUrva 12 mIla va tilivallIse pUrva 6 mIla / yahAM vAsarezvarakA maMdira jaina DhaMgakA hai / bhItoMpara mUrtiyAM va zilpa darzanIya hai| (18) yalavattI-nIdasiMgIse dakSiNa 1 // miil| yahAM purAnA jaina maMdira hai| bhItapara nakAzI haiN| eka mUrti vinA banI par3I hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [ 123 ___ (19) kara gudrI kopa-hAMgalase 5 mIla / nArAyaNake maMdirake dakSiNa yA grAmake pazcima eka saMrakSita kAdamba vaMzAvalIko pUrNa dikhAnevAlA zilAlekha 1030 kA hai / __ (20) muttUra-taDasase pazcima 3 mIla / yahAM jaina DhaMgakA maMdira hai| ___(21) bhairavagar3ha-haiturase uttara, tuGgabhadrA nadIpara / rattIhallIse 10 mIla dakSiNa pUrva isakA prAcIna nAma siMdhunagara thA / yaha siMdhuvallAla vaMzakI rAjyadhAnI thA jinakA kuladevatA bhairava thA ( noTa-yahAM jainasmAraka mila sakte haiM ) (22) lakSyamezvara-ziggAMvase uttara pUrva 21 mIla va karajagIse uttara 20 mIla, isakA prAcIna nAma pulikerI hai / yahAM baDe mahatvake maMdiroMkA samUha hai / jinameM mukhya hai| (1) saMkhavastI-yaha prAcIna jaina maMdira hai / nagaraka madhyameM 36 khaMbhoMse chata thaMbhI huI hai / (2) halavastI maha choTA jaina maMdira hai / saMkha vastImeM 6 lekha haiN| ( Ind. Ant. VII. P. IoT III ). ina lekhoMkA kucha bhAva yaha hai / __ lakSmezvarake saMkhavastIke lekhoMkA varNana (1) eka pASANa 5 phuTa UMcA 2 phuTa caur3A hai isameM purAnI kanar3ImeM 82 lAina hai| dazavIM zatAbdIkA lekha hai| isameM tIna bhinna 2 lekha haiN|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / naM0 1-51 lAIna taka hai| gaMgavaMzIya mArasiMhadeva sattyavAkya koMganIvarmA arthAt gaMgakadarpane zAkA 890 meM vibhavasaMvatsarameM jaina guru jayadevake puligerI (lakSmezvarakA purAnA nAma) zaharake bhItarakI kucha jamIneM rAjA gaMgakaMdarpa (svayaM) dvArA nirmita yA jIrNoddhArita zrI jinendrake jaina mandirakI sevAke liye dii| vaMzAvalI isa taraha dI hai mAdhava koMganIvarmA yA mAdhava prathama mAdhava dvi0 harivarmA mArasiMha naM0 2-51 lA0se 61 taka-sendra vaMzakA lekha / isa lekhameM cAlukya rAjA raNaparAkramAMka aura usake putra erayyAkA varNana hai / taba rAjA sattyAzrayakA kathana hai phira rAjA satyAzrayakA samakAlIna rAjA durgAzakti thaa| jo bhujendra yA nAgavaMzakI zAkhA sendravaMzameM prasiddha vijayazaktike putra kundazaktikA putra thA / rAjA durgAzaktine jinendrake maMdirake liye puligerImeM bhUmidAna dii| naM0 3-61se antataka-yaha pazcimIya cAlukya vaMzIya vikramAditya dvi0 (zAkA 656) kA lekha hai jo isane raktapura apane vijayasthalase prasiddha kiyA / isameM kathana hai ki puligerIke saMkhatIrtha vastIkA jIrNoddhAra karAyA va jinapUjAke liye kucha bhUmi dAna kii|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [ 125 noTa-pahale bhAgameM kathana hai ki devagaNake siddhAMta paragAmI zrI devendra bhaTTArakake ziSya muni ekadevake ziSya jayadeva paMDitako dAna kiyaa| naM0 tIsaremeM hai ki-mUlasaMgha devagaNake zrI rAmacaMdra AcAryake ziSya zrI vijayadeva paMDitAcAryako dAna kiyA gayA jo jayadeva paMDitake gRhaziSya the| (23) Adura-hAMgalase pUrva 10 mIla / yahAM eka zilAlekha saMskRtameM chaThe cAlukyarAjA kIrtivarmA prathama (san 567) kA hai jisane jaina maMdirako dAna kiyA thaa| cauthA zilAlekha terahaveM rASTrakUTa rAjA kRSNa dvi0 (san 875 se 911) yA akAlavarSakA hai / jaisA ki lekhameM haiM / isameM cilaketana vaMzake mahAsAmaMtakA varNana hai jo vanavAsI (12000) kA svAmI thA / eka zilAlekha san 1044kA pazcimI cAlukyarAjya somezvara prathamakA hai / inake samayake 40 lekha san 1042 se 1068 takake mile haiM (Fleet's Canarese Dynasty) (24) dambala-gar3agase dakSiNa pazcima 13 mIla eka prAcIna nagara hai / dakSiNameM eka jIrNa pASANakA kilA hai jisake bhItara eka jIrNa jaina maMdira hai| (25) devagiri-karajagIse pazcima 6 miil| isako triparvata bhI kahate haiN| yahAM eka sarovarako khodate hue san 187576meM kaI tAmrapatra mile haiM / ye saba prAcIna kAdamba rAjAoM ke dAnapatra haiM jo pAMcavIM zatAbdIke karIba hue the| akSara purAnI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / kanar3I va bhASA saMskRta hai / ekameM hai ki mahArAjA kAdamba zrI kRSNavarmA ke rAjakumAra putra devavarmAne jaina maMdirake liye eka kheta diyA / isameM yApanIya saMghakA varNana hai aura hai ki zrI kRSNa - kAdamba vaMzakA ziromaNI thA tathA yuddhakA premI thA / dUsarA lekha kahatA hai ki kAkuSThavaMzI zrI zAMtivarmA ke putra kAdamba mahArAja mRgezvara varmAne apane rAjyake tIsare varSa kArtika vadI 10 ko parake eka jaina maMdirake liye kheta diye| yaha dAna vaijayantI yA vanavAsI meM kiyA gayA / tIsarA tAmrapatra kahatA hai ki isI mRgezvara varmAne jaina maMdiroM aura nirgrantha tathA zvetapaTa do jaina jAtiyoMke vyavahAra ke liye eka kAla baMga nAmakA grAma arpaNa kiyA / ( Ind. Ant. VIl 33 34 ) (26) hattImattUra - karajagI se uttara 5 mIla / yahAM eka pASANa milA hai / purAnI kanaDImeM lekha hai / AThaveM rASTrakUTa rAjA indra cauthe yA nitya varSa prathamake rAjya san 916 (zA0 838) meM zAyada jaina saMsthAke liye mahA sAmanta lendeyarArane kacchavara kAdambakA vuTavara grAma dAna kiyA / yaha sAmanta purIgerI yA lakSamezvara 300 kA svAmI va palTiya malTayUrakA mahAjana thA / yaha isa grAmakA purAnA nAma thA / (27) nidagunDI - vaMkApurase pazcima 5 mIla / yahAM 5 zilAlekha haiM / unameM se eka cauthe rASTrakUTa rAjA amoghavarSa prathama ( 851 - 877) ke rAjyameM usake AdhIna cilaketana vaMzake kerAyoMke AdhIna vanavAsI (12000), velavAlA (300 )
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [ 127 kundUra (100), purIgerI yA lakSmezvara 300 tathA kundaragI (70) kA Adhipatya thaa| . (28) AraTAla-tahasIla baMkApura-hubalIse 24 mIla / yahAM jaMgalameM eka prAcIna pASANakA maMdira zrI pArzvanAtha svAmIkA hai / mUrti bar3I kAyotsarga hai / prAcIna kanar3ImeM zilA lekha hai / zAkA 1045meM maMdira banA satyAzraya kula tilaka cAlukya rAjam bhuvanaikamalavijaya rAjye / (di. jaina DAirekTarI, nakala lekha bhI dI hai) __(29) sundI-tA0 rona yahAM jaina maMdirake sambandhameM eka zilAlekha hai jo ( Fleet's Canarese Dynasty ). meM diyA hai| usakA sAra yaha hai ki isa lekhameM pazcimIya gaMgavaMzI rAjakumAra buTugakA varNana hai / jisane AtakUra-ke zilAlekhake anusAra cola rAjA dittyako usa yuddha meM mArA thA jo dittyase aura rASTrakUTa rAjA kRSNa hi0 se karIba san 949 meM huA thA / isa lekha meM bhUmidAna usa jaina maMdirako hai nisako usakI strI divalambAne sundIke sthApita kiyA thaa| yaha rAnA buTuga 96000 grAmoMke gaMga manDalapara rAjya karatA thA / purikarameM rAjyadhAnI thii| zAkA 860 kArtika sudI(ko isane jo ki zrImAn nAgadeva paMDitakA ziSya thA 60 nivartana bhUmi apanI strI divalambAke banAe hue caityAlayake liye dI / isa strIne chaH AryikAoMkA samAdhimaraNa karAyA thA tathA isa prasiddha jaina maMdirako banavAyA thaa| yaha lekha saMskRtameM hai / vaMzAvalI nIce prakAra hai vaMzakSa pazcima gNgraajaa|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (1) jAnhavI vaMza kAnvAyana gotrIya prasiddha koMguNI varman mAdhava prathama-jisane dattakasUtrapara TIkA likhI hai| harivarman viSNugopa mAdhava dvi0 paramezvara yA avinIti-yaha mAdhavakI bahanakA lar3akA kAdambavaMzIya kRSNa varmanakA | putra thaa| dubinIta-kirAtArjunIyake 15 adhyAyoMkA ktaa| muzkara zrIvikrama bhUvikrama zivamAra zrI puruSakoMguNI varman zivamAra saigottakoM guNI varman vinayaditya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAr3avAr3a jilaa| [ 126 vinayaditya rAjamalla satyavAkya koguNI varman eragaMga nItimArga koMguNI varmana rAjamalla satya vAkyakoM0 guNadattaraMga vuTuga (isane pallava rAjAko lUTA va amogha varSakI kanyA avvalabbA vyAhI) kumAra vedeMga-eragaMga nItimArga koMguNI varman (isane pallavoMko jaMtipperupearu para harAyA) vIra vedeMga narasiMha satyavAkya koMgu0 kaccheyagaMga rAjamalla jayadattaraMga, gaMgagAMgeya, gaMganArAyaNa, nItimArga koM0 vuTuga, satyanIti vAkya ko0 san 938meM isakI strI divalambA thii| isI vuTugane taMjApura ghera liyA thA aura rAjA dityako jItA thaa| - -
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (24) uttara kanar3A jilaa| usakI cauhaddI isa prakAra hai / uttarameM belagAma, pUrva dhAravAr3a, maisUra; dakSiNameM madarAsa prAMtIya dakSiNa kanar3A; pazcimameM araba samudra 76 mIla raha jAtA hai / uttara-pazcima goA / yahAM 3945 varga mIla bhUmi hai / zaravatI nadI-honAvarase pUrva 35 mIlake karIba 825 phuTa UMcI caTTAnake Uparase giratI hai / yahI prasiddha jarasoppA phAla Gorsoppa Fall kahalAtA hai / itihAsa-yahAM san I0 ke pahale tIsarI zatAbdImeM rAjA azokane banavAsIko apanA dUta bhejA thaa| yahAM jo bahutase zilAlekha mile haiM unase pragaTa hai ki yahAM vanavAsa ke kAdamboMne, phira rAhoMne, phira pazcimIya cAlukyoMne phira yAdavoMne kramase rAjya kiyA / yaha bahuta kAla taka jaina dharmakA dRr3ha sthAna raha cukA hai| It was 'for long a stronghold of Jain . religion. san 1600meM yaha vijayanagarake rAjAoMke AdhIna thA / purAtatva-isa nilemeM vizeSa mahatvake sthAna banavAsI jarasappA, aura bhaTakalake jaina maMdira haiM / vanavAsIkA maMdira jisake liye yaha prasiddha hai ki yaha jAkhanAcAryakA banAyA huA hai, bahuta bar3A hai| isameM bahuta sundara mUrtiyAM va citrAdi kore hue haiN| isake AMganameM eka khulA patthara par3A hai nisameM dUsarI zatAbdIkA lekha hai| ___ vartamAna jarasappA nagarake pAsa nagara vastIkerIne kaI jaina maMdira haiM jo isa bAtako batAte haiM ki yaha eka purAnA nagara thA /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilA / [ 131 yadyapi samayake pherase ye bahuta naSTa hogae haiM, parantu inameM 23 veM aura 24 veM tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM abhItaka ThIka haiN| bar3e sundara kRSNa pASANakI haiN| bhaTakalameM abhI taka 14 jaina maMdira maujUda haiM jo paMdrahavIM zatAbdImeM prasiddha cannabhaikhadevIke rAjyake samayase haiN| bhaTakala--jarasappA aura vanavAsImeM bahuta lekha kanar3I bhASA meM pAe gae haiM: mukhyasthAna | (1) banavAsI ( banavAsI ) grAma tAlu 0 sirasI, baradA nadI taTapara, sirasI se 14 mIla / yaha prAcInakAlameM bar3e mahatvakA sthAna thA / yahAM kAdamba rAjAoM kI rAjyadhAnI raha cukI hai / jo jaina maMdira pazcimakI tarapha bar3A hai usameM 12 zilAlekha dUsarI zatAbdI se 17vIM zatAbdI taka haiM / Ptolemy TolamI ne isakA varNana kiyA hai / san I0 se tIsarI zatAbdI pahale bauddha pustakoM meM bhI isakA nAma AyA hai / banavAsI (12000) ko terahavIM zatAbdI meM devagiri yAdavoMne le liyA / isakA prAcIna nAma jayantIpura thA / pAMcavIM zatAbdImeM kAdamba vaMzakA rAjA mayUravarmA bahuta prasiddha huA / usane cAlukya rAjAoMse mitratA kara lI thI / san 1075 meM yaha jilA bhuvanaikamalake senApati udayadisake AdhIna thA, usa samaya vikramAdityane 1076 meM usapara adhikAra kiyA / isane isa jileko apane bhAI jayasiMhako de diyA / usane jhagar3A kiyA taba yaha jilA varmadevako diyA gayA tathA 1157 meM kalacUrI logoMne cAlukyoMkA virodha kiyA taba cAlukyoMne apanA
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / adhikAra sthira rakkhA yahAM bahutase zilAlekha vibhu vikrama dhavalaparamAdideva tathA kAdamba sardAra kIrtivarmadeva zAkA 990ke haiN| ( India Antiquary IV Vol 205-6) bhaTakala yA musagaDI yA maNipura-yaha eka nagara tAlukA honAvarameM haiM jo honAvarase 24 mIla dakSiNa haiM, yaha eka nadIke mukha para basA hai jo araba samudrameM giratI hai / kAravArase dakSiNa pUrva 64 mIla hai / caudahavIM aura solahavIM zatAbdimeM yaha vyApArakA sthAna thA / kaptAna haumilaTana (1690se 1720)ke kahaneke anusAra yahAM eka bhArI nagarake avazeSa the| tathA 18 vIM zatAbdike prAraMbhameM yahAM bahutase jaina aura brAhmaNoMke maMdira the / ___una maMdiroMmeMse jAnane yogya mahatvake jaina maMdira nIce bhAMti haiN| jaina maMdiroMkI racanA bahuta prAcIna kAlakI hai| unameM agrasAlA hai, maMdira hai, dhvajA staMbha hai| (1) jattapA nAyaka caMdranAthezvara vastI-yaha yahAM sabase bar3A jaina maMdira hai| eka eka khule maidAnameM haiN| cAroM tarapha purAnA koTa hai / isameM agrasAlA, bhogamaMDapa tathA khAsa maMdira hai| maMdirameM do khana haiN| haraeka khanameM tIna2 kamare haiM, jinameM zrI araha, malli, munisuvrata, nami, nemi tathA pArzvanAthakI mUrtiyAM haiN| parantu ye saba prAyaH khaMDita haiN| isa maMdirake pazcima bhogamaNDapakI dIvAloMmeM sundara khiDakiyAM lagI haiM / agrazAlAkA maMdira bhI do khanakA hai haraekameM do kamare haiM jinameM zrI RSabha, ajita, saMbhava, Abhanandana, tathA cadranAthezvarakI pratimAeM haiM / dvArapara dvArapAla bhI haiN| isakI kula laMbAI 112 phuTa hai, Age maMdirakI caur3AI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ - uttara kanar3A jilaa| [ 133 40 phuTa hai / tathA bhItara maMdirakI cauDAI 50 phuTa hai / dhvajA daMDa-eka bahuta sundara staMbha hai jo 14 varga phuTa cabUtarepara khaDA hai / isakA staMbha eka pASANakA 21 phuTa UMcA hai Upara caukora guMbaja hai| vastIse pIche eka choTA staMbha hai jisako yakSa brahma khaMbhA kahate haiM / isakA khaMbhA 19 phuTa lambA hai / yaha eka cabUtarepara haiM jisake Upara cAra konemeM cAra choTe khaMbhe haiM unapara Ale haiM / jattapA nAyakane isa maMdirakI rakSAke liye bahutasI jamIneM dI thIM parantu unako TIpU sulatAnane leliyA / yaha maMdira bhaTakalameM sabase sundara purAnA maMdira hai tathA isakI rakSA acchI taraha karanI cAhiye / grAmavAle apanI maraz2Ise yahAMke sundara pASANoMko uThA le jAte haiN| ____ (2) zrI pArzvanAtha bastI-58 phuTa lambI va 18 phuTa cauDI hai / zilAlekhake anusAra yaha zAkA 1465 meM banA thaa| dhvanA staMbha-eka UMce TIle para sundara staMbha hai / Upara eka choTA maMDapa hai jisameM cautarapha mUrtiyAM haiM / (3) zAMtezvara bastI-yaha karIba2 caMdrezvara bastIke samAna hai| tathA thetavAla nArAyaNa devasthAna jo sundara kArIgarIke sAtha kAle pASANakA banA hai tathA zAMtappA nAyaka tirumala devasthAna aura raghunAtha devasthAna bhI dekhane yogya hai / . yahAM bahutase zilAlekha haiM jaise (1) candranAbha bastImeM 70 lAinakA, (2) vahIM 79 lAinakA, isake pIche 63 lAinakA, tA0 1479 nala saMvatsara, (3) isIke AMganake dakSiNa pUrvakone meM jisameM jaina cinha haiM, (4) pArzvanAtha bastImeM zAkA 1468
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / vizvavasu saMvatsara, (5) usImeM, (6) usImeM zA0 1465 plava saM0, (7-8) usIke pIche, (9) zAMtezvara maMdirake AMganameM isameM bahuta sundara virATa kSetrapAla aMkita haiM Upara lekha zA0 1465, (10) eka choTA, (11) vahIM do patthara bar3e jo daba gae haiM, (18) caturmukha bastImeM jisake pattharoMko gAMvavAle uThA le gae haiN| eka jhAr3ImeM eka sundara baDA zAsana hai jinameM jaina cinha haiM, (19) usIke pAsa bhATa kalase dakSiNa pazcima Adha mIlapara eka pASANakA pula hai jisako jaina rAjakumArI cannabhairavadevIne 1450 meM banavAyA thA / pahADIke Upara eka rozanI ghara hai jo 8 mIlase dikhatA hai| (3) citakula-grAma tA0 kaarbaar| yahAMse uttara 4 mIla yaha samudra taTapara hai / eka baDA sthAna raha cukA hai / isakA nAma siMdhapura, ciMtapura, siMtabura siMtakula, siMtakorasa, cittIkula, citikula bhI prasiddha haiN| araba yAtrI masaudI (900ke lagabhaga)se lekara iMgreja bhUgola vettA ogilavI (1660 ke lagabhaga) taka isakA varNana karate haiM / ( yahAM jaina cinhoMko talAza karanA cAhiye ) / ___ (4) jarasappA nAma-tAlu0 honAvara / yahAMse pUrva 18 mIla zarAvatI nadIpara / jarasappA jharanese bhI itanI dUra hai| isa mAmase 1 // mIla nagaravastIkerIke bahuta baDe jIrNa makAna haiM / yaha jarasappAke jaina rAjAoM (1409-1610 ) kA rAjya sthAna thA / sthAnIya loga aisA vizvAsa karate haiM ki apane mahatvake dinoMmeM yahAM 1 eka lAkha ghara tathA 84 caurAsI maMdira the| sabase bar3e mahatvakA maMdira eka caumukhA jaina maMdira hai jisake cAra dvAra haiM
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilaa| [135 va unameM cAra pratimAeM haiN| pAMca aura jIrNa jaina maMdira haiM jinameM mUrtiyeM va zilAlekha haiN| zrI varddhamAna yA mahAvIrasvAmIke maMdirameM eka sundara kRSNa pASANakI mUrti zrI mahAvIrasvAmI cauvIsaveM tIrthaMkarakI hai / isameM 4 zilAlekha haiM / yaha kimvadantI hai ki vijayanagarake rAjAoM (1336-1565) ne jarasappAke jaina vaMzako kanar3AmeM unnata kiyaa| bucAnana sAhaba kahate haiM ki hariharake vaMzake rAjA pratApadevarAya trilociyAkI AjJAse jarasappAke saradAra icappA baudiyAru pratinIne san 1409meM manakIke pAsa guNavaMtIke jaina maMdirako dAna kiyA thA / icappA saradArakI potI vijayanagara rAjAoMse karIba 2 svataMtra ho gii| tabase yahAMkA rAjatva prAyaH striyoMke hAthameM rahA hai, kyoMki karIbara sarva hI 16 vI va 17 vIM zatAbdIke prathama bhAgake lekhaka jarasappA yA bhaTakalakI mahArAnIkA nAma lete haiN| 17 vIM zatAbdIke zurUmeM jarasappAkI aMtima mahArAnI bhairavadevI para vedanUrake rAjA veMkaTappA nAyakane hamalA kiyA aura harA diyaa| sthAnIya samAcArake anusAra vaha san 1608 meM mrii| san 1623 meM iTalIkA yAtrI DelAvaile Dellavalle isa sthAnako prasiddha nagara likhatA hai| tathA usa samaya nagara va rAjamahala dhvaMza ho gayA thA, unapara vRkSa uga Ae the / yaha nagara kAlI mirca pepper ke liye itanAprasiddha thA ki purtagAloMne jarasappAkI rAnIko "Rainbada. Pirnanta' arthAt pepper queen likhA hai / Upara likhita cartumukha maMdirakA vizeSa varNana yaha hai ki yaha bAharake dvArase bhItarake dvArataka 63 phuTa lambA hai| maMdira 22 phuTa
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / varga hai / bAhara 24 phuTa hai| cAra baDe moTe gola khaMbhe haiM, unapara TAMDeM laTaka rahI haiM / maMDapa va maMdirake dvAroMpara haratarapha dvArapAla mukuTa sahita haiN| bhUre pASANakA maMdira hai| isake ziSarake pASANoMko honAvarake mAmalatadArane dUsare maMdirameM le liyA hai| yahAM neminAthakA maMdira bhI acchA hai / mUrti baDI suMdara va baDI avagAhanA kI hai| Asana gola hai / usake pIche zilpakArI acchI hai Asanake kinAre kanar3I akSaroMmeM do zloka haiM / zrI pArzvanAthake maMdirameM bahutasI mUrtiyAM dUsare maMdirase lAI gaI haiN| unameM eka pAMca dhAtukI bar3I hI sundara hai| isake pazcima eka bar3A pASANakA makAna hai usameM 12 di0 jaina mUrtiyeM khar3agAsana virAjamAna haiN| kAMdevastIke maMdirameM chata nahIM rahI paraMtu kRSNavarNa 1pArzvanAthakI mUrti 4 / phuTa UMcI hai usa para zeSaphaNa bahuta hI sundara kArIgarIke haiN| zilAlekhoMkA varNana-zrI vardhamAna svAmIke maMdirameM (1) pASANa 6 phuTa Upara jinamUrti hai, do pUjaka haiM / nIce gAya va bachaDA hai va lambA lekha hai, (2) 1 pASANa 4 phuTa laMbA Upara zrI jinendra camarendra sahita, bIcameM do samudAya pUjakoke haiN| hara tarapha 1 UMcI caukI hai| nIce hara tarapha striyAM pUjaka haiN| vaisI hI caukI hai / (3) 1 pASANa 5 phuTa laMbA dUsareke samAna karIba 2 (4) maMdirake pIche bhUmimeM dabI zrI pArzvanAtha maMdirake pUrvakoMnemeM tIna pASANa khude hue Uparake samAna haiM / kAdevastIkI bhItake bAhara eka lekha 4 phuTakA hai| jarasappAse ghATakI tarapha jAte hue 5 yA 6 mIlapara eka
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilaa| [137 purAnA kanar3I zilAlekha hai jo sar3aka kinAre khar3A hai| (5) manakI-grAma, tA0 honAvara, yahAM bahutase jaina maMdiroMke avazeSa haiM jo isa bAtako batAte haiM ki kisI samaya yahAM jainiyoMkA baDA jora thA ! bahutase zilAlekhoMse yahAMkA mahatva jhalaka rahA hai| (6) sonaDA-grAma, tA0 sirasI, yahAMse uttara 10 mIla yahAMkA purAnA kilA baDe mahatvakA hai| yahAM smArta, vaiSNava aura jainake maTha haiM / soMDAke rAjA vijaya nagarake rAjAoMkI zAkhA thI jo soMDAmeM (1970-80)meM vse| soMDA STezanase 3 mIla pazcima trivikramakA maMdira hai| sAmane lambA dhvajAstaMbha hai| yaha bAta prasiddha hai ki dakSiNa kanar3Ake ur3apI maThake ATha sAdhuoMmeM se eka zrI vAdirAja svAmI bar3e prasiddha the-unhoMne apane tapake balase nArAyaNa bhUtakI sahAyatAse isa maMdirako badrikAzramase soMDAmeM uThA maMgAyA aura Apa svayaM usameM sthApita hogae / unakA nAma trivikrama deva huaa| (noTa-yaha vAdirAjasvAmI avazya jainAcArya vidita hote hai| isa maMdirako dekhakara isa kathAkA bhAva samajhanA caahiye| saM0) yahAM jainiyoMkA maTha AThavIM zatAbdIkA hai / eka purAne AdIzvara bhagavAnake jaina maMdirameM bahuta hI purAnA zilAlekha hai| isameM yaha lekha hai ki rAjA imodI sadAzivarAyane zAkA 722 va san 799 meM dAna diyaa| dUsarA lekha san 804kA jaina maThameM thA / jo cAmuMDarAya rAjAke rAjyakA thA, jo cAmuMDarAya dakSiNake saba rAjAoMkA mukhya thA / yaha eka jaina rAjA thA / dAnapatrameM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / lekha hai ki isa rAjAke puruSAoMne arthAt sadAziva aura vallAlane bauddhoMko parAsta kiyA / tIsarA lekha san 1198 kA jaina maThameM suddhipurake sadAziva rAjAkA hai / (7) ulavI-grAma tA0 haliyala / yahAM bahuta prAcInakAlake kucha maMdira haiN| (8) vidarakannI-yA vedakaranI-vilagIse siddhApurako jAte hue sar3akapara eka choTA jaina maMdira hai jisameM bahutase pASANa nakkAzIke haiN| (9) vilagI-siddhapurase pazcima pAMca mIla / yahAM mahatvakI vastu zrI pArzvanAthajIkA jaina maMdira hai| isakA jIrNoddhAra san 1650 meM rAjhapparAjAke putra jainakumAra ghaMTevAdiyAne karAyA thA / isameM zrI neminAtha, pArzvanAtha aura zrI mahAvIrajIkI mUrtiyeM sthApita kI / yaha maMdira bahuta bar3hiyA nakkAzIkA hai| tathA drAviDI DhaMgakA hai| jaisA pazcima maisUrake haleviDa yA dvAra samudra meM hoyasAla vallAla maMdira viSNukA hai / do zilAlekhoMmeM varNana hai ki nau grAma tathA cAvala dAna kiye ge| vilagIkA prAcIna nAma zvetapura thA / aisA kahA jAtA hai ki isako jaina rAjA narasiMhake putrane sthApita kiyA thA jo vilagIse pUrva 4 mIla hosUrameM 1593 ke anumAna rAjya karatA thaa| kahate haiM zrI pArzvanAthake maMdirako nagara vasAnevAle jaina rAjAne banAyA thA / zrI pArzvanAtha maMdirake dvArake bhItara do bar3e zilAlekha 6 phuTa zAkA 1510 va 6 // phuTa zAkA 1550 ke haiM / (10) hAdavallI-bhaTakalase uttara pUrva 11 mIla / yahAM
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kanar3A jilaa| [ 136 purAne makAnoMke dhvaMza haiN| pahale yaha bar3A samRddhizAlI jaina nagara thaa| yahAM tIna jaina maMdira bhaTakalake samAna haiM unameMse doto grAmameM haiM va eka candragiri parvatapara jIrNa hai| (11) honAvara-eka vyApArakA prAcIna sthAna / yaha zirAvatI yA jarasappA nadIke taTase do mIla hai| yahI hanuruhadvIpa hai| jisakA varNana pampa (902-43 ) ne jaina rAmAyaNameM kiyA hai / yUnAna logoMne isako naburake nAmase kahA hai| (12) kalaTIguDaDa-eka parvata 2500 phuTa UMcA honAvarase uttara pUrva 10 mIla yaha sthAna jarasappAke jaina rAjAoM (14091610) ke AdhipatyameM eka mahatva pUrNa hAviga saMsthAna thA / (13) kumtA-rUIko jahAjapara lAdanekA khAsa baMdara / yaha yAdrI nadIse 3 mIla hai / yaha jainavaMzakA mukhya sthAna thA jinake hAthameM dakSiNa honAvara taka sthAna thA / (Buchanan Mysore and Canara III 53 ) (14) murdezvara-honAvarase dakSiNa 13 mIla / va vailUrase dakSiNa 3 mIla / eka kaMdugiri nAmakI choTI pahAr3Ipara eka jaina maMdira hai jisako kahA jAtA hai ki kaikurIke jaina rAjAoMne banavAyA thA / yahAM bahutase pASANoMpara acchI nakkAsI banI haiM / phasalI 1221 meM sarkAra isa maMdirako 1440) vArSika detI thii| yahAM 31 zilAlekha zAkA 1336 aura 1381 ke haiM / skUlake pazcima 50 gajapara 1 jaina lekha 54 lAinakA hai haraekameM 50 akSara haiM |bNgloNse uttara pazcima do mIla eka jIrNa jaina maMdira vastI makIke nAmase haiM / yahAM bahuta sundara lekha yukta pASANa haiM /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / ___ (15) kuleTAra-tA. sirasI grAma, vanavAsIse 9 mIla / yahAM purAnA jaina maMdira hai / isameM 4 pASANa haiM haraekameM jinendrakI mUrti camarendra sahita hai Upara sUrya aura caMdra hai / do bar3e pASANoMmeM bahuta lekha haiM / tathA kRSNa pASANakI 4 jaina mUrtiyAM haiM nIce Asanapara lekha haiN|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolAbA jilaa| [141 (25) kolAbA jilaa| isakI cauhaddI isa prakAra hai-uttarameM bambaI bandara, kalyANa / pUrvameM pazcimI ghATa, mora rAjya va pUnA, satArA / dakSiNa pazcima ratnAgirI / pazcimameM jaMjIrA rAjya va araba samudra / yahAM 2131 vargamIla sthAna hai itihAsa-kolAbAmeM bar3e mahatvakI bAta yaha hai ki isakA vyApArI saMbaMdha videzI jAtiyoMse rahA hai / bhAratIya samudra hokara mArgathA / itihAsake pahalese arava aura AphrikAse vyApAra thA / mizra aura phainIziyA (2500se 500 varSa san I0 se pahale)se mukhya saMbandha thaa| grIka aura paithiyana logoMke sAtha (200 san I0 se pahalese 200 san taka) musalmAna araboMke sAtha mitrake samAna vyavahAra thA jo yahAM (san 700-1200) meM Ate rahe the / kolAbAmeM sarvase purAne itihAsake sthAna ciula, pAla, kola mahAr3ake pAsa, kuDArAjapurIke pAsa jinameM pahalI zatAbdIkI buddha guphAeM haiN| kolAbAmeM bauddhoMkA bahuta nivAsa rahA hai, unakA mahatva thaa| cIna yAtrI huinasAMga (640) ne yahAM cimoloke pUrva kucha mIlapara rAjA azokakA staMbha dekhA thA (san I0 se 225 varSa phle)| yahAM andhra bhRtyoMne bhI rAjya kiyA hai| san 160 meM jaba vahAM yazazrI yA gautamI putra dvi0 rAjya karate the taba inakA bahuta prAbalya thA / zatakarNI rAjyake nIce konkanakA vyApAra pazcimase bahuta unnata para thA jaba roma logoMne mizrako le liyA thA (san I0 se 30 varSa phle)| TolimI, yUnAnI bhUgola vettAko ( san .135--150) koMkanakA jJAna thaa| kanherI, nAzika, karalI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / aura junnata guphAoMmeM jo yAdavoMne dAna kiye haiM unase patA calatA hai ki kucha yUnAnI loga yahAM basa gae the aura unhoMne bauddhadharma svIkAra kiyA thaa| ( See Hough's chris to anity in India P. 51). ___ pahalI zatAbdImeM yUnAnI buddhimAna DisamAisa mizrase bhAratako vyApAra kendroMko dekhane AyA thA-alekaneMDriyAse panTenasa IsAI pAdarI hokara san 138 meM AyA thA, vaha kahatA hai ki yahAM usane zramaNa (naina sAdhu), brAhmaNa va bauddha guruoMko dekhA jinako bhAratavAsI bahuta pUjate the kyoMki unakA jIvana pavitra thaa| aisA bhI mAlUma hotA hai ki usa samaya bhAratavAsI aleka jeMDriyAmeM gae bhI the| san I0 se 200 varSa pUrvase 200 I0 taka mizra nivAsI lAla jAtise tathA bhItara paithAna aura TAgorase baMgAlakI khAr3I va aura pUrvI kinAroMtaka khAsa vyApAra calatA thA / jo vastu bhAratase bhejI jAtI thIM ve ye thIM / bhojana, zakkara, cAvala, kapar3e ruIke, rezamakA sUta, hIre, panne, motI, lohA, suvarNa / bhAratIya phaulAda (Steel) bahuta prasiddha thA / phArasakI khAr3Ise pailamairAtaka bahuta vyApAra thA / koMkanake vyApAriyoMne san 1878meM bahutase sundara maTha banavAe the / ye unakI udAratAke namUne haiM, gujarAtake kSatrapa rAjAoMmeM sabase bar3e rAjA rudAnane zatakarNI logoMko do daphe harAyA aura uttarakoMkaNa le liyA (Indian Ant: VII 262 ). masalIpaTanake mahIna kapar3e bahuta prasiddha the| yaha bar3A bhArI bAjAra thA avIsIniyAkI rAjyadhAnI adulIse bhI vyApAra
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolAbA jilA / [ 143 thA / bhAratIya jahAja kapar3A, lohA, ruI le jAte the va vahAMse hAthIdAMta va sIMga lAte the / chaThI zatAbdI meM maurya loga yA nala sardAra rAjya karate the / cAlukyoMkA prathama rAjA kIrtivarmA (san 150 se 167 ) - jisane koMkaNameM car3hAI kI thI- nala aura mauryo ke liye yamake samAna varNana kiyA gayA hai| kIrtivarmAkA potA pulakezI dvi0 (610--640) thA / jisane konkanako vijaya kiyA / isane likhA hai ki usakA sardAra caMDa-DaMDa mauryoko bhagAneke liye samudrakI taraMga thA (Arch S. R III. 26 ) thAnA jileke vADase lAe hue eka lekhayukta pASANa (pAMcavI yA chuTTI zatAbdI) se mAlUma hotA thA ki usa samaya koMkaNa meM suketuvarmA rAjya kara rahA thA / isa cAlukya sardAra caMDa- daMDane mauryokI rAjyadhAnI purI (ajJAta) para hamalA kiyA thA / yaha nagara pazcimIya bhAratakI lakSmIdevIkA sthAna thA / vIsa zilAhAroMne thAnA aura kolAbA meM san I0 810 se 1260 taka rAjya kiyA thaa| pAMcavAM rAjA jhaMjhA thA jisakA varNana araba itihAsajJa mamUdIne likhA hai ki vaha san 916 meM civalameM rAjya karatA thA / tathA caudahavAM rAjA anantapAla yA anantadeva thA (san 1096) jisane do maMtriyoMkI gAr3iyoM para kara mApha kara diyA thA jo civala baMdarapara AtI thiiN| terahavIM zatAbdImeM devagirike yAdavoMne rAjya kiyA / san 1377meM vijayanagarake yA AneguMDIke rAjAoMne koMkaNake kucha baMdara leliye / musalmAnoMke pahale dakSiNa koMkaNa jisameM vartamAna kolAbA hai liMgAyatavaMzI rAjAoMke hAthameM thA jinako kar3A rAjA kahate the jinakA mukhyasthAna AneguMDI thA /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| mukhya sthAna / (1) civala yA revaDaMDa-bambaIse dakSiNa 30 mIla, kuMDalikA nadIke uttara taTapara / yaha bahuta hI prAcIna sthAna hai| kanherI guphAoMmeM (san 130-500) meM isakA nAma cemulA likhA hai| huinasAMgane cimolo likhA hai| paurANika samayameM-isako caMpAvatI yA revatIkSetra kahate the / 915 meM araba yAtrI masUdIne isakA nAma saimUra diyA hai-usa samaya yahAM rAjA jhaMjhA thaa| san 942 meM yahAMkA varNana yaha prasiddha hai ki yahAMke loga mAMsa, matsya va aMDe nahIM khAte the / san 1398 meM vahamanI bAdazAha phIrojane yahAMse jahAja duniyAMkI sundara vastuoMko lAneke liye bheje the / sana 1986 meM yahAM bhAratIya taTase nAriyala, masAle, auSadhi, cIna va purtagAlase candana, rezama Adi tathA yahAMse malakkA, cIna, urmana, pUrva aphrikA, purtagAlako lohA, anna, nIla, aphIma, rezama, aneka prakArake ruIke kapar3e, sapheda, raMgIna, chape hue bheje jAte the| There would seem to have been (about 1584 A. D.) a strong Jain and Gujrati Wani element among the merchants of Cheul as Fitch English man describes, the gentiles as having a very strange order among them. They killed nothing, they ate no flesh, but lived on roots, rice and milk In Cambay they had hospitals to keep lame dogs and cats and for the birds. They would give food to ants ( Fitch in Hakluyt's Voyage 384) ___ bhAvArtha-san 1984 ke anumAna yahAM bahutase maina aura gujarAtI baniye vyApArI the / jaise phica iMgreja likhatA hai ki jo kisIkI hiMsA nahIM karate the, vanaspati, cAvala va dUdha khAte the|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolAbA jilA | [ 145 mAMsa nahIM lete the, tathA ina logoM meM bahuta AzcaryakAraka niyama haiN| kaMbe (khaMbhAta) meM inhoMne laMgaDe kutte va billiyoMke liye va cir3iyoMke liye aspatAla banAdiye the ye loga cIMTiyoM taka ko bhojana dete the / phreMca yAtrI phaibkana pairarDa (1601 - 1608) ne yahAMkA hAla dekhakara likhA hai ( Bruce's Annal I 125 ) ki yahAM bunanekA bahuta bar3A zilpa hai, bahuta sundara ruIke sUta milate haiM / cInake rezamase bhI bar3hiyA rezamakA sAmAna banatA hai / govAmeM yahAMkA mAla bahuta khapatA hai / uttara pUrvako bauddha guphAeM haiM / (2) goregAMva - managAMva taTameM bandara - dAsagAMvake uttara pazcima 6 mIla bauddha guphAeM haiM / 66 (3) kur3A guphAeM - mAnagAMvake uttara-pazcima 13 mIla kur3A grAma hai| rAjapurI taTase uttarapUrva 2 mIla / yahAM bauddhoMkI 26 guphAeM haiN| chaThI guphAmeM 5 lekha 5vIM yA 6ThI zatAbdIke haiM zeSa guphAeM pahalI zatAbdI kI haiM / sabase purAnI guphAmeM lekha yaha hai / eka guphA banAnekA dAna kiyA sivamAne jo lekhaka zivabhUtakA choTA bhAI thA jo sulAzadattake putroMmeM the usakI strI uttaradattA thI / ye mahAbhoja mAndava khaMDapalItA ke sevaka haiM jo mahA bhoja sadAgiri vijayakA putra hai / caTTAnapara khudAI karAI zivamAkI strI vijayAne aura usake putra sulAsadata, zivapAlitA, zivadatta, sapilane, khabhe banavAe usakI kanyAoMne sapA, zivapalitA, zivadattA aura sulAsadattAne / " (4) mahADa - sAvitrI nadIke dAhane taTapara, bAMkaTa se pUrva 34 mIla | yaha dAsagAMva se 8 mIla eka baMdara hai / prAcIna nAma
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / mahikAvatI hai-yahAM pAle pahAr3Ipara bauddha guphA hai / (5) pAle-mahAr3ase 2 mIla grAma / holimI (14 veM) ne ise vAla pATanA likhA hai tathA zilAhara vaMzake 14veM rAjA anantadeva (san 1094 ) ke tAmrapatrameM isakA nAma balipaTTana hai, bauddhaguphAeM haiN| (6) kola guphAeM-mahAr3ase dakSiNapUrva 1 mIla / yahAM bhI samUha bauhoMkI guphAoMkA hai| (7) rAyagar3ha-rAjyakilA-prAcIna nAma rAyarI mahAr3ase uttara 16 mIla / yaha 1 pahAr3I 2250 phuTa UMcI hai / zivAjIkI rAjyadhAnI thii| bAMDIse car3hanemeM tIna ghaMTe lagate haiN| (8) rAmadharaNa parvata-alIbAgameM-alIbAgase uttarapUrva 5 mIla / kArle pAsase uttara / yaha purAnI caTTAna hai / guphAeM 12 khudI haiM, patA nahIM calatA hai, kisa dharmakI haiN| ( noTa-yahAM jainiyoMko khojanA cAhiye ) kArle pAsase pazcima mukhase pazcimakI taraphase jAnekA mArga hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAgirI jilA | (26) ratnAgirI jilA / isakI cauhaddI isaprakAra hai- uttarameM jaMjIrA kolAbA, pUrvasatArA, kolhApura, dakSiNa- sAvatavAr3I, goA / pazcima - araba samudra / itihAsa - yahAM cipatUna aura kola guphAeM yaha pragaTa karatI haiM ki san I0 se 200 varSa pUrva se 50 san I0 taka yahAM bauddhoMkA jora thA / pIche yahAM cAlukya rAjAoMkA bahuta bala rahA / san 1312 meM musa0 ne kabaz2A kiyA / mukhyasthAna / (1) dAmala - samudrase 6 mIla, bambaI se dakSiNa pUrva 85 mIla | ajanabela yA viziSTa nadIke uttara taTapara yaha bar3A prAcIna sthAna hai / bahutase dhvaMza sthAna haiM / yahAM eka caMDikA bAI kA maMdira nIce bhaura meM haiM, yaha usI samayakA hai jisa samaya bAdAmI (bIjApura jilA) kI guphAoM ke maMdira banAe gae the / baravAra nAmakA sthAnIya itihAsa hai / usameM kahA hai ki gyArahavIM zatAbdImeM dAbhala balavAna jaina rAjAkA sthAna thA aura eka pASANakA lekha zAlivAhana 1078 kA pAyA gayA hai / yahAMke logoM kA kahanA hai ki isakA prAcIna nAma amarAvatI thA / (2) khArepATana - tA0 devagar3ha - isa nagarake madhya meM karanATaka jainI rahate haiM / eka jaina maMdira hai, maMdirameM eka choTI pASANakI kRSNamUrti hai jo eka nadIkI khAr3I meM pAI gaI thI / rASTrakUTa vaMzake tAmrapatra bhI yahAM mile haiM / ( Indian Ant: Val II 321 and IX 33 ). [ 147
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (27) siMdha praat| uttara-balUcistAna, bhaavlpur| pUrva-rAjapUtAnA rAjya jaisalamera aura jodhapura / dakSiNa-kacchakhADI araba samudra / pazcima-jAmakolAta, balUcistAna / yahAM 53116 vargamIla sthAna hai| itihAsa-maurya rAjyake pIche yUnAniyoMne pAbapara san I0 se 200 pUrva hamalA kiyA / apolodAtasa va menandara yUnAniyoMne san I0 ke 100 varSa pUrva taka siMdhumeM rAjya kiyA / phira madhyaesiyAse bahutase hamale hue / sapheda hana loga yahAM basa gae aura rAyavaMzako sthApita kiyA / alora aura brAhmaNAbAdameM dakSiNameM bauddhoMkA jora rhaa| purAtatva-indasa nadIkI khADImeM bahutase dhvaMza nagaroMke sthAna haiM jaise lAhorI, kAkarabukerA, samuI, phatahabAga, koTavAMbhana, juna, tharI, badinatUra, thara aura pArakara jilemeM virAvaha grAmake pAsa pArInagara nAmake eka bar3e mahatvazAlI nagarake dhvaMza sthAna haiM / isa nagarako kahA jAtA hai ki san 456meM bAlamIrake jasoparamArane sthApita kiyA thaa| jisako musalmAnoMne dhvaMza kiyA aisA mAnA jAtA hai| inhIM dhvaMza sthAnoMmeM bahutase jaina maMdiroMke khaMDa haiN| mukhysthaan| (1) bhAmbora-( karAMcI jilA ) yaha prAcIna nagara hai / prAcIna nAma devala hai va maMsAvara hai| yahAM jo sikke va dhvaMza mile haiM unase pragaTa hai ki yaha pahale bahuta mahatvakA sthAna thaa|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMdha praaNt| [146 thAra aura pArkara jilA-uttarameM khairapura, pUrvameM-jaisalamera rAjya, matAnI, jodhapura, kacchakhAr3I; dakSiNa kacchakhAr3I; pazcima haidraabaad| (2) gorI-isa jileke pArkara bhAgameM kaI prAcIna maMdira dikhalAI par3ate haiM unameM eka jaina maMdira virAvahase 14 mIla uttara hai / isa jaina maMdirameM eka bar3I pavitra aura prasiddha mUrti hai jisakA nAma gorI prasiddha hai| yaha jaina maMdira 125 phuTase 50 phuTa hai| saMgamarnarakA banA hai / yaha kahA jAtA hai ki 500 varSa hue eka maMgA osavAla pArInagarakA pATana mAla kharIdane gayA thA / usako svapna huA ki eka musalmAnake gharameM 1 mUrti hai / vaha use pArInagara le aayaa| gAr3Ipara rakha lI thI / jahAM gAr3I Thahara gaI Age na calI, vahIM usako svapna huA ki bahuta dhana va saMgamarmara jar3A hai / usane nikAlakara saMvat 1432meM gaurIke nAmase isa maMdirako bnvaayaa| isameM bar3I bar3hiyA khudAI hai / san 1835meM mUrti gAyava hogii| maMdirameM zilA lekha san 1715 kA hai, jaba jIrNoddhAra huA thaa| isI jaina maMdirake pAsa pArInagara nAmake purAne nagarake dhvaMzasthAna haiM jo 6 vargamIla taka sthAnameM haiN| jisameM bahuta saMgamarmarake stambha phaile par3e haiN| . yaha nagara kisI samaya bahuta dhanazAlI aura janasaMkhyAse pUrNa thaa| isakA dhvaMza 16 vIM zatAbdImeM huA thA / abhI bhI yahAM pAMca yA chaH purAne maMdiroMke dhvaMza mojUda haiM jinameM bahuta hI bar3hiyA zilpa va khudAI hai / ( noTa-kisI jainIko yahAM jAkara dekhanA cAhiye )-dUsarA dhvaMza nagara yahAM ratakoTa hai| jo rAnAhU
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / grAmase 20 mIla dUra khipa nagarase dakSiNa nAra nadIpara hai / bhIrapura khAsake pAsa kahasI nagarake dhvaMza haiM jo pahale brAhmaNAvAda kahalAtA thA isakA nAza 8 vIM zatAbdImeM huA / yahAM bahuta prAcIna dhvaMza haiN| ( R. J. A S. of India I903-4 ) __(3) nagarapArkara-tA0 nagara / amarakoTase dakSiNa 120 . mIla / prAcIna nagara / nagarapArkarase uttara pazcima bhodezvara hai vahAM tIna prAcIna jaina makAnoMke dhvaMza haiM jo kahA jAtA hai ki san 1375 aura 1449 meM banAe gae the| (4) virAvaha-ke dhvaMzoMmeM jo jaina maMdiroMke zeSAMza haiM unameMse mi0 gila bahutase khude hue pASANa karAcI ajAyaba gharameM le gae haiN| yahAM bahuta prAcIna va mahatvakI racanAeM haiN| grAmameM dUsarA jaina maMdira hai jo hAlakA banA hai /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApura raajy| [ 151 (28) kolhApura rAjya / isake mukhyasthAna nIce prakAra haiM(1) aTalA-grAma, kolhApura zaharase uttarapUrva 12 mIla, varaNa nadIse dakSiNa cha mIla / yahAM rAmaliMgakA jo guphA maMdira hai vaha vAstavameM bauddha yA jainakA hogaa| aba vahAM brAhmaNa pUjA hotI hai| (2) kolhApura zahara-yaha bahuta prAcIna sthAna hai / yahAM pAsameM san 1880 ke lagabhaga eka bar3e stUpake bhItara eka prAcIna piTArA milA thA jisameM san I0 kI tIsarI zatAbdIke rAjA azokake samayake akSara haiN| yahAM ambAbAI maMdira, navagraha maMdira, sezAsAyI maMdira jo Ajakala haiM ve jaina maMdiroMke bhAga haiM / inake pASANa nagarake dUsare sthAnoMse lAe gae haiM unameM khudAI bahuta acchI hai / nagArakhAnA-isameM jaina maMdiroMse lAe hue khudAIke pASANa haiN| jaina vastI-hemadapaMtI DhaMgakA eka prAcIna jaina maMdira yaha yaha 73 phuTase 53 phuTa hai| maMdirajIke pAsa do zilAhAra lekhake pASANa zAkA 1058 aura 1065 ke haiM / (3) pAvala guphAeM-jotibAkI pahAr3Ike pAsa kolhApurase 5 mIla / yahAM eka bar3I guphA 34 phuTa caukora hai jisameM 14 khambhe haiM / alaTAke pAsa pUrvakI tarapha eka prAcIna jaina kAlija (old jain college) hai jisapara brAhmaNoMne adhikAra kara liyA hai| (4) rAyabAga-kolhApurase dakSiNa pUrva 50 mIla, cikor3Ise uttara pUrva 14 mIla / kahA jAtA hai ki yaha jaina rAjAoMkI rAjyadhAnI gyArahavIM zadImeM thii| vaise hI berUda khelanA, zaMkhe
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / zvarameM bhI thii| yahAM jainamandira sabase purAnA makAna hai / yaha kAle pASANakA hai, 76 phuTa lambA 30 phuTa caur3A, isameM bahuta baDe khambhe haiM / do pASANoMpara lekha zAkA 1124 ke haiN| (5) khedrApura-yA kRSNa / kolhApurase pUrva 30 mIla aura kurundavAr3ase pUrva 7 mIla / grAmameM eka choTAsA jaina maMdira hai / (6) biDa yA berada-paMca gaMgA ndiipr| kolhApurase dakSiNa pazcima 9 mIla / yaha eka rAjAkI rAjyadhAnI thI jo kolhApura aura panAlAkA svAmI thA / prAcIna dhvaMza bahuta haiN| suvarNakI purAnI mohareM milatI hai| eka prAcIna pASANakA maMdira san 1200ke karIbakA hai| ( noTa-vahAM jaina cinhoMko DhUnDhanA cAhiye ) / (7) herale-kolhApurase uttarapUrva 7 mIla / mIrajakI sar3aka para yahAM eka zilAhAra rAjAkA zilAlekha purAnI kanaDImeM zAkA 104 0kA hai jisameM eka jaina maMdirako dAna denekI bAta hai / (8) sAvagAMva-kAgalase pUrva 3 mIla / yahAM eka jaina maMdirameM zrI pArzvanAthajIkI mUrtikA Asana hai| (9) bamanI-sidamorlIke pAsa, kAgalase dakSiNa pazcima 4 mIla / yahAM eka jaina maMdirameM zAkA 1073 kA zilAlekha hai / (10) karavIra-kolhApurake rAjyakI prAcIna rAjyadhAnI / (11) badagAMva-kolhApurase uttara 10 mIla eka nagara / yahAM eka jaina maMdira hai jisako AdappA bhagaseThIne 1696 meM 40000) kharcakara banavAyA thaa|. (12) kuMDala-sardana marahaTA relaveke kuMDala sTezanase 2
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApura jilA / [ 153 mIla / grAma nikaTa pahAr3Ipara do prAcIna jaina maMdira, inameM zrI pArzvanAthakI mUrtiyeM hai jo zrI girIpArzvanAtha aura jharI pArzvanAthake nAmase prasiddha haiN| (13) kuMbhoja-bAhubalI pahADa-hAthakalaMgar3A pTe0se 5 mIla / pahAr3I // mIla UMcI hai, yahAM bAhubali nAmake di0 jaina muni hogae haiM, va bAhubali munikI caraNapAdukA haiM / isase parvata prasiddha hai / yahAM 16 bhokA jaina maMdira hai| (14) stavanidhi-kolhApurase va cikor3I pTezanase karIba 30 mIla / yahAMpara prAcIna jaina maMdira haiM / pahAr3I muniyoMke dhyAnake yogya hai| kolhApura zaharake jaina maMdirameM jo zilAhArI zilAlekha zAkA 1065 kA hai usakA bhAva yaha hai| zukravArapeThameM yaha jaina maMdira hai| zilAlekha saMskRta bhASA purAnI kanar3I lipimeM hai / zilAhAra vaMzake mahAmaMDalezvara vijayadisadevane mAgha sudI 15 zAkA 1065ko eka kheta aura 1 makAna 12 hasta Ajira geravollA jileke hAvina hIrilage grAmameMse vahIM sthApita zrI pArzvanAthajIke jaina maMdirameM aSTadravyaM pUjAke liye diyA / isa maMdirako mUlasaMgha dezIyagaNa pustaka gacchake adhipati mAghanaMdi siddhAMtadevake ziSya sAmaMta kAmadevake AdhInastha vAsudevane banavAyA thaa| tathA usa dAnase kSullakapurameM pavitra rUpanArAyaNake jaina maMdirakI marammata bhI vahAMke pujArIke dvArA ho yaha bhI lekha hai, yaha dAtAra vijayAdasadeva tagAra nagarake rAjA jAtigake putra gokula usake putra mArasiMha usake putra gaMdhAradityadevakA putra thA /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / dAnake samaya rAjAne zrI mAghanaMdi siddhAMtadevake ziSya mANakanaMdi paMDitake caraNa dhoe the| isa dAnako sarva karase mukta kara diyA gyaa| noTa-yahAMke donoM lekhoMkI nakala di0 jaina DAirekTarImeM dI huI hai / noTa-kSullakapura-kolhApurakA dUsarA nAma hai / bamanI grAmameM jo zAkA 1073lA lekha zilAhAra rAjA vijayAdityakA hai usakA bhAva yaha hai __ jaina maMdirake dvArapara lekha hai / saMskRta bhASA purAnI kanar3I hai| 44 lAina haiM / isameM likhA hai ki rAjAne coDahora-kAnagAvunDa ke pAsa grAmake zrI pArzvanAtha bhagavAnake jaina maMdirakI aSTadravya pUjA va marammatake liye nAvuka gegollA nileke bhudalura grAmameM eka kheta aura ghara dAna kiyA / zrI kuMdakuMdAnvayI zrI kulacaMdra munike ziSya zrI mAghanaMdi siddhAMtadevake ziSya zrI arhanaMdi siddhAMtadevake caraNa dhokara ( Epigraphica Indica III ) | kolhApura rAjyameM yaha bar3e mahattvakI bAta hai ki vahAM jaina kisAna 3600 0 haiN| ye bahuta prAcIna kAlake vase hue haiM / pahale yahAM jainoMkA bahuta prabhAva thA isake ye cinha haiM / ye bar3e zAMtapriya va parizramI haiN| Kolhapur is remarkable in large number of Jain Cultivators ( 36000 ) who are evisidence of former predominance of Jain relic in south Marhatta country They are peaceful and Industrious peasentry. ( P. 51 ) Infi. Gaz, 1908 Vol II Bombay. kolhApura-gajeTiyarameM likhA hai ki yahAMke jaina baDe niya
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApura jilaa| [155 moMke pAvanda va AjJAnuvartI haiM ve bahuta kama adAlatoMmeM Ate haiN| yahAMke jaina jamIdAra apanI striyoMke sAtha khetakA kAma karate haiN| jaina mUrtiyeM-kolhApura zahara aura AsapAsa bahutasI khaMDita jaina mUrtiyAM milatI haiN| musalamAnoMne 13vIM va 14vIM zatAbdImeM jaina maMdira tor3a DAle the / jaba jainaloga brahmapurI parvatapara aMbAbAIkA maMdira banavA rahe the taba rAjA jayasiMhane kilA vanavAyA thA / yaha rAjA apanI sabhA kolhApurase pazcima 9 mIla bIDapara kiyA karatA thaa| __ 12vIM zatAbdImeM kolhApurameM kalacUriyoMke sAtha-jinhoMne kalyANake cAlukyoMko jIta liyA thA aura dakSiNake svAmI ho gae the-cAlukyoMke AdhInastha kolhApurake zilAhAroMkA yuddha huA thaa| taba bhoja rAjA hi0 (1178-1209) zilAhAra rAjAne kolhApurako rAjyadhAnI banAI aura bahamanI rAjAoMke Anetaka rAjya kiyaa| yahAM kula 250 maMdira haiM unameM aMbAbAIkA maMdira sabase bar3A aura sabase mahatvakA aura sabase purAnA zaharake madhyameM hai / yaha kAle pASANakA do khanA hai / jainaloga kahate haiM ki yaha maMdira padmAvatI devIke liye banavAyA gayA thaa| isa imAratakI kArIgarI pramANita karatI hai ki jainaloga isake mUla adhikArI haiM (Jains to be orijinal possessors) jaise hara eka brAhmaNa maMdirameM gaNapatikI mUrti hotI hai so yahAM nahIM hai| bhIta aura guMbajoM para bahutasI padmAsana jaina mUrtiyAM haiM jo bahutasI nagna haiM / isase yaha jaina maMdira thA aisA pramANita hotA hai / isameM 4 zilAlekha zAkA 1140 aura 1158 ke haiM /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / _khidrApura-kRSNa nadI taTa ser3havAla sTezanase 4 mIla / prAcIna maMdira zrIRSabhadeva bar3I mUrti hai| yahAM kopezvaramahAdevakA maMdira hai vaha jainiyoMkA vidita hotA hai| (di. jaina DA0 ) kolhApurake AjarikA sthAnameM tribhuvanatilaka caityAlayameM zrI vizAlakIrti paMDitadeva ziSya zilAhArakulatilaka vIra bhojadeva rAjye zAkA 1127meM zrI somadeva AcAryane zabdArNava caMdrikA vyAkaraNa likhI (dekho saM0 prati iTAvA di0 jaina maMdira paMsArITolA) Tech 432
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ mIraja raajy| [ 157 (29) mIraja rAjya / yahAM mukhya sthAna haiN| (1) muDhaula-kalAdagIse pUrva uttara 16 mIla / do prAcIna maMdira jainiyoMke DhaMgake haiM / aba ziva sthApita haiN| (2) paMdagAMva-belagAvase kalAdagIkI sar3akapara grAmake pazcima 4-5 mIla / sar3akake kinAre eka choTA jaina maMdira hai| (30) sAMgalI sTeTa / yahAM mukhya sthAna haiN| (1) teradAla-yahAM bar3e mahatvakA eka jaina maMdira zrI neminAtha bhagavAnakA hai jo 1187meM banA thaa| (31) goA (putagAla) isakI cauhaddI yaha hai / uttarameM sAvaMtavAr3I sTeTa, pUrvameM pazcimIya ghATa, velagAma, uttara kanar3A, dakSiNa uttara kanar3A, pUrva meM araba samudra yahAM 1470 varga mIla sthAna hai / isakA prAcIna nAma gomanacala hai| yahAMke kucha zilAlekha yaha batAte haiM ki goAmeM vanavAsIke kAdamboMkA rAjya thA jinakA prathama rAjA zrI trilocana kAdaMba san I0 119 va 120 ke karIba huA hai / isa vaMzane ( saM0 noTa-yaha jaina vaMza thA ) yahAM musa0 ke Ane taka sana 1312 taka rAjya kiyaa|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (32) haidarAbAda rAjya / isakI cauhaddI isa prakAra hai: uttara--barAra / uttara pUrva - khAnadeza | dakSiNa- kRSNA nadI aura tuGgabhadrA nadI / pazcima - ahamadanagara, zolApura, bIjApura, dhAravAr3a / pUrva meM vardhA aura godAvarI ndii| yahAM sthAna 82698 vargamIla hai / yahAM andhoMne sana I0 se 220 pUrvase rAjya kiyA / phira cAlukyoMne, 550 I0 ke karIba taka unakI rAjyadhAnI kalyANI rahI / pulakezI dvi0 (608 - 642 ) ne prAyaH sarva bhAratameM narbadAke dakSiNa taka rAjya kiyA tathA yaha kannauja ke harSavarddhanase bhI milA thA / malakher3a- ke rASTrakUToMne AThavIM sadImeM phira karIba 973 ke cAlukya vaMzane pIche 1189 ke anumAna yAdavoMne rAjya kiyA / rAjyadhAnI devagiri yA daulatAbAda / san 1318 meM devagiri kA rAjA harapAla mArA gayA / muhammada tughalaka dihalI ne rAjya kiyA / yahAM jainiyoMkI vastI 20345 hai / (haMTara gajaTiyara 1908 ) mukhyasthAna / (1) AtanU - ( caMdranAtha ) dudhanIse 5 mIla | grAma bAhara jaina maMdira prAcIna hai / pratimA zrI candraprabhu 2 hAtha padmAsana hai 1 pASANa 24 pratimAkA hai / tIna pratimA kAyotsarga 1 // phuTa UMcI haiM / (2) ASTe - AlaMdase 16 mIla | mArgameM acalUra grAmameM prAcIna jaina maMdira hai / vartamAna meM mahAdeva padharA diye gae haiN|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vighnahara pAzcanAlada-ji0 paramAna maMdira haidarAbAda raajy| [ 156 ASTAmeM zrI pArzvanAthajIkA jaina maMdira zAkA 528 kA banA hai / kRSNa varNA 2 phuTa padmA0 mUrti cauthe kAlakI hai / inako vighnahara pArzvanAtha kahate haiN| . (3) ukhalada-ji0 parabhaNI kigelI sTezanase 4 mIla / pUrNA nadIpara prAcIna pASANakA jaina maMdira pratimA zrI neminAtha baDe aakaar| (4) kacanera-auraGgAbAdase 20 mIla / vizAla jaina maMdira zrI pArzvanAthanIkA hai| (5) kunthalagirI-vArasI TAunase 16-17 mIla / yaha jaina siddhakSetra hai / parvatapara bahutase jaina maMdira haiM, saba di0 jaina haiM / zrI dezabhUSaNa kulabhUSaNa muni yahAMse mokSa padhAre haiM unake caraNa cinha haiN| digambara jainoMmeM prasiddha nirvANakAMDameM isa kSetrakA isa taraha varNana haigAthA vaMsatthalabaraNiyare pacchimabhAyammi kunthugirisihare / kula desabhUSaNamuNI NicApagayA Namo tesiM // 17 // (prAkRta nirvANa kAMDa ) bhASA vaMzasthala banake Dhiga hoya, pazcima dizA kaMthagiri soya / kulabhUSaNa dezabhUSaga nAma, tinake caraNAM karoM praNAma // 18 // (nirvANakAMDa bhagavatIdAsa) (6) kulapAka-(vaz2avAdA lAina) alare sTezanase 4 mIla / prAcIna jaina maMdira, pratimA zrI AdinAthajIkI jinako mANaka svAmI kahate haiM: (7) taDakatva-(G. I. P. Ry.) gANagApurase 12 mIla /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / jaina maMdira pratimA zrI zAMtinAthajIkI kRSNa varNa 6 phuTa UMcI korI huI hai / (8) tera-dhArA zivase 8 miil| yahAM prAcIna jaina maMdira hai jisameM eka padmAsana mUrti zrI mahAvIrasvAmIkI unhIMke mUla AkAra meM virAjita hai anya mUrtiyAM hai va lekha hai jo par3hA nahIM jAtA hai / yaha grAma prAcIna kAlameM tagara nAmakA nagara thA aura dakSiNameM vyApArakA mukhya sthAna thA aisA yUnAnI lekhakoMne likhA hai pahalI zatAbdI taka isa mukhya nagarakA patA hai / tathA 10 vIM yA 11vIM zatAbdImeM bhI yaha eka bar3A mahattvakA sthAna thA aisA dezI rAjyoMke lekhoMse patA calatA hai / yaha bArasIse pUrva 30 mIla hai / tarNA nadIke pazcima taTapara hai| yahAM jo uttarezvarakA maMdira hai vaha mUlameM jaina maMdira thA / usakI kAranizake nIce jaina mUrti hai / yahAM bahuta prAcIna aura bhI jaina mUrtiyAM milatI haiM / eka pujArI rahatA hai / prabandha dhArAzivake di0 jaina paMcoMke AdhIna hai / mukhya bhAI seTha nAnacanda nemacanda vAlacandajI haiM / (9) dhArAziva - isako aba usmAnAbAda kahate haiM / vArasI lAinake eDasI sTezanase 14 mIlake karIba / yahAM nagarase 2 - 3 mIlapara bahuta purAnI 7 guphAeM haiN| eka guphA bahuta bar3I hai jisameM zrI pArzvanAthajI kI mUla avagAhanA kI mUrti baiThe Asana bahuta sundara sAta phaNake chatra sahita birAjamAna hai / dUsarI guphA meM bhI aisI hI mUrti hai / eka guphAmeM mUrti khaMDita hogaI hai / ye guphAeM darzanIya haiM / inako rAjA karakaMDune banavAyA thA / ArAdhanAkathAkoSa meM 113 vIM (kathA rAjA karakaMDukI hai / usameM tera
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilA | [ 161 nagara va dhArAzivakA varNana hai va guphAoMmeM zrI pArzvanAtha sthApanakA kathana hai pramANa atraiva bharate kSetre deze kuntalasaMjJake / pure terapure nIlamahAnIlau narezvarau || 4 || asmAtterapurAdasti dakSiNasyAM dizi prabho / gavyUti kAntarecAruparvatosyopari sthitam // 144 // dhArAzivapuraM cAsti sahasrastaMbhasaMbhavam / zrI majjinendradevasya bhavanaM sumanoharam / / 145 / / karakaMDazca bhUpAlo jainadharmadhuraM dhuraH / svasya mAtustathA bAladevasyoccaiH sunAmataH / / 196 // kArayitvA sudhIstatra layaNatrabhuttamam / " tatpratiSThAM mahAbhUtyA zIghraM nirmApya sAdarAt // 197 // arthAt karakuMDa rAjAne dhArAzivameM apane apanI mAM va baladevake nAmase tIna guphAoM ke maMdira banavAkara bar3I vibhUtise pratidhA kraaii| (10) baMkara - ji0 gulabargA - zahAbAda ( G 1. P. ) se 2 mIla | jaina maMdira pASANakA hai-ra garbhAlaya haiM / aMtargarbha meM pratimA 6 phuTa kAyotsarga / bAhara - pAkAya, AdinAtha Adi / 1 (11) malakher3a-bAr3I ke pAsa citApura se 4 mIla - malakher3a roDa Tezana / prAcIna nAma maliyAdrI yahAM pahale 14 di0 jaina maMdira the | aba eka maMdira sthira hai kaI maMdira kilemeM dabe haiM / yahI vaha mAnyakheDa hai jo rAjA amoghavarSa jaina cATakIrAjyadhAnI thI / yahIM zrI jinasenAcAryane gadayakAvya pUrNa
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / kiyA thaa| jo maMdira - aba cAlU hai isameM bahuta prAcIna tathA manojJa di0 jaina mUrtiyeM haiN| ... ____ yahI vaha mAnyakher3a hai jahAM jainiyoMke prasiddha AcArya zrI rAjavArtikake kartA zrI akalaMkadeva hue haiN| rAjA zubhatuMgake maMtrI puruSottama bhAryA padmAvatIke yaha putra the / pramANaatraiva bhArate mAnyakheAkhyanagare vre| rAjA'bhUcchubhatuMgAkhyasta maMtrI purussottmH|| bhAryA padmAvatI tasyaH tayoH putrau manaH priyau / saMjAtAvakalaMkAkhya niSkalaMkau guNojvalau // 3 // inhoMne hI kaliMga dezAke ratnasaMcayapurake rAjA himazItalakI sabhAmeM bauddhoMke guru saMghazrIse vAda karake unako parAsta kiyA thaa| yaha rAjA zubhatuMga akAlavadha san 867 meM yahAM rAjya karate the| jaisA rASTrakUTa vaMzakI paTTAvalIse pragaTa hai / (12) sAMvaragAMva-(ni0 usamAnAbAda) vArasIse 24 miil| zolApurase 14 miil| hemA hapaMthI di0 jaina maMdira zrI pArzvanAtha 3 // hAtha kRSNavarNa hai| (13) holasalagI-ni0 gulabargA / honasalagI sTezana hai| sAklajI (G. L P.)se 2 mIla-prAcIna jaina maMdirameM zrIpArzvanAtha 4 phuTa kAryotsarga va zAMtinAtha 4 phutt| zilAlekha kanaDImeM haiN| (14) elusakI jaina guphAeM-daulatAbAda sTezanase 12 mIlake karIba darzanIyaH / yahAM 32-33 guphAeM haiM jinameM 5 jaina guphAeM bahuta bar3I haiN| jinameM bar3I manojJa di0 jaina pratimAeM haiM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| [ 163 va bar3I sundara kArIgarI hai tathA hajAroM AdamiyoMke baiThanekA sthAna hai / hama dekhaneko gae the apUrva kAma kiyA huA hai| Arch S. of W. India Vol v Report of Elura by Bur. gess 1880). nAma pustakameM jo varNana diyA huA hai vaha nIce likhe bhAMti hai| indrasabhA / yahAM do bahuta bar3I jaina guphAe~ haiN| do khanakI haiN| ekakA nAma indra guphA dUsarIkA nAma jagannAtha guphA / ina guphAoMkA samaya bauddha aura brAhmaNa guphAoMke pIche mAlUma par3atA hai| kyoMki rAThor3a vaMzake naSTa honeke pIche rASTrakUToMkA rAjya goviMda tRtIyake samayameM baTa gayA thA jaba usake choTe bhAI indrane AThavIM zatAbdIke antameM gujarAtameM bhinna rAjya sthApita kiyA thA / jainiyoMne isa sthAnapara adhikAra kara liyA thA aura taba unhoMne apane dharmakA mahatva yahAMpara sthApita kiyaa| jisakI unhoMne anya do dharmoke mukAbale meM AvazyaktA samajhI thii| indrasabhA-kailAza guphAke samAna guphAoMkA samUha hai / bIcameM do khanakI guphA hai| sAmane sabhA hai / haraeka tarapha choTI 2 guphAeM haiN| guphAkA muMha dakSiNa ora hai / sabhAke bAhara haratarapha eka choTA kamarA 19 phuTase 13 phuTa hai, jisameM eka choTI bhIta paradeke taurapara hai / sAmane do khabhe haiM, jo nIce caukora haiM Upara gumbana haiM / isa kamareke antameM zrI pArzvanAtha bhagavAnakI aura tapasyA karate hue gomaTTasvAmI yA bAhubAlakI mUrtiyeM haiM / sabhAke dakSiNa tarapha eka bhIta hai aura eka dvAra hai / yaha sabhAkA kamarA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / 56 phuTa lambA dakSiNase uttara hai va 48 phuTa pUrva pazcima hai| isameM dAhanI tarapha eka hAthI Asanako chor3akara 15 phuTa UMcA hai / jo gira gayA hai / eka sundara stambha 27 phuTa 4 iMca UMcA hai isake Upara caturamukha pratimA hai aura eka choTA maMDapa sAmane zivamaMDapake samAna hai / yaha ATha phuTa 4 iMca caukora hai / sabhAse 8 sIr3hiyAM haiM, hara tarapha dvAra hai / car3hAI uttara va dakSiNa donoM taraphase hai haraeka dvArameM do stambha haiN| isa kamareke bhItara eka caukora pASANakI vedI hai jisake hara tarapha siMhAsanapara zrI mahAvIrasvAmIkI mUrti korI huI hai| barAmadeko choDakara nIcekA kamarA 72 phuTase 48 phuTa hai| jisake Age do staMbha haiM aura do staMbha usa maMdirake kamareke sAmane haiM jo 40 phuTase 15 phuTa hai| yaha maMdirakA kamarA 17 // phuTase 13 phuTa hai / isameM zrI mahAvIrasvAmI siMhAsanapara birAjamAna haiM / sAmane dharmacakra hai / ina cinhoMse yaha pragaTa hotA hai ki ye guphAoMke maMdira digambara jainoMke haiM / barAmadeko sIr3hI gaI hai jo Upara baDe kamarekI pUrva tarapha hai / yaha UparakA kamarA barAmadeko choDakara jisake madhyameM eka nIcIsI bhIta hai 55 phuTase 78 phuTa hai| varamadA 94 phuTase 1 0 phuTa hai / isake hara taraha indra aura indrANI virAjamAna haiM-pUrva ora indra hAthIpara aura pazcima ora indrANI siMhAsanapara hai (noTa-ye bar3e hI sundara susajjita haiN)| kamarekI bagalase jAkara ina mUrtiyoMke pIche eka choTA kamarA 9 se 11 phuTa hai| isameM hokara una maMdiroMmeM jAnA hotA hai jo sAmaneke maMdirake haratarapha bagalameM haiM /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilA / [ 165 kucha dUra jAkara haraeka bagalake kamarese eka choTe kamaremeM pahuMcanA hotA hai jahAM saba tarapha jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyAM korI huI haiM / ye kamare bagalake kamaroMke varAmadeke antameM haiN| pUrva ora varAmademeM do khaMbhe sAmane va do pIche haiN| dvArake sAmane dakSiNa tarapha aMbikA devI hai / dAhanI tarapha iMdra haiM / bAeM hAthameM eka thailI va dAhanemeM nAriyala hai| ye mukhya jaina mUrtiyoMke sAmane haiN| kamarA 25 phuTase 23 // phuTa hai| chatakA AdhAra 4 caukora khaMbhoMse hai| jisameM gola gumbaja haiN| isameM dAhanI tarapha zrI gommaTasvAmIkI mUrti hai jo digambara jainoMko bahuta pyArI hai, kanar3A dezameM aisI kaI bar3e2 AkArakI mUrtiyAM sthApita haiN| bAIM tarapha bhI zrI pArzvanAtha bhagavAnakI nagna mUrti camarendra sahita hai| choTI vediyoMmeM padmAsana zrI mahAvIrasvAmIkI mUrtiyeM haiN| kamarekI hara taraphakI bhItoMke sahAre bahutasI nagna jaina mUrtiyAM haiM va bIcameM idharaudhara bahutasI choTI2 mUrtiyAM haiN| bhItara siMhAsanapara padmAsana zrI mahAvIra svAmI virAjamAna haiN| isa bar3e kamareke dakSiNa pazcima konemeM dUsarA dvAra hai jisa para cAra hAthakI devI dAhanI tarapha hai va nIce vAI tarapha eka mor3apara ATha hAthavAlI devI sarasvatI hai| eka choTe kamarese hokara kucha kadama calakara hama eka varAmademeM Ate haiM phira eka choTe kamaremeM jaisA pahale kaha cuke haiM yahAM bhI aMbikA dAhanI ora hai aura usake sAmane cAra hAthakI devI hai, jisake uThe hue hAthoMmeM do gola phUla haiM aura jo hAtha ghuTanepara hai usameM vajra hai / varAmadeke pazcima ora dvArake sAmane indrakI mUrti hai / bhItara vedIke
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| kamaremeM zrI mahAvIrasvAmI hai, bhItoMme kaI kamare haiN| isa kamareke vAI tarapha zrI pArzvanAtha bhagavAna aura dAhanI tarapha zrI gommaTasvAmI pUrva orake samAna virAjita hai / yahAM jo cAra madhyake khaMbhe haiM unameM khudAI bahuta mahIna hai| isa pahAr3I caTTAnake dAhane AdhemeM do khana haiM jaba ki bAI tarapha eka khana hai| dAhane do khanoMmeMse Uparake khana aura bAI taraphake khanake madhyameM bar3hiyA khudAI hai| nIcalI tarapha eka yuddhakA citra hai jisameM tIna leTe hue zarIroMke Upara cAra zarIra paDe lar3a rahe haiM / isake Upara eka AlA hai jisameM eka cabUtarekI bAI tarapha do striyAM aura dAhanI tarapha do puruSa ghuTanoMkebala jhuke hue haiM tathA isake Upara zrI pArzvanAthakI mUrti padmAsana siMhAsanapara hai / sAmane cakra hai| dAhanI tarapha eka pUjaka hai| haratarapha mukuTa sahita camarendra haiM / pIche sAta phaNakA sarpa chatra kiye hue hai / Upara bAI tarapha eka citra maMdirakA hai / dAhanI tarapha jo sabase nIcekA khana hai vaha hAlameM hI maTTIse sApha kiyA gayA hai jisameM sAmane do svaccha khaMbhe haiN| dIvAlake pIche indra aura ambikAkI mUrtiyeM haiM jo bahuta sundara va surakSita haiM / isameM bAI tarapha zrI pArzvanAtha aura dAhanI tarapha zrI gomaTTasvAmI haiM jinake caraNoMpara hiraNa aura kutte baiThe hue haiM aura pIche jAkara padmAsana tIrthaMkara birAjamAna haiN| bhItara vedImeM zrI mahAvIrasvAmI camagendra chatra tIna, aura azoka vRkSa sahita haiM / isake Age eka dUsarA kamarA hai jisameM zrI pArzvanAtha bAIM tarapha va dAhanI taraphake Adhe uparake bhAgameM do choTI padmAsana mUrtiyAM hai / maMdira dvArake haratarapha
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| indra aura ambikA ( indrANI ) hai aura sAmane siMhAsanapara padmAsana camarendra sahita tIrthaMkara birAjamAna haiM / isa maMdirameM zrI gomaTasvAmIkI mUrti khAsa guphA aura isa maMdirake madhya sAmane korI huI hai| ina donoMkI bAI tarapha aura karIba 2 itanA U~cA-jitane ye donoM haiM-eka kamarA karIba 30 phuTa caur3A va 25 phuTa gaharA hai / sAmane eka bhIta hai jisake Upara dvArake haratarapha eka khaMbhA hai / bhItake UparI bhAgapara bahutase kamalAdi kore hue haiM tathA hAthI bane hue haiM jinakA mukha puSpoMpara hai| bhItara cAra khaMbhe haiM jinakI jar3a caukora hai, Upara gumbaja haiM / sAmaneke khabhoMpara bahuta citrakArI hai / pazcimakI tarapha bIcake kamaremeM zrI pArzvanAtha birAjamAna haiN| phaNake chatra sahita va camarendra sahita hai / pagameM do nAganiyAM haiM aura do sundara vastra sahita pujArI haiM / jabaki unake cAroM ora devatAgaNa dhyAnameM upasarga kara rahe haiM / ( noTa-yaha kamaThake jIva dvArA upasargakA citra hai)| pAsavAle dUsare kamaremeM pahalekI bhAMti racanA choTe mApameM hai tathA eka padmAsana tIrthakara virAjamAna hai| pUrvakI bhItakI tarapha madhya kamaremeM zrI gomaTasvAmI haiM jinake caraNoMpara hiraNa aura kutte aura kucha striyAM baiThI huI haiM / inake Upara gaMdharva Adi deva haiM jo vAjA, phUlAdi liye hue haiN| isake dAhanI tarapha kamaremeM eka choTI mUrti zrI pArzvanAthajIkI hai / vAI tarapha eka khar3I mUrti hai, jo AdhI tar3aka gaI hai, jinake pAsa mRga, makara, hastI, zUkara Adike cinha haiN|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / .. isake Upara eka padmAsana jinakI mUrti hai aura bhItake pIche indra aura indrANI the jo aba miTa gae haiN| maMdira dvArapara do jaina dvArapAla haiM / bhItara siMhAsanapara jinendra haiM tIna chatra va devoMdvArA durbubhi Adi sahita haiM / tIna kamaroMke Upara dIvAlake sAmane eka kamarA bIcameM hai jisameM eka strI puruSa kore hue haiN| jinakI sevAmeM puSpa liye do choTI striyAM haiN| bagalameM makara toraNa liye hue haiM / bhItoMkI tarapha hAthI puSpoMpara ramate va sArdUla eka choTe hAthIpara car3hA huA hai-isake Upara pAnIke ghar3e haiN| kamareke Upara mAlAeM laTaka rahI haiM / pAsameM jo racanA hai usameM kaI pazu bane haiM / isake Upara choTe2 maMdira haiM haraekameM mUrti hai / bIcameM vAI tarapha indra hai, dAhanI tarapha indrANI hai| zeSa AloMmeM zrI gomaTasvAmI, zrI pArzvanAtha tathA dUsare tIrthakara haiM / madhyabhAgameM eka makAna chata sahita hai jisako cAra jhukatI huI mUrtiyAM thAMbhe haiM / eka tarapha zrI jinendradeva padmAsana virAjita haiM usIke Upara eka caityakI khir3akImeM dUsare jinendra haiM / isake Upara kucha Age Akara isakI rakSAkA upAya hai / bar3e kamaremeM lauTakara chatako thAMbhanevAle khaMbhoMmeM bhinna 2 prakArake namUne haiM tathA bhItoMpara citrakArI hai / madhya kamaremeM pAMca bhinna 2 namUnoMke staMbha haiM / haraeka bagalakI bhItake madhyameM jo bar3e kamaremeM haiM unameM siMhAsanapara eka padmAsana jina hai, sAmane cakra, hAthI va siMha khude haiM, nIce do hAthI haiM, bhAmaMDala, chatra va azoka vRkSa va camarendra haiN| dUsare do sthAnoMpara siMhAsanapara do choTI jaina mUrtiyAM haiN| maMdirake sAmane haraeka khaMbheke sAmane tathA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| [166 haraeka tarapha bhItapara bhI lambI nagna mUrtiyAM haiM jinameM kucha hAni AgaI hai / chatameM bar3A kamala madhyameM hai tathA bahuta kucha raMgAvejI hai yadyapi dhUAM chA gayA hai| jagannAtha sabhA / __ dUsarI bar3I guphA isa jaina samudAyameM jagannAtha guphA hai jo indra sabhAke pAsa hai / isa guphAkA sabhAsthAna 38 phuTa caukora hai / isameM jo racanA hai vaha bilakula naSTa hogaI hai| sabhAsthAnase eka jInA bar3e kamareke dAhane konekI tarapha gayA hai / yaha kamarA 57 phuTa caur3A va 44 phuTa gaharA hai| karIba 14 phuTa UMcA hai| 12 bar3e 2 khaMbhe chatako saMbhAlate haiM tathA do khaMbhe sAmane haiM / bAhara haraeka konepara eka bar3e hAthIkA mastaka hai / haraeka khaMbheke sAmane bIcameM manuSyoMke va idhara udhara pazuoMke citra haiM, upara choTe2 vRkSoMkI nAMde haiM unapara manuSyoMke va dUsare citra haiM / isake upara aura bhI citrakArI haiM / isakI nIcekI caTTAna indrasabhAke namUnekI hai, paraMtu choTI hai / kamarA nIcekA 24 phuTa caukora va 13 // phuTa UMcA hai / cAra khaMbhe chatako thAMbhe haiM / sAmane eka choTA varAmadA hai| bhItapara do caukora khaMbhe haiN| do khaMbhe varAmadese kamareko judA karate haiM / jisameM do vediyAM haiM bAI ora zrI pArzvanAtha bhagavAna haiM Upara sarpaphaNa haiM va camareMdra Adi haiM tathA dAhanItarapha zrI gommaTasvAmI haiN| bhItake chaH sthAnoMpara dUsarI padmAsana tIrthakarakI mUrtiyAM haiM / varAmademeM bAIM tarapha iMdra hai va dAhanI tarapha indrANI haiM / bhItarake maMdirameM eka choTe kamareke dvArA jAnA hotA hai| dvArapara sundara toraNa hai / yaha kamarA 9 phuTase 7 phuTa va 10
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| phuTa 8 iMca UMcA hai / isameM padmAsana zrI mahAvIrasvAmI siMhAsanapara birAjamAna haiN| isa jagannAtha sabhAke bAI taraphakA haoNla 27 phuTa caukora va 12 phuTa U~cAI jisameM maMdira 9 // phuTase < // phuTa va 9 phuTa 1 // iMca U~cA hai hara tarapha isake koTharI hai / jisake bAIM tarapha pAsakI guphAmeM jAnekA mArga hai / isa sabhAkI dUsarI tarapha do choTe maMdira haiM jinameM jaina citrakArI hai / guphA naM0 34 vIM AkharI guphA jagannAtha sabhAke pAsa hai / barAmadA naSTa ho gayA hai / isameM haoNla 200 phuTa caur3A, 22 phuTa gaharA va 9 phuTa 8 iMca U~cA hai, 4 khabhe haiM / bhItoMpara sundara citrakArI hai / choTA kailAsa-guphA yaha jainiyoMkI pahalI guphA hai| hAla 36 phuTa caukora hai / 16 khabhe haiM / kula guphA 80 phuTa caur3I va 101 phuTa lambI hai / yahAM khudAI karanepara kucha mUrtiyAM zAkA 1169 kI milI thiiN| ____ellUrA parvatako caraNAdri bhI kahate haiN| elUrA pahAr3akI guphAoMkA varNana bhinna 2 racanAke citroM sahita jinameM jaina mUrtiyoMke bhI va khaMbhoMke bhI citra haiM ( Cave templs of India by Fergusson and Burges 1880 ) meM diyA hai / usase jo vizeSa hAla mAlUma huA vaha yaha hai / ki indrasabhAke pazcima bIcake kamaremeM dakSiNa bhItapara zrI pArzvanAtha haiM va sAmane zrI gomaTasvAmI haiM / pIche bhItake iMdra, indrANI, bhItara maMdirameM siMhAsanapara zrI mahAvIrasvAmI haiM nIceke
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda jilaa| [ 171 haoNlameM ghusate hI sAmane varAmadekI vAI tarapha do bar3I nagna mUrtiyAM zrI zAMtinAtha solahaveM tIrthaMkarakI haiN| nIce eka zilAlekha (vIM va 9mI zatAbdIke akSaroMmeM hai, lekha hai "zrI sohila brahmacAriNA zAMti bhaTTAraka pratimeyam " athAt sohila brahmacArI dvArA yaha zAMtinAtha bhagavAnakI prtimaa| isake Age eka maMdira hai, isake hAlameM eka khaMbhA hai, jisa para eka nagna mUrti virAjita hai| usake nIce eka lAina haiM "zrI nAgavA kRta pratimA " arthAt nAgavarmA dvArA nirmita pratimA / jagannAtha guphA meM vizeSa kathana yaha hai ki isa guphAke kucha khaMbhoMpara purAnI kanar3ImeM kucha lekha hai-jo sanaI 0 800se 850 takake hoNge| ina guphAoMkI pahAr3IkI dUsarI tarapha kucha Upara jAkara eka maMdirameM bahuta bar3I mUrti zrI pArzvanAtha bhagavAnakI hai jo 16 phuTa UMcI hai, isake Asanapara lekha hai-mitI phAlguNa sudI tIna saMvata 1156 hai jo tA0 21 pharvarI budhavAra sana 1233 ke barAbara hai / lekhameM hai ki zrI varddhamAnapura nivAsI reNugI the, unake putra gelugI the, unakI strI svarNA thii| jisake cAra putra the / cakrezvara Adi / usane cAraNoMse nivAsita isa pahAr3Ipara zrI pArzvanAthakI mUrti pratiSThA karAI / isake nIce bahutasI choTI 2 jaina guphAeM haiM jo bahuta naSTa hogaI haiM / tathA coTIke pAsa eka khAlI guphA hai jisameM sAmane do caukara khabhe haiN| .. eka zilAlekha-ellUrAmeM eka dazAvatAra lekha hai isameM
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / mahAna rASTrakUTa vaMzake do prAcIna rAjAoMkA varNana hai arthAt daMtivarmA aura indrarAjakA jo sAtavIM zatAbdike prArambhameM jarUra rAjya karate hoMge isameM vaMzAvalI dI hai jisameM nAma hai, goviMda prathama, karka, indra, daMtidurgA / daMtidurgAne pazcimIya cAlukya rAjA kIrtivarmA dvi0 ko apane adhikArameM kiyA thA tathA aura bhI rAjAoMko vijaya kiyA thA isase isakA nAma vallabha prasiddha thaa| isa rAjAke prathama maMtrI morArajI sArvakI bhI prazaMsA likhI hai| yaha bhI pragaTa hotA hai ki yaha senA lekara yahAM AyA thA aura ThaharA thA / daMtidurgA sana 725se 755 taka rAjya karatA hogA aura isane yahAM yAtrA kii| isase pragaTa hai ki zAyada isane dazAvatAra maMdira banavAyA ho| isakA cAcA va uttarAdhikArI kRSNa prathama thA / isake sambaMdhameM prasiddha hai ki isane elApurA pahAr3I para apaneko vasAyA thA / isa sthAnakI jAMca nahIM huI hai zAyada yaha elUrA guphAoMke UparakI pahAr3I hai| jahAM vartamAna rojA nagarake bAhara prAcIna hindU nagarake dhvaMza haiN| bodhAna-tA0 nijaamaabaad| yahAM eka devala masajida hai jo mUlameM jaina maMdira thA kyoMki tIrthakarakI baiThI mUrtiyeM kaI pASANoMpara aMkita haiM / ( nijAmapurA riporTa 1914-15) __ pATanacerU-haidarAbAdase uttara pazcima 18 mIla / yaha sthAna jaina dharmakI pUjAkA bahuta prasiddha sthAna thA / yahAM nagarake kaI sthAnoMpara zrI mahAvIrasvAmI aura dUsare tIrthakaroMkI bar3I2 mUrtiyeM 10 phuTase 14 phuTatakakI virAjamAna haiM tathA hAlameM bhUmi khodanese aura bhI mUrtiyeM nikalI haiM / dakSiNake uttara bhAga, elorA,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 173 bodhAna, vAraMgala Adi sthAnoMke smArakoMse pragaTa hai ki ina bhAgoMke zAsaka rAjAgaNa sAtavIMse dazavIM zatAbdI takake jainadharmase prema karate the aura yaha dharma bahuta unnatipara thaa| pIche ziva tathA viSNu bhaktoMne jaina maMdiroMko naSTa kiyA / vahI dazA pATanacerUke maMdiroMkI huI hai| (haidarAbAda 1915-16). gujarAtakA itihAsa / bambaI gajeTiyara jilda 1 bhAgameM gujarAtakA itihAsa san 1896meM chapA thaa| usameMse likhA gyaa| paM0 bhagavAnalAla iMdranIne prAcIna gujarAtakA itihAsa san I0 319 pahalese 1304 taka tayyAra kiyA thA jisako jaikasana sAhabane pUrNa kiyA thA / gujarAtakI cauhaddI hai-pazcimameM araba samudra, uttara pazcima kaccha khADI, uttara-mevADa, uttarapUrva-AbU, pUrva-vindhyAkA vana, dakSiNameM tApatI nadI / isake do bhAga haiM-gurjararASTra aura saurASTra yA kAThiyAvADa / gurjararASTrameM 45000 vargamIla va saurASTrameM 27000 vargamIla sthAna hai| yahAM san 300 I0 pahalese 100 I0 taka samudradvArA yUnAnI, vaikaTIriyAvAle, pArthiyana aura skaithiyana Ate rahe / san 600se 800 taka pArasI aura araba Ae / san 900 se 1200 taka saMgAnam luTere, san 1500 se 1600 taka purta
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / gAla aura turka, san 1600 se 1800 taka araba, Aphrikana, AramIniyana, phrAMsIsI, san 1750se 1812 taka vRTiza aae| ___tathA pRthvIdvArA uttarase san I0se 200 varSa pUrvase san 500 taka skaithiyana aura hUna, san 400 se 600 taka gurjara, san 750 se 900 taka pUrvIya jAdava aura kAthI, san 1100 se 1200 taka aphagAna aura mugala, pUrvase san I0 300 varSa pUrva maurya loga, san 100 pUrvase 300 taka chatrapa aura ardha skaithiyama300 meM gupta loga, san 400 se 600 taka gurjara, san 1930 meM mugala, san 1750 meM marAThA / dakSiNase san 100 meM zatakarNI, 650 se 950 meM cAlukya aura rASTrakUTa aae| zilAlekhoMse yaha pragaTa hai ki gurjaroMkA prAcIna sthAna paMjAba va yukta prAnta thA ve mathurAmeM san I0 78 meM rAjA kaniSkake samayameM the vahAMse ve san 300 ke anumAna rAjapUtAnA, mAlavA, khAnadeza aura gujarAtameM Ae jaba guptoMkA rAjya thA aura san 450 ke anumAna svataMtra rAjA hogae / sana 890 meM kAzmIrake rAjA zaMkara varmanane gurjara rAjA alakhAnApara hamalA kiyA yaha hAra gayA taba alakhAnAne TakkAdeza yA paMjAba dekara saMdhi karalI / cIna yAtrI huInasAMgake samayameM san 620 meM gurjaroM ke do svataMtra rAjya the| (1) uttarIya gurjara-jisako cInAne kyUcaloM likhA hai| isakI rAjyadhAnI pilomo yA bhinamAla yA zrImAla thii| yaha AbUse uttara pUrva 30 mIla eka prAcIna nagara hai| eka jaina lekhaka
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 175 ( Indian Autiquary XIX 233 ) meM likhate haiM ki bhina mAla bhImasena rAjAkI rAjyadhAnI thI tathA vidyAkA mukhya kendra thA / ( rAjyamAlA bhAga 1 patra 56 ) ke anusAra isa zrImAlanagarakA rAjA mUlarajasolakhI (san 942-997)ke sAtha usa hamale ne thA jo soraThake viruddha kiyA gayA thaa| yahAM bahuta bastI thI 2 dakSiNa gujarAta-isakI rAjyadhAnI nAMdIpurI thI vartamAnameM nAMdoda jo rAjapIpalA rAjyakI rAjyadhAnI hai| san 189 se 735 taka yaha bahuta mahatvazAlI nagara thA jaisA prAcIna zilAlekhase pragaTa hai| cauthIse AThavIM zatAbdI taka uttara aura dakSiNake madhyakA gujarAta deza vallabhiyoMke adhikArameM thA jo mUlameM gurjara the| - isa gujarAtake prAcIna vibhAga-tIna the (1) Anana (2) saurASTra aura (3) lATa-AnartakI rAjyadhAnI AnaMdapura yA bar3anagara yA Avartapura thI jo nAma vallabhI rAjAoMne sana 500 se 700 takameM vyavahAra kiyA hai (Ird Ant: VII 73-77) rudrAmana kSatrapake giranArake lekha ( sana 150 ) meM Anarsa aura saurASTrako bhinna2 prAMta likhA hai / skaMdha guptake giranAra lekha san 490 meM bhI saurASTrakA nAma hai / nAsikake gautamIpurAke lekhameM soraTha nAma prAkRtameM haiM (san 150) / 13 vI va 14 vIM zatAbdIke zrI jinaprabhasUri racita tIrthakalpameM surAthUA nAma hai / videziyoMne bhI isakA nAma likhA hai jaise sTezanoM (50 san I0 pahalese 20 taka) ne va spinI (san 70) ne va TolimI mizra
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / bhUgola vettAmeM (san 190) va yUnAnI lekhaka pairIplasane ( san 240) cInIhuInasAMgane bhI san 600 se 640 meM vallabhI aura saurASTrako bhinnara prAMta likhA hai| vallabhIko vartamAnameM gohilavADA kahate haiM isIko ninaprabhasUrine seva'jaya kalpameM vallakavasAr3a likhA hai / (3) lATa prAMta mAhI nadIse tAptI taka hai / TolimIne ise lArikI kahA hai| tIsarI zatAbdIke vAtsthApana racita kAmasUtrameM mAlavAke pazcima lATa deza AyA hai / chaThI zatAbdImeM jyotiSI barAhamihirane bhI lATakA nAma liyA hai / ajaMtAke 5 vIM zadIke lekhameM hai / maMdasorakA lekha (san 437) kahatA hai ki lATa dezameM rezamake bunanevAle the / lATa nivAsI rAjAoMko rASTrakUTa vaMzI kahate haiM / isa vaMzakA baDA rAjA mahArAjA amogha varSa thA (san 851-879) usane ise rATTa vaMza kahA hai / lATa lUra jo sauMdattI aura belagAmake rATToMkA mUla nagara thA isI lATa dezameM hogA / bharuca aura mAlavAke dhArake madhyameM jo deza haiM jahAM mukhya nagara bAdha aura TAMga hai usako aba bhI rATha kahate haiM gujarAtameM giranAra parvatakI caTTAnakA lekha sabase purAnA san I0 se 240 varSa pahalekA hai dUsarA lekha vahIM kSatrapa rudrAdAmanakA san 139 kA hai| inameM maurya mahArAja candragupta (san 40 se 300 varSa pahale) kA varNana hai| hevaTa sAhabane gujarAtakA patA sana I0 se 6000 varSa pUrva taka lagAyA hai / mizra dezameM jo kaba khodI gaI haiM ve sana I0 se 1700 varSa pahalekI haiM unameM bhAratIya taMjeva va nIla pAI gaI hai (J. R. A, S. XX 206) san I0 se 4000
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 177 varSa pahale taka bhAratakI lakar3I tathA siMdhumeM arthAt bhAratIya tanjevoMmeM pazcimIya bhArata aura yuphraTIja nadIke mukha takake dezase vyApAra hotA thA / drAvir3a bhASA bolanevAle sumarI logoMkA saMbaMdha sinAI aura mizrase thA, jinakA sambandha pazcima bhAratase 6000 varSa sanke pUrva taka thA ( Compare Hibtert lectures J. R. A. S. XXI 326 ) hindU dharma zAstroMmeM gujarAtako mleccha deza likhA hai aura manA kiyA hai ki gujarAtameM na jAnA cAhiye / ( dekho mahAbhArata anuzAsana parva 2158-9 va a0 sAta 72 va viSNupurANa a0 hi0 37) / bhAratake pazcimameM yavanoMkA nivAsa batAyA hai (J. R. A.S. IV 468) prabodhacaMdrodayakA 87 vAM zloka kahatA hai ki jo koI yAtrAke sivAya aMga, baMga, kaliMga, saurASTra tathA magadhameM jAyagA usako prAyazcita lekara zuddha honA hogA / (sa0 noTa-aisA samajhameM AtA hai ki ina dezoMmeM jaina rAjA the va jaina dharmakA bahuta prabhAva thA isIliye brAhmaNoMne manA kiyA hogaa|) mauryoke adhikArake samayase gujarAtakA itihAsa brAhmaNa, bauddha tathA jaina lekhoMmeM milatA hai| mauryya loga bar3e udAra zAsaka the, aura inakI pratiSThita mitratA yUnAna va mizra dezake rAjAoMse va anyoMse thii| (Mauryasere beneficent rulers and had also honorable alliances with Greek aad Egyptian Kings etc. ) ina kAraNoMse maurya vaMza eka bar3A balavAna va cirasmaraNIya vaMza thA / zilAlekhoMse yaha vAta vizvAsa kI jAtI hai ki maurya 12 .
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / vaMza saMsthApaka mahArAjA caMdragupta the (saM0 noTa - "yaha rAjA jainadharmAnuyAyI the va zrI bhadrabAhu zrutakevalIke ziSya muni hogae the" yaha bAta zravaNa belagolA Adike zilAlekhoMse pramANita hai) ne ( san 319 varSa pUrva ) apanA zAsana gujarAtapara bhI bar3hAyA thA / giranArakI caTTAnameM jo san 190 kA rudradAmanakA lekha hai usase yaha pragaTa hotA hai / (dekho R. A. S. J 1891 P. 47 ) ki isa caTTAna ke pAsa jo sudarzana jhIla hai usako mUlameM mahArAja caMdraguptake sAle vaizyajAtIya puSpaguptane banavAyA thA / ( rAjA azokane bhI eka seThakI kanyA devIko vivAhA thA / dekho Cunningham Bhilsa Topes 95 aura Turnours maha vansa 76 ) isa lekha kI bhASA se niHsaMdeha yaha pragaTa hotA hai ki caMdraguptakA rAjya giranAra ke dezapara thA tathA puSpagupta usakA rAjyAdhikArI ( Governor ) thA / yahI lekha kahatA hai ki mahArAja azokake rAjya meM usake rAjyAdhikArI yavanarAja tuzaspane isa frost nAliyoMse bhUSita kiyA thA / rAjA caMdragupta se lekara azoka taka maurya rAjya bahuta vistRta thA / azokane apane bar3e rAjyakI haddoM para staMbha gar3avA diye the| jaise uttara pazcimameM kapUrdigiri para yA bAkUke zAvAjagar3ha para, jo pAlI lipimeM haiM tathA uttarameM kAlasI para, pUrva meM dhaulI aura jaMgadA para, pazcimameM giranAra aura supArA para, dakSiNameM maisUra meM, ye saba maurya lipimeM haiM-- mauryokI rAjyadhAnI gujarAtameM girinagara yA jUnAgar3ha thI / kSatrapoMke rAjya ( san 100 se 380 taka ) tathA guptoMke rAjya ( 380 se 460 taka ) meM yahI rAjyadhAnI thii| mauyyakI
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| . [ 176 dakSiNI rAjyadhAnI sopArA thI jo vesInake pAsa hai| jahAjoMke liye baMdara hai| yaha koMkaNa va dakSiNa gujarAtakA mukhya vyApAra kendra thaa| bauddha aura jaina lekhoMse pragaTa hai ki azokake pIche usakI gaddIpara usakA aMdhA putra kuNAla nahIM baiThA thA kintu usake do potoMne arthAt dazaratha aura sampratine rAjya kiyA thaa| gayA jileke barAbara aura nAgArjuna pahAr3iyoMke lekhoMmeM dazarathakA nAma hai / jaina lekhoMmeM sampratikI bahuta adhika prazaMsA hai ( dekho hemacaMdrakRta pariziSTa parva va merutuMgakRta vicaarshrennii)| yaha kahA jAtA hai ki karIba 2 saba prAcIna jaina maMdira rAjA sampratike banavAe hue haiN| jinaprabhamUri jainAcAryane pATalIputra kalpagraMthameM pATalIputrakI kathAeM dI hai / unameM eka sthAnapara hai " kuNAlamanutrikhaMDabharatAdhipaH paramArhato anAryyadezeSvapi pravartitazramaNavihAraH sampati mahArAjA'sau'bhavat / " isakA bhAva yaha hai ki kuNAlake putra samprati the jo tIna khaMDa bharatake rAjA the, parama arhata bhakta jaina the / jinhoMne anArya dezoMmeM bhI muniyoMkA vihAra karAyA / azokake pIche dazaratha to pUrva bhAratameM va samprati pazcima bhAratameM rAjya karate the, jahAM jaina jAti aba bhI vizeSa phailI huI hai / yaha saMprati ujjainakA bhI rAjA thaa| isake pIche maurya rAjAkA nAma nahIM suna par3atA hai / san 500 meM maurya rAjAoMkA nAma mAlavA aura uttarI koMkaNameM jhalakatA hai / saMpratine san I0 se 197 varSa pUrva taka rAjya kiyaa|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] muMbaIprAntake prAcAna jaina smAraka / isake pIche 17 varSakA itihAsa apragaTa hai| yUnAna logoMne gujarAta para san I0 se 180 varSa pUrvase 100 varSa pUrva taka rAjya kiyA / unake do prasiddha rAjA hue, mInandara aura apolodotasa, inake sikke pAe gae haiN| kSatrapoMkA rAjya -yahAM san I0 70 pUrvase san 198 taka rahA hai / isake vaMzako zAhavaMza bhI kahate the, jo siMha vaMzakA apabhraMza hai / inako sena mahArAja bhI kahate haiM / zilA1 lekhoMke aMta meM siMhakA cinha hai / kAThiyAvAr3ake kSatrapoMke vaMzakA vaMza cAsathanA (san 130 ) se hotA hai, jinake bar3e rAjA nahApana (san 120 ) aura unake jamAI zaka uSabhadatta ( riSabhadatta) ke nAma nAsika ke zilAlekhoM meM Ate haiM ki ve zaka, pahalavI aura yavanoMke mukhiyA the / - kuzAna saMvat (san 78 ) ko pazcimI kSatrapoMke pahale do rAjA cazathamA prathama aura jayadamanane svIkAra nahIM kiyA hai jisase pragaTa hai ki ve kuzAnoMse pUrvake haiM / kSatrapoMke do vaMza the (1) uttarIya - jo kAbulase jamanA gaMgA taka rAjya karate the aura (2) pazcimIya - jo ajamerase uttara koMkaNa taka dakSiNa meM aura pUrva meM mAlavAse pazcima araba samudra taka rAjya karate the / prAkRta sikkoM meM nAma kSatrapa, kSatrava va khatapa milatA hai / ye loga vAstava meM vaikaTriyAse bhAratameM Ae the / yahAM bhAratIya dharma aura nAma dhAraNa kara liye / 1 uttarIya kSatrapoMkA rAjya sana I0 se 70 varSa pUrva rAjA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 181 manese zurU hokara kuzAna rAjA kaniSka (san 78) taka samApta hojAtA hai / manesa skaithiyanake zAkA vaMzameM thA / manesa kSatrapakA putra kSatrapa sudAsane mathurAmeM rAjya kiyA phira kaniSkane / pazcimI kSatrapoMke rAjA / (1) nahApAna - prathama gujarAtakA kSatrapA sikkepara hai / " rAjJo kSaharAtasa nahapAnasa / " uSabhadatta - jamAI nahapAnakA isako nahapAnakI kanyA dahamitrA vivAhI gaI thI / nAsika aura karaleke zilAlekhoMse pragaTa hai ki upamadattane nahapAnake rAjya meM bahuta lAbhakArI kAma kiye the / yaha bar3A bhArI adhikArI thA / yaha hara varSa lAkhoM brAhmaNoMko bhojana detA thA / bhRgukaccha ( bharuca ) aura dazapura ( maMdasora) meM dharmazAlA va dAnazAlAeM va govardhana tathA supArAmeM bAga aura kueM banavAye the / ambikA, tApatI, kAverI, dAhAnU nadIpara muphtakI naukAeM jArI kI thIM va nadI taTapara sIr3hiyAM va ghATa banAe the / ina kAmoM meM brAhmaNa bhakti jhalakatI hai, parantu usane nAsika meM bauddhaguphA banavAI | guphAoM meM nivAsI sAdhuoMke liye 300 kArSapAna aura 8000 nAriyala ke vRkSa va eka grAma pUnAmeM kAraleke pAsa dAna kiyA / RSabhadatta brAhmaNadharmI jaba ki usakI strI bauddhadharmI mAlUma hote haiM / (2) kSatrapa casathAnA dvi0 - (san 130 se 140), isakA pitA jannotika thA, jaisA usake zikkoMse pragaTa hai / ( isa casathAnAkA potA rudradAmana thA jo jUnAgar3ha lekhoMmeM hai /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / (3) kSatrapa tR0 jayadamana - san 140 se 143 (4) kSatrapa ca0 rudradAmana - san 143 se 158 sikkepara hai " rAjJo kSatrapasa jayadAmaputrasarAjJo mahAkSatrapasa rudradAmana !" isakA jo lekha sudarzana jhIla para hai usase pragaTa hotA hai ki rudradAmanakI rAjyadhAnI ujjainameM thI tathA ye nIce likhe sthAnoMke khAmI the (1) akarAvaMtI ( pUrva va pazcima mAlavA), anUpa (gujarAtake pAsa), Anarta, surASTra, svAbhrA (uttara gujarAta), mArU ( mAr3avAr3a), racchA, siMdhu sauvIra (siMdha aura mulatAna), kakura, aparAMta (uttara meM mAhI dakSiNameM goA ) niSAda (deza-pUrva meM mAlavA, pazcimameM siMdha, AbU uttarameM, uttara koMkaNataka, dakSiNameM kaccha aura kaatthiyaavaadd')| rudradAmanane do yuddha kiye the, eka yauddheyoMse, dUsarA dakSiNa pathake zatakaraNIse / donoMmeM vijaya pAI / yauddheyake sikke tIsarI zatAbdIke yukta prAMtameM mile haiM / yaha rudradAmana bar3A vidvAn thA / vyAkaraNa, rAjyanIti, gAna, va nyAyazAstrameM nipuNa thA / rAjAoMke svayamvaroMmeM kaI kanyAoMne varamAlAeM DAlI thiiN| usako yaha pratijJA thI ki sivAya yuddhake koI manuSya kisI manuSyako na mAre / usane sudarzana jhIlako apane hI khajAnese banavAI va kara nahIM lagAyA / 5 - kSatrapa paMcama dAmAjada yA dAmAjadastI san - 158 se 168 taka / yaha rudradAmanakA putra thA / bIca meM rudradAmanake bhAI rudrasiMhane bhI rAjya kiyA /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| 6-jIvadAmana-san 178 ___7-rudrasiMha dvi0-jIvadAmanakA cAcA-san 181-196 isake samayakA eka gaur3a zilAlekha uttara kAThiyAvAr3ake hAlAra sthAnameM pAyA gayA hai / ( Indian Ant x. 157 ) jisameM eka kUpa khodanekA varNana hai| (8) kSatrapa rudrasena-rudrasiMhakA putra san 203se 220 madhyakA varNana nhii| (9)kSatrapa-pRthvIsena-rudrasenakA putra san 222 (10) ,, saMghadamana 222-226 (11) ,, dAmasena saMghadamanakA bhAI 226-236 (12) ,, dAmAjadazrI putra rudrasena 236 (13) ,, vIradamana dAmasenakA putra 236-238 (14) ,, yazadamana bhrAtA vIradamana 239 5) ,, vijayasena ,, ,, 239-249 (16) ,, dAmAjada zrI tR0 ,, vijayasena 250-255 ,, rudrasena dvi0 putra vIradamana 256-272 8) ,, vizvasiMha putra rudrasena 272-278 (19) ,, bhartRdamana bhrAtA vizva0 278-294 (20) ,, vizvasena putra bhartR 294-300 casthamA vaMzakA aMta 7 varSa pIche (21) kSa0 rudrasiMha putra jIvadamanakA sana 308-311meM sikkA kahatA hai| svAmi jIvadAna putrasakSatrapasa rudrasiMhasa / . (22) kSa0 yazadamana putra rudra0 sana 320
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| ' (23) ,, dAmazrI, bhrAtA yaza 320 phira 30 varSakA patA nahIM (24) , svAmI rudrasena, putra rudradamana 348-376 (25) rudrasena ca0-putra satyasenakA 378-388 (26) siMhasena bhatIjA rudra (27) skaMdha isake pAsase rAjya guptoMke hAthameM gayA / traikUTaka-isa vaMzakI rAjyadhAnI uttara pUnAmeM junnArameM thii| isakA saMsthApaka mahAkSatrapasa Izvaradatta thA / san 24 8meM isako dAmanadazrIne harAyA, san 250 meM ina traikUTakoMko jabalapurase pazcima 4 mIla tripurA aura kAlaMjarameM (jabalapurase uttara 140 mIla) san 256meM bhagA diyA gayA thA / ___ina logoMne apane samvatakA nAma cedI sambata rakkhA / traikUTaka loga haihayana vaMzake nAmase san 455meM samRddhiko prApta hue aura apanI zAkhA apane prAcIna nagara trikUTapara sthApita kI / tathA bambaI bandarake bahutase bhAga dakSiNa tathA dakSiNa gujarAtapara rAjya kiyA / kSatrapoMke patana aura cAlukyoMke mahattvake samayako ( san 4 1 0 se 500 ) inhoMne zAyada pUrNa kiyaa| guptavaMza-kSatrapoMke pIche gujarAta para guptoMne 410 se 470 taka rAjya kiyaa| ina guptavaMzoMke rAjA nIce pramANa hue haiM gupta saMvata san I0 (1) eka choTA rAjA yukta prAMtameM 1-12 319-322 (2) dhaToTakaca , 12-29 321-349 (3) caMdragupta prathama balazAlI , 29-49 349-369
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 185 (4) samudragupta bar3A , 50-75 370-395 (5) candragupta dvitIya , 76-96 396-415 yaha bar3A rAjA thA / isane mAlavAko gupta saM0 80 va gujarAtako gupta saM0 90 va san I0 4 1 0meM vijaya kiyA thaa| (6) kumAragupta-gujarAta va kAThiyAvAr3ameM rAjya kiyA thA / gupta saM0 91-133 / I0 sa0 4 16-453 (7) skaMdhagupta-gujarAta va kaccha meM rAjya kiyA thA / gupta saM0 133-149 / I0 sa0 464-470 . isane bahuta dinoMse vismRta azvamedha yajJako kiyA thA / caMdragupta hi0, kumAragupta va skaMdha0 brAhmaNadharma dhArI the| caMdragupta prathamane tirahutakI licchavIvaMzakI kanyAke sAtha vivAha kiyA thA / samudraguptane apanI mAtAkA nAma kumAradevI sikkoMmeM likhA hai (dekho skaMdhagupta jUnAgar3ha lekha Ind. Ant. XIV) samudraguptakI prazaMsA alAhAbAdake khabake lekhameM hai (dekho J. R. A. S. XXI) lAina sAtameM hai ki isane acyuta nAgasenakI senAkA vidhvaMza kiyA / lA0 19-20meM hai ki isane nIce likhe prAMtoMke rAjAoM para vijaya pAI (1)kozalakA manendra, (2) mahAkAMtAra (rAyapura aura chattIsagar3hake madhya) kA vyAghrarAja, (3) kauMrAhA (kerala) kA muMDarAja, (4) paiSThapura, mahendragirI auTUrakA rAjA svAmIdatta, (5) airaMga pallakakA damana, (6) kAMcIkA rAjA viSNu, (7) sAyAva muktakA rAjA nIlarAja, (8) veMgIkA hastivarmana, (9) pAlakakA ugrasena (10) daivarASTrakA kuvera, (11) kausthalapurakA dhanaMjaya /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / lAina 21 kahatI hai ki usane AryAvarttake 9 rAjAoMko naSTa kiyA / ve rAjA haiM-rudradeva, matila, nAgadatta, caMdravarmana, gaNapatinAga, nAgasena, acyuta, naMdina, baladarmana / inameM gaNapatinAga gvAliyarakA rAjA thaa| lA0 22-23 kahatI hai ki nIceke rAjA usako kara dete the / samatata, gaMgAkhAr3I, dAyaka (dakSiNa), kAmarUpa (AsAma), naipAla, kAtrika ( kaTaka ), mAlavA, arjunAyana, yauddheya, mAdaka, AmIra, prArjuna, sanakAnikA, kApha, kharaparika / nIceke rAnAoMne apanI kanyAeM dI thIM-zAka, muruNDa, saiMhalaka dvIpoMke kuzAna rAjA deva putra, zAhava zAhAnuzAhIne / yaha lekha kahatA hai ki samudraguptake rAjyameM mathurA, avadha, gorakhapura, alAhAbAda, banArasa, vihAra, tirahuta, baMgAla, rAjapUtAnAkA pUrva bhAga zAmila thaa| isIkA putra candragupta dvi0 thA / mAtA dalatAdevI thii| isIkA dUsarA nAma vikramAditya thaa| isane kSatrapoMse gujarAta aura kAThiyAvAr3a liyA thA / yaha ujjainakA rAjA kahalAtA thA / usake kAThiyAvADI sikkoMpara yaha lekha hai "paramabhAgavata mahArAjAdhirAja zrIcaMdragupta vikramAditya isIne gupta saMvata calAyA / yaha saMvata san 470 meM jAtA rahA, taba prAcIna mAlavAkA saMvata vikrama (san I0 se 57 varSa pUrva) phira calane lgaa| ____ isakA potA skaMdhagupta thA, jisane saurASTradezakA adhipati parNadattako cunA thaa| isakA putra cakrapAlita thaa| parNadattake sama
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 187 yameM mudarzanajhIla phira ThIka kIgaI thI (san 457) / yaha jhIla giranAra parvatake pazcima bhavanAthakI ghATIke pAsa hai| ( B. R. A. S. XVIII. ) skaMdhaguptake rAjyakI tArIkheM giranAra lekha para 136-137 haiM / kAhona gorakhapurake khaMbhemeM 141 haiM, inDo-kher3A tAmrapatrameM 146 hai / zikkoMpara 144, 145, 149 hai| . isake pIche guptoMkA prabhAva ghaTa gayA / guptavaMzameM budhagupta san 4 85meM huA / isakA nAma sAgara jileke erAnaka maMdirake khabhemeM hai / isakA rAjya kAliMdI (jamanA) aura narbadAke madhyameM thaa| torAmana-san 497 budhaguptake pIche gvAliyarake sikkoMmeM nAma hai / isakA putra mihirakula thA (Inil Ait. III) bhAnugupta-san 511 yaha, mAlavAke kisI bhAga para rAjya karatA thaa| isake vaMzakA rAjya harSavardhana (607-690 ) ke samaya taka calatA rhaa| harSacaritameM rAjyavarddhanakA zatru mAlavA devagupta kahA gayA hai / pazcima bhAratameM jaba gupta gire taba guptoMkI eka zAkhA rAjA nAragupta bAlAdityake nIce magadhameM uThI thii| ___ puSpamitra jaina vaMza-skaMdha guptakA lekha jo bhiTorIke staMbha hai usameM likhita hai ki isane puSpamitrako vijaya kiyA / yaha puppamitra sana 455 meM thA / yaha vaMza sana 78 se 937 taka calatA rahA / rAjA kaniSkake samayameM yaha vaMza bulandazaharake pAsa basa gayA thA aura apaneko jaina dharmAnuyAyI kahatA thA / ( dekho-Bhitari Ins. corp. Ins. Ind. III.) gupta-skaMdhaguptake pIche usake bhAI puruguptane, phira usake
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / putra narasiMhagupta, phira usake putra kumAragupta dvi0 ne rAjya kiyA / yazodharmana - sana 133 - 34 mAlavAkA / isane mihirakulako harA diyA thA tau bhI gvAliyarakA rAjA mihirakula rahA thA (yUnAnI vyApArI kosamasa iMDIkova bustene sana 120 meM uttara bhArata meM isakA rAjya mAlUma kiyA thA ) yazodharmanakA rAjyasthAna maMdasora thA / (dekho - Fleet corps Ins. Ind. III). isane brahmaputra maheMdragiri taka va himAlayAse dakSiNasamudra taka vijaya kiyA thA / chaThI zatAbdI meM ujjainameM eka prasiddha vaMza rAjya karatA thA / yazodharman svayaM mahAna vikramAditya thA / vallabhI vaMza - (san 109 - 766 ) - gujarAtameM guptoMke pIche vallabhI vaMzane rAjya kiyA / inakA rAjyasthAna valeha yA vallabhI thA jo bhAvanagara se pazcima 20 mIla hai aura zatruMjaya parvatase uttara 25 mIla hai / zve0 zrI jinaprabhasUrikRta zatruMjayakalpa meM jo terahavIM zatAbdI meM likhA gayA thA isakA nAma vallabhI AyA hai va prAMtakA nAma valAhaka hai / (saM0 noTa - yahIM 900 vIra samvatameM zve 0 AcArya devarddhigaNa zvetAMbarI logoM meM pAe jAnevAle AcArAMga Adi aMgoM kI racanA kI thI isalie vartamAna pAe jAnevAle zvetAmbarI aMga prAcIna likhita mUla aMga nahIM haiM / ) cIna yAtrI huInasAMga san 640 meM likhatA hai ki isa samaya yaha eka nagara bar3A dhanavAna va jana saMkhyAse pUrNa thA / karor3apati sau se Upara the (Over hundred merchant sowned 100 lacs ) / 6000 sAdhuoM ke bahuta se saMghAzrama the / rAjA yahAMkA kSatrI thA jo mAlavAke zilAdityakA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 186 bhatIjA tathA kAnyakubjake rAjA zilAdityake lar3akekA jamAI thaa| nAma usakA dhruvapada thA / yaha bauddha dharmako mAnatA thA / isane bauddhoMke liye arhatapracAra nAmakA maTha banavAdiyA thaa| jahAM bodhisattva sAdhu guNamati aura sthiramati rahate the| inhoMne zAstra banAe the| vallabhIke tAmrapatra pAe gae haiM / yahAM maMdira va makAna IToM aura lakar3Ike hote the, parantu eka hI maMdirakA yahAM patA calA hai jo gopInAthapara hai / (Burges Kathiawar and Kutch 1897). eka aisA lakar3I va IMToMkA maMdira zatrujaya parvata va eka somanAthapara thA aisA patA lagA hai / kahate haiM ki anahilavAr3Ake rAjA kumArapAla solaMkI (sana 1143-1174) kA maMtrI zatrujjaya parvatapara zrI AdinAthajIke jaina maMdirameM pUjanako AyA thA taba taka cUhene dIvekI battIse maMdirameM agni lagA dI aura lakar3IkA maMdira bhasma hogayA / taba maMtrIne pASANake maMdira banAnekA irAdA kiyA / ( kumArapAla caritra ) somanAthameM bhadrakAlIkA maMdira pahale lakar3IkA thA phira usako bhImadeva (1022-1072 ) ne pASANakA banAyA, aisA lekhase pragaTa hai| vallabhI vaMzake jo tAmrapatra haiM unameM vRSabhakA cinha hai tathA bhaTTAraka zabda AtA hai| ye saba saMskRtameM haiM / vallabhI saMvata san I0 319 meM zurU huA hai / vallabhI rAjAoMke prabaMdhameM isa bhAMti nAma prasiddha the| (1) Ayuktika yA viniyuktika-mukhya adhikArI /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka (2) drAMgika - nagarakA adhikArI (3) mahattari - grAmapati (4) cATabhaTa - pulisa sipAhI (5) dhruva - grAmakA hisAba rakhanevAlA vaMzaja adhikArI talATI yA kulakaraNI samAna (6) adhikaraNika - mukhya jaja (7) DaMDapAsika - mukhya pulisa Aphisara / (8) cauroDarNika - cora pakar3anevAlA / (9) rAjasthAnIya - videzI rAjamaMtrI / (10) amAtya - maMtrI / (11) anutpannAdAna samudUgrAhaka - pichalA kara vasUla karanevAlA (12) zaulkika - cuMgI Aphisara Custom Officer (13) bhogika yA bhogoddharNika -AmadanI yA kara vasUla karanevAlA (14) vartmapAla - mArga nirIkSaka savAra / (15) pratisaraka - kSetra aura grAmoMke nirIkSaka / (16) viSayapati - prAMtakA Aphisara | (17) rASTrapati - jilekA Aphisara / (18) grAmakUTa - grAmakA mukhiyA / viSayake nIce AhAra (jilA) phira pathaka ( usakA bhAga) phira sthalI (usakA bhI bhAga ) aise bhAga the / rAjyadharma adhikatara zaiva thA / kevala dhruvasena (526 I0) paramabhAgavata vaiSNava thA / isakA bhAI aura rAjyAdhikArI dharapatta - paramAdityabhakta tathA gRhasena buddhake upAsaka the / saba vallabhI rAjA paramamahezvara kahalAte the /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtako itihAsa / [ 11 ye loga mAlavAse Aye aura apanA saMvata mAlavAke samAna kArtika ginate the / guptaloga caitrase ginate the / vallabhIrAjAg2aNa | (1) senApati bhaTTAraka san 109 - 120 / isane miharavaMzake mAdrika (470-909) ko haTAyA thA jinakA rAjya kAThiyAvADameM thA / aba bhI mihara loga kAThiyAvADake dakSiNa vardA pahAr3I meM pAe jAte haiM / porabaMdara ke jeThora sardAra mihara rAjA kahalAte haiM / san 470 meM guptoM aura miharoMse yuddha huA thA taba gupta hAra gae the / mihira aura guptoMke paMjAba vijaI mihira kula (112540) meM kucha sambandha thA / kAThiyAvAr3a ke uttara pUrva mihara loga 13vIM zadI taka rAjya karate rahe ( rAzamAlA) | senApati bhaTTArakake cAra putra the / dharasena, droNasiMha, dhruvasena aura dharapattA 120 se 26 takakA patA nahIM / (2) dhruvasena prathama (526 - 239) 4 varSakA patA nahIM / (3) grahasena ( 539 - 969 ) yaha bar3A rAjA thA / maMtrI skandhabhaTa thA / (4) dharasena dvi0 (169 - 189) grahasenakA putra / (5) zilAditya naM 0 1 (190 - 609) putra dhara 0 / isako dharmAditya bhI kahate the | maMtrI - caMdrabhaTTI the / (6) kharagraha - (610 - 615) bhAI zilA 0 (7) dharasena tR0 (625 - 620) putra 0 kha 0 (8) dhruvasena dvi0 yA bAlAditya (620 - 640 ) bhrAtA dharasena (9) dharasena ca 0 (640 - 649) putra dhruva 0 yaha bahuta balavAna
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / thaa| 649kA tAmrapatra kahatA hai ki yaha paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja paramezvara cakravartI the| bhaTTIkAvya ballabhImeM isIke rAjyameM likhA gayA thaa| jaisA vAkya hai "kAvyamidam racitam mayA valbhyAm zrI dharasena narendra pAlitAyAm " | (10) dhruvasena tR0 (650-656) dharasena ca0 ke dAdAke lar3ake derAbhaTakA putra / (11) kharagraha (656-665 ) bhrAtA dhruva / (12) zilAditya tR0 (666-675) kharagrahake bar3e bhAI zilAditya dvi0kA putr)| (noTa-zi0 dvi0kA nAma Upara nahIM hai) (13) zilAditya ca0 (675-691) putra zi0 tR0 (14) zilAditya paM0 (691-722) putra zi0 ca0 (25) zilAditya cha0 (722-760) , zi0 paM0 (16) zilAditya saptama dhuvapada (760-666)putra zi0 cha / araba lekhakoMne balahAroMko, cAlukyoM (500-753)ko va rASTrakUToM (793-972)-ko jo pUrva dakSiNameM mAlakheDameM rAjya karate the-svIkAra kiyA hai| prophesara bhaMDArakara (Deccan history 565 ) kahate haiM ki pUrvake kaI cAlukya va rASTrakUTa rAnA vallabha kahalAte the aura vallAroMke sambandhameM likhA hai ki ve karNATakameM rAjya karate the, unakI kanar3I rAjyadhAnI mAnakira yA mAnakheDapara thI jo samudra taTase 640 mIla hai / jainiyoMke lekha batAte haiM ki mevAr3ake gohila yA sezodiyA loga kAThiyAvAr3akI vAla yA vallabhIse Ae the tathA anahilavAr3AmeM (san 746) unhoMne apane gujarAta rAjyakA mukhya
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 163 sthAna banAyA / tathA inahI gohila logoMne mevAr3a meM vallInagara vasAyA jahAM ye san 968 taka rAjya karate rahe, jinakI upAdhi sesodiyA sardAra vallabhI zilAditya rahI / sesodiyA loga apanA nAma gohelATa honese apanI utpatti guphAmeM utpanna guhase batAte haiM / zAyada yaha guhasena (555 - 557 ) se utpanna hoM / arabaloga kahate haiM ki vallabhIkI eka zAkhA baleha meM usa samaya taka rAjya karatI rahI jabataka san 950 meM mUlarAja solaMkIne usako jIta na liyA / vAlA logoMkA purAnA rAjyasthAna jUnAgar3ha se dakSiNa pazcima 9 mIla baMthalI thA / sesodiyA yA gohilA loga kahate haiM ki bAloMkA saMsthApaka kanakasena san 150 meM uttara bhAratase AyA aura gholakA tathA dhAMkameM vaza gayA / cAlukyavaMza (634 - 740 ) - cAlukyoMne dakSiNase Akara gujarAtako vijaya kiyA thA / pahale inhoMne purI arthAt rAjUpurI, yA jaMjIrA yA elIphainTAke koMkaNa mauryoko jItA thA / pAMcavIM sadImeM prasiddha bAr3a rAjA suketuvarmanake rAjyase pramANita hai ki yaha mauryavaMza koMkaNameM rAjya kara rahA thA / pIche kIrtiafra adhikAra meM cAlukyoMne inako harAyA thA / unakI aMtima vijaya pulakezI dvi0 (san 610 - 640 ) ke adhikArI caMDa ssc kI thI aura unakI rAjyadhAnI purI le lI thI / ( Ind. Ant. VIII 243-4 ). phira yehI cAlukya uttarakI tarapha bar3hate gae / dakSiNa bIjApurake roholIke zilAlekhase pragaTa hai ki san 13
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / I0 0 634 taka lAr3a, mAlavA, aura gurjarake rAjA pulakezI dvi0 ke AdhIna ho gae the / dakSiNa gujarAtameM cAlukya rAjyakI barAbara sthiti pulakezI dvi0 ke putra dhArAzraya jayasiMha varmanane jo vikramAditya satyAzraya ( 670-680 ) kA choTA bhAI thA - kI thI / nausArImeM jayasiMha varmanake putra zilAdityake dAnakA lekha milA hai jisameM likhA hai ki jayasiMha varmanane apane bhAIse rAjya pAyA / (1) jayasiMha varmana parama bhaTTAraka ( 666 - 693 ) --yaha svataMtra rAjA thA / isake pAMca putra nausArImeM rAjya karate the / isake eka putra zrAzrayane eka dAna kiyA thA jisakA lekha ratameM milA hai| isase pragaTa hai ki 691 meM jayasiMha apane putra yuvarAja ke sAtha rAjyakara rahA thA / (2) maMgalarAja - putra jayasiMhakA (698-731) (3) pulakezI janAzraya- maMgalarAjakA choTA bhAI balasara meM vinayaditya maMgalarAja ( 731 - 738) va nausArI meM pulakezI janAzraya (san 738) ke lekha mile haiM / pulakezI janAzrayake samayameM araba khalIphA hAsamane hamalA kara kaSTa diyA thA / isa vaMzakA nAza rASTrakUTavaMzakI gujarAta zAkhAne kiyA jo san 757-58meM gujarAta meM rAjya kara rahI thI / jayasiMhake putra buddhavarmana kaira meM va tIsare putra nAgravarddhanane pazcima nAzika meM rAjya kiyA /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| gurjaravaMza-(580-808) vallabhI aura cAlukya vaMzakA jaba mahattva munarAtameM thA taba eka choTA gurjara rAjya bharucake pAsa rAjya karatA thaa| saMskRtake 9 tAmapana mile haiM Ind. Ant. v. VII. XIII. XVII ). inakI rAjyadhAnI nAndIpurI yAnAMdoda thI jo rAjapIpalA rAjya meM hai| bharucase pUrva 35 miil| inakI upAdhi " samadhigata paMcamahAzabda " thI arthAt jinhoMne pAMca pada prApta kiye the| inakA raajyvNsh| (1) dahA prathama-(san 580-605) (2) jayabhaTTa prathama-(605-620) (3) dahA dvi0 -(620 -650) (4) jayabhaTTa dvi0-(650-675) (1) daddA 40-(675-700) (6) jayabhaTTa tR0-(704-734) kheDAke dAna pAtroMmeM daddA prathamake putra jayabhaTTa prathamako vijayI aura dharmAtmA rAjA likhA hai tathA usakI upAdhimeM vItarAga zabda hai / usake putra daddA dvi0 kI upAdhi prazAMtarAga thI isane do dAna kiye the / (Ind. Ant. XIII). ina dAnoMmeM hai ki jaMbUsara aura bharucake kucha brAhmaNoMko akrUrezvara (aMkalezvara) tAlukAmeM sirozapadaka (yA sisodrA) grAma dAna kiyA gayA thA / 704-5ke dAnapatra ( Ind. Ant VIII ) meM daddAke sambandhameM likhA hai ki usane vallabhIke rAjAkI rakSA kI thI jisako prasiddha harSadevane harA diyA thaa| yaha vahI harSa hai jo kanno
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / jameM 607-8 meM rAjya karatA thA / pulakezI dvi0ne san 634 meM narmadApara harSako vijaya kiyA thaa| daddA tR0ko bAhusahAya kahate the / jayabhaTTa tR0 ko mahAsAmaMtAdhipati kahate the / isake samayameM araba logoMne hamalA kiyA thA jisako nausArIpara yuddha karake pulakezI janAzrayane parAsta kiyA thA / 734 ke pIche inakA patA nahIM calatA hai| ___ (saM0 noTa) isa vaMzake rAjAoMkI vItarAga AdikI upAdhise anumAna hotA hai ki zAyada isa vaMzake rAjA jainI hoN| rASTrakUTavaMza-gujarAtameM ye loga dakSiNase san 743meM aae| ye apaneko caMdravaMzI yA yaduvaMzI kahate haiN| inakA mukhyasthAna mAnyakheDa (malakheDa) hai jo zolApurase dakSiNa pUrva 60 mIla hai / inakA sabase prAcIna zilAlekha san 450kA milA hai, jisa samaya rAjA abhimanyu rAjya karate haiM usameM cAra rAjA diye hue haiN| mAnAnkera devarAja bhaviSya abhimanyu
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa vaMzakA dakSa san 630 se isa bhAti hai (1) daMtivarmana san 630 (2) indra prathama san 655 (3) govinda prathama san 680 (4) kakkA prathama san 705 gujarAtakA itihaas| * (5) indra dvi0 730 dhruva (7) kRSNa 765 (6) daMtidurga yA daMti varmana 753 govinda (8) govinda dvi0 780 (9) dhruva, dhArAvarSa, nirupama, ghora 795 kakkA dvi0747 (10) govinda tR0, prabhUtavarSa, vallabhanareMdra, jagattuMga, pRthvIvallabha 803 (1)indra-gujarAta zAkhAsthApaka [ 167
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 198] (3) govinda-prabhUtavarSa 827 (10) govinda tR. (11) amoghavarSa, sArvadurlabha, zrI vallabha, lambIvallabha (2) karka 812 va vallabhaskaMdha zAkA 773-799 san 814-877 daMtivarmana (7) akAla varSa-kRSNa 888 (4) dhruva, dhArAvarSa, nirupama 835 (5) akAla varSa-zubhatuMga 867 muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| (12) akAlavarSa kRSNa, kannara (6) dhruva dvi0 871 jagatuMga ( rAjya na kiyA ) (13) indra tR0 pRthvIvallabha, rattakaMdarpa, kIrtinArAyaNa nityaMvarSa, san 914
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) indra tR0 (14) amoghavarSa zA0 840 san 918 (15) goviMdarAja-sAhasAMka suvarNavarSa (16) vadiga (17) kRSNa 945-966 (18) koTiga (19) nirupama gujarAtakA itihaas| (20) kakkala yA karkarAja san 972 // 34 ]
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| noTa-prasiddha nAgavarmanakI kanyA goviMdako vyAhI thI jisakA putra kakkA dvi0 san 747meM thaa| kakA prathamakA potA daMtidurgA eka balavAna rAjA thaa| usane mAhI aura narmadAke madhyake gujarAtako vijaya kiyA thA va lATa tathA mAlavAkA bhI adhikArI thA / ___ dakSiNako lauTate hue daMtidurgAke pIche 10veM rAjA goviMda tR0 ne gujarAtadeza apane choTe bhAI indrako sauMpa diyA / jabase gujarAtakI zAkhA prAraMbha huI / indrako lATezvara bhI kahate the isane 808 se 812 taka phira karka pra0 ne 812 se 821 taka rAjya kiyA thA / isako suvarNavarSa tathA pAtAlamalla bhI kahate the| karkakA sUratakA dAnapatra san 82 1 kA milA hai, jisase pragaTa hai ki karkane vaMkika nadI (balasarake pAsa vAMkI) ke taTapara apane rAjyasthAnase nausArIke eka jaina maMdirako nAgasArikake pAsa ambApAtaka grAma bheTa kiyaa| isa dAnapatrakA lekhaka yuddha aura zAMtikA maMtrI nArAyaNa hai jo durgAbhaTTakA putra hai / tAptI nadIke dakSiNa yaha pahalA hI bhUmidAna hai jo gujarAta rASTrakUTa rAjAne kiyA thaa| isase yaha patA calatA hai ki rAjA amoghavarSane karkake rAjyameM uttara koMkaNakA bhAga de diyA thA jo aba tAptIke dakSiNa gujarAta kahalAtA hai / zAkA 832 va san 91 0ke tAmrapatrase pragaTa hai ki vallabha arthAt amoghavarSa yA prasiddha mahAskaMdhane eka senA bhejakara kaMthika (bambaI aura khaMbhAtakA taTa) ko ghera liyaa| isa yuddhameM dhruva jakhamI hokara mara gayA / kanherI guphAkA lekha bhI
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa | [ 201 kahatA hai ki amoghavarSa zAkA 799 va san 877 meM jIvita thA / dhruvake pIche usake putra akAlavarSane rAjya kiyA / jisakA nAma zubhatuMga bhI thA phira usake putra dhruvaddhi 0 ne phira daMtirvamanake putra akAlavarSa, kRSNane rAjya kiyA / isI samaya mAnyakheDameM rASTrakUTa amoghavarSa rAjya kara rahe the jinhoMne 63 varSa rAjya kiyA / aba gujarAta rASTrakUTa vaMza samApta huA, paraMtu mAnyakheDake mukhya vaMza rASTrakUTane phira san 914 meM dakSiNa gujarAtameM Adhipatya mAyA / jaisA nausArIke do tAmrapatroMse pragaTa hai / jisameM yaha kathana hai ki kRSNa akAlavarSa ke pote va jagatuMgake putra rAjA nityamarSa indrane lAr3a dezameM nausArIke pAsa kucha grAma dAna kiye / (B. R. A S. XVIII 253.; mAnyakher3ake amoghavarSa ke pIche akAlavarSane 888 se 914 taka rAjya kiyA / mAlUma hotA hai ki isa dakSiNI kRSNane gujarAtako leliyA thA, kyoMki isa samayase dakSiNa gujarAtako jo lar3ake nAmase kahalAtA thA dakSiNa rASTrakUTameM sadAke liye zAmila kara liyA gayA / zAkA 832 kA kapar3avaMjakA eka dAnapatra milA hai (Ep. Ind I 52 ) jisameM lekha hai ki mahA sAmaMta kRSNa akAlavarSa pracaMDake senApati caMdraguptake adhikArameM prAMtike pAsa harSapura yA harsola para kher3A jilemeM 750 grAma the / san 972 meM gujarAta pazcimI cAlukya rAjA tailappAke adhikArameM calA gayA jisane vArappA yA dvArappA ko sauMpa diyA thA / isakA yuddha solaMkI mUlarAja anahilavAr3A (961 - 997) ke sAtha huA thA /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smaark| anahilavAr3A rAjya-720 se 1300 taka | isakA varNana nIce likhe granthoMke AdhArapara isa gaz2aTiyarameM likhA hai / hemacaMdra kRta dvAzrayakAvya, merutuMga kRta prabandhaciMtAmaNi aura vicArazreNI, jinaprabhasUrikRta tIrthakalpa, jinamaMDanopAdhyAyakRta kumArapAla caritra, kRSNarSikata kumArapAla caritra, kRSNabhaTTakRta ratnamAlA, somezvarakRta kIrtikaumudI, arisaMhakRta sukRtasaMkIrtana, rAjezvarakRta caturvizati prabandha, vastupAla caritra / cAvar3avaMza-san 720 se 961 taka / anahilavAr3AkI sthApanAke pahale cAvar3a sardAra paMcAsera grAmameM rAjya karate the, jo gujarAta aura kacchake madhya vadhiyArameM eka grAma hai / san 696meM jayazekhara cAvar3ako kalyANakaTakake cAlukya rAjA bhuvar3ane mAra DAlA / usakI strI rUpasuMdarI garbhasthA thii| usIkA putra vanarAja thA jisane anahilavAr3Ako sthApita kiyA / paMcAserako araba logoMne 720meM naSTa kiyA / prabandha ciMtAmaNimeM likhA hai ki garbhasthA rUpasuMdarI banameM rahatI thii| vahAM usane eka putrako janma diyA taba eka jaina yati ( noTa-zve0 mAlUma hote haiM / ) zIlaguNamUrine usakI mAtAse putra lekara eka AryikA vIramatIko pAlaneke liye diyA / sAdhune usakA nAma vanarAja rakkhA / isake mAmA murapAlane ise bar3A kiyA / isane anahilavAr3A basAyA / san 746 se 780 taka rAjya kiyA / isakI Ayu 109 varSakI thii| isa vanarAjane anahilavAr3AmeM paMcAsara pArzvanAthakA jaina maMdira banavAyA jisameM mUrti paMcAsarase lAkara virAjamAna kI / isI mUrtike sAmane vanarAjane namana karate hue apanI mUrti
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtako itihaas| [203 sthApita kI jo aba siddhapurameM hai| isakA citra rAnamAlAmeM diyA huA hai| isa maMdirakA varNana solaMkI aura bAghelake samayameM bhI milatA hai| cAvar3a rAjA hue / (1) vanarAja 780 taka 26 varSakA patA nahIM phira bhAI (2) yogarAja 806 se 841, phira isakA putra (3) kSemarAja 841 se 880, phira isakA putra (4) cAmuMDa 880 se 908, phira isakA putra (5) ghaghar3a 908 se 937 (6) nAma apragaTa 937 se 961 taka / cAlukya yA solaMkI-(964 se 1242 taka ) cAvaDoMke pIche solaMkiyoMne rAjya kiyA / ye loga jainadharma pAlate the isIse jaina lekhakoMne inakA varNana acchI taraha likhA hai / solaMkiyoMke sambandhameM sabase prathama lekhaka zrI hemacandra AcArya (zve0 san 1089-1173) hai / inhoMne apane dvAzraya kAvyameM siddharAja (1143) taka varNana diyA hai / isa kAvyako hemacandrane san 1960 meM zurU kiyA thA, parantu isakI samApti abhaya tilakagaNi (zve0 sAdhu) ne 1255meM kI thI Ind Aut: IV. 710 VI 130 ). aMtima adhyAyameM kevala rAjA kumArapAlakA varNana hai| aMtima cAvar3A rAjA bhUbhata huA thaa| usake pIche cAvar3A rAjAkI kanyAke putra mUlarAjane rAjya kiyA / (1) mUlarAja (961-996) bhUbhatakI bahanakA tathA mahArAjAdhirAja rAjI cAlukyakA putra thA / - bahuta jaina lekhakoMne anahilavADAkA itihAsa mUlarAjase prAraMbha kiyA hai / yaha solaMkI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / vaMzakA gaurava thA / isane apanA rAjya kAThiyAvADa aura kaccha para bar3hAyA thA / dakSiNa gujarAta yA lAr3ake rAjA bArappAse tathA ajamera rAjA vigraharAja se yuddha kiyA thaa| ajamera ke rAjAoM ko sapAdalakSa kahate the / ajamerakA nAma mehara logoMse paDA hai jinhoMne 1 5vIM va 6ThI zatAbdI ke madhyameM vahAM rAjya kiyA thA / hammIrakAvyameM prathama ajamerakA rAjA cauhAna vAsudeva san 780 meM thA / isase cauthA rAjA ajayapAla ( 1174 - 1177 ) ba 10 vAM vigraha rAja thA / mUlarAjane anahilavADA meM eka jainamaMdira banavAyA jisako mUlavastikA kahate haiM / isane kucha zivamaMdira bhI banavAe the / mUlarAjane apanA bahutasA samaya siddhapurake pavitra maMdira meM vitAyA thA jo anahilavAr3Ase uttarapUrva 15 mIla hai / (2) cAmur3a - mUlarAjakA putra ( san 997 - 1010) dUsarA rAjA huA / yaha yAtrA karane banArasakI tarapha gayA thA / mArga meM mAlavAke rAjA muMjane yuddha kiyA (san 1011) aura isakA chatra le liyA taba yaha chatrarahita sAdhAraNa tyAgI ke rUpameM yAtrAko gayA / muMjake pIche mAlavAmeM rAjA bhojane (san 1014) taka rAjya kiyA / (3) durlabha - (1010-1022) cAmuMDakA putra isako jagata jhapaka bhI kahate the / isane durlabha sarovara banavAyA thA / (4) bhIma prathama - (san 1022 - 1064 ) yaha durlabhakA bhatIjA thA / yaha bahuta balavAna thA / bhImane siMdha aura cedI yA bundelakhaNDake rAjApara hamalA kiyA / usI samaya mAlavAke rAjA bhojake senApati kulacandra ne anahilavAr3Apara hamalA kiyA aura
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [ 205 jaya prApta kI ( dekho bhilasAke pAsa udayapurake maMdira meM eka lekha rAjA bhojake pIche udayAditya rAjAkA ), parantu bhIma rAjya karatA rahA / 1024 meM mahamUda gajanIne somanAtha mahAdeva maMdirapara hamalA kiyaa| yaha maMdira vallabhI logoMne banavAyA thA (san 480) isameM mUlarAjane bhI dhana diyA thaa| isa maMdirake lakaDIke 96 khaMbhe the / mahamUdane 50000 hindU mAre va 20 lAkha dInAra dravya lUTA / mahamUdake jAneke pIche bhImane phirase somanAthake maMdira ko pASANakA banavA diyA / kucha varSa pIche AbUke sardAra paramAra dhandhukAse bhImakI anabana ho gaI taba usane apane senApati vimalako use vaza karaneko bhejA / dhandhukA vazameM ho gayA, isane AbUkI citrakUTa pahAr3I vimalako de dI, jahAM vimalazAhane prasiddha jainamaMdira bana - vAyA jisako vimalavasahI kahate haiM / (5) karNa - (1064 - 1094) yaha bhImakA putra thA isa rAjAke tIna maMtrI the / muMjAla, sAMtu aura udaya / udaya mAravADake zrImAlI baniye the / sAMtune sAMtuvasahI nAmakA jainamaMdira banavAyA thA ! udayane karNadvArA sthApita karuNAvatI ( vartamAna amadAvAda) meM udayavarAha nAmakA jainamaMdira banavAkara usameM 72 mUrtiyeM tIrthaMkaroMkI sthApita kI thIM / udayake pAMca putra the - AhaDa, cAhaDa, bAhaDa, aMbaDa aura solA / pahale cArane kumArapAla rAjAkI sevA kI / sollA vyApArI ho gayA thA / (6) siddharAja jayasiMha - karNakA putra / (1094 - 1143) muMjAla aura sAMtu maMtrI isake bhI rahe /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / isake eka dUsare maMtrIne siddhapurameM prasiddha jaina maMdira mahArAja bhuvana banavAyA usI samaya siddharAjane rudramAlAkA maMdira siddhapurameM banavAyA / isako sadhAro jaisiMha kahate the / yaha bar3A balavAna, dhArmika va dAnI thA, somanAtha mahAdevakA bhI bhakta thA / yaha maMtra zAstra jAnatA thA isaliye isako siddha cakravartI kahate the / isane varddhamAnapura (vadhavAna) Akara saurASTra rAjA nodhanako vijaya kiyA tathA soraThadeza lekara sajjanako adhikArI niyata kiyA ( dekho giranAra lekha samvata 1176 ) / sajjanane zrI giranArameM neminAthajIkA jaina maMdira banavAyA (lekha san 1120) / siddharAja jainadharmakA bhI bhakta thaa| yaha brAhmaNoMke bhayase bheSa badalakara zrI se@jayakI yAtrAko bhI gayA thA, vahAM zrI AdinAthanIkI bheTa 12 grAma kiye the / siddharAjane siMha saMvata calAyA thA jo san 1113se prabhAsa aura dakSiNa kAThiyAvAr3ake lekhoMmeM hai / usa samaya mAlavAkA rAjA navavarmana paramAra thA (1104-1133) aura usakA putra yuvarAja yazorvamana (1143) thaa| siddharAja 12 varSa taka mAlavAke rAjAse ldd'aa| aMtima vinaya san 1134 meM siddharAjane pAI tabase isakA nAma avantinAtha prasiddha huaa| (Ind. Ant. VI 134) dUsarA yuddha mahobAke caMdelarAjA madanarmanase huA, usameM siddharAjane bheTa pAkara sandhi karalI / jainalekhaka isako jainadharmI likhate haiM, paraMtu isakI bhakti mahAdevameM bhI thii| isane siddhapurameM rudramahAlaya banavAyA tathA pATanameM sahazraliMga nAmakI jhIla banavAI thii| isI siddharAjake samayameM zve0 jainAcArya hemacaMdra prasiddha hue the /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihAsa / [207 yaha bar3e vidvAn the / rAjA inakA bahuta sanmAna karatA thaa| inakI bahuta prasiddhi rAjA kumArapAlake samayameM huI thii| isa samaya dhArake rAjA bhojakI vidvanmAnyatA bahuta prasiddha thii| usakI sabhAmeM paMDitagaNa baiThate the| rAjA bhojakA eka saMskRta vidyAlaya dhArameM thA, jisake khabhe dhArakI masajidameM haiN| inameM saMskRta prAkRta vyAkaraNake 4 : 0 0 sUtra khude hue haiN| isI kAraNa aura rAjAoMne bhI vidyAkI mAnyatA kI thI gujarAta, sAMbhara va anya prAMtoMke rAjA bhI vidvAnoMkI kadara karate the / ajamerameM jo ar3hAI dinakA jhopar3A hai vaha bhI saMskRta vidyAlaya thA-usake pASANoMpara pUrNa nATaka aMkita milA hai| siddharAjake eka kavi zrIpAlane sahazraliMga jhIlapara eka prazasti likhI hai / isI samaya hemacaMdrAcAryane siddhahema vyAkaraNa aura dvAzraya kAvya likhA / digambara zvetAmbara bAda sabhA-rAjA siddharAjane eka bAda sabhA bulAI thI / karaNATakake eka digambara jainAcArya kumAdacaMdra karaNAvatI yA ahamadAvAdameM Ae the / taba zvetAmbara jaina AcArya devasUri ariSTanemike jaina maMdirameM rahate the| donoMkI vArtAlApa huI phira digambara jaina sAdhu anahilavAipATana nagnAvasthAmeM aae| siddharAjane unakA bahuta sanmAna kiyA kyoMki ve usakI mAtAke dezase padhAre the / siddharAjane hemacaMdrase kahA ki Apa vAda kreN| hemacaMdrane kahA ki devasUriko vAdake liye bulAnA cAhiye / devasUri aura kumudacaMdrakA vAda sabhAmeM huaa| digaMbaroMkI taraphase kahA gayA thA ki strI nirvANa nahIM pAsaktI tathA vastra sahita jaina nirvANa nahIM paasktaa| ye donoM bAteM rAjAke zve0
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / jaina maMtriyoMko mAnya na thIM isa liye vAda hote hote brAhmaNoMkI sabhAoMke samAna huchar3a maca gayA taba siddharAjane zAMti karAI / zve 0 lekhaka kahate haiM ki devasUrine vijaya prApta kI / devasUrI hemacaMdrakA guru thA / siddharAjake koI putra na thA / bhImadeva prathamakA par3apotA tribhuvanapAla siddharAjake nIce dahilathI meM adhikArI thA / usakI strI kAzmIradevI thI jisase tIna putra mahIpAla, kIrtipAla aura kumArapAla aura do kanyAeM premaladevI aura devaladevI hue / jyotiSazAstra se jAnakara ki kumArapAla rAjA hogA siddharAja usase asaMtuSTa ho gyaa| taba kumArapAla bhAga gyaa| eka mitra ke sAtha kumArapAla khaMbhAta gayA vahAM hemacaMdrAcArya se milAhemane kahA ki tU avazya rAjA hogA / kumArapAlane AcAryakI zikSA ke anusAra calanA svIkAra kiyA / yahAMse kumArapAla vaTapadrapura (bar3audhA) AyA aura eka baniyese milA jisakA nAma kataka thA, kahate haiM isane bhune hue cane khilAkara kumArapAlakA sanmAna kiyA / yahAM se vaha bhRgukaccha yA bharoMca gayA phira ujjaina jAkara apane kuTumbase milA, vahAMse vaha kolhApura bhAga gayA / vahAMse kAMcI yA kaMjIvaram gyaa| vahAMse kAlambapATana gayA | vahAM ke rAjA pratApasiMhane use bar3e bhAI ke samAna rakkhA aura usake sanmAna meM eka maMdira banavAyA / nAma rakkhA " zivAnaMda kumAlapAlezvara " tathA sikkemeM kumArapAlakA nAma khudavAyA / yahAMse vaha citrakUTa ( cittaura) AyA phira ujjaina aayaa| yahAMse vaha apanA kuTumba lekara siddhapura Akara anahilavAr3A AyA va apane sAle kRSNadevase milA /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtako itihaas| [206 usI samaya siddharAjakA maraNa san 1143meM ho gayA taba maMtriyoMne kumArapAlako rAjA usakI 50 varSakI umrameM banA diyaa| __(7) kumArapAla (pan 1143-1174) isakI paTarAnI bhRpAladevI thii| kumArapAlane udayanako maMtrI, udayanake putra bAhar3ako mahAmAtya va jisa baniyene cane diye the usa katakako baDaudhA grAmakA rAjya diyA / jo mitra kumArapAla ke sAtha gayA thA usa bosarIko lATa maMDalakA rAjya diyA / sAMbharake rAjA AnAkase yuddha huaa| kumArapAlane vinaya paaii| usane mAlavAke rAjA vallAlako bhI harA diyA / koMkaNake rAnA mallikArjuna para bhI ipane vinaya paaii| aMbaDa senApatike isa kAryase prasanna ho kumArapAlane use rAjapitAmahakA pada diyA / maugapTrake rAjA sumIrase bhI yuddha huA / udayana maMtrIne yuTakara vijaya pAI / udayana pAlItAnAmeM yAtrAko AyA / jaba vaha darzana kahA thA eka cUhene dIpakalI battIse lakar3Ike maMdira meM agni lagAdI taba usane irAdA karaliyA ki isako pApANakA banA deNge| eka gunagatake yuddha meM jaina maMtrI udayana ghAyala ho gayA aura vaha sana 1942meM mraa| taba vaha apane putroMko kaha gayA thA ki seva'jayapara AdIzvara maMdira, bharucameM sakunikA vihAra tathA giranArakI pazcima ora mIr3hiyAM bana raanaa| tadanusAra usake donoM putra vAhar3a aura amdar3ane maMdirAdi kAlA di| jaba suku nikA vihArameM zrI muninupratanAthakI prati : huI taba rAjA kumArapAla apanI sabhAmaMDalI sahita padhAre the / hemanadrAcArya bhI maujUda the| giranArameM sIr3hiyAM bhI kATI gaI thI aisA rana 1166ke lekhase pragaTa hai /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210] mubaIprAntake prAvona jaina smaark| isameM 63 lAkha drammA kharca hue the, (drammA= |-) setunjayapara AdIzvara maMdira san 1156meM banavAyA gayA thA / bAhaDane sejayake pAsa bAhar3apura nAmakA nagara basAyA aura tribhuvanapAla nAmakA jainamaMdira banavAyA ( yaha pAlItAnAke pUrva ) hai / kumArapAlane padmapurakI padmAvatIko vivAhA thA va sAMbhara aura mAlavAke rAjAoMko jItA thA / somanAthake maMdirakA bhI jIrNoDAra kiyA thaa| khaMbhAta yA staMbhatIrthameM sAgalavamahikake jaina maMdirakA bhI jIrNoddhAra karAyA thA jahAM hemacaMdrAcAryane dIkSA dhAraNa kI thii| isane pATanameM karambika vidAra, bhUpAlavihAra nAmake maMdira banavAe tathA hemacaMdrake janmasthAna dhaMdhako jholikAvihAra banavAyA / isake * sivAya kahate haiM ki isane 1444 maMnira bnvaae| isakI sabhAmeM rAmacaMdra aura udayacaMdra dona paMDita rahate the| rAmacandrane prabandhazataka banAyA thA / hemacaMdra cAnviga nAmake mor3a baniyA va pAhinI mAtAkA putra mana / 0 89meM paidA huA thA / siddharAnake rAjyameM isane siddha hebha vyAkaraNa, hemanAmanAlA va anekArtha nAmamAlA race / tathA dvAzrayakoSakA prAraMbha kiyA / hemacandrAcAryakI sammatile kunArapAlane zrI zanimArakI mUrti rAjyamahATa meM sthApita kI thii| yaha mAMsa natha nahIM le rA thaa| isane apane rAjyane zikAra khelane va pazuvadhako manAI kara dI thii| isane zikAriyoM ne zikAra chuTTAkara dUsare kAmoM meM lagA diyA thA isakI senA ke saba pazuoM ko unA huA pAnI diyA jAtA thA / mo vinA purA maranA yA unakI jAyadAda para bhI isane apanA haka
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 211 chor3a diyA thaa| kumArapAlake samayameM hemacaMdrAcAryane nIce likhe graMtha likhe-(1) AdhyAtmopaniSada yA yogazAstra 12000 zloka-12 adhyAyameM, (2) trizaSThi zalAkA puruSacaritra pariziSTa parva 3500 zloka, (3) zrI mahAvIrake pIche sthavira jIvanacaritra, (4) prAkRta zabdAnuzAsana, (5) dvAzraya prAkRtakAvya, (6) chandonuzAsana 6000 zloka, (7) liMgAnuzAsana, (8) prAkRta dezI nAmamAlA, (9) alaMkAra cUr3AmaNi / hemacaMdrAcArya 84 varSakI AyumeM san 1172meM svarga prApta hue| rAjA kumArapAlakA maraNa san 1174meM huA / kumArapAlake koI putra na thaa| usake bAda usake bhAI mahIpAlakA putra ajayapAlane rAjya kiyA / (8) ajayapAla-(1174-- 1177) yaha jainadharmase dveSa rakhatA thA / (9) mUlarAja dvi0-(1 . 77.- 1 179) yaha ajayapAlakA putra thA / (10) bhIna dvi0-179 - 1242) bhImake pIche vAgheloMkA bala pragaTa huA / vAghela vaMza-(5219-13 0 4) vAgheravaMza solaMkI vaMzakI eka zAkhA thI jo kumArapAlakI mAtAkI bahanake putra arNa rAjA yA ANakase pragaTa huii| (1) arNarAja (1170-1200) isane anahilavAr3Ake dakSiNa-pazcima 10 mIla vAghelA grAmakA rAjya pAyA thaa| (2) lavaNaprasAda (1200-1233) isakA putra vIradhavala thA, inake yahAM vastupAla aura tejapAla do prasiddha jaina maMtrI the,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / jinhoMne AbUke prasiddha jaina maMdira va zevrunaya tathA giranArake jaina maMdira banavAye / (3) vIradhavala-(1233-1238) isakA maMtrI tejapAla jaina thA / tejapAla bar3A vIra thA isane godharAke saradAra dhUdhalako kaida kara liyA thaa| vastupAla jaina bhI bar3A vIra thA, isane dihalIke sulatAna muhammada gorI (1191 - 1205) kI senAoMko vinaya kiyaa| tatha usase saMdhi krlii| ___ apanI mAtAkI tathA apanI strI lalitAdevIkI sammatise vastupAlane zrI AbUnIkA zrI neminAthakA maMdira san 123 1 meM, zrI se@jayameM zrI pArzvanAthanIkA tathA giranArameM zrI neminAthajIkA maMdira san 123 2meM bnvaae| vastupAla seva'nayakI yAtrAko jAtA thA / mArgameM prANAnta huA / taba usake bhAI tejapAla va usake putra jayaMtapAlane vastupAlake dehakI dAha pahAr3apara kI aura usakI yAdagArameM svargArohaNa prAsAda banavAyA / (4) vizAladeva (1243-1261)-isake samaya meM vadheloMkA adhikAra gujarAtameM hogayA thA / () arjunadeva (1262-1274)-yaha vizAladevake bhAI pratApamalakA putra thaa| (6) sAraMgadeva (1275-1296) yaha arjunadevakA putra thA / vastupAlake AbUnIke maMdira meM san 1294kA eka zilAlekha hai jo pragaTa karatA hai ki usa samaya anahilavAr3a pATanakA rAnA sAraGgadeva thA tathA kucha dAna jaina maMdiroMko kiyA gayA / (7) karNadeva (1296-1304) isake samayameM gujarAtako
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [ 213 alAuddIna khilajIke bhAI alaphtakhAMne nazaratakhAMke sAtha 1297 meM le liyA / __ alaphtakhAMne bahutase jaina maMdiroMko tor3akara anahilavAr3AmeM masajideM bnvaaii| musalamAnaloga-(1297-1760) ahamada prathamane san 1413 meM vartamAna ahamadAbAda vasAyA va 1419 meM trimbakadAsase cAMpAnera nagara lekara dhvaMza kiyA tathA mahamadazAhane pAvAgar3hako san 1484 meM liyA / noTa-AbU parvatase 50 mIla pazcima bhinamAla-jo aitihAsika zrImAla hai-chaThIse naumI zatAbdI taka gujarAtakI rAjyadhAnI rahA / yahAM cAra jaina maMdira zrI pArzvanAthajIke haiN| yUnAna logoMko pazcima bhAratakA jJAna thA-STaivo (san 63 I0 pUrvase 23 san I0) likhatA hai ki san 14meM porasake pAsase tIna bhAratIya elacI bheTa lekara AgaSTasa bAdazAhake pAsa Ae the-unahIke sAtha bharucase eka jaina zramaNAcArya Ae the-- inhoMne athansanagarameM samAdhimaraNa kiyA thA / araba lekhakoMne gujarAtake sambandhameM likhA hai alavirunI (san 1030) vallabhavaMzake sambandhameM likhatA hai ki anahilavAr3Ake dakSiNa 90 mIla vallabhInagara thA jaina lekhaka likhate haiM ki vallabhIkA patana san 830 meM huaa| ___ san 850se 1250 taka jitane gujarAtake zAsaka hue haiM una sabameM jisa vaMzakA prabhAva araboMpara par3A vaha mAnyakher3a vA balhAravaMza hai (san 630se 972) araboMne rASTrakUToMkI bahuta
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] muMbaIprAntake prAcIna jaina smAraka / prazaMsA likhI hai / ve govinda tR* pRthvImalla (803-814) ko vallabha tathA usake pIche amoghavarSa vallabhaskaMdha (915-944) ko paramavallabha kahate the| eka vyApArI sulaimAna (815) ne mAnyakheDake rAjAko duniyAMke bar3e rAjAoMmeM cauthA naM0 diyA hai| arabalogoMne likhA hai "The Arabs found the Rastra Kutas kind and liberal rulers, there is ample evidence. In their territories property was secure; Theft or robbery was unknown, Commerce was encou. raged or Foreignes were treated with consideration and respect. The Rastrakutas, dominion was Vast, well-peopled, commercial and fertile. The people lived niostly on vegetarian diet, rice, peas, beans etc their daily food, suleman represents the people of Gujrat as steady abestenious, and sober abstaining from wine as well as from vinegar." "ki rASTrakUTa vaMzake rAnA bar3e dayAlu tathA udAra the / isa bAtake bahuta pramANa haiM / inake rAjyameM mAlako jokhama na thI, corI yA lUTakA patA na thA / vyApArakI bar3I uttejanA dI jAtI thii| paradezI logoMke sAtha bar3e vicAra va sanmAnase vyavahAra kiyA jAtA thA / rASTrakUToMkA rAjya bahuta vizAla thA / ghanI vastI thii| lyApArase bharapUra thA va upajAU thA / loga adhikatara zAkAhArapara rahale the| cAvala canA maTara Adi unakA nittyakA bhojana thA / sulemAna likhatA hai ki gujarAtake loga pakke saMyamI the madirA tathA tAr3I kAmameM nahIM lete the| san 1300ke aMtameM razIuddIna varNana karatA hai ki gujararata bahuta aizvaryayukta deza hai-jisameM 80000 grAma haiN| loga lar3e khuza haiM, pRthvI upajAU hai / tathA sabase bar3I bAta jo araba
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtakA itihaas| [215 logoMko pasaMda AI vaha rAjA aura prajAkA unake musalmAnI dharmakI tarapha mAdhyastha bhAva hai / san 916meM AbU jaIda likhatA hai ki hindU logoMmeM paradekA rivAja na thaa| rAjAoMkI rAniyAM bhI svataMtratAse darabArameM AtIM va logoMse milatI thiiN| 11 vIM zadIke aMtameM alahadrIsI likhatA hai ki bhAratavAsI bar3e nyAyazIla haiMapane kArovyavahArameM nItikA bahuta dhyAna rakhate haiN| ___ inakI InAmadArI, saccA vizvAsa va satyatAke kAraNa hI videzI unake dezame bahuta maLyAmeM Ate haiM aura vANijyakI unnati karate haiN|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyukta prAMtakeprAcIna jaina smaark| yaha apUrva smAraka bhI pUjya ba0 zItalaprasAdanIne hI bar3e parizramase purAne sarakArI gaijeTiyaraparase taiyAra kiyA hai| isameM saMyukta prAntaka sabhI jiloMkA varNana hai / pratyeka grAmakA varNana usake nile paragane sahita spaSTa diyA gayA hai / isameMkI bhUmikA 32 pRSThoMmeM kA hIrAlAlanIne mahatvapUrNa aneka prAcIna udAharaNoM sahita likhakara isakI mahatvatA aura bhI bar3hA dI hai| isameM 3 jiloMkA varNana hai aura akArAdi kramase pratyeka grAmakI sUcI bhI dI hai| jisase kisa grAmameM kauna prAcIna sthAna hai yaha turata nikala saktA hai| saMyukta prAntake bhAiyoMko isakI 1-1 prati maMgAkara apane yahAMke prAcIna sthAnoMkI khoja kara apanI prAcInatA prakaTa karanI caahie| __ ilAhAbAdakI sundara chapAI va acchA kAgaja tathA eTha karIba 160 hote hue mUlya sirpha / -) hai / aura bhI saba jagahake chaye saba prakArake maina grantha hamAre yahAM hamezA taiyAra rahate haiM / kamIzana bhI dete haiN| mainejara, digambara jaina pustakAlaya, candAvAr3I-mUrata /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ a ahamadAbAda jilA nagara "" bhajita brahmacArI aMkalezvara amaranAtha anahilavAr3A pATana amajharA pArzvanAtha amarakoTa aMjAra ahamadanagara jilA ajanTA guphAeM ajanerI akaI takaI arasIbIr3I alamelI amoghavarSa aminabhavI aratalU aTalA grAma akSaravAra sUcI / akalaMka deva 4 | anahilavAr3ArAjya araba lekha 99 21 arasanapura 22 asIragar3ha 29 | arhanaMdI 33 | akAlavarSa yA 39 45 avinIti 50 azoka 51 abhimanyu rAjA kRSNa 125-198 55 ajayapAla 57 arNarAja 18 arjunadeva 103 akarAvaMtI 107 aparAMta 117-2--118 161 - 176-198 Adara guMcI 121 | Adura 122 AraTAla 151 AtanU 162 202 213 39 53 86-144 A 128 178 196 211 211 212 182 182 122 125 127 158
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ASTe AdityavarmA 158 79 eragaMga nItimArga 175 eraMDola Anata elurA Aryapura yA Ayyabale AsArya 162 indrasabhA indrarAja indrarAjA pra. di. indrakIrti svAmI imodI sadAzivarAma 121 eraga elAcArya eka deva muni 163 172 aivallI-aiholI au auppArA 197 IDara nagara umareTha unjhA ujayaMta siddhakSetra uttara kanaDA jilA ur3apI jaina maTha uMlavI gAma ukhalada upabhadatta karaNavatI kapar3ana kalyANa kanherI guphAeM kaccha rAjya kantha koTa 130 karAda nagara 137 kaDarolI 138 kalahole 159 karaDI gAma 180 kalacUrI jaina vaMza
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 (3) kallukerI 122 ) karNadeva 212 karagudrIkopa 123 kalAdagI nilA kalaTI guDaDa 139 kavirAja mArga kar3A guphAeM 146 Rtuka 120 karavIra 152 kA kacanera 159 | kAbI karakaMDu pArzvanAtha 160 kAThiyAvADa rAjya kSatrapoMkA rAjya | kAralI katta prathama 72 kAdamba vaMzAvalI 78 va 112 kanakaira prathama | kAgavAda kArtavidyAprathama dvi0 ta0 ca0 72 katta hi. , kAlasaina pra. dvi0 , kAreya jaina jAti kRSNavarmA 78 kAmadeva kanakaprabha siddhAMta traivedyadeva 85 kAkuSTa vaMzI kRSNavallabha rAjA kaccheyagaMga rAjamalla skaMdha gupta 185 | kIrtibarmA pra0 vi0 yA kIrtideva kakA prathama hi. 197 78-79 kRSNa 198 kummariyA kakkala yA karkarAja 199 kunTonI - 110 205 kumatA baMdara 139 , tR. 197 karka 38 karNa
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ kulaTAra kuMDala kumbhoja kuMthalagiri siddhakSetra kulapAka kumArapAla rAjA kumAra vedeMga kSullakapura kulacaMda muni kumAra gupta kulacaMdra kundura jaina jAti kumAra senAcArya kSemarAja konnUra kokatanura kolAbA jilA kola guphAeM kolhApura rAjya ke to "} koguNIvarmana koDiga ko (8) 140 152 | khambhAta rAjya 193 159 "" 209 99 kharagraha 17 129 155 | kheDA jilA 114 khedApura 185 kha khAnadeza milA khArepATana khA 80 gAndhAra 86 141 giranAra 146 ga 204 | gajapantha siddhakSetra 85 | gaMgabaMzI mAnasiMha jaina 121 gaMga vaMza 203 grahasena gaNakIrti svAmI mA gi gu 151 guNabhadrAcArya 111 | gujarAtakA itihAsa "" "" jaina maMdira va lekha 154 | gupta vaMza 128 | guNacaMdra muni 199 | guNadattaraMga vuTuga 13 37 191 53 147 112-196 61 124 127 191 85 24 43 117 173 184 86-117 129
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ gedI godhA dvIpa godarA golazrRMgAra jAti gorakha mar3hI goregAMva gorI goA govinda rAjA "" gohilavADA gohila ghaTotkaca ghaghar3a ghoTAna ghora ge go prathama dvi0 candrAvatI cambhAra lenA calI gha gho ( 5 ) w ' 18 21 47 caraNAdri caTTapa, caTTayA, candrakIrti caMdrArya vaizya canna bhairava devI caMdragupta mahArAja cazmA vaMza caMdragupta prathama dvi0 145 149 157 99 | cAmpAnera 197 cAMdor3a nagara 176 | cAlukya vaMza 192 cAvaDa vaMza cAhU~ga 184 cAmuMDarAya "" 203 | cAmuMDa cAmuMDa 52 197 citakula cibala ghA ci 36 cilaketana vaMza 61 ciMtapura 121 | ciMtIkula 162-170 79 86 120 134 176-178 183 184 185 17 59 193 203 79 137 203 204 134 144 125 134
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) ips cUnAsAmA 33 jainapura jaina kisAna cedI samvat 175 197 194 129 134 TolimI jagattuMga tar3akala jayabhaTTa pra. dvi0 ta0 jayadatta raMga | tArApura jarasappA | tAraMgA jagannAtha sabhA 169 tAvandI jakhanAcArya 70 tAlIkoTA jayavarmA pra0 di0 yA jayasiMha 78 jayasiMha pra. timbA jayasiMha varmana triMgalavAr3I jAnhavI vaMza tribhuvanamala rAnA / trikUTa jinasenAcArya 117-161 tIrthakalsa jinaprabhasUri turanamAla . jIva dAmana kSatrapa | telunAkI guphAeM jUnAgar3ha 23 194 80-81 179 tera jainazilpapara phargusana mainoMkA mahatva 4 taila rAmA 7. taila bA telapa, di. 79
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) tailanasiMha kUTaka ? 84 digambara zvetAmbara bAdasabhA 207 divalambA rAnI torAmana taulamana bItA bhAnA jilA durvinIta durlabha dahIgAMva desAra dambala dabArI degulavallI dazarathaguru devagiri daMtivarmA 172-197 devavarmAkumAra daMtidurgA devarAja dazapura ( maMdasora ) 181 | devendra bhaTTAraka daddA pra0 dvi0 tR. dA dhandhUkA dAhoda dhavalAdi grantha dhanUra dvArakApurI dharasena di0, tR., ca0 191 dAmala dhA dAyuma 72 dhAr3avAr3a jilA 112 dAmasena 118 vAmAnadazrI , dhArAziva dAhanU 0 6
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) dhArAzraya jayasiMha varman 194 | nAgadeva paMDita bhArAvarSa 197 nAndIpurI, nAMdAda ni dhruvasena pra0, dhruva dhUmalavAr3I dholakA naDiyAda navasArI naMdurabAra nagara pArkara nanna nayanandi nahApAna "" dhu dvi0 nAsika jilA nagara "7 dhU dho na nA "" nAndIgar3ha nAraigala nagara nAgavarmA pra0, hi* 191 nijAmapura 197 nidaguMDI nityavarSa yA indra cauthA 66 |niSAda nirupama sargI 12 nebUcaDa najara 33 nemicandra 53 57 60 kI prAcInatA 63 81 121 78 ne pa 150 | paMcamahAla jilA 72 paMcAsura 86 paTTadakala 181 panAlAkA kilA 127 175 prabhAcaMdra deva paramezvara gaMgavaMzI prabodha candrodaya pRthvIsena kSatrapa prabhUta varSa 54 126 99 182 197 14 36 106 111 pRthvI barmA 72 parasijabhavanaMdana jaina kavi 75 86 128 177 183 197 81 32 86
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pairIplasa awr . ethvIvallabha 197 | puSpamitra jaina vaMza padmalAdevI 86 pulakezI janAzraya padmaprabha muni ___, pUnA jilA pallavabaMza praznottara ratnamAlA 118 posInA savalI pratApadevarAya trilociyA 135 pA per3agAMva pAvAgar3ha siddhakSetra pArzvIbhyudaya kAvya pAla pAlanapura ejansI | phalaTana , nagara pAlItAnA bambaI prAnta pATana yA pItalakhorA 54 , zahara pAMDulenA bajAbAI 146 bar3audhA rAjya pAvala guphAeM bar3anagara pATana cerU 162 | bAMkApura pAgala 119 banavAsI piTuga badagAMva pulikerI 123 pulikesI pra. hi. barddhamAnapura puSpagupta vaizya 178 vanarAna 60 151 bamanI 131 152 baMkura 171
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAmacaMdra guphA bAI bAdagI bAdAmI bAgalakoTa bAvAnagara bAhubali deva vAsupUjya biDa bIjApura bi bI jaina mUrti 97 bIra bereMga u buTuga rAjA gaMgavaMzI belApura belagAMva jilA " zahara va killA bela hoMga perada vairaNyA (10) 65 borIvalI 66 bodhAna 87 103 | bharuca jilA 105 zahara 111 bhadrezvara-bhadrAvatI bhavasArI bhaTakala bhartRdamana 86 86 "9 192 | bhaviSya 88 bhAmera 107 bhAMjA 129 | bhAmbora bhAnugupta 117 bhilor3A 68 bhinamAla 69 | bhiTorA 73 77 bhIma prathama 192 hio "" bo 2 / bhuvanaikama bhA mi mI 30 O 172 19 99 49 65 132 183 196 54 65 148 187 37 174 187 204 111 86
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUvikrama bhairavagar3ha bhairavadevI bhojapura bhojarAjA dvi. matAra mahudhA mahamadAbAda bhU bhai bho mahuA mahIkAMThA ejansI manolI manakI madarasA rAmA mRgezvara varmA mahAr3a malakher3a mallikArjuna mayUrabhaMja pra* mRgavarmA maMgalIza yA maMgalIzvara (11) 128 | maMgalarAja 123 135 65 155 masalI paTama "" 33 mANDavI mAMgItuMgI siddhakSetra mArasiMha jaina 12 mAdhava koMganIvarmA mAdhava pra0 12 | mAdhava dvi0 malapAla muni maliyAdri 83 137 37 mAnAnkera mirI 145 mIraja rAjya 161 72 mudde vihAla 78 | muttUra 78 muMdezvara 93 muzkara mA mAghanaMdi siddhAMta deva mANakanaMdi paMDita 120 126 / muMjapura mi mI zu 142 194 86 161 27 62 124 27 99 153 154 196 51 157 *'' 123 139 128 1
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 rAndera (12) mUlaguMDanagara 120 mUlarAja solaMkI 176-203 rattIhallI , di0 211 ratnAgirI jilA rakhiyAla mehekarI ravicaMdrasvAmI meghutI jaina maMdira ravikIrti merAr3a raNarAga mailApa tIrtha 73 mo modherA nagara 36 rAjapIpalA rAjya mau maurya candragupta 21 rAjavArtika mauryokI prazaMsA 177 rAhavaMzI maunI deva 86 , kulavaMza rAyabAga 122 rAyagar3ha yazodharman rAmadharaNa parvata - yazadaman rAmabAga rASTakUTa vaMzAvalI yAvala nagara | rAmacandra AcArya yAdava rAjAoMkI vaMzAvalI 78 rAjamalla yAvanIya saMgha yogarAja 203 rudrAmana kSatrapa rAho yalabattI 54 125 129
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ revaDaMDa 121 . (13) rudrasiMha rudrasena 183 // rUpasundarI 8 vazAlI var3AlI 144 vadhavAna revatIhIpa, revatAcala | vallabhIpura vallabhI baMza ronanagara vastupAla tejapAla vajjAla kalacUrI lakkI guMDI vallabha narendra lakSyamezvara 123 vallabha skaMdha lakSmaNa yA lakSmIdeva pra.dvi0 72 vaTTiga laMbI vallabha 198 vA lavaNaprasAda vAvar3iyAvAr3a vAlU lalitakIrti vAgavAr3I lAkaMDI - vAsukoDa vAtApipurI lATa 175-176 vAdirAja svAmI 137 liMgAyata vAghela vaMza lipanI vi, vI vidarakanI lendeyarAra sAmanta vilagI 138 virAvaha 16. lokAditya 117 | virATakoTa, virATanagarI 119 lokasena ,, | viSNuvarddhana yA viTTideva 69 211 . 119 .. 211 126
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 (14) viSNuvarmA vizAla deva 212 zAhAbAda vimalazAha zAMtidAsa seTha zAMtivarmA vizvasiMha zAMtivarmA pra. dvi. yA zAMta vinayasena yA zAMtapa 78 viSNu gopa 128 zrAzraya vijayadeva paMDitAcArya 125 vinaya varmA zivanera 65 vikramAdittya cAlukya 80-84 ziggAMva 121 116 zivamAra rAjA 128 vinayaditya 113-128 zilAditya 191-2 vimayaditya zrIdharAcArya vinayasena zrIdharadeva vIrasena zrI vikrama 128 vIradamana zrI puruSa koMgaNI varman 128 vIradhavala zrImAla 174 zrIvallabha 86 TREATRE 198 vUlA zukalatIrtha veDasA veNu grAma zubhacaMdra bhaTTAraka 69 zubhatuMga rAjA 142 zvetapura 156 zena prathama zramaNa zabdArNava caMdrikA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zolApura jilA sinbhAra 35 (15) sAvaM durlaga | sAraMga deva . svAmrA 185 23 sindagI sirUra siMgha prAMta siMhasena siddharAja 203 ,, jayasiMha 205-6 siMdhapura, sitAra, siMtakula 134 193 sumAlaveTa 127 sugaMdhavarti sudarzana jhIla 148 184 samudragupta sanotake zrI zItalanAtha sarotrI yA sarotrA saMkezvara saMgamanera satArA jilA salatagI saMgama stavaniSi samyavatI rAjA satyavarmA sattmAzraya sadAzivarAva rAmA sTezanoM samprati saMgha damana 106 w'' sundI 86 5.41 sUrata nilA sarata pahara kaMpa sAvagAMva sAMgalI sAvaragAMva setrubhaya siddhotra senApati mahAraka 157 sendravaMzA 162 / sezodiyA 192
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ saitavAla di. jaina |haNasaMgI vaMza 52 harikezarI deva so 33 31 hAlasI | hAMgala nagara 46 hAdavallI 122 himazItala rAjA sopArA sonitrA somanAtha sorAtUra sonar3A solaMkI vaMza somezvara cAlukya somanapura somadeva 162 huina sAMgavI 176 hulI 121 156 hunaguMDa hubalI 108 saurASTradeza saundattI sauvIra 41 hebbala 83-86 hebballI herale hemacaMdra 152 206-7 77 184 halasige hannikerI hallUra hattImattUra hanuruhadvIpa . harSa rAjA hari varmA 82 haidarAbAda rAjya 108 haihayana vaMza 126 139 hoMgala 100 honAvara 124-128 honasalagI 139 162
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ OseOceae pUjya brahmacArI sItalaprasAdajIkRta smAraka grantha D (1) baMgAlavihAra ur3IsAke prAcIna jainasmAraka (pRSTha 150 mUlya mAtra ATha Ane) 2) saMyuktaprAntake prAcIna jainasmAraka ION (pRSTha 160 mUlya mAtra chaha Ane ) 3) bambaI prAntake prAcIna jainasmAraka (pRSTha 255 mUlya mAtra bAraha Ane) M (4) madhyaprAMta, madhyabhArata va rAjapUtAnAke prAcIna jainasmAraka (pRSTa karIba 200 mUlya mAtra ATha Ane) 12) manAsa prAMta ke prAcIna jaina smAraka (taiyAra ho rahA hai) ye grantha atIva parizrama va khojake sAtha taiyAra kiye gaye haiN| eka 2 prati avazya bhaMgAiye / maMgAnekA patAmainejara, di0 jaina pustakAlaya-mUrata /