Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 07 Maratha Kal

Author(s): Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri
Publisher: B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032610/1

Page #1

ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ
ગ્રંથ છ
મરાઠા કાલ
શેઠ ભાળાભાઈ જેશિંગભાઇ અધ્યયન–સશાધન વિધાભવન
અમદાવાદ

Page #2

સોંશાધન ગ્રંથમાલા – ગ્રંથાંક ૭૮
શેઠ ભેાળાભાઈ જેશિ ગભાઈ અધ્યયન–સ શેાધન વિદ્યાભવન
ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ
ગ્રંથ ૭
મરાઠા કાલ
સંપાદકા
રસિકલાલ છેઠાલાલ પરીખ
અનુસ્નાતક અભ્યાપક, સશોધ -માર્ગદર્શીક અને નિવૃત્ત અધ્યક્ષ, શેઠ ભેા. જે. અધ્યયન-સંશાધન વિદ્યાભવન, અમદાવાદ
અને હરિપ્રસાદ ગગારીકર શાસ્ત્રી, એમ.એ., પીએચ.ડી. અનુસ્નાતક અધ્યાપક, સંશોધત-માદક અને નિવૃત્ત અપક્ષ, શેઠ ભા. જે. અધ્યયન–સશાધન વિદ્યાભવન, અમદાવાદ
શેઠ ભેાળાભાઈ જેશિ ગભાઈ અધ્યયન-સંશાધન વિદ્યાભવન
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૯

Page #3

પ્રથમ સંસ્કરણ
ઈ.સ. ૧૯૮૧
વિ.સં. ૨૦૩૭ કિમત-૧૬૦ =૦૦
પ્રકાશક પ્રવીણચંદ્ર ચિ. પરીખ
અધ્યક્ષ ભો. જે. અધ્યયન-સંશોધન વિદ્યાભવન, ૨. છે. ભાગ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૯
મુક નટવરલાલ ગે ઠક્કર
ગીતા પ્રિન્ટરી,
લાખા પટેલની પળ, સાંકડી શેરી, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧.

Page #4

પ્રસ્તાવના
ઉત્તરોત્તર કાલખંડને લગતા નવ ગ્રંથોમાં જાયેલી “ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ”ની ગ્રંથમાલાને આ ૭ મો ગ્રંથ છે, જે ઈ. સ. ૧૭૫૮ થી ૧૮૧૮ ના મરાઠા કાલને લગત છે.
ગુજરાતના ઇતિહાસના સર્વ કાલખંડેમાં આ સહુથી ટૂંકે કાલખંડ છે. છત્રપતિ શિવાજીએ મુઘલ કાલ દરમ્યાન ૧૬૬૪ માં સુરત શહેર પર પહેલી ચડાઈ કરી, ૧૭૧૬ માં મરાઠા સરદાર ખંડેરાવ દભાડેએ દક્ષિણ ગુજરાતમાં સત્તા જમાવવા માંડી, પિલાજીરાવ ગાયકવાડે ૧૭૧૯ માં સોનગઢમાં પિતાનું મુખ્ય મથક સ્થાપ્યું, મરાઠા સૈન્ય ૧૭૩૩ માં અમદાવાદ પર ચડાઈ કરી, -દમાજીરાવ ગાયકવાડે ૧૭૩૪ માં વડોદરામાં રાજધાની સ્થાપી, ૧૭૩૭ થી ૧૭૫૩ સુધી ગાયકવાડોએ મુઘલ સૂબેદારોના અડધા હિસ્સેદાર તરીકે અમદાવાદમાં શાસન કર્યું, ૧૭પ૩ માં ત્યાં પેશવા અને ગાયકવાડનું સંયુક્ત શાસન સ્થપાયું, પરંતુ ૧૭૫૬ માં ખંભાતના મેમાન ખાન ૨ જાએ એ જીતી લીધું, ૧૭૫૮માં પેશવા અને ગાયકવાડે એ પાછું જીતી લીધું ને ત્યારથી ત્યાં મરાઠા સત્તાને અમલ દઢ થયો. ગુજરાતમાં બીજાં અનેક સ્થળોએ તેઓની સત્તા પ્રસરતી ગઈ ને અન્યત્ર તેઓ પેશકશ ઉઘરાવવા મુલકગીરીઓ કરતા. ૧૭૯૯ માં પેશવાએ ગુજરાતમાંના પિતાના બધા હક્ક પાંચ વર્ષના ઈજારાથી ગાયકવાડને આપી દીધા. એ ઈજારો બીજાં દસ વર્ષ માટે લંબા. ૧૮૧૪માં પેશવાએ ઈજારા ફરી લંબાવવા આનાકાની કરી. આ સંઘર્ષને ૧૮૧૭ માં અંત આવ્યો. પેશવાએ આખરે અમદાવાદનો કાયમી ઈજાર ગાયકવાડને આપી દીધો, ૧૮૧૮ માં અંગ્રેજો અને ગાયકવાડે વચ્ચે મુલકોની અદલાબદલી થતાં ગાયકવાડે અમદાવાદ શહેર તથા દસક્રોઈ તાલુકા અને બીજા કેટલાક પ્રદેશ અંગ્રેજ કંપની સત્તાને સોંપી દીધા ને ડભાઈ કડી ઓખામંડળ પેટલાદ સિદ્ધપુર વગેરે ગાયકવાડને મળ્યાં. આમ ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદમાં ભરાઠા સત્તા સાતત્યપૂર્વક ૧૭૫૮ થી ૧૮૧૮ સુધી અર્થ ફક્ત ૬૦ વર્ષ રહી. આ અનુસાર ગુજરાતના ઈતિહાસમાં એ કાલખંડને “મરાઠા કાલ” ગણવામાં આવ્યો છે.

Page #5

મરાઠા કાલના ઇતિહાસની વિવિધ સાધન-સામગ્રી(ખંડ ૧ માં મરાઠી અને અંગ્રેજી દફતરે તથા ગુજરાતી ખતપત્રો ખાસ ઉપકારક નીવડે છે. એ ઉપરાંત ફારસી તવારીખો, રાજનીશીઓ, કેટલીક ગુજરાતી કૃતિઓ, સંસ્કૃત ગુજરાતી અને ફારસી અભિલેખ તેમજ એ કાલના સિક્કા પણ કેટલીક માહિતી પૂરી પાડે છે, છતાં આ સંદર્ભમાં સેંધવું જોઈએ કે જેવી રીતે સતનત કાલના તથા મુઘલ કાલના ઇતિહાસમાં ગુજરાતના દરેક નાઝિમ કે સૂબેદારની ચોક્કસ સાલવારી સાથે સિલસિલાબંધ માહિતી મળે છે તેની સરખામણીએ આ નાનકડા કાલખંડ દરમ્યાન નિમાયેલા પેશવાના તથા ગાયકવાડના દરેક સૂબેદારની એવી ચેકસ માહિતી ઘણું ઓછા પ્રમાણમાં મળે છે. કેટલાક સૂબેદારોનાં નામ તથા સમય વિશે હજી કેટલીક અસ્પષ્ટતા રહેલી છે. ગુજરાતને લગતાં મરાઠી દફતરનું તલસ્પર્શી અધ્યયન હજી પૂરતા પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થતું નથી એવું લાગે છે, છતાં મરાઠાકાલીન ગુજરાતના ઇતિહાસ વિશે છેલ્લા દાયકા દરમ્યાન પહેલવહેલો આ ગ્રંથ જ લખાય છે ને એ પણ ઈ. સ. ૧૮૧૮ સુધીના સમગ્ર મરાઠા કાલને આવરી લે ને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસનાં વિવિધ પાસાંને પણ સમાવેશ કરે તે સ્વતંત્ર અને વિસ્તૃત ગ્રંથ આ જ છે.
ખંડ ૨ માં રાજકીય ઈતિહાસ નિરૂપાયો છે. એમાં પહેલાં છત્રપતિ અને પેશવાઓના તથા તેઓના અધિકારીઓના ગુજરાત સાથેના પૂર્વ સંપર્કોની રૂપરેખા આલેખવામાં આવી છે (પ્ર. ૨ ). એમાં ગાયકવાડના રાજ્યના ઉદય તથા અભ્યદયને પૂર્વવૃત્તાંત પણ અલગ આલેખાય છે. પ્રકરણ ૩ થી ૫ માં ઈ. સ. ૧૭૫૮ થી ૧૮૧૮ સુધી પેશવા તથા ગાયકવાડને અમલ ગુજરાતમાં કેવી રીતે પ્રવર્યો ને એની કેવી ચડતી થયા કરી એને લગતે વૃત્તાંત વિગતે નિરૂપાયો છે. આ દરમ્યાન ગુજરાતમાં અંગ્રેજોનું પ્રભુત્વ ધીમે ધીમે જામતું ગયું ને છેવટે ૧૮૧૮ માં તેઓએ ગુજરાતમાંના એના અનેક અગત્યના પ્રદેશ હસ્તગત કર્યા એની સંક્ષિપ્ત સમીક્ષા પરિશિષ્ટરૂપે કરવામાં આવી છે.
સમકાલીન હિંદુ તથા મુસ્લિમ રાજ્યોને વૃત્તાંત (પ્ર. ૬) અગાઉની સરખામણીએ વધુ વિગતે મળે છે. જાડેજા વંશની સત્તા કચ્છ અને નવાનગર ઉપરાંત ધ્રોળ રાજકેટ ગેંડળ અને મોરબીમાં મહત્ત્વ ધરાવતી. એવી રીતે ઝાલા વંશની સત્તા પણ છએક રાજ્યોમાં પ્રવર્તતી. એમાં હળવદ-શાખાની રાજધાની હવે ધ્રાંગધ્રામાં રખાઈ. ભાવનગર લાઠી પાલીતાણા અને રાજપીપળામાં ગૃહિલ વંશની સત્તા ચાલુ રહી. તેઓની એક નવી શાખા વળા

Page #6

( વલભીપુર )માં સ્થપાઈ. ઇડરના રાઠોડ રાજાએની સત્તાને મરાઠા કાલમાં હાસ થયેા. અમરજી જેવા ઢાખેલ દીવાનાના પ્રતાપે જૂનાગઢના નવાબી રાજ્યને અભ્યુદય થયા. ખાખી વવંશની એક શાખા રાધનપુરમાં હતી જ, હવે એક ખીજી શાખા વાડાશિતારમાં રથપાઈ. પાલનપુરના હેતા ણી વંશ અને ખભાતના નવાખી વંશને પણ અન્ય રાજ્યાની જેમ છેવટે અ ંગ્રેજોનું આધિપત્ય અંગીકાર કરવું પડયું. સુરત તથા ભરૂચની નવાદિત નવાબી પર અ ંગ્રેજોની ભીંસ કચારનીય શરૂ થઈ ચૂકી હતી. સૌરાષ્ટ્રનાં મોટાંનાનાં રાજ્યામાં પેશવા અને ગાયકવાડ ચાય ઉધરાવવા વારંવાર મુલકગીરી ફાજ મેકલતા.
પ્રકરણ ૭ માં આ કાલના રાજ્યતંત્રની રૂપરેખા આલેખી છે તેમાં ચેાથ અને સદેશમુખીની પ્રથા નોંધપાત્ર છે. ઇજારાશાહીની પ્રથાને લીધે મરાઠા શાસન રૈયતના શાષણનું પ્રતીક ખતી ગયું હતું. મરાઠા કાલના સિક્કાઓમાં મુઘલ સિક્કા-પદ્ધતિની વિપુલ અસર ચાલુ રહી, પરંતુ હવે એમાં કેટલાંક વિશિષ્ટ ચિહ્ન અને સ્થાનિક રાજાઓનાં નામ ઉમેરાતાં. વડાદરામાં ભામાશાહી સિક્કા શરૂ થયા. ગુજરાતનાં બધાં સ્થાનિક રાજ્યામાં સિક્કા પાડવાની પહેલ કચ્છે કરી હતી. કચ્છ ઉપરાંત પેરબંદર જૂનાગઢ અને નવાનગરની કેરીએ જાણીતી હતી. મુઘલાને સુરતને રૂપિયા સમગ્ર મુંબઈ ઇલાકામાં ચલણ તરીકે મા-ય થયા હતા. ફિર`ગી ફ્રેન્ચ અને બ્રિટિશ સત્તાના સિક્કા પણ પડાવા લાગ્યા
હતા.
અગાઉના ગ્રંથાની જેમ આ ગ્રંથમાં પણ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસને પૂરતુ મહત્ત્વ અપાયું છે, કેમકે ઇતિહાસ હવે રાજકુલામાં સીમિત ન રહેતાં પ્રજાના સાંસ્કૃતિક જીવનનાં વિવિધ પાસાંને પણ આવરી લે છે.
પ્રકરણ ૮ માં મરાઠી કાલની સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ આલેખવામાં આવી છે તેમાં ‘ અગણાતા કાલ ' (સં. ૧૮૬૯ ના દુકાળ) ખાસ તેોંધપાત્ર છે.
.
પ્રશ્નરણ ૯ માં આ કાલના સાહિત્યની રૂપરેખા આલેખાઈ છે. આ ઢાલના સાહિત્યકારામાં શામળ ધારા ભાજો અને પ્રીતમ સુપ્રસિદ્ધ છે. મરાઠા શાસન દરમ્યાન ફારસી ભાષા રાજ્ય—કારખારની ભાષા તરીકે ચાલુ રહી, પરંતુ સાહિત્યસર્જનમાં એની ગતિ મંદ પડી હતી. ફારસી સાહિત્યમાં ઇતિહાસ અને જીવનચરિત્ર ઉપરાંત શબ્દકોશ નોંધપાત્ર છે. એમાં રચાયેલ રાજનીશીએ પ્રકાશિત થાય તે। તિહાસ પર ઘણા પ્રકાશ પડે એમ છે.

Page #7

મરાઠા કાલના ધ``પ્રદાયા( પ્ર. ૧૦ )માં સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે ધાર્મિક સુધારણાનું પ્રશસ્ય કાય કયું. કવિ દયારામે પુષ્ટિમાગને ગુજરાતભરમાં લોકપ્રિય બનાવ્યા. અંગ્રેજોનું વર્થાંસ સ્થપાતાં સુરત ભરૂચ વગેરે સ્થળાએ ખ્રિસ્તી ધર્માંના પ્રચારને વેગ મળ્યા. હવે રશમન કૅથલિક ઉપરાંત પ્રેટેસ્ટન્ટ સોંપ્રદાયની મિશનરીઓ પણ અહીં પ્રવૃત્ત થઈ.
ખંડ ૪( પુરાતત્ત્વ )માં આ કાલનાં સ્થાપત્ય અને શિલ્પનેા તેમજ ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય કલાઓના પરિચય આપવામાં આવ્યા છે. આ કાલમાં વડાદરા નડિયાદ ભાવનગર વગેરે શહેરાને વિકાસ થયા, જ્યારે અમદાવાદ જેવાં શહેરાની દુર્દશા થઈ. મરાઠાઓએ બંધાવેલાં દેવાલયામાં સ્થાપત્યસ્વરૂપ બદલાયું. ડાકારનુ હાલનુ રણછેડજીનું મદિર આ કાલમાં બંધાયું. સારસામાં સત્–ડેવલનું મ ંદિર બંધાયુ, પ્રભાસપાટણમાં ઈંદારનાં મહારાણી અહલ્યાબાઈએ સામનાથનું નવું નાનું મ ંદિર બંધાવ્યુ, શત્રુ ંજય પર્યંત પર કેટલાંક નાનાંમેટાં જૈન દેરાસર બંધાયાં. ચિત્રકલાના કેટલાક સુંદર નમૂના પોથીચિત્રામાં તથા ભિત્તિચિત્રામાં મળે છે. ભિત્તિચિત્ર મદિરા ઉપરાંત રાજમહેલેામાં આલેખાયેલાં છે. તેમાં ભૂજના આયના મહેલમાં તથા અંજારના મેકર્ડીના બંગલાનાં ભિત્તિચિત્ર ખાસ ઉલ્લેખનીય છે. ગુજરાતની સંગીતકલાના તથા નૃત્યકલાના વૃત્તાંત અગાઉના ગ્રંથામાં અપાયા ન હેાઈ અહીં મરાઠા કાલ પહેલાંના વૃત્તાંતનીય રૂપરેખા આપવામાં આવી છે, નૃત્યકલાના નિરૂપણમાં રાસ અને ગરબા— ગરબીને તેમજ ભવાઈના પરિચય ખાસ નોંધપાત્ર છે.
બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની દ્વારા આ કાલ દરમ્યાન મુંબઈ ટાપુના શહેર તથા બંદર તરીકે વિકાસ થયા તેમાં સુરત નવસારી વગેરેના પારસીએએ અગ્રિમ ફાળા આપેલો છે. આ ઉપરાંત કચ્છ સૌરાષ્ટ્ર અને તળ— ગુજરાતના હિંદુ વેપારીએના ફાળા પણ ગણનાપાત્ર છે. આથી મુંબઈના આરંભિક વિકાસમાં ગુજરાતીઓના ફાળા વિશે ગ્રંથના અ ંતે ખાસ પરિશિષ્ટ આપવામાં આવ્યું છે,
અગાઉના ગ્રંથાની જેમ આ ગ્રંથમાં સ` પ્રકરણામાં અગત્યનાં વિધાના માટેના આધાર પાછીપમાં આપવામાં આવ્યા છે અને સ` સંસ્કૃત ગુજરાતી મરાઠી અંગ્રેજી વગેરે ગ્ર ંથાની વિગતવાર સ ંદર્ભસૂચિ પણ આપવામાં આવી છે. મનુષ્યા તથા સ્થળા વગેરેનાં વિશેષનામાની શબ્દસૂચિ પણ આપવામાં

Page #8

આવી છે, જેના વિના આવા સંદભગ્રંથની ઉપયેાગિતા ઊણી રહે ૬૦ વર્ષ “જેટલા ટૂંકા ગાળાના આ કાલખંડમાં કોઈ નવાં શહેર ભાગ્યેજ વસ્યાં હાઈ આ ભાગમાં નકશા આપવાની જરૂર લાગી નથી, પરંતુ સ્થાપત્ય શિલ્પ અને ચિત્રકલાને લગતા નમૂનાઓનાં ચિત્ર આપ્યાં છે.
વહેંશાવળીએ માત્ર પેશવાઓની તથા ગાયકવાડાની આપી છે. આ કાલખંડ ઘણા ટૂંકા હાઈ સમકાલીન રાજવ શેાની વંશાવળીએનુ ં અનુસ ંધાન ગ્રંથ ૮ માં કરવામાં આવશે.
આ ગ્રંથમાલાના લેખન તથા પ્રકાશનના ખર્ચ અંગે અમને પહેલેથી ગુજરાત રાજ્ય સરકાર તરફથી ૭૫ ટકા જેટલા અનુદાનની આર્થિક સહાય મળતી રહી છે એ માટે અમે એના ઘણા આભાર માનીએ છીએ.
ઇતિહાસના અનેક અભ્યાસીએ તરફ્રથી પણ અમને સક્રિય સહકાર મળ્યા છે. એટલું ખરું કે ગુજરાતના ઇતિહાસમાં જેમ જેમ પ્રાચીનથી અર્વાચીન કાલ તરફ આવતા જઈએ છીએ તેમ તેમ એના તજ્જ્ઞાની ખાટ વરતાય છે. કેટલાક વિદ્વાનેએ પોતે પહેલેથી ગુજરાતના આ કાલના ઈતિહાસના તે તે પાસાના પહેલેથી તન ન હોવા છતાં આ માટે એને ખાસ અભ્યાસ કરી તે તે પ્રકરણ કે પરિશિષ્ટ તૈયાર કરી આપ્યુ છે. આવા ગ્રંથની ગુણવત્તાના પ્રમાણતા ઘણા આધાર એના વિદ્વાન લેખકાની નિષ્ઠા અને કાર્યક્ષમતા પર રહેલા છે. કેટલાક અતિપ્રવૃત્ત રહેતા વિદ્વાનેાનાં લખાણ અનેક ઉઘરાણી પછી છેલ્લી ઘડીએ મળેલાં હાઈ એના સાંપાદન માટે પૂરતા સમય મળ્યા નથી એને અમને થોડાક વસવસેા રહે છે. આ ગ્રંથમાલાના છેલ્લા બે ગ્રંથા માટે વિદ્વાન લેખકોના સક્રિય સહકાર અમને સમયસર સાંપડે એવી આશા રાખીએ.
આ ગ્રંથના સંપાદન-કામાં તથા વંશાવળીએ તૈયાર કરવામાં અમને અમારા સહ-કાકર ડો. પ્ર. ચિ. પરીખનેા સતત સક્રિય સહકાર સાંપડયો છે. પ્રૂફવાચનમાં સહ-કાર્યકર અધ્યાપક કે. કા. શાસ્ત્રીએ તેમજ હૈં. પ્ર. ચિ. પરીખે સતત સક્રિય સાથ આપ્યા છે. સંદર્ભ સૂચિ તથા શબ્દસૂચિ તૈયાર કરવામાં સહ-કા કર ડૉ. ભારતીબહેન શેલતે ઘણી જહેમત લીધી છે, અમારા આ સહ-કાર્ય કરેાની સેવાની અહીં સાભાર નોંધ લઈએ છીએ.
ચિત્રા માટેના ફોટોગ્રાફ આપવા માટે તેમજ ચિત્રાના પ્રકાશન માટે તે તે સંસ્થા તથા વ્યક્તિના સૌજન્યની કૃતજ્ઞતાપૂર્વક નાંધ લઈએ છીએ.

Page #9

અનેક વિદ્વાનેના સમૂહ વડે તૈયાર થયેલે મરાઠા કાલને લગતો આ ગ્રંથ ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસના અભ્યાસીઓને આ ગ્રંથમાલાના અગાઉના ગ્રંથોની જેમ ઉપયોગી નીવડશે ને રાજ્ય સરકારના માતબર અનુદાનને લઈને ઘણી ઓછી કિંમતે મળતા આ દળદાર સચિત્ર ગ્રંથની પ્રત ખરીદીને ગુજરાતના ઇતિહાસમાં રસ ધરાવતી સર્વ સંસ્થાઓ તથા વ્યક્તિઓ આ ગ્રંથમાલાને સક્રિય સાહન આપ્તી રહેશે એવી આશા રાખીએ છીએ.
ભે. જે. વિદ્યાભવન ૨. છે. માર્ગ,
અમદાવાદ-૯ તા. ૩૧-૧-૧૯૮૧
રસિકલાલ છો. પરીખ હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી
સંપાદક

Page #10

પ્રસ્તાવના
અનુક્રમણી ચિત્રાની સૂચિ
ઋણસ્વીકાર સંક્ષેપ-સૂચિ શુદ્ધિપત્રક
અનુક્રમણી
ખંડ ૧
પ્રાસ્તાવિક
પ્રકરણ ૧ સાધન-સામગ્રી
૧ મરાઠી અને અંગ્રેજી દફતરી
લે. રમેશકાંત ગેા. પરીખ, એમ.એ., પીએચ. ડી. ઇતિહાસના પ્રાધ્યાપક, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, રાજકોટ
૨ ફારસી તવારીખેા રાજનીશીઓ વગેરે
લે. ઝિયાઉદ્દીન અબ્દુલ્હે દેસાઈ, એમ. એ., ડી. લિટ. સુપરિન્ટેન્ડિંગ એપિગ્રાફિસ્ટ ાર ઍરેબિક ઍન્ડ પર્શિયન ઇન્સ્ક્રિપ્શન્સ, આર્કિયોલોજિકલ સર્વે આફ ઇન્ડિયા, નાગપુર
૩ સંસ્કૃત-ગુજરાતી અભિલેખા
લે. હરિપ્રસાદ ગ`ગાશંકર શાસ્ત્રી, એમ. એ., પીએચ. ડી. નિવૃત્ત અધ્યક્ષ, ભેા. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ
૪ અરખી–ક઼ારસી અભિલેખા અને સિક્કા
લે. ઝિયાઉદ્દીન અબ્દુલ્હે દેસાઈ, એમ. એ., ડી. લિ. ૫ ખતપત્રા
લે. હરિપ્રસાદ ગંગાશકર શાસ્ત્રી, એમ. એ., પીએચ. ડી. હુ ઇતિહાસાપયેાગી સાહિત્ય
I a 2 va o
११
१७
१८
१९
२०
3
૧૦
૧૬
२०
લે. ભાગીલાલ જયચ'દભાઈ સાંડેસરા, એમ. એ., પીએચ, ડી. નિવૃત્ત નિયામક, એરિયેન્ટલ ઇન્સ્ટિટર, વડાદરા

Page #11

ખંડ ૨
૨૮
રાજકીય ઇતિહાસ
પ્રકરણ ૨ છત્રપતિઓ અને પેશવાઓ અને તેઓના તથા
તેઓના અધિકારીઓના ગુજરાત સાથેના પૂવસ પર્ક ૧૧ મરાઠા છત્રપતિ અને પેશવાઓ
લે. યતીવ્ર ઇદ્રશંકર દીક્ષિત, એમ. એ., પીએચ. ડી.
અધ્યક્ષ, ઈતિહાસ-વિભાગ, હ. કા. આર્ટસ કોલેજ, અમદાવાદ -૨ મરાઠા શાસકાના પૂર્વ–સંપર્ક
લે. રમણલાલ ક. ધારૈયા, એમ. એ., પીએચ. ડી, ઈતિહાસના નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ
પરિશિષ્ટ
૪૮
ગાયકવાડનું રાજ્ય લે. રશકત ગે. પરીખ, એમ. એ., પીએચ.ડી,
પ્રકરણ ૩ પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ લે. પ્રવીણચંદ્ર ચિમનલાલ પરીખ, એમ. એ., પીએચ. ડી. કાર્યકારી અધ્યક્ષ, ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ
પ્રકરણ ૪ લે રમેશકાંત ગે. પરીખ, એમ. એ., પીએચ. ડી. પેશવા માધવરાવ ૧ લે શિવા નારાયણરાવ અને રધુનાથરાવ પેશવા માધવરાવ ૨ જે
૮૭
૯૧
5

Page #12

૧૩૧
૧૩૪
પ્રકરણ ૫
પેશવાઈ સત્તાની પડતી લે. રમેશકાંત ગે, પરીખ, એમ. એ., પીએચ. ડી. શિવા માધવરાવ ર જે (ચાલુ)
૧૦૧ પેશવા બાજીરાવ ૨ જે
૧૦૫ પરિશિષ્ટ ૧ ગાયકવાડના વડોદરા રાજ્યને ઇતિહાસ લે. રમેશકાંત ગે. પરીખ, એમ. એ., પીએચ. ડી. ગેવિંદરાવ
૧૨૫ સયાજીરાવ ૧ લે
૧૨૬ ફતેસિંહરાવ ૧ લે માનાજીરાવ
૧૩૩ ગોવિંદરાવ (૨ જી વાર) આનંદરાવ
૧૩૭ પરિશિષ્ટ ૨ ગુજરાતમાં અંગ્રેજોનું જામતું પ્રભુત્વ ૧૫૯
૧૫૯ લે. યતી દ્રશંકર દીક્ષિત, એમ. એ., પીએચ. ડી.
પ્રકરણ ૬
સમકાલીન રાજ્ય લિ. કેશવરામ કાશીરામ શાસ્ત્રી, વિદ્યાવાચસ્પતિ, મહામહિમોપાધ્યાય
માનાર્હ અધ્યાપક, ભ. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ ૧ જાડેજા વંશ
૧૬૭ ૧૧ ધરમપુરના સિસોદિયા ૨૦૧ ૨ જેઠવા વંશ
૧૮ ૧૨ પાટણના કણબી દેસાઈ ૨૦૨ ૩ ઝાલા વંશ
૧૮૩ ૧૩ બાબી વંશ ૨૦૪ ૪ પરમાર વંશ
૧૮૫૭ ૧૩૮ માંગરોળના કાઝી શેખ ૨૧૭ ૫ ગૃહિલ વંશ
૧૮૮ ૧૪ પાલનપુરને હતાણ વંશ ૨૧૮ ૬ ઓખામંડળને વાઢેલ વંશ ૧૯૬ ૧૫ ખંભાતને નવાબી વંશ ૨૨૧ ૭ જસદણનો ખાચર કાઠી વંશ ૧૯૬ ૧૬ ભરૂચની નવાબી ૨૨૫ ૮ ઈડરનો રાઠોડ વંશ ૧૯૭ ૧૭ સચીનના સીદી નવાબ ૨૨૮ ૯ ખીચી ચૌહાણ વંશ ૧૯૯ ૧૮ સુરતના નવાબ ૨૨૯ ૧૦ સેલંકી વંશ ૨૦૦ ૧૯ કેટલાંક પ્રકીર્ણ સજ્ય ૨૩૪

Page #13

પ્રકરણ ૭
રાજ્યતંત્ર લે. હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી, એમ. એ., પીએચ. ડી.
અને ચતોં દ્રશંકર દીક્ષિત, એમ. એ. પીએચ. ડી. વહીવટી વિભાગે શાસકે અને અધિકારીઓ આવકનાં સાધન
ન્યાય સૈિન્ય
२४८
૨૪૯ ૨૫૭ २९०
૨૬૧
પરિશિષ્ટ ગુજરાતમાં પ્રચલિત સિકા લે. ભાસ્કરરાય લ. માંકડ, બી.એ, એલએલ.બી., ડી. મ્યુઝ.
નિવૃત્ત નિયામક, મ્યુઝિયમ્સ, ગુજરાત રાજ્ય શાહી મુઘલ ચલણ મરાઠાઓના સિકકા દેશી રાજ્યોના સિક્કા પિટુગીઝ સિક્કા ફ્રેચ કંપનીના સિક્કા બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના સિક્કા
૨૬૮
૨૬૯
ર૭ર ૨૭૩
૨૭૩
ખંડ ૩ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ
પ્રકરણ ૮ સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ ર૭૭ લે. ભેગીલાલ જયચંદભાઈ સાંડેસર, એમ. એ. પીએચ. ડી.

Page #14

૨૮૯
૨૯૯
૩૦૭
પુરવણી મુસ્લિમ સમાજ લે. શાંતિલાલ મણિલાલ મહેતા, એમ. એ. એલએલ. બી. અધ્યાપક, ધમેદ્રસિંહજી આર્ટસ કોલેજ, રાજકોટ
પ્રકરણ ૯,
સાહિત્ય સંસ્કૃત સાહિત્ય
૨૯૩ લે. ભારતીબહેન કીતિકુમાર શેલત, એમ. એ. પીએચ. ડી.
અધ્યાપક, ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ ગુજરાતી સાહિત્ય
લે. કેશવરામ કાશીરામ શાસ્ત્રી, વિદ્યાવાચસ્પતિ, મહામહિમોપાધ્યાય અરબી, ફારસી, ઉર્દૂ સાહિત્ય લિ. શાંતિલાલ મણિલાલ મહેતા, એમ. એએલએલ. બી.
પ્રકરણ ૧૦
ધર્મ-સંપ્રદાયે ૧ હિંદુ-જૈન
૩૧૬ લે ભેગીલાલ જયચંદભાઈ સાંડેસરા, એમ. એ., પીએચ. ડી. ૨ ઈસ્લામ
- ૩૨૩ લે. શાંતિલાલ મણિલાલ મહેતા, એમ. એ., એલએલ. બી. ૩ જરથોસ્તી ધર્મ
૩૨૭ લે. ચિનુભાઈ જગન્નાથ નાયક, એમ. એપીએચ. ડી.
આચાર્ય, હ. કા. આર્ટ્સસ કોલેજ, અમદાવાદ ૪ ખ્રિસ્તી ધર્મ
| * * . . .
૩૨૯ લે. મસ બેરગ્રામ પરમાર, એમ. એ. અધ્યાપક, હ. કા. આર્ટસ કોલેજ, અમદાવાદ,

Page #15

૧
સ્થાપત્ય
૨ શિલ્પ
લે. પ્રવીણચંદ્ર ચિમનલાલ પરીખ, એમ. એ., પીએચ. ડી.
१६
ખંડ ૪
પુરાતત્ત્વ
પ્રકરણ ૧૧ સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
પ્રકરણ ૧૨
ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
લે. ચિનુભાઈ જગન્નાથ નાયક, એમ. એ., પીએચ. ડી.
ચિત્રકલા
સંગીતકલા
નૃત્યકલા
લે. કિરીટકુમાર જેઠાલાલ દવે, એમ. એ., એલએલ. બી. રજિસ્ટર્લિંગ ઑફિસર (એન્ટિવિટીઝ ), પુરાતત્ત્વ ખાતું, ગુજરાત રાજ્ય
પરિશિષ્ટ
અર્વાચીન મુંબઇના આરંભિક વિકાસમાં ગુજરાતીઓને ફાળે
લે. હિરપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી, એમ. એ., પીએચ. ડી.
૩૩૮*
સંદર્ભ સૂચિ
વ...શાવળી
શબ્દસૂચિ
૩૫૮
૩૭૭
૩૮૫
૩૯૦
૩૯૯
અનુકૃતિ
સાધન-સામગ્રી : મરાઠી અને અગ્રેજી દફતર તથા ગ્રંથા ૪૧૧
લે. રમેશકાંત ગેા. પરીખ, એમ.એ., પીએચ. ડી.
૪૧૬
૪૩૧
૪૩૨

Page #16

3
४
૫
७
૯
20
2 2 2 2 2 u
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
૨૦
આકૃતિ ૧-૬ :
૭-૧૨૬:
૧૩+
745
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
*** લ
૨૯
૩૦
૩૧
૩૨
૩૩
૩૪
૩૫
૩૬
૩૭
૩૮
૩૯
૨૭ -
ચિત્રોની સૂચિ
વિકા * સિક્કા
મહારરાવના મહેલ, કડી બાલાજી મંદિર, સુરત રણછોડરાયજીનું મંદિર, ડાકાર સત્કેવેળનુ મ ંદિર, સારસા-ખ ભાળજ
'
કૃષ્ણ મંદિર, અમદાવાદ. હાફેશ્ર્વર મદિર, અમદાવાદ રૂષાજીરાવની છત્રી, પાટણુ
દર્દીવાજો, ભૂતેશ્વર મહાદેવ, ભૂતિયા વાસણા અહલ્યાબાઈએ કરાવેલું સેામનાથ મદિર, પ્રભાસ પાટણ ઊષ્વદર્શીન, શિવમંદિર સુપેડી અડાવર, મુરલીમનેહરનું મંદિર, સુપેડી જડેશ્વર મંદિર, જડેશ્વર ( વાંઢાનેર ) લખપતજીની છતરડી, ભૂજ
પ્રેમચંદ લવજીની ટૂંક પરનું મધ્યમાંદિર, શત્રુ ંજય રતનચંદ ઝવેરચંદનુ મંદિર, શત્રુ જય લખપતી પીરની દરગાહ, લખપત જમાદાર કુંતેહમામદના રાજો, ભુજ ગણુપતિ, ગણુપતિ મંદિર, અમદવાદ લક્ષ્મીનારાયણુ, લક્ષ્મીનારાયણનું મંદિર, અમદાવાદ ઉમામહેશ્વર, હાટકેશ્વર મંદિર, અમદાવાદ વિષ્ણુ, દૂધનાથ મહાદેવ, ભૂતિયા વાસણા કુબેર, પાળિયાદ
પ્રતીહાર, ભીમનાથ ( ધંધુકા પાસે ) તાપસ, જૈન મ ંદિર, સાજિંત્રા
પાળિયેા, શામળાજી મહિષાસુરમર્દિની, અશ્વિનીકુમાર, સુરત ગૌરી મદિર, બરાડા મ્યુઝિયમ, વડોદરા
...

Page #17

ર૪
* * * * *
૪૪
૪૬
૪-૪૯
પદ્માવી, મુઝિયમ, વડોદરા દીપલક્ષ્મી, બરોડા મ્યુઝિયમ, વડોદરા બાલકૃણનો ગુલા, અરડા મ્યુઝિસ, વડોદરા અરાવત, કચ્છ મિમ, ભૂજ : . અંબિકા, બડા મ્યુઝિયમ, વડોદરા મહાત્મા ગાંધીજીના મકાનની કતરણ, પિરબંદર વાણાધારિણીઓ, બરોડા મ્યુઝિયમ, વડોદરા નારીકુંજર, અજિતનાથ મંદિર, અમદાવાદ છડીદાર, સુરત મ્યુઝિયમ, સુરત : "
અઢાર શીલાંગ– ” માંનું ચિત્ર, અમદાવાદ “દંડક બલદાર ” માનું ચિત્ર, અમદાવાદ “સૂર્યસહસ્રનામસ્તોત્રમાંનું ચિત્ર, અમદાવાદ ભીંતચિત્ર, વૈજનાથ મહાદેવ, સેડા રાયધણજીનું વ્યક્તિચિત્ર, ભૂજ હસ્તિયુહનું દશ્ય, મેકર્ડોને બંગલે, અંજાર લંકા દહન, મેમને બંગલે, અંજાર
૫૦
૫
4.
પર . પ૩
૫૪ ૫૫
: : ૫૭ -
૩ર
:- .
ઋણસ્વીકાર
[ચિત્રોના ફોટોગ્રાફ પૂરા પાડવા માટે ]. ખરેડા મ્યુઝિયમ : ૧ થી ૧૨, ૩૯ થી ૪૨, ૪૪, ૪૭ થી ૪૯ ડો. હરિલાલ ગૌદાનીઃ ૧૩, ૧૫, ૧૬, ૧૯ થી ૨૫, ૩૩ થી ૩૬, ૫૪ પુરાતત્વખાd, ગુજરાત રાજ્ય ઃ ૧૪, ૭, ૫૦, ૨૬, ૫૭ લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ : ૫૧ થી ૫૩ પેમલ સ્ટેડિયે, ભૂજ : ૪૩

Page #18

સંક્ષેપુસુચિ
IK
NS
BBMPG Bulletin of the Baroda Museum and Picture Gallery CCTMc
Catalogue of Coins in the Indian Museum, Calcutta . GBP Gazetteer of the Bombay Presidency GBS Gazetteer of the Baroda State GIAH Gujarat : Its Art Heritage GSG Gujarat State Gazetteers
Inscriptions of Kathiawad JBBRAS Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic
Society JGRS Journal of Gujarat Research Society JNSE Journal of Numismatic Society of India MS i Maratha Supremacy (Ed. by R. C. Majumdar ) MSG Maharashtra State Gazetteer MSGH Maharashtra State Gazerteer, History
Numismatic Supplement : PRC Poona Residency Correspondence RLARBP Revised List of Antiquarian Remains in the Bombay
Presidency TSPK The Temples of Shatrunjaya-Palitana in Kathiawad WCG Wood Carving of Gujarat ( by R. K. Trivedi ) .... ગુ.વિ.હ.લિ.! સંગ્રહ ગુજરાત વિદ્યાસભા હસ્તલિખિત પુસ્તકસંગ્રહ
- પ્રાચીન કાવ્યમાલા (સંપા.હરગોવિંદદાસ કા. કાંટાવાળા) પ્રા. કા. શૈ. પ્રાચીન કાવ્ય ગૈમાસિક (વર્ષ ૩, ૪, ૫ ના અંકે) પ્રા. કા. જી. પ્રાચીન કાવ્યસુધા (સંશોધક : છગનલાલ વિ. રાવળ) ફા. ગુ. સભા ફાર્બસ ગુજરાતી સભા શ.સહલિ.પુ. ફાર્બસ ગુજરાતી સભા હસ્તલિખિત પુસ્તક સંગ્રહ બુ. કા. દે. ' બહત્ કાવ્યદોહન (સંગ્રાહક ઈચ્છારામ સૂર્યરામ દેસાઈ) ભા. રા. સં. ભારત રાજમંડલ
વ. વિ. સં. ૫..” ' વલભવિદ્યાનગર સંશોધનપત્રિ '. કારે
છે. શરીર સૈન વસંક૬ એ
પ્રા.
. .

Page #19

'શુદ્ધિપત્રક
Sunnuds - Poona
Despatches ગુલદસ્તએ વિકાએ.
૫ : -
૧૧ ૨૮
૬
૨૫
અશુદ્ધ Şanads etc. Paona Despaches ગુલદસ્તએ વિકાયે એ ફલે. મુત્સદી ૧૭૬૮ તામ્રલેખામાં ખાનખાના રાધૂ ખુર્શિદનિગાહ મુઘલ ૧૮ ૦૨ સિક્કાએ મુઘલ હાસ્તલિખિત
૯ * ૧૧ ૧૩
૨૫ ૩૦ ૩
૧૭૭૮ અભિલેખમાં ખાનેખાનાં
'
' , ,
ખુશીદનિગાહ
મુઘલ :
૧૪ ૧૫
# e = • = = = = • = = t . * ૦ = = = = • = $
૧૮ ૯
'...
૧૮૦૨ માં સિકએ મુઘલ હસ્તલિખિત ૨ , લેખ(IK.લેખIK, લેખમાં Supplement Proceedings પિતાને ' . સ્થાપો
૨૮
ર૯
૭.
૨ ૫
લેખ JK..લેખ IK, લેખમાં Suppiment Proceeding પિતાના - ૨ | ચને ભીલપુર
૨૯ / ૧૫ જ ૩૪. ૬ '. ૩૫ ૭ ૪૧ ૨૩ ૪૨ ૨૩
૧૭૭૩
૧
ભીલાપુર ૧૭૩૩ વાનું
વાદાનું

Page #20

*
૪૭
૪૮
૫૧
૫૪
» ×=
99
૮૫
૯૩
૯૪
૯૮
૧૦૧
૪
Re
૧૪
૧૫-૧૬
૧૮
૧૭
૨૨
૨૮
૨૬
२०
તજ, 6 ×
૧૨,૧૫
૧૫
૧૨
૨૪
૧૫
૧૦૨ ૧૧
૧૦૫ ૧૮
૩.
२१
અમદાવાને
Appindix વ્યવસ્થિ
સત્તા સ્થાપવાના
ભાગલાણામાં
પિતામહ
નંદાજી
સવારીની
મખથુલાબાદ
માણ્યુ
પેાતાના
મેળવી દેહજ
રધુવાયરાવે
Parashis આપવવામા
BGP
અમદાવાદ્દના વિ. રઘુનાથરાવ (ઈ.સ. ૧૭૭૪ થી ૧૭૮૦)
સામે
ભીલપુર
૧૯૭૫
२०
સૂબેારાની હેરફેરી
બાલાજી
પેશવાના સૂબા આખા શેલૂર્
ગુજરાતાં
અમદાવાદને
Appendix વ્યવસ્થિત
સત્તાના સ્થાપનના
ભાગલાણમાં
પિતામહ
ન દાજીએ
સવારાની
મખૂલાબાદ
આપ્યુ
પેાતાના
મેળવી
દહેજ
રધુનાથરાવે
Parashnis
આપવાના
GBP
અમદાવાદના
(ઈ.સ. ૧૭૭૪ થી ૧૭૮ ૦ ચાલુ) વિ. રઘુનાથરાવ
સાથે
ભીલાપુર
૧૭૭૫
૨૬
પેશવા માધવરાવ ૨ જો (ઈ.સ. ૧૭૮૦થી૧૭૯૫): સૂબેદારોની હેરાફેરી
બાબાજી
પેશવા બાજીરાવ ૨ જો (ઈ.સ. ૧૭૯૬ થી ૧૮૧૮)
પેશવાના સૂએ આખા શેલૂર ગુજરાતમાં

Page #21

:
દો. ઓકટોબર
૧૦૬ ૧૦૭ ૧૦૮ ૧૦૯ ૧૧૧ ૧૧૨ ૧૧૮
૨૧ ૧૩ ૧૧
૧ ૧૮ :
૧૮૦૩ આવ્યા. ૨૪ અવરોધે
સપ્ટેમ્બર ૨e ૧૮૦૨. બાવ્યા.૨૩ અવરોધો
૮
૨૨
કરાક ગાયકવાડી
( ૧૨૩
કરાર ગાયકવાડી કેટલીક
૧૩૧
કેટલીક
૧૩૨
૫
ખંડણી
ખંડણી ન જનરલ ' ' ચૂકવવાની
ભગવંતસવ
૧૩૬
ધંધુકા
૧૭
જનરલ ચૂકવાની ભગવંતરાય ધંધુકા ગેહનાભાઈએ ૧, ૧૮૦૧ ૧૮૦૧ ભારી લસ્ટર ૬૦,૦૦૦
૧૮
૧૪૭
૧૪૮ ૧૫૦
વાટાઘાટે કંડીલ ૩૦૦
૧૫૧ ૧૬૧
૨ ૧૬૪ ૧૬૮ ૧૭૦ ૧૮૬ ૧૦૮ ૧૯૩
બાબાજી
ગેહનાબાઈએ ૨૯, ૧૮૦૨ ૧૮૦૨ ભારે લકર ૬,૦૦૦ એ જુથ વાટાઘાટો. કુંઢેલા ૩,૦૦૦ બાલાજી ૯, પૃ. 93–9 . ૧૮૦૧ બહારવટે સંથ (સંતરામપુર) તોપમારે
૨૫ ૨૯
૩ ૨૯
૭. ૨૮ ૧૨
૯ ૧૨
૯૯, પૃ. ૭૩ ૭૪
બહાવટે
તોપ મારે

Page #22

મજબુત ૧૩ ચમ,
૨૧૭
પર
બાબાજી
૨૦૩ ૨૧
મુજબૂત
૧૩ ૨૨૧ ૧૨ ૨૨૪. .
બાલાજી - ૨૨૫
૨૦ મહમૂદશાહે ૨૨૭
અંગ્રેજોએ ૨૧
નવાબખાન ગાયકલાડ
અથમાણ ૧૭, ૨૫
૩૦ ૨૩૨ - ૩૦ - ૨૩૩ ૬, ૧૦, ૧૧, ૨૦ હાફીઝ ૨૩૬ ૨૩૬ ૨૨ ઉમેદસિંહજી
સૂરસિંહજી
- - - - * .86 -
મુહમદશાહે અંગ્રેજોએ નવાઝખાન ગાયકવાડ અથડામણ હાફિઝ
યદ
સિયદ
જો
૨૩૭
હાફિઝ ઉમેદસિંહજી સૂરજસિંહજી ૨ જે ૧૬૯૯ વાલેવડા મૌજ કહેતા
૧૩
૨૪૫
૩
૧ ૯૯ વલીવડા મોજ મહેતા
૨૪૮
૨૭
૨૫૧
દુષ્કૃત્યો
૨૫૬ ૨૫૮
૧૮–૧૯ ૧૩
*-- ૨ ૧ = • =
૨૬૨
૨૧
મહેસુલની ગુજારતમાં અનિશ્ચિતતા પાડવવામાં ઘાસદા પરંતુ આલીયગીર ભા. ૨ Supptement Vot. V, p. 79
२६३ ૨૬૪ ૨૬૫.
મહેસૂલની ગુજરાતમાં અનિશ્ચિતતા પડાવવામાં ધાસદા પરંતુ એ આલીમગીર “મીરાતે એહમદી', ભા.૨ Supplement Vol. v, p. 97 pt.
૩
ર૭૬ '
pl.

Page #23

૨૨
૨૮૩
૨૮૫
૨૮૬
૨૮૭
૨૫૮
૩૨૧
૩૨૨
૩૨૩
૩૩૧
૩૩૫
૩૩૬
૩૪૧
૩૪૪
૩પર
૩૧૩
૩૫૫
૩૫૮
૩૮૧
૩૯૫
૪૦૧
४०४
૪૧૩
3
૫
૨૫
૧૫
છ
૧૧
૨૮
७
૧૨
२७
૧૫
૧૮
૨૪
૧
૨૬
૧૮
૩૨, ૩૬
૨
ધર→
૪
૩૦
२४
૧૮
૨૫
૨૬
નહેતા
અને
૨૩
અધવધ
પ્રમાણમાં
સિક્કાઓને
ચાદીમાં
હેરવવાની
પકડાતાં.
હાવાતા
યાત્રિકા
હૈયાં તે
નાખવાનાં કુકમ કર્યાં હતાં.
એ
જનનું
તેલકટદી
હિતાસ
મકાહી
હાફીઝુદ્દીને
મહરાજે
મીયામામ
(તા. ધંધુકા સભનાય
પ્રયાત
જીવ
વણઝરા
* તરીદ્યું
મુંબઈ
Palanpnr...
Mhikantha
Natuot
નહાતા
એક
અધવચ
પ્રમાણમાં રૂની નિકાસ
3
સિક્કાઈના
ચાંદીમાં
ફેરવવાની
પકડાતાં,
હાવાની
યતિએ
હૈયાંને
નાખવાના હુકમ
કર્યો હતા.
એ શરૂ
જાન ટેલરે
તેકટારી
ઇતિહાસ
મકાટી
હાફ્રિઝુદ્દીને
મહારાજે
મિયાંગામ
( તા. ધ ધુકા )
સભવનાથ
પ્રયાસ
શવ
વણઝારા
* તરીકે
મુંબઈ
Palanpur...
Mahikantha
Narukot

Page #24

ખડ ૧
પ્રાસ્તાવિક
પ્રકરણ ૧
સાધન-સામગ્રી
૧, મરાઠી અને અંગ્રેજી દફતરે ગુજરાતમાં મરાઠાઓનાં પ્રવેશ, સત્તા-સ્થાપન અને રાજ્ય-અમલ અંગેનાં એતિહાસિક આધારસાધન વિવિધ પ્રકારનાં છે. ગુજરાતના મરાઠા કાલના ઈતિહાસ માટે એ ઘણાં ઉપયોગી છે.
પહેલાં મરાઠી આધારે જોઈએ. પેશવાનાં દફતરામાંથી ખ્યાતનામ મરાઠા ઈતિહાસવિદ્દ ગોવિંદ સખારામ સરદેસાઈએ મહત્ત્વ ધરાવતા કાગળપત્ર પસંદ કરી એનું સંપાદન ૪૫ જેટલા ભાગોમાં પેશવે ઉતરતુન નિવેદ વદ્ નામે કર્યું છે. ને એ ભાગો Selections from Peshwa Daftar તરીકે જાણીતા છે. એ ભાગો પૈકી ગુજરાત સાથે સંબંધ ધરાવતા ભાગોમાં નં. ૧૨, ૧૩, ૧૪, ૧૬, ૩૪, ૪૩ અને ૪૫ ઉપયોગી છે. નં. ૧૨ માં સેનાપતિ દાભાડે અને ગુજરાત પરનો વિજય, નં. ૧૩ માં મરાઠાઓનો માળવામાં પ્રવેશ, નં. ૧૪માં ઉત્તર ભારતમાં મરાઠાઓના વિજય, નં. ૧૬ અને ૩૪માં મરાઠાઓની વસાઈ પરની ચડાઈઓ, નં. ૪૩ માં પેશવાકાલ (૧૭૨૭-૧૭૯૭) દરમ્યાનની સામાજિક અને ધાર્મિક બાબતે તથા નં. ૪૫ માં મરાઠા વહીવટને લગતા દસ્તાવેજો આપવામાં આવ્યા છે.
લોટ(દક્ષિણ ગુજરાત)માં મરાઠાઓની સત્તા વિશે મરાઠી દફતરને સંગ્રહ જે માટી તિહાસિ સેવ બે ભાગમાં વિદ્યાનંદ સ્વામી શ્રીવાસ્તવ સંપાદિત કર્યો છે. પહેલા ભાગ (૧૬૭૦–૧૮૧૮)માં લાટમાં મરાઠી સત્તાને ઉદય અને પતન તથા મરાઠાઓના વાંસદાના ચૌલુકયો સાથેના સંબંધ વિશેનાં
ઈ-૭-૧

Page #25

મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
દફતરોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. લેખસંગ્રહના બીજા ભાગમાં (૧૭૪ર –૧૮૧૮) લાટમાં મરાઠી સત્તાને ઉદય તેમ પતન તથા અંગ્રેજોના એ વિસ્તારમાં થયેલા આગમન વિશેનાં દફતર છે. દફતરનો મૂળ પાઠ પ્રથમ મરાઠીમાં અને એની નીચે અંગ્રેજીમાં એનું ભાષાંતર ભાવાનુવાદરૂપે આપવામાં આવ્યું છે. પ્રથમ ભાગમાં ૧૨૭ અને બીજા ભાગમાં ૧૩૧ દફતર છે. વી. વી. ખરે– સંપાદિત ઇતિહાસિ સંગ્રહ, જેના ૧૪ ગ્રંથ છે, તેમાં ૧૩ મે ગ્રંથ ગુજરાત સાથેના મરાઠાઓના સંબંધો માટે ઉપયોગી છે. કે. એન. સાને–સંપાદિત માટે
વેજા માં પણ સેનાપતિ દાભાડે અંગે માહિતી છે. કે. વી. પુરંદર–સંપાદિત પુરે વરના ત્રણ ગ્રંથમાં પહેલે ગ્રંથ ગુજરાત સંબંધી માહિતીવાળો છે. વાય. એન. કેળકર-કૃત વસાવી મોહીમ પણ નોંધપાત્ર છે.
ગુજરાતમાં મરાઠી સત્તા પુણેના પેશવા અને વડોદરાના ગાયકવાડ વચ્ચે વહેંચાયેલી હતી, પરંતુ ૧૮૧૮ થી ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં પેશવાની સત્તાનો અંત આવ્યો ને માત્ર ગાયકવાડનું વડેદરા રાજ્ય સ્વતંત્ર મરાઠી સત્તા રૂપે રહ્યું. ગાયકવાડ વંશને લગતા જે આધાર છે તેમાં થવાની હતી (સઢાર તરતી સારી વર્લર : વડોદરા રેકોર્ડ ઑફિસ)માં ગાયકવાડ કુટુંબ
ની પ્રવૃત્તિઓનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. એવી રીતે વોટું રાખ્યા હતી તિહાસિક વૈજે ભાગ ૧ માં આ ગ્રંથના સમય માટેના વડોદરા રાજ્ય અંગે થોડા ઉલ્લેખ છે.
પ્રસ્તુત કાલખંડમાં ગુજરાતમાં અમુક સ્થળે પોર્ટુગીની હકુમત હતી, ડચ અથવા વલંદાઓની કોઠી મુખ્ય વેપારી કેન્દ્રોમાં હતી અને કંપની સરકાર એટલે કે અંગ્રેજોનું વર્ચસ દઢતાપૂર્વક વધતું હતું. પોર્ટુગીઝ અને ડચ દફતરામાં ગુજરાતના રાજકીય અને આર્થિક ઈતિહાસની ઘણી અગત્યની માહિતી હેય એ સ્પષ્ટ છે, પણ એ ભાષાઓની જાણકારીને અભાવે એનો ઉપયોગ થઈ શક્યો નથી.
અંગ્રેજી ભાષામાં જે સાહિત્ય છે તે વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. ભરાઠા ઈતિહાસ અંગે જે સામાન્ય સ્વરૂપનાં પુસ્તક છે તેમાં ગુજરાત વિશેના સંદર્ભ આવે છે. આવાં કેટલાંક જોઈએ તે એમાં સી. યુ. એચીસન–કત Treatics, Engagements, Sanads etc. (૧૮૬૩) ગ્રંથ ૩ માં અંગ્રેજો અને મરાઠાઓ વચ્ચે થયેલા કેલકરાર, સંધિઓ વગેરેને સમાવેશ કરાયો છે. જી. એસ. સરદેસાઈ અને જે. એન. સરકારે સંયુક્ત રીતે સંપાદિત કરેલ Poona Residency Correspondence ની ૧૪ ગ્રંથની ગ્રંથમાળામાં ગ્રંથ ૨, ૬,

Page #26

૧લું ]
સાધન-સામગ્રી અને ૧૨ માં ગુજરાતને લગતી માહિતી છે. Selections from Baroda State Records નો ગ્રંથ ૨ ગાયકવાડ સંબંધે છે. સર. જે સ્ટ્રેચીએ Surat Factory Records સંપાદિત કર્યો છે તેમાં આરંભના સમયના મરાઠાઓ અને અંગ્રેજ વચ્ચેના સંબંધ જોવા મળે છે.
વડોદરાના ગાયકવાડ સંબંધે અંગ્રેજીમાં જે આધારસાધન મહત્ત્વનાં કહી શકાય તેમાં જે. એચ. ગેસે અને ડી. આર. બાનાજી–સંપાદિત The Gaikwads of Baroda : English Documents નામની ગ્રંથ-શ્રેણીમાં ગ્રંથ ૧ થી 90 91 The Third English Embassy to Paona 241 BIG HI284141417 છે. ગંગાધર શાસ્ત્રી પટવર્ધનના વંશજો પાસેથી ખરીદવામાં આવેલા કાગળપત્રોનું સંકલન Selections from Shastri Daftar અને એફ. એ. એચ. ઈલિયટ-કૃત The Rulers of Baroda નોંધપાત્ર છે. ડબલ્યુ. જી. ફેસ્ટ-સંપાદિત Selections from the Letters Despaches and other State Papers Preserved in the Bombay Secretariat ( Maratha Series ); H18-2232429 milenzen al Report on Territories Conquered from the Peshwa, 6477212 fryz- Oriental Memoirs ( 4 Vols ); $1722 વિલિયમ-સંપાદિત The English Factories (ગ્રંથ ૧-૧૦) તથા ડબલ્યુ. આર. વૅલેસ-કૃત The Guicowar and his Relation with the British Government; વી. જી. ડીધે–કૃત Peswa Baji Rao I and Maratha Expansion વગેરેનો સમાવેશ કરી શકાય.
૨, ફારસી તવારીખે રજનીશીઓ વગેરે આ કાલના ગુજરાતના ઇતિહાસ માટે કઈ વિશેષ સામગ્રી મુસ્લિમ તવારીખે કે અરબી-ફારસી પુસ્તકમાં ઉપલબ્ધ નથી. મરાઠાકાલના પ્રારંભમાં લખાયેલા જાણીતા મહત્ત્વના પુસ્તક “મિતે અહમદી” પછી સમકાલીન ઈતિહાસને આલેખતા એવા કેઈ સ્વતંત્ર પુસ્તકની નોંધ મળી નથી. મરાઠાકાલની લૂંટફાટ, અંધાધૂંધી, અફરાતફરી, નાનાં-મોટાં રજવાડાંઓમાં શાંતિ તેમજ કાયદો-વ્યવસ્થાનો અભાવ વગેરે કારણોને લઈને મુસ્લિમ તવારીખોની સંખ્યા પહેલાંના કાલના પ્રમાણમાં ઓછી હોય એ સમજી શકાય એમ છે. પણુ ગુજરાતના ઇતિહાસના આ સંધ્યાકાલ દરમ્યાન પણ બુઝાતા દીપકની જેમ ફારસી ભાષાના વપરાશના ઝબકારાના પ્રતીકરૂપ થોડાંઘણાં ઈતિહાસ-પુસ્તકોની સાથે પત્ર વ્યવહાર રજનીશી બયાઝ(નોંધપોથી) વગેરે સાહિત્યનું

Page #27

૪ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
વિશેષ કરીને નાગ દ્વારા ઠીક ઠીક સર્જન થયું, જે તત્કાલીન રાજકીય તેમજ સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસના સાધનો માટે અગત્યનું ગણાય. આ કાલના ઈતિહાસ માટે ઉપલબ્ધ સામગ્રીનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ નીચે મુજબ છે : મિતે અહમદી (કર્તા અલી મુહમ્મદખાન)
ગુજરાતમાં મુઘલ સત્તાના વિલય અને મરાઠાઓના ઉદયના ઈતિહાસ માટે સમકાલીન મિરૂઆતે અહમદીનું મહત્વ ઘણું છે. ગુજરાતના છેલ્લા શાહી દીવાન તરીકે ઓળખાતા અલીખાન મુહમ્મદખાને ૧૭૪૪-૪૬ દરમ્યાન કાપડ બજારના અધીક્ષક (અમીન) તેમજ ૧૭૪૬–૧૮ દરમ્યાન ગુજરાતના સૂબેદારના દીવાન તરીકે કામગીરી બજાવી હતી. મિતે અહમદીના દળદાર બીજા ભાગમાં ઈ. સ. ૧૭૧૮ થી લઈ પાણીપતની ત્રીજી લડાઈ (ઈ. સ. ૧૭૬૧) સુધીના ઈતિહાસની કર્તા તેમજ એના પિતા(જે પણ શાહી દીવાન હતા)એ નજરે જોયેલી તથા તે સમયે ઘટેલી ઘટનાઓમાં ભાગ લીધેલે, તેની વિસ્તૃત હકીકત આપવામાં આવી છે. આમ મરાઠાઓના ગુજરાતના પગપેસારા તેમજ એમના વર્ચસના શરૂઆતના દસકાઓના ઈતિહાસ માટે આ પુસ્તક અમૂલ્ય છે.
વળી એની પુરવણી (ખાતેમા) ગુજરાતના ગેઝેટિયરની ગરજ સારે છે. એમાં પાટનગર અમદાવાદ શહેર, એનાં ઉપનગરો (પરાં), મહોલ્લા, પ્રવેશદ્વારે, બજારો, ચકલાં, ઉદ્યાને, ઉપવનો, તળાવો વગેરે ગુજરાતના મુસ્લિમ સંતે તેમજ તેમના રાજાઓ; પાટનગર અને પ્રાંતના બીજા ભાગની હિંદુઓની જ્ઞાતિઓ, એમનાં મંદિર તેમજ તીર્થો; પૃથફ રાજકીય ખાતાંઓની કામગીરી અને એમના અમલદારની ફરજો, પ્રાંતનાં સરકાર, પરગણ, થાણું વગેરે વહીવટી એક, રજવાડાં, તાલુકદારો તેમજ દેસાઈઓ તેમજ એમના તરફથી રાજ્યને ભરવામાં આવતી ખંડણીની રકમ, પ્રાંતની મુખ્ય બંદરગાહ, નદીઓ, પર્વતે, સહેલગાહે તેમજ ખનિજ સહિત પેદાશ, માપતેલ તથા એવી બીજી પરચૂરણ પ્રમાણભૂત હકીકત ઉપલબ્ધ છે. તારીખે સોરઠ વ હાલાર અથવા વકીયે એ સેરઠ વ હાલાર (કર્તા દીવાન રણછોડજી અમરજી)
મુખ્યત્વે સોરઠ અને હાલાર(નવાનગર)ને તત્કાલીન ઈતિહાસ આલેખતું આ પુસ્તક ઈ. સ. ૧૮૩૦માં રચાયું હતું. એમાં સેરઠ અને હાલારને સંપૂર્ણ ઈતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. આ સમયના ઈતિહાસમાં કર્તાના

Page #28

સાધન-સામગ્રી
[ ૫ પિતા દીવાન અમરજી વગેરેએ સક્રિય ભાગ ભજવ્યો હતો એટલે તત્કાલીન ઈતિહાસ માટે એમાં અપાયેલી માહિતી અગત્યની તેમજ આધારભૂત ગણાય. ૨ હદીએ અહમદી (કર્તા શેખ અહમદ ઉર્ફે બબ્બેમિયા બિન શેખ હામિદ)
ત્રણ ભાગમાં વિશ્વ ઈતિહાસ આલેખતા આ દળદાર પુસ્તકના એક ભાગમાં ગુજરાતને સવિસ્તાર ઈતિહાસ છે. સુરતના રહેવાસી એના કર્તાએ એનું પંદર ભાગમાં “ હકીકતુલ હિંદ” નામ હેઠળ પુલેખન કરવાનો નિર્ધાર કર્યો હતો, પણ એને એક ભાગ જ લખાય ત્યાં તો કર્તાનું ઈ. સ. ૧૮૪૮ માં મૃત્યુ થયું.'
કર્તાના પુત્ર શેખબહાદુર ઉર્ફે શેખૂમિયાંએ ઉપર્યુક્ત પુસ્તકનો, સુરત શહેર તેમજ એના પ્રસિદ્ધ સંત પ્રખ્યાત કુટુંબ વગેરેને લગતા ઈતિહાસવાળો ભાગ ગુલદસ્તએ સુલહાએ સુરત અલમુસમ્મા બિ હકીક્તસુરતના નામથી પ્રસિદ્ધ કર્યો હતે. અહવાલે ગાયકવાડ (કર્તા સારાભાઈ બાપાભાઈ મહેતા)
આ પુસ્તકમાં વડોદરાના ગાયકવાડ રાજાઓનો આરંભથી ઈ. સ. ૧૮૧૮ સુધીને ઈતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. એમાં ગુજરાતમાં મરાઠાઓની હકુમતથી લઈ ગુજરાત તેમજ બાજુના પ્રદેશોમાં એમના દ્વારા ચેથ અને સરદેશમુખી ઉઘરાવતી વેળા જે અત્યાચાર અને જોરજુલ્મ થતા તેનું રોમાંચક - વર્ણન પણ છે.* તારીખે મરહયા (મરાઠા) દર ગુજરાત (કર્તા અજ્ઞાત),
પિલાજીરાવ ગાયકવાડથી શરૂ કરીને ઈ. સ. ૧૭૭૩ સુધીનો મરાઠાએને ઇતિહાસ આ પુસ્તકમાં આપવામાં આવ્યું છે. નસબના એ જાડેજા
કચ્છના જાડેજા વંશના રાજવીઓનો ઇતિહાસ ઈ. સ. ૧૮૭૮ માં ભૂજ પરગણા સ્થિત વેરાગામ નિવાસી કુંવરજી જાદવજી ઉપાધ્યાયે ગુજરાતીમાં મૌખિક લખાવ્યો, તેનો ફારસી અનુવાદ કરછના આસિસ્ટંટ રેસિડેન્ટ મિ. ઑલ્ટરના આદેશથી કરવામાં આવ્યો. આ પુસ્તકમાં સંવત ૧૮૭૫ (ઈ. સ. ૧૮૧૯) સુધીનો ઈતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. વકા એ અહસનુલમદા યેહ (કર્તા મીર મુહમ્મદ ફહુસેનખાન હમદાની)
ઈ. સ. ૧૮૦–૦૮ માં રચિત આ પુસ્તકમાં સુરતના પ્રસિદ્ધ ઐતિ

Page #29

મરાઠા કાલ
[ .
હાસિક બન્શી ખાનદાનને ઈતિહાસ છે. કર્તા પોતે બન્શી કુટુંબને વડીલ હતો. જેજ-નામા (કત મુલ્લા ફીરઝ બિન કાવસ)
આ દળદાર પુસ્તકમાં અંગ્રેજોના ભારત-આગમન તેમજ પોર્ટુગીઝ અમલની શરૂઆતથી લઈને ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં કંપની સરકારે પૂના લીધું ત્યાંસુધીનો ઇતિહાસ આલેખાયેલે છે.’ અનામી પુસ્તક
ગુજરાત વિદ્યાસભાના પુસ્તકાલયમાં એક પુસ્તક છે, જેમાં ગુજરાતના અમુક જિલ્લાઓમાં પરગણાં વગેરે, જમીનદાર અધિકારીઓ કામ વગેરેની નિમણૂકે રાજ્યખર્ચ વહાણવટું વગેરેની વ્યવસ્થા વિશે માહિતી છે, જે તત્કાલીન ઈતિહાસ માટે ઉપયોગી છે.
ઉપર્યુક્ત પુસ્તકો ઉપરાંત આ સમયના એતિહાસિક લેખનની ઠીક એવી સામગ્રી પૂરી પાડતી બે સાહિત્ય-શાખાઓ – રોજનીશી અને પત્રસંગ્રહના ૧૮મી ૧૯મી સદીમાં લખાયેલા નમૂના સારી એવી સંખ્યામાં ઉપલબ્ધ છે.
સુરતના નવાબેના દીવાન કિરપારામ નાગરે (ઈ. સ. ૧૮૦૦) લગભગ પિતાના સમયને લગતી હકીકતની નેંધપોથી રાખી હતી, જે એમના વંશજોના કબજામાં હોવાનું કહેવાય છે. દીવાન રણછોડજીની ફારસી રજનીશી પણ એમના વંશજ પાસે હોવાની માહિતી છે. મુનશી નંદલાલ (૧૮ મી સદીના ઉત્તરાર્ધ) અમદાવાદના ગાયકવાડી સૂબા ગોપાળરાવને ત્યાં નોકરીએ હતો તે સમયે એણે સંકલિત કરેલી નોંધપોથીમાં ઐતિહાસિક માહિતીવાળા પત્રો તેમજ સ્વરચિત કાવ્યો છે.
૧૮ મી સદીના ઉત્તરાર્ધ અને ૧૯મી સદીના પૂર્વાર્ધમાં સંકલિત અનેક પત્રસંગ્રહ પણ આ સમયના ઈતિહાસનાં વિવિધ પાસાઓ માટે અગત્યનાં સાધન ગણાય. રફઆતે ગિરધારીમલ( ઈ. સ. ૧૮૨૧ આસપાસ)માં સુરતના મુત્સદી અને ખંભાત તેમજ વડોદરાના ફેજદાર જેવા ગુજરાતના અમલદારી વર્ગ તરફથી લખાયેલા પત્ર સંગૃહીત છે. ભરૂચના કિશોરદાસ દેસાઈએ નવાબના દીવાન તરીકે કામગીરી બજાવી તે દરમ્યાન શાહી દેશપત્રો, અરજીઓ તેમજ નવાબના જવાબ, અમાત્યના આદેશ તથા એ બીજે પત્રવ્યવહાર એકત્રિત કરી જે પુસ્તક રહ્યું છે તેમાં એ સમયના ભરૂચની નવાબીના ઈતિહાસ માટે વિપુલ સામગ્રી મળી રહે છે. એવું જ બીજું

Page #30

૧ 3' ]
સાધન-સામગ્રી
[ ૭
પુસ્તક સૈયદ મુહમ્મદ-સંકલિત મતૂભાત (પન્ના) છે તે ઈ. સ. ૧૮૩૬-૩૭ આસપાસ ભરૂચની સિંધિયા સરકાર તથા ગુજરાતના અગ્રેસર ગૃહસ્થા વચ્ચે થયેલા પત્રવ્યવહારને સંગ્રહ છે. એમાં પણ સારી એવી ઐતિહાસિક માહિતી ઉપલબ્ધ છે. કિશનજી વૈદનું આતે ગરીમ (ઈ. સ. ૧૮૦૦ આસપાસ ) સમકાલીન રાજકીય તેમજ સામાજિક સ્થિતિ પર સારા એવા પ્રકાશ પાડે છે.
આ સાહિત્ય-શાખામાં સારાભાઈ મહેતાના પાંચછ પત્રસંગ્રહ ઉપલબ્ધ છે. ૧૯ મી સદીના પૂર્વાધમાં લખાયેલા આ પત્ર ગુજરાતના રાજકીય તેમજ સામાજિક વનને લગતી અગત્યની માહિતી આપે છે. આ બધા પત્રસ`ગ્રહ ગુજરાત વિદ્યાસભામાંના સંગ્રહાલયમાં સુરક્ષિત છે.
"6
આ ઉપરાંત આ સમયના ફારસી કાવ્યસાહિત્યમાં પણ ઘેાડી ઘણી ઐતિહાસિક માહિતી મળે છે. મહેતા તુલજાશંકર-સુત રાજશકર, જેનું તખલ્લુસ ‘ અહંકરી '' હતું, તેમનાં કાવ્યેામાં દામાજી ગાયકવાડના અવસાન તેમજ ફતેહસિહ ગાયકવાડના રાજ્યારાહણ ( ઈ. સ. ૧૭૬૮ ) જેવા ઐતિહાસિક બનાવાનું વર્ષોંન મળે છે. તસ્નીફાતે મુગટરામમાં સારઠના ઇતિહાસ માટે ઉપયોગી માહિતી મળે છે. .
ગુજરાતના આ કાળનારેખ્તા ( અર્થાત્ ઉર્દૂ ) ભાષાના ૧૦૯ કવિએ વિશે માહિતી તેમજ એમનાં કાવ્યાના નમૂના પૂરું પાડતુ પુસ્તક મઝનુન શુઅરા છે જે ઈ. સ. ૧૮૫૧-૫૨ માં ભરૂચના ઢાઝી નુરૂદ્દીન હુસેને રચ્યુ` હતુ`.૯
૩. સસ્કૃત-ગુજરાતી અભિલેખા
આ કાલના ઈતિહાસ માટે તવારીખ ગ્રંથાની જેટલી ખાટ વરતાય છે તેટલી અભિલેખાની વરતાતી નથી. અલબત્ત સ ંસ્કૃત-ગુજરાતી અભિલેખા અગાઉના ઢાલની સરખામણીએ સખ્યામાં એછા છે. રાજકીય ઇતિહાસ માટે ઉપયાગી નીવડે તેવા પ્રકાશિત અભિલેખાની સ ́ખ્યા જૂજ છે, પરંતુ ધ` સ્થાપત્ય શિલ્પ ઇત્યાદિ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ માટે સાધનરૂપ નીવડે તેવા પ્રકાશિત અભિલેખ સાથી વધારે છે, જ્યારે કેટલાક મોટા નાના સંગ્રામોને નિર્દેશ કરતા પ્રકાશિત પાળિયાલેખાની સંખ્યા પણ સાઠ ઉપરની છે.૧૦ સાઠ વર્ષના ટૂંકા કાલ માટે આ સંખ્યા નાની ન ગણાય.
આ કાલના અભિલેખામાં મદિરા તથા મૂતિઓને લગતા ધણા લેખ સંસ્કૃતમાં૧૧ છે, થાડા ગુજરાતીમાં૧૨ છે, એકાદ ત્રજભાષામાં૧૩ છે તે થોડાક

Page #31

4 ]
સરાહા કાલ
[ પ્ર.
મિશ્રભાષામાં, ૧૪ ખાસ કરીને સંસ્કૃત-ગુજરાતીમાં છે. આમાંનાં ગુજરાતી લખાણામાં એ કાલની ગુજરાતી ભાષાનું સ્વરૂપ યથાવત્ જળવાયું છે તે ભાષાની દૃષ્ટિએ અગત્યનું ગણાય. ઈડર રાજ્યનાં તામ્રપત્રામાં મારવાડીની છાંટવાળી ગુજરાતી ભાષા પ્રત્યેાજાઈ છે. ૧૫
દેવાલય–નિર્માણુને લગતા શિલાલેખામાં નિર્માતા તરીકે કયારેક વડાદરાના ગાયકવાડ રાજ્યના અમલદારાનાં નામ આવે છે,૬ પરંતુ તે તે સમયના છત્રપતિ અને/અથવા પેશવાના નિર્દેશ ભાગ્યેજ મળે છે. સૌરાષ્ટ્રના શિલાલેખામાં તે તે રાજ્યના સમકાલીન રાજાના ઉલ્લેખ કેટલીક વાર થયા છે.
ઈડર રાજ્યનાં તામ્રપત્રામાં૧૭ તે તે સમયના રાજા, લાગતા વળગતા બ્રાહ્મણા, તેએનાં નિવાસસ્થાન, એ સમયના વિવિધ વેરા ( જે એ બ્રાહ્મણા માટે માફ કરવામાં આવેલા), ખતના લેખક કોતરનાર વગેરેને લગતી માહિતી મળે છે. અમદાવાદના ત્રણ દરવાજાના એક ગેાખલામાં રાખેલા શિલાલેખ ગાયકવાડ રાજાની પધરામણી, એમની મુલાકાત લેનાર સ્થાનિક મહાજન અને મિલકતના વારસાને લગતા પ્રચલિત કાયદા વિશે મહત્ત્વની માહિતી પૂરી પાડે છે. ૧૮ પાળિયા લેખા કેટલાક મોટા સામાને લગતા છે; જેમકે ભૂજ મ્યુઝિયમમાંના સ. ૧૮૨૬ । પાળિયા૧૯ સ. ૧૮૧૯ ના ઝારાના યુદ્ધમાં વીરગતિ પામેલા સૈનિકના છે. ચેોબારીના ૫૬ પાળિયા૨ે સિંધના મીર ફતેહઅલી અને જોધપુરના મહારાજાની સેના વચ્ચે સ. ૧૮૩૯( ઈ. સ. ૧૭૮૩ )માં થયેલા સંગ્રામ પર પ્રકાશ પાડે છે. એટના છ પાળિયા૨૧ સં. ૧૮૫૫( ઈ. સ. ૧૭૯૯) માં ત્યાં અંગ્રેજો સાથે થયેલા યુદ્ધને ખ્યાલ આપે છે. સ. ૧૮૬૦( ઈ. સ. ૧૮૦૪ )ના શત્રુ ંજયના લેખમાં૨૨ ફિરંગી રાજાનું કૃપાપાત્ર એવા દમણ અંદરના અમુક રહેવાસીના જે નિર્દેશ છે તે પણ રાજકીય ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ નેોંધપાત્ર છે.
અન્ય અભિલેખો મુખ્યત્વે પૂકાર્યોને લગતા છે. એમાંના ઘણા લેખ મદિશના નિર્માણની અને/અથવા પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠાની હકીકત નોંધે છે. એમાં હિંદુ ધર્માંનાં મ ંદિરની સરખામણીએ જૈન ધર્મનાં દેરાસરાની સંખ્યા ઘણી વધારે છે. હિંદુ મ દિશમાં માંડવી( જિ. સુરત )નુ નીલકંઠમ ંદિર,૨૭ જૂના રાજપીપળાનું નીલકć મંદિર૨૪ અને રાજક મદિર,૨૫ ચૂવાળમાંનું બહુચરાજી મદિર, દ્વારકાનું રધુનાથ મંદિર,૨૬ ઝાલાવાડનાં તરણેતર તથા જડે. શ્વરનાં ૨૮ પ્રસિદ્ધ મંદિર, ધાળકાનું માજી મદિર અને અમરેલીનુ નાગેશ્વર મંદિર૩- નોંધપાત્ર છે, જ્યારે જૈન દેરાસરામાં શત્રુ ંજય પરતું સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથ મંદિર,૩૧ રાધનપુરનું શાંતિનાથ દેરાસર,૩૨ ુવા( જિ.

Page #32

સાધન-સામગ્રી
બનાસકાંઠા)નું અમીઝરા પાર્શ્વનાથનું મંદિર,૩ ઈડરનું સહસ્ત્રફણું પાર્શ્વનાથ મંદિર ૨૪ અને ભદ્રેશ્વર (કચ્છ)નું પ્રાચીન મંદિર૩૫ ખાસ ઉલ્લેખનીય છે આમાંના કેટલાક લેખમાં સંસ્કૃત પદ્યબદ્ધ પ્રશસ્તિઓની સુંદર રચનાઓ જોવા મળે છે. વળી તે તે મંદિર કોણે ક્યારે બંધાવ્યું એ ઉપરાંત એનું બાંધકામ ક્યારે શરૂ થયેલું, એનો પ્રતિષ્ઠા-ઉત્સવ ક્યારે ઊજવાય, એની પ્રશસ્તિ કોણે રચી, મંદિર બાંધનાર મુખ્ય શિલ્પી કેણ હતા, શિલાલેખ કોણે કોતર્યો, વગેરે વિગત એમાં આપી હોય છે. ભદ્રેશ્વરના દેરાસરને શિલાલેખ જુદા જુદા સમયે થયેલા એના અનેક જીર્ણોદ્ધારનો વૃત્તાંત નિરૂપે છે. કેઈ દેર કે દેરી અમુક વિદેહ સ્વજનની યાદગીરીમાં બંધાયેલ હોવાનું એના શિલાલેખ ઉપરથી જાણવા મળે છે. પ્રતિમાલેખમાં તે તે પ્રતિમા કોણે કરાવી અથવા તે તે બિંબ કોણે ભરાવ્યું, એની પ્રતિષ્ઠા ક્યારે થઈ અને કોની પાસે કરાવી વગેરે હકીકત જણાવી હોય છે. દેવાલયોમાં કેટલીક વાર સિદ્ધચક્ર૩૭ પાદુકાઓ૮ ઘટ૭૮ વગેરે કરાવ્યાના લેખ મળે છે. વળી એની બાજુમાં કુંડ ધર્મશાળાક૧ વગેરે બંધાવ્યાને લગતા લેખ પણ હોય છે. ક્યારેક દર્શન પૂજા બ્રહ્મભોજન ભૂમિદાન વગેરેના લેખ હોય છે. આ શિલાલેખ
સ્થાનિક ઈતિહાસ ધર્મસંપ્રદાય સ્થાપત્ય શિ૯૫ ઇત્યાદિ અંગે ઘણી ઉપયોગિતા ધરાવે છે. | દુર્ગ૪૩ વાપી૪૪ વગેરેના નિર્માણને લગતા શિલાલેખ નાગરિક સ્થાપત્ય વિશે માહિતી પૂરી પાડે છે.
ભૂમિદાનને લગતાં તામ્રપત્ર કતરાવી આપવાની પ્રથા લુપ્તપ્રાય થઈ હતી, છતાં ક્યારેક મહત્ત્વનાં ચિરકાલીન લખાણ તામ્રપત્રો કે શિલા પર કોતરાવવામાં આવતાં. ઈડર રાજ્યનાં તામ્રપત્રોમાં લખાણ લખનાર તથા કોતરનારનાં નામ પણ આપેલાં છે. શત્રુંજય પરના એક લેખમાં ત્યાંની હાથી પિોળમાં દેવાલય આંધવાની મનાઈ ફરમાવી છે.૪૫
તામ્રલેખમાં આપેલ સમય-નિર્દેશ તે તે નિર્માણના સમય ઉપરાંત કોઈ વાર તે તે સમયના રાજાના રાજ્યકલ પર કે તે તે ઘટનાના સમય પર પ્રકાશ પાડે છે. વળી એ પરથી એ સમયની કાલગણનાપદ્ધતિનો તેમજ સમય નિર્દેશ રજૂ કરવાની પદ્ધતિને ખ્યાલ આવે છે. આ કાલના અભિલેખો પરથી
સ્પષ્ટ થાય છે કે ત્યારે સમસ્ત ગુજરાતમાં વિક્રમ સંવત પ્રચલિત હતો ને કેટલીક વાર વિક્રમ સંવતના વર્ષની સાથે શક સંવતનું વર્ષ પણ આપવામાં આવત.૪૬ સામાન્ય રીતે સમયનિર્દેશમાં વર્ષ માસ પક્ષ તિથિ અને વાર

Page #33

૧૦ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. આપતા, પરંતુ ક્યારેક તિથિ અને વાર ઉપરાંત નક્ષત્ર યોગ અને કરણ પણ જણાવીને કાલગણનાનાં પાંચેય અંગે જણાવતા ૪૭ વળી ક્યારેક વર્ષ પછી સંવત્સર અયન અને ઋતુ પણ જણાવતા ૪૮ તે પંચાંગ પછી પ્રતિઝાની ઈષ્ટ ઘટિ પણ આપવામાં આવતી.૪૯ પદ્યબદ્ધ પ્રશસ્તિમાં નિર્માણ વર્ષની સંખ્યા શબ્દસંકેત દ્વારા રજૂ કરતા; જેમકે વેદ–અગ્નિ-વસુ-ચંદ્ર (૧૮૩૪)૨૦ વસુ-અંબ-કાઠ-શશી (૧૮૩૮)૫૧નંદ-અગ્નિ-વસુ-ચંદ્ર (૧૮૩૯) અશ્વ–અંગ-નાગ-૬ (૧૮૬૭) ૩ અંક-અંગ-ભુજંગ-ચંદ્ર (૧૮૬૯)૫૪ અને વહ્નિ અદ્ધિ-નાગ–અમૃતકિરણ (૧૮૭૩)૫૫
આમ આ કાલના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ માટે અભિલેખનું સમકાલીન સાધન કેટલીક અગત્યની સામગ્રી પૂરી પાડે છે.
૪ અરબી-ફારસી અભિલેખે અને સિક્કા (અ) અભિલે :
ગુજરાતના મરાઠાકાલીન અરબી-ફારસી અભિલેખોની સંખ્યા સલ્તનત અને મુઘલ સમયના શિલાલેખેની સરખામણીમાં ઓછી છે. અત્યાર સુધીમાં પ્રાપ્ત થયેલા અભિલેખેની સંખ્યા ૧૫૦ જેટલી છે. શોધખોળનો અભાવ પણ આ નાની સંખ્યા માટે એક કારણ ગણાવી શકાય.
આ લેખેનો સાર એ ભાગ રાજ્યનાં અમદાવાદ પાટણ(ઉ. ગુ.) ભરૂચ સુરત ખંભાત ભૂજ અને રાધનપુર જેવાં રાજકીય અગત્ય ધરાવતાં શહેર કે કમ્બાઓમાંથી મળી આવેલ છે. પાલનપુરના નવાબી રાજ્યમાં આ સમયનો કેઈ લેખ મળે નથી એ આશ્ચર્યજનક કહેવાય. આ લેખો વિશે બીજી નોંધપાત્ર વસ્તુ એ છે કે સિક્કાઓથી વિપરીત અદ્યપર્યત પ્રાપ્ત અભિલેખમાંથી એમાં પણ મુઘલ બાદશાહના નામ કે રાજ્યને નિર્દેશ થયો નથી. ગુજરાતના મરાઠાકાલીન સિક્કાઓ ઓછામાં ઓછું ઈ. સ. ૧૮૫૭ સુધી મુઘલ બાદશાહના નામથી બહાર પડ્યા હતા, જ્યારે એક પણ અભિલેખમાં એમનું નામ મળતું નથી. એ જ પ્રમાણે પ્રમાણમાં નાની સંખ્યાના અભિલેખમાં રજવાડાંઓના રાજવીઓનાં નામ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. જે રજવાડાંઓના રાજવીઓનાં નામ અભિલેખોમાં મળે છે તે કચ્છ રાધનપુર ખંભાત વડોદરા અને જુનાગઢ છે.
આ સમયના લેખેનો મેટો ભાગ મજિદ બંધાવવા તેમજ મૃત્યુતારીખે આપવા કે રજાઓ બંધાવવા અંગે છે. આઠદસ લેખોમાં કિટલે કે શહેર

Page #34

૧ ૩' ]
સાધન-સામથી
[ ૧૧
સીલના દરવાજા ખ'ધાવવાના ઉલ્લેખ છે. એકાદ લેખમાં એક સ્ત્રી દ્વારા એક સંતના રાજા પાસે યાત્રાળુએ તેમજ મુજાવરા માટે ભવનનુ નિર્માણ થવાની વિગત છે.પ૬ એત્રણ લેખ એક સંતના રાજાના કપાઉન્ડમાં યાત્રાળુએ માટે પ્રાર્થનાસ્થળ ( મસ્જિદથી ભિન્ન ) અથવાં વિરામસ્થાન ખંધાવવા બાબતના છે. પાણાના હાજ કે ટાંકાં બધાવવા અ ગેના પણ અએક લેખ મળ્યા છે.પ૭ રાજ્યાદેશ, ઉદ્યાન, મદ્રેસા, હમામ, વાવ વગેરેને લગતા એક પણ લેખ આ સમૂહમાં નથી.
આ લેખામાં ગુજરાતના તત્કાલીન ઇતિહાસ માટે અતિ મહત્ત્વની સામગ્રી મળતી નથી. આમ પણ ફારસી ભાષા ઉપરાંત મરાઠી ગુજરાતી અને અંગ્રેજીમાં મળતી વિપુલ સામગ્રી સાથે આ લેખામાં મળતી માહિતીની સરખામણી થઈ શકે નહિ, છતાં એ સાવ માહિતી વગરના છે એ કહેવુ પણ ઠીક ન ગણાય. આ લેખામાં વિશેષ કરીને સ્થાનિક-રજવાડાં શહેર કસ્બા કે ગામના પ્રતિ-હાસ માટે બીજા લિખિત સાધનેામાં ન મળતી માહિતી પણ મળી રહે છે. સ્થાનિક અગત્ય કે હોદ્દો કે એવા બીજા કોઈ અધિકાર ધરાવતા સંખ્યાબંધ પુરુષોના ઉલ્લેખ આ સાધન સિવાય બીજે કોઈ સ્થળે સાધારણ રીતે મળવાના ઓછા સભવ છે; દા. ત., ૧૭ મી સદીના ઉત્તરા, ૧૮ મી સદીના પૂર્વાધ તેમજ ઉત્તરાના પ્રારંભના દસકાના ખંભાત રાજકુટુંબનાં તથા ત્યાંના રાજ્યાધિકારીઓનાં જેટલાં નામ ત્યાંના મૃત્યુલેખામાં મળી રહે છે તે ખીજા પ્રાપ્ય કે પ્રકાશિત લિખિત સાધનેામાં ઉપલબ્ધ નથી. આમાંની ઘણી વ્યક્તિ ઈરાનથી આવેલી હાય એમ એમનાં નામ વગેરેની અપાયેલી વિગત દ્વારા જાણવા મળે છે. ઈરાનના સવી રાજવીએાના એક વિખ્યાત મંત્રી ખલીફા સુલ્તાનના એ પ્રપૌત્રો મીરઝા અબ્દુલ્લ્લાકી ( મૃ. હિ. સ. ૧૧૮૨=ઈ. સ. ૧૭૬૯ ) અને મીરઝા મુહમ્મદ ઝમાન (મૃ. હિ. સ', ૧૧૯૯=ઈ સ. ૧૭૮૫) ખંભાતમાં આવીને ત્યાં સ્થાયી થયા હોય એમ એમના મૃત્યુલેખા પરથી પ્રતીત થાય છે. ૧૮ આવા લેખો પરથી ઈરાન જેવા શિયાપથી દેશ સાથે એ જ પંચના ખંભાતના રાજવી રાજકીય નહિ, તે સાંસ્કૃતિક સંબંધો રાખતા હોવાનુ માલૂમ પડે છે.
સદરખાન ( મૃ. નજમુદ્દૌલા ( મૃ.
આવી ખીજી મહત્ત્વની વ્યક્તિઓમાં સુરતના નવાથ્ય હિ. સ. ૧૧૭૧=ઈ. સ. ૧૭૫૭-૫૮ ), ખંભાતના નૂરુદ્દીન હિ. સં. ૧૧૯૮=ઈ. સ, ૧૭૮૪), ખાનખાના નજમુદ્દૌલા નજમખાન ( મૃ. હિ. સં. ૧૨૦૪=ઈ. સ. ૧૭૯૦) તથા ભૂજના ( જમાદાર ) તેહમુહમ્મદ

Page #35

૧૨]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
(મૃ. હિ.સં. ૧૨૨૯=ઈ. સ. ૧૮૧૪) તેમજ એના પુત્ર હુસેન અને ઇબ્રાહીમ તથા અમદાવાદના કાઝી કુટુંબના રૂકનુલહક (મૃ. હિ. સં. ૧૨૦૯=૧૭૯૪-૯૫) વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.૫૯ કડીના એક લેખમાં હંસકુંવર નામની સ્ત્રીની મરણનધ છે એ રસપ્રદ ગણાય. એનું મૃત્યુ હિ.સં. ૧૨૧ર ઈ.સ. ૧૭૯૭-૯૮ માં થયું હતું. તદુપરાંત ભૂજ ધોળકા પાટણ ભરૂચ અંકલેશ્વર તેમજ અમદાવાદના અમુક સંત કે એમનાં કુટુંબીજને કે સજજાદાનશીને વિશે ડીઘણી માહિતી આ લેખમાં મળે છે ?
આ લેખમાં ઉપલબ્ધ સ્થાનિક ઇતિહાસ માટે ઉપયોગી માહિતી પાટણ ખંભાત સુરત વગેરે સ્થળોના અધિકારીઓ કે વહીવટફ્તઓ વિશે છે: પા-રણમાં હિ. સ. ૧૨૨ (ઈ. સ. ૧૮ ૦૫)માં આનંદરાવ ગાયકવાડ સેના ખાસ ખેલ શમશેર-બહાદુરના તરફથી રઘુનાથ મહીપતરાવ પ્રાંતમૂબે હતો, ત્યાં જ હિ. સ. ૧૨૪૦ (ઈ. સ. ૧૮૨૪-૨૫) અને હિ. સ૧૪૨(ઈ. સ. ૧૮૨૬-૭)માં બે સ્થાનિક અમલદારો સયિદ સરફરાઝઅલી અને શેખ વિલિયુદીન નાઝિમ (અર્થાત વહીવટદાર) હતા, એ ત્યાંના લેખ દ્વારા જાણવા મળે છે. ૩ સેવિંદ સરફરાઝઅલી વિશે એ ઉલ્લેખ છે કે એનાં ઔદાય અને સખાવતે દુષ્કાળને દુર્લભ બનાવ્યો હતો તેમજ એના અમલમાં પ્રજા ઘણી સુખી હતી.
આ શિલાલેખેમાં રાજ્ય કર્મચારીઓના જે હેદ્દાઓનાં નામ મળે છે તે નાઝિમ કેટવાળ ખ્વાજાસરા જમાઅતદાર(જમાદાર) તેમજ ફરશ છે. ૪ ધંધા કે વ્યવસાયનો નિર્દેશ નહિવત છે. માત્ર સુરતના હિ. સ૧૦૬ -(ઈ. સ. ૧૭૯૧-૯૨)ના લેખમાં (એ લેખને કેતરનાર) વ્યવસાયી ઉપનામ
હક્કાક” (અર્થાત કિંમતી પથ્થર કે રત્ન પર નકશી કામ કરનાર) ધરાવતી સાદિક નામની વ્યક્તિનો ઉલ્લેખ છે.
રાધનપુર ભૂજ તેમજ નવાનગરના લેખમાં હબશી કર્મચારીઓના ઉલ્લેખ રસપ્રદ ગણાય. વિશેષતઃ રાધનપુરમાં એક પ્રવેશદ્વારનું નામ “કોંકણી દરવાજે આપવામાં આવ્યું હતું એ પરથી કોંકણમાં સ્થિત જંજીરા નવાબીના સીદી (હબશી) રાજવીઓ અને ઉચ્ચ કર્મચારીઓ સાથે સમુદ્રતટથી દૂર એવા ‘ઉત્તર ગુજરાતના આ રાજ્યનો સંબંધ હતો એમ સ્પષ્ટ થાય છે. છ ખંભાત -જેવા રાજ્યમાં ઈરાનીઓ કે ઈરાનીઓના વંશજો વિશે ઉપર ઉલ્લેખ આવી ગયો છે, એ પ્રમાણે અરબ વિશે પણ કોઈ કોઈ ઉલ્લેખ મળે છે. ૮

Page #36

૧ લું]. સાધનસામગ્રી
[ ૧૩ ખંભાતના એક અગત્યના મૃત્યુલેખ પરથી મરાઠા–ખંભાત રાજવી વચ્ચેની એક લડાઈની નિશ્ચિત તારીખ મળે છે. એમાં અપાયેલી વિગત મુજબ મીરઝા અમીનબેગ (મરાઠા સરદાર) રાધૂ સાથેની લડાઈમાં ૭ રબીઉઆખર હિ. સ. ૧૧૮૯(૭ જુન, ૧૭૭૫ )ના દિવસે ભરાયો એવો ઉલ્લેખ છે. ૬૯ “મિરાતે અહમદી ” જેવા પુસ્તકમાં આ લડાઈ વિશે ઉલ્લેખ હેવાનું જણાતું નથી એ આ શિલાલેખનું મહત્ત્વ દર્શાવે છે. આ સિવાય બીજા કોઈ ઉલ્લેખનીય બનાવની માહિતી આ લેખોમાં ઉપલબ્ધ નથી.
શિલ્પસ્થાપત્યના અભ્યાસ માટે ઈમારત બંધાવવાના ચોક્કસ સમયનિર્દેશ કરતા આ અભિલેખ અગત્યનું સાધન પૂરું પાડે છે એ એક હકીકત છે. અલબત્ત આ સમય પ્રમાણમાં અર્વાચીન હાઈ એ વિશે વધુ ઉપયોગી ના નીવડે એ પણ સાચું છે, છતાં જૂની ઇમારતના સમારકામનો નિર્દેશ કરતા લેખ આ બાબતમાં ઉપયોગી છે એ સ્વીકારવું જોઈએ. ખંભાતની સદે અવલ (અર્થાત ઇસ્લામની પહેલી સદી-ઈસવીના સાતમા-આઠમા શતક)ની મસ્જિદનું નવાબ મોમિનખાનના એક નોકર કે કર્મચારી દ્વારા હિ. સ. ૧૧૮૬( ઈ. સ. ૧૭૭૨-૭૩માં સમાર કામ થયું હતું એ એ મસ્જિદના ઈતિહાસ માટે ઉપયોગી લેખાય,• બીજી ઐતિહાસિક ઈમારતનો ઉલ્લેખ સુરતના “દર્યા મહેલને છે. ત્યાંના લેખ પ્રમાણે આ મહેલ હિ. સ. ૧૧૯૮( ઈ. સ. ૧૭૮૩-૪)માં સુરતના (બશી) નજમુદ્દીન દ્વારા નિર્મિત થયો હતો તેમજ એનું નામ ખુશિદનિગાહ (સૂર્ય–દૃષ્ટિ)' રાખવામાં આવ્યું હતું. આ ઉપરાંત ઇમારતોની તેમજ રજાઓ કે મકબરામાં દફન થયેલા અજ્ઞાત પુરુષોની એંધાણ કે જ્ઞાત પુરુષોની સાચી ઓળખ પણ આવા લેખો દ્વારા જ શક્ય છે. સ્થાનિક ઈતિહાસ માટે આ માહિતી અગત્યની ગણાય.
આ સમયના લેખ-સમૂહમાં અમુક ઇમારતના બાંધકામ-ખર્ચની રકમ આપતા પણ બેચાર લેખ સામેલ છે. વડોદરામાં હિ. સ. ૧૨૨૬( ઈ. સ. ૧૮૧૧)માં બંધાયેલા એક કૂવાનું ખર્ચ બે હજાર રૂપિયા આવ્યું હતું.ર. હિ. સ. ૧૨૩૦ (ઈ. સ. ૧૮૧૫)માં પાટણ (ઉ. ગુ.)માં સૈયદ હુસેન સાહેબની દરગાહમાં રંગમહેલ નામે ઓળખાતી ઈમારત અગિયારસો રૂપિયાના ખર્ચે બંધાઈ હતી.૭૩ આ આંકડાઓ પરથી આર્થિક સ્થિતિનો સહેજ ખ્યાલ આવી શકે.
આ લેખેની ભાષા ભારતના તત્કાલીન મુસ્લિમ શિલાલેખની જેમ મુખ્યત્વે

Page #37

૧૪] ભરાઠા કાલ
[ પ્ર. ફારસી છે. આમાં સુરતના જે બે લેખ અપવાદરૂપ છે તે અરબી પદ્યમાં છે અને એની કાવ્યરચના ઉચ્ચ કોટિની છે એ નેંધપાત્ર ગણાય.૭૪ ૧૮ મા સૈકાથી વધુ પ્રચલિત થયેલી ઉભાષામાં માત્ર એકબે લેખ મળે છે, જે વસ્તુસ્થિતિ ભારતના બીજા પ્રદેશને અનુરૂપ છે. ફારસી ભાષાના પદ્ય-લેખોની ઠીક ઠીક સંખ્યા છે. એમાં વિશેષ કરીને ખંભાતના લેખ-બહુધા મૃત્યુલેખવાળાકવિતાની દષ્ટિએ સારી કેટિના છે. આ પરથી છેક ૧૯ મા શતકના અંત સુધી ગુજરાતમાં ફારસી ભાષાના થતા અભ્યાસની પ્રતીતિ થાય છે. ગુજરાતના આ સમયના ફારસી ભાષાના સાહિત્યકારો-કવિઓનાં નામ આ લેખમાં મળે છે.૭૫
સુલેખનની દષ્ટિએ અમુક લેખે ઉચ્ચ કક્ષાના છે. ખાસ કરીને ખંભાતના “નસ્તાલીક” શૈલીમાં કંડારાયેલા લેખ મને રમ છે.
ટૂંકમાં, આ લેખ દ્વારા ગુજરાતના તત્કાલીન ઇતિહાસનાં અમુક પાસાં વિશે ઠીકઠીક માહિતી ઉપલબ્ધ થાય છે. (આ) સિક્કા
રાજયમાં મુધલ સત્તાના અંત પછી કોઈ એકહથ્થુ કે સર્વોપરિ સત્તા ન સ્થપાતાં વિવિધ બળાનું પ્રાધાન્ય રહેવાથી સિક્કા બાબતમાં એકસરખું ધોરણ કે નીતિ ન રહે એ દેખીતું છે. આ સમયે એક તરફ મરાઠાઓએ ને બીજી તરફ મુધલ સત્તાના અસ્ત પ્રબળ થઈ સ્વતંત્ર થયેલા રાજયના વિભિન્ન ભાગોના વહીવટદારશે કે શાસકોએ પિતપોતાની આગવી સત્તાના પ્રતીકરૂપ ચલણી નાણું શરૂ કર્યો, પરંતુ પ્રારંભમાં આ સિક્કા આકાર કિંમત વજન ભાત લખાણ વગેરે બાબતમાં બહુધા ભારતનાં બીજાં રાજ્ય કે પ્રદેશોના સમકાલીન સિક્કાઓની જેમ દિલ્હીના નામધારી મુઘલ બાદશાહના સિક્કાઓ જેવા જ છે. અમદાવાદ પૂનાના પેશવાને હસ્તક આવ્યાના દોઢ વર્ષ બાદ પણ જ્યારે દિલ્હીમાં શાહજહાં ૩ જે ગાદીએ બેઠા ત્યારે અમદાવાદના નાયબ સૂબા સંતજીએ અમદાવાદની ટંકશાળમાં મુઘલ બાદશાહના નામના સિક્કા બહાર પાડવાની ટંકશાળના અધિકારીઓને લિખિત પરવાનગી આપી હતી.૭૪ પેશવાકાલની અમદાવાદની ટંકશાળમાંથી બહાર પડેલા મરાઠાકાલીન સિક્કાઓ પર મેટે ભાગે અંકુશનું નિશાન તેમજ ગાયકવાડી વર્ચસ દરમ્યાનના સિક્કાઓ પર ““” અક્ષર અંકિત છે.” આ સિક્કાઓ આને લઈને અંકુશશાહી સિક્કાઓ તરીકે ઓળખાય છે.

Page #38

૧ લું] સાધન-સામગ્રી
[ ૧૫ આ કાલના બીજા સિક્કા વડેદરા ભરૂચ ખંભાત કચ્છ નવાનગર વગેરે મોટાં રજવાડાંઓ દ્વારા બહાર પડાયા હતા. મરાઠાઓ કે તેમજ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની દ્વારા સુરત ટંકશાળના મુઘલ બાદશાહના નામના સિક્કા ચલણમાં મુકાયા હતા એ અમુક પ્રાપ્ય સિક્કાઓ પરથી વિદિત થાય છે.૭૮
આ બધા મુઘલ શ્રેણી જેવા સિક્કાઓની ઓળખનાં મુખ્ય સાધન ટંકશાળ-ચિહ્ન કે રાજવીઓના નામને પ્રથમાક્ષર જેવાં વિલક્ષણ ચિહ્ન હતાં.
વડોદરાના ગાયકવાડી રાજ્ય ઈ. સ. ૧૭૬૮ થી સિક્કા બહાર પાડ્યા હેવાનું અનુમાન છે, પણ ઉપલબ્ધ નમૂના આનંદરાવ ગાયકવાડ( ઈ. સ. ૧૮૦૦-૧૮૧૯) દારા ઈ. સ. ૧૮ ૦૨ અને એ પછી બહાર પડેલા મળે છે. આ સિક્કા (પહેલાં છ વર્ષના ) મુઘલ બાદશાહ શાહઆલમ ૨ જે અને (પછીના) મુહમ્મદ અકબરશાહ ૨ જાના નામવાળા “સિક્કાએ મુબારક” શ્રેણીના છે. માત્ર બીજી બાજુ પર નાગરીમાં ગાયકવાડ રાજાના નામનો પ્રથમાક્ષર નાગરીમાં તેમજ ટંકશાળ નામ બડદા (વડોદરા) અંકિત છે.૭૯ આમાંના શાહઆલમ ૨ જાવાળા સિક્કાઓ પર આ નહિ પણ માં પ્રથમાક્ષર છે; આ રૂપિયા માનાજીરાવના નહિ, પણ આનંદરાવના “માતડશાહી ” નામથી ઓળખાતા રૂપિયા છે એમ વડોદરા રાજ્યના રેકર્ડ પરથી જણાય છે. વડોદરાના આ બધા સિક્કાઓમાં વર્ષ હિજરી તેમજ રાજ્યવર્ષ બંને, મુઘલ બાદશાહનાં છે. અકબરશાહ ૨ જાના મૃત્યુ પછી પણ વડોદરાના સિક્કા એનાં નામ તેમજ રાજ્યવર્ષ ચાલુ રાખીને, એ ધરમૂળથી ન બદલાયા ત્યાં સુધી બહાર પડતા રહ્યા.
ભરૂચમાં પહેલવહેલી ટંકશાળ ઈ. સ. ૧૭૪૮માં મુઘલ બાદશાહ અહભદશાહના સમયમાં ભરૂચના બીજા નવાબ દ્વારા સ્થપાઈ હતી અને એ ઈ. સ. ૧૮૦૬ સુધી ચાલુ રહી. અહીં ઢંકાયેલા સિક્કા મુઘલશ્રેણીના છે, જેમાં અમુક ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની તરફથી ચલણી કરવામાં આવ્યા હોવાનું જણાય છે. આવા સિક્કાઓની ઓળખ રાજ્યવર્ષને નિર્દેશ કરતા શબ્દ પરનું સેંટ ટેમસના વધસ્તંભ-ક્રોસનું ચિહ્ન છે, જ્યારે નવાબ દ્વારા બહાર પડેલા નાણું પર ફૂલ-ઝાડનું ચિહ્ન છે.
આ સમયના પ્રારંભમાં કચ્છમાં રાવ રાયધણ ૨ જા નું રાજ્ય હતું. એના સિક્કા એના પુરોગામીઓના સિક્કાની એટલે કે ગુજરાતના સુલતાન મહમૂદ ૩ જાના અરબી લિપિમાં અંકિત નામવાળા સિક્કાની શ્રેણીના છે. એમાં સાથે

Page #39

મરાઠા કાલ
[ .
કચ્છના રાજવીનું નામ નાગરીમાં એક બાજુ પર અને બીજી બાજુ પર સુલતાનના ખિતાબેવાળું લખાયું છે. એ પછીના સિક્કા મુઘલ બાદશાહ અહમદશાહ તેમજ અકબરશાહ ૨ જા ના નામવાળા છે, જેમાં આગલી બાજુ પર રાજવીનું નામ નાગરીમાં અને પાછલી બાજુ પર ભૂજ ટંકશાળનું નામ અને હિજરી વર્ષ અરબી લિપિમાં અંકિત છે.૮૨
કચછની આ નાણાંથી વિશિષ્ટ હતી. એમાં રૂપામાં કરી અને તાંબામાં ઢીંગલે દેકડે અને તાંબિયા નામના સિક્કા ચલણમાં હતા.
નવાનગર રાજ્યના સિક્કા રૂપા અને તાંબાના મળ્યા છે. સ્વરૂપની બાબતમાં એ કચ્છના તત્કાલીન સિક્કાઓને મળતા આવે છે.?
આ સિક્કાઓમાં રાજકીય ઈતિહાસ વિશે કાંઈ ખાસ માહિતી મળતી નથી. વળી આ સમયમાં લિખિત ઐતિહાસિક સાધનોની વિપુલતા જોતાં પણ જે માહિતી મળે તે નવીન હોય નહિ એ સ્વાભાવિક છે, છતાં ચલણ પદ્ધતિ, ચલણી નાણાની ધાતુ વગેરેના અભ્યાસથી એ સમયના આર્થિક અને નાણાકીય માળખાની ઝાંખી કરી શકાય. લગભગ બધાં રાજ્યને પિતાની એક એક ટંકશાળ હતી ને એ ઘણે ભાગે પાટનગરમાં સ્થિત રહેતી.
૫. ખતપત્ર સ્થાવર મિલકતનાં વેચાણ ગીશ બક્ષિસ બાના વગેરેને લગતાં ખતપત્ર મૂળમાં એ મિલકત આપનાર અને લેનાર વ્યક્તિઓને લગતા અંગત દસ્તાવેજ તરીકે જ અગત્યનાં ગણાય, પરંતુ સમય જતાં એ શતકે પહેલાંના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસના સાધન તરીકે ઉપયોગી નીવડે છે.
ગુજરાતનાં મરાઠાકાલનાં ખતપત્ર આ દૃષ્ટિએ ભાગ્યેજ પ્રકાશિત થયાં છે, પરંતુ અહીં ઉદાહરણ તરીકે એક સંસ્થાના સંગ્રહાલયમાંનાં એ કાલનાં ખતપત્રોની ઐતિહાસિક ઉપયોગિતા દર્શાવવામાં આવે છે. અમદાવાદની ગુજરાત વિદ્યાસભાના સંગ્રહાલયમાં આવાં જે ખતપત્ર છે તેમાંનાં ૨૫ ખતપત્ર આ કાલનાં છે. એમાંનાં ઘણાં સંસ્કૃત-ગુજરાતીમાં છે. છ ગુજરાતીમાં ૮૫ ને ત્રણ ફારસીમાં લખેલાં છે. સંસ્કૃત-ગુજરાતી ખતપત્રમાં મિતિ શાસકે, ગ્રાહક-દાયક વગેરેની વિગતને લગતા પૂર્વાર્ધમાંનું ઘણું ખરું લખાણ સંસ્કૃતમાં હેાય છે, જ્યારે મિલકતનાં વર્ણન ખૂટ હક વગેરેને લગતી વિગતે ધરાવતે ઉત્તરાર્ધ ગુજરાતીમાં હોય છે. એમાં પહેલાં ખતપત્રને સમય સંવત વર્ષ પક્ષ તિથિ અને વાર સાથે આપવામાં આવે છે કે વર્ષ પહેલાં વિક્રમ

Page #40

૧ લું ]
સાધન-સામગ્રી
[ ૧૭
સંવતનું આપી એ પછી શક સંવતનું પણ આપવામાં આવે છે. ક્યારેક વર્ષ અને માસની વચ્ચે અયન અને ઋતુની વિગત પણ અપાતી. આ પ્રકારનાં ખતપત્ર સારા અક્ષરે લખાયેલાં હોય છે, જ્યારે ફક્ત ગુજરાતીમાં લખેલાં ખતપત્રમાં સુલેખનકલાનો અભાવ વરતાય છે. ગુજરાતી ખતપત્રોમાં મિતિ કેટલીક વાર શરૂઆતમાં ને કેટલીક વાર છેવટમાં આપતા ને એમાં વર્ષ માત્ર વિક્રમ સંવતનું જણાવતા. ફારસી ખતપત્રમાં રાજ્યકર્તાની મહેરની છાપ લગાવી હોય છે ને એમાં એના અમલના આરંભનું વર્ષ આપ્યું હોય છે. ઉપરાંત ખતપત્રની અંદર મિલકતની આપ-લેની મિતિ હિજરી સન, મહિનો અને રાજમાં જણાવી હોય છે.
આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં દિલ્હીના પાતશાહની લગીરે ય હકૂમત રહી નહોતી, છતાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી ખતપત્રમાં હમેશાં એ પાતશાહના અમલને નિર્દેશ કરવામાં આવતે; જેમકે વિ. સં. ૧૮૧૯( ઈ. સ. ૧૭૬૩)થી ૧૮૫૩ ( ઈ. સ. ૧૭૯૭)નાં ખતપત્રોમાં પાતશાહ શાહઆલમગીરને અર્થાત શાહ આલમ ૨ જા(ઈ. સ. ૧૭૫૮–૧૮૦૬). કક્યારેક “આલમગીર”ને બદલે
અલીર” શબ્દ પ્રયોજાયો છે. આ નામ સં. ૧૮૬૨(ઈ. સ. ૧૮૦૫) ના ખતપત્રમાં છે એ બરાબર છે, પરંતુ સં. ૧૮૬૫( ઈ. સ. ૧૮ ૦૯) અને સં. ૧૮૬૯ (ઈ. સ. ૧૮૧૩)નાં ખતપત્રોમાં પણ છે, એ દિલ્હીના પાતશાહના નામ અંગેની અદ્યતન જાણકારીના અભાવને લીધે હશે ? હિ. ૧૨૩૩ (ઈ. સ. ૧૮૧૭-૧૮)ના ફારસી ખતપત્રમાં અકબરશાહી રૂપિયાનો ઉલ્લેખ છે તેમાં અકબરશાહ ૨ જ ને રાજ્યઅમલ ( ઈ. સ. ૧૮૦૬-૩૭) અભિપ્રેત છે.
આ ખતપત્રમાંનાં ઘણું અમદાવાદને લગતાં છે, આથી એમાં પુણેના પેશવા અને/અથવા એના હાકેમ તરીકે ભદ્રમાં રહી વહીવટ કરતા શહેરસૂબાનો તેમજ વડોદરાના ગાયકવાડ રાજા અને/અથવા એના તરફથી (ગાયકવાડની) હવેલીમાં રહી વહીવટ કરનાર સ્થાનિક અધિકારીને નિર્દેશ કરવામાં આવતું. શિવા તરીકે માધવરાવ, રાઘોબા, સવાઈ માધવરાવ (માધવરાવ નારાયણ) અને સવાઈ બાજીરાવ (બાજીરાવ ૨ જા)નો નિર્દેશ આવે છે, જ્યારે ગાયકવાડ રાજાઓમાં દભાઇ (રજા), ગોવિંદરાવ, ફતેસિંહ, માનાજી, આનાબા (આનંદરાવ) વગેરેનો ઉલ્લેખ થયો છે, ક્યારેક આમાં નામ અને સમયને મેળ વિચારણીય લાગે છે.૮૮ પેશવાના પ્રતિનિધિઓમાં આપાજી ગણેશ, યંબક નારાયણ, અમૃત- * રાવ આપાછ, ભવાની શિવરામ, કાસીપથ બાબા, આબાસાહેબ કૃષ્ણરાવ,
ઇ–9– ૨

Page #41

૧૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
કાકાજી સાહેબ, બાબાજી આપાજી, રાઘુ રામચંદ્ર વગેરેનાં અને ગાયકવાડના પ્રતિનિધિઓમાં યંબક મુકુંદ, આના, ભાઉ સાહેબ, આબાજી ગોવિંદ વગેરેનાં નામ નેધપાત્ર છે.૮૯ ગુજરાતના મરાઠાકાલના ઈતિહાસમાં આ અધિકારીઓનાં નામ અને સમયની જે વિગત આપવામાં આવે છે તેમાં ખતપત્રોની આ વિગતે પરથી કેટલાક સુધારાવધારા કરવા પ્રાપ્ત થાય છે. દિલ્હી અને પુણેના રાજ્યકર્તાઓની બાબતમાં કોઈ વાર અદ્યતન માહિતીમાં કસૂર થાય, પરંતુ અમદાવાદને લગતાં ખતપત્રોમાં તે તે સમયના સ્થાનિક અધિકારીઓની બાબતમાં એવું ભાગ્યે જ સંભવે. આથી આ ખતપત્રો મરાઠાકાલના રાજકીય ઈતિહાસ માટે આ બાબતમાં ખાસ ઉપયોગિતા ધરાવે છે.
આ ખતપત્રમાં પાતશાહી દીવાન, બક્ષી, કાળ, કોટવાલ, હવાલદાર, કાનૂગે, દારો, વાકાનવીસ, ફડનવીસ વગેરે અધિકારીઓને પણ ઉલ્લેખ આવે છે. વળી એમાં નગરશેઠનો પણ નામનિદેશ હોય છે; દા. ત., નયુશા, દીપશા, મલુકચંદ અને વખતચંદ.
મુઘલકાલની જેમ મરાઠાકાલનાં ખતપત્રમાં તે તે શહેરના ચકલું મહેલો શેરી પિળ ખાંચે ખડકી વગેરે મેટા નાના વિભાગોનો ઉલ્લેખ મળે છે, જે પરથી તે તે લત્તાના નામની પ્રાચીનતા સૂચિત થાય છે, દા. ત., અમદાવાદમાં રાયપુર ચકલું, હવેલી મહેલો, ગાલમખાનનું ચકલું, સાંકડી શેરી, આસલોડિયા ચકલું, આકાશેઠ કૂવાની પોળ, ઢીંકવા ચકલું, માળીની પિળ, ફતાસાની પિળ, અકબરપુર ચકલું, હીંગલેક જોશીની પળ, સાહેબખાનની શેરી, લાખા પટેલની પિોળ, દેવની શેરી, નથુ મૂળજીની ખડકી, તળિયાની પોળ, દરિયાપરું, રંદાસખાનની વાડી, ખાડિયા ચકલું, સારંગપુર, બહુચરાજીનો ખાંચે, શાહપુર ચકલું, નવા તળિયાને ખાંચે, બાવળિયા પિળ, જમાલપુર, પાડા પોળ કચરિયાની પિળ વગેરેના ઉલ્લેખ આ કાલનાં ખતપત્રમાં મળે છે.
એવી રીતે એ સમયે તે તે સ્થળે રહેતી વ્યક્તિઓની વિવિધ જ્ઞાતિઓના ઉલ્લેખ આવે છે, જેમકે અમદાવાદમાં વડનગરા નાગર, સાઠોદરા નાગર, ઔદીચ્ય ટેળકિયા, ડીસાવાલ, નાગર વણિક, શ્રીમાલી, ઝારોલા, પરવાડ, બારોટ, કણબી
કડવા, શ્રીગેડ બ્રાહ્મણ, ભટનાગર કાયસ્થ વગેરે. ઘણું વણિક જ્ઞાતિઓમાં દસા || અને વીસાના ભેદ પણ દર્શાવવામાં આવતા. સામાજિક ઈતિહાસમાં તે તે જ્ઞાતિ માટે આ વિગતે ઉપયોગી ગણાય.
ઘરની વિગતેમાં ઓરડા પરસાળ મેડે બારી કરે દાદર ચેક જાળી

Page #42

સાધન-સામગ્રી
ટાંકું છાપરું નેવાં વગેરે જણાવવામાં આવે છે, એ પરથી નાગરિક સ્થાપત્યને લગતી ઉપયોગી માહિતી મળે છે. કેટલીક વાર કઈ મકાન કે દુકાનની માલિકીની હેરફેરનો પાછલે વૃત્તાંત પણ આપવામાં આવે છે; દા.ત., સં. ૧૮૬૫ ના ખતપત્રમાં ૯૦ જણાવ્યું છે કે પંડયા જીવણરામ વલ્લભરામે પિતાની વૃદ્ધાવસ્થામાં પિતાનું ઘર ભત્રીજા મુગટરામ દલપતરામ તથા ગોવિંદરામ દલપતરામને સંભાળવા આપેલું, તેઓએ એ વૃદ્ધ દંપતીની સેવાચાકરી કરી એમના મરણ પાછળ ઉત્તરક્રિયા કરીને એ ઘર વેચાણ પ્રમાણે રાખ્યું, પરંતુ આગળ જતાં તેઓ એ ઘરને નિભાવી ન શકળ્યા ત્યારે પિળના પાંચ પડોસીને પૂછીને તેઓએ એ ઘર શાહ પ્રભુદાસ મકનદાસને વેચ્યું. સં. ૧૮૬૯ ના ખતપત્રમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે એ ઘર મૂળમાં શાહ ઝવેર હરખા, ખુશાલ હરખા અને કિશોર હરખા એ ત્રણ ભાઈઓએ ખરીદેલું તે પૈકી ભાઈ કિશોર મૃત્યુ પામ્યા ને એમને સ્ત્રી બાળક હતાં નહિ, પછી ભાઈ ઝવેર દિવંગત થયા ત્યારે એમની પત્ની અચરતે પિતાના દિયેર ખુશાલને પિતાના ભાગનું ઘર વેચી પતિની ઉત્તરક્રિયા કરી, પછી ભાઈ ખુશાલ મૃત્યુ પામ્યા તેની પત્ની સંતક અને એના પુત્ર કર્મચંદ તથા મેતીચંદ તેમજ પુત્રી અંબા એ ચાર વારસએ ઘર શાહ પ્રેમચંદને વેચ્યું. સં. ૧૮પર ના ખતપત્રમાં સેંધવામાં આવ્યું છે કે એ ઘર કહાનદાસ લખમીચંદનું હતું, તેમણે બાઈ તેજકુંવર રાજારાવ શાહનું પહેલું વાપર્યું તે પેટે પિતાનું ઘર લખી આપ્યું. આવા વૃત્તાંત સામાજિક-આર્થિક ઈતિહાસ માટે ઉપકારક ગણાય.
ઘર તથા જમીનને લગતા ખતમાં એની કિંમત જણાવવામાં આવે છે. ઘરને લગતા ખતપત્રમાં એના બાંધકામનું મા૫ આપવામાં આવતું નહિ, જેથી ચેરસ ગજ દીઠ શે દર ગણાતો એને ખ્યાલ આવતો નથી. નાનામોટા ઘરની કિંમત આ ખતપત્રમાં કયારેક રૂા. ૧૦૦ થી ઓછી, કેટલીક વાર રૂા. ૧૦૧ થી ૨૦૦ કે રૂા. ૨૦૧ થી ૩૦૦ ને ક્યારેક રૂ. ૩૦૧ થી ૫૦૧ સુધીની જણાવી છે. ગીરે વેચાણમાં ગીરાની મુદત પાંચથી દસ કે એનાથી વધુ વર્ષની રાખવામાં આવતી. નાની દુકાન રૂા. ૨૫ જેટલી રકમમાં મળતી. ખેતર વિધાં ૨૦ નું રૂા. ૬૦૧ માં ગીરે મુકાતું. જમીનનું માપ ગજ-તસુનાં લંબાઈ પહોળાઈ તથા ક્ષેત્રફળમાં અપાતું, ઇમારત બાંધવા લાયક પડતર જમીન ચરસ ગજના છ આના લેખે વેચાતી મળતી.૩
મિલકતના વેચાણ પેટે જે રકમ મળતી તેની સંખ્યા આંકડામાં તેમજ શબદોમાં લખાતી, એટલું જ નહિ, એની અધી રકમ જણાવી એના બમણા એવું

Page #43

૨૦ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
પણ દર્શાવવામાં આવતું. શાહઆલમ ૨ જા ના સમયમાં મુહમદશાહી નાણાનું અર્થાત મુહમ્મદશાહ ૨ જા(ઈ. સ. ૧૭૧૯-૪૮)ના સિક્કાનું ચલણ લેકપ્રિય હતું. નાણાંની રકમ સાથે સિક્કાના તેલ વગેરેની વિગત પણ આપવામાં આવતી.૯૪ ખતપત્રના અંતે મિલકત આપનારનું મતું અને સાક્ષીઓની સહી જોવા મળે છે એ પરથી સહી કરનારના અક્ષરજ્ઞાન તથા લખાવટની જાણ થાય છે.
આમ સમકાલીન ખતપત્રો પરથી મરાઠા કાલના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ પર ઠીક ઠીક પૂરક પ્રકાશ પડે છે.
ઇતિહાસપોગી સાહિત્ય આપણુ અભ્યાસવિષે – પ્રસ્તુત કાલખંડમાં ઈતિહાસલેખનમાં પ્રત્યક્ષ ઉપયોગી થાય તેવું સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સાહિત્ય લગભગ નથી. પ્રત્યક્ષ ઈતિહાસોપયેગી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં રંગવિજયની “ગુજરદેશભૂપાવલી” (સં. ૧૮૬૫= ઈ. સ. ૧૮૦૯) અપવાદરૂપ છે. ૫ જૈન યતિ રંગવિજયે ભરૂચમાં ભગવંતરાય ખત્રીના કહેવાથી ૯૫ શ્લોકોને આ સંસ્કૃત પ્રબંધ ઓ છે. એમાં, મેરૂતુંગની વિચારશ્રેણિ'ની જેમ, ઠેઠ મહાવીરના નિર્વાણથી આરંભી પિતાના સમય સુધીના એટલે કે ગુજરાતમાં અંગ્રેજોની સત્તા સ્થિર થઈ ત્યાં સુધીના રાજાઓને રાજ્યકાલ કર્તાએ નોંધ્યો હોઈ અગાઉના સમયની જેમ પ્રસ્તુત કાલખંડ માટે પણ એમની કૃતિ ઉપયોગી છે.
અતિહાસિક મહત્વની કોઈ પ્રાકૃત કૃતિ આ સમયમાં રચાયેલી જણાતી નથી. પણ એતિહાસિક મહત્વનું ગુજરાતી અને હિંદી સાહિત્ય આ સમયમાં ઠીક પ્રમાણમાં છે. કવિ દલપતરામે ફાર્બસ સાહેબને “રાસમાળા'ના લેખનમાં ઉપયેગી થાય એ હેતુથી જે એતિહાસિક સાહિત્ય એકત્ર કર્યું હતું તેમાંનું કેટલુંક આ સમયનું પણ છે, અને એ શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા, મુંબઈના સંગ્રહમાં સચવાયેલું છે. આ સાહિત્ય માટે ભાગે અપ્રગટ છે.
પાટણની ગઝલ” (ઈ. સ. ૧૭૮૮) ગુજરાતના ભૂતકાલીન સમૃદ્ધ પાટનગરની તત્કાલીન સ્થિતિ જાણવા માટે ઉપયોગી છે. ૯૭ “ગઝલ” તરીકે ઓળખાતી આ કૃતિઓ ફારસી અને ઉર્દૂ સાહિત્ય દ્વારા વારસામાં મળેલ પઘાત્મક પ્રકાર નથી, પણ અમુક પ્રકારની ઝડઝમકવાળી ગેય રચનાઓ છે.
આ સંદર્ભમાં કવિબહાદુર દીપવિજયે રચેલી “વડોદરાની ગઝલ ૯૮ (ઈ. સ. ૧૭૭૬) સ્થળવર્ણનની સમકાલીન કૃતિ તરીકે ઉલ્લેખનીય છે. દીપ

Page #44

૧ ૯ ] સાધન-સામગ્રી
[ ૨૧ વિજયજીએ સુરત ખંભાત અને જંબુસર એ ગુજરાતનાં નગરે ઉપરાંત ઉદયપુર અને ચિતડ વિશે પણ ગઝલો રચી છે. ૯૮
અજ્ઞાતકર્તક “ફતેસિંહ ગાયકવાડનો ગરબે” પણ આ દષ્ટિએ નેંધપાત્ર છે. પુણેમાં નારાયણરાવ પેશવાનું ખૂન થયું ત્યાર પછી રાબાનો પક્ષ લઈ અંગ્રેજ લશકર તાપી અને નર્મદા ઊતરી ગુજરાતમાં આવ્યું. વડોદરાના ફતેસિંહ ગાયકવાડ, જે બાબાસાહેબ તરીકે ઓળખાતા, તેમણે એ સૈન્યને હરાવ્યું એ પ્રસંગ આ ગરબામાં વર્ણવેલ છે. ૧૦૦
ઈ. સ. ૧૮૦૦(સં. ૧૮૫૬)માં રચાયેલ “શેલકરનો ગરબો” અજ્ઞાતકર્તાક છે, પણ એતિહાસિક દષ્ટિએ અગત્યનો છે. ઈ. સ. ૧૭૯૮ માં ભીમરાવ કૃષ્ણરાવ શેલકર પેશવાના સૂબા તરીકે અમદાવાદ આવ્યો અને આબા શેલકર તરીકે જાણીતો થયો. એ નાચગાનને ઘણો શોખીન હોઈ ચાલુ સવારીએ પણ મજૂરોને માથે પાટ ઉપડાવી એ ઉપર નાચ કરાવતો. પણ એ ઘણે કડક હતો અને પ્રજાને એણે અનેક રીતે દંડી હતી. અમદાવાદમાંથી ગાયકવાડનો પગ કાઢવાનો એણે પ્રયત્ન કર્યો હોઈ વડોદરાના ફતેસિંહ ગાયકવાડ ગોસાઈએ અને અરબોની બેરખ સાથે અમદાવાદ ઉપર ચઢી આવ્યા હતા. પછી જમાલપુર દરવાજા આગળ શેલકરના સૈન્યને હરાવી, એને પગે બેડી નાખી ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં પુણે મોકલી દીધો હતો. શેલકરની કારકિર્દીનું વિગતપૂર વર્ણન પ્રસ્તુત ગરબામાં છે. ૧૦૧
“ચાડિયાની લાવણી”, “ચાડિયાની વાર્તા ” અને “સતી સદુબાઈને ગણ” (૫વાડ) મરાઠા કાલના અમદાવાદની સામાજિક-રાજકીય સ્થિતિ માટે રસપ્રદ છે. ચાડિયા તરીકે ઓળખાતા ખટપટી લોકો રાજદરબારમાં જઈ જાતજાતની ચાડી કરતા અને એ ઉપરથી સૂબે લેકે પાસેથી પૈસા કઢાવતો. ઉત્તમ અથવા એતિયા નામે ચાડિયાએ સદુબા નામે એક બારોટ બાઈ ઉપર વ્યભિચારનો આરોપ મૂકી એને દરબારમાં લઈ જવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ કુટુંબની આબરૂ સાચવવા માટે એના પતિએ પિતાની પતિવ્રતા પત્ની અને બાળકોને લેકેના દેખતાં કાપી નાખ્યાં અને લોકો સાથે એ પેશવાના સૂબાની હવેલીએ ગયો, લેકેનો ગુસ્સો જોઈ સૂબાએ લેકોના ટોળાને ઓતિયો સેંપી દીધો અને લેકોએ એની પંચઈટાળી કરી. મરનાર બાઈ સદુબા અમદાવાદના શાહપુરના ભાટવાડામાં સતી તરીકે પૂજાય છે. આ ઘટના પછી અમદાવાદમાં ચાડિયાઓને ત્રાસ ભટી ગયો. ૧૦૨

Page #45

૨૨ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
અમદાવાદના નાગર બ્રાહ્મણ કેશવસુત કેવળરામે સં. ૧૮૭૫( ઈ. સ. ૧૮૧૯)માં રચેલ હિંદી “ બાબી વિલાસ ” જૂનાગઢ રાધનપુર અને વાડાસિનેરના બાબીવંશના કાવ્યમય ઈતિહાસ છે. બાબીઓના મૂળ પુરુષ સૈયદ હજરત મુર્તજા અલી ખાનનો વંશવિસ્તાર આપી, શાહજહાંના સમયમાં બહાદરખાનજીએ ગુજરાતમાં પગદંડો જમાવવાને આરંભ કર્યો અને મેવાસના ભલેને હટાવી ખેડા વાડાસિનેર વગેરે તાબે કર્યો ત્યારથી તે નમામુદ્દીનખાનજીએ માજી ગાયકવાડ સામે મેરા માંડ્યો ત્યાં સુધી વૃત્તાંત આ અપૂર્ણ કૃતિમાં
આ સમયમાં જેન આચાર્યો અને સાધુઓ વિશે તેમજ જૈન અતિહાસિક અને ધાર્મિક પ્રસંગો વિશે કેટલીક કૃતિઓ રચાઈ છે, તે તત્કાલીન ધાર્મિક ઈતિહાસ માટે ઉપયોગી છે. ૧૦૪ અમદાવાદના નગરશેઠ શાંતિદાસનું ઈ. સ. ૧૮૫૪ (સં. ૧૯૧૦) સુધીનું વંશવૃક્ષ ફાર્બસ સભામાં સચવાયેલું છે. ૧૫ આનુષગિક મહત્વની બીજી ઐતિહાસિક રચનાઓ –મુખ્યત્વે ગુજરાતી અને થોડીક હિંદી એ સભાના સંગ્રહમાં છે અને ગુજરાતના વિવિધ પ્રદેશના તેમજ એનાં જુદાં જુદાં દેશી રાજ્યોના ઈતિહાસ માટે તથા આપણા રાજ્યના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ માટે એ વિવિધ રીતે કામની છે. કેટલીક રચનાઓ કેવળ સ્થાનિક અગત્યની હોવા છતાં રસપ્રદ છે. સૌરાષ્ટ્રના ચારણી સાહિત્યમાં પ્રસ્તુત સમયમાં સ્થાનિક અગત્યની અનેક ઐતિહાસિક કે પ્રશસ્તિપ્રધાન કૃતિઓ રચાઈ છે પણ એ સર્વની રીતસરની સંકલના કે તપસીલ હજી થઈ નથી.
આ તે પ્રત્યક્ષ ઈતિહાસોપયોગી સાહિત્યની વાત થઈ, પણ આ કાલખંડમાં રચાયેલા વિપુલ ગુજરાતી સાહિત્યમાંના ઉલ્લેખે રાજકીય નહિ તે સામાજિક ઈતિહાસની રેખાઓ સ્પષ્ટ કરવામાં ઉપયોગ થાય એમ છે. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સ્થાપક સહજાનંદ સ્વામી આ સમયમાં થઈ ગયા. ગુજ. રાતના ધાર્મિક-સામાજિક જીવનમાં એમનું પ્રદાન અવિસ્મરણીય છે. સહજાનંદનું અને સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયનું સાહિત્ય, આથી, ગુજરાતનું ધાર્મિકસામાજિક જીવન સમજવા માટે બહુમૂલ્ય છે.
પાદટીપ ૧. મિરાતે હમલી બે ભાગ અને પુરવણી) પ્રથમ, મુંબઈ મળે ઈ. સ. ૧૮૮૮-૮૯માં
પ્રગટ થયું હતું. પછી ગાયકવાડ ઓરિએન્ટલ સિરીઝમાં સૈયદ નવાબ અલી અને સી. એન. સેડનના સંપાદન હેઠળ ઈ. સ. ૧૯૨૭-૩૦ દરમ્યાન પ્રકાશિત થયું. એની પુરવણીનું અંગ્રેજી ભાષાંતર પણ પ્રસ્તુત બે વિદ્વાનો દ્વારા ઈ. સ. ૧૯૩૦માં

Page #46

૧ લું]
સાધન-સામગ્રી
[ ૨૩
વડાદરાથી પ્રગટ થયું હતું. એના પહેલા ભાગના તેમજ પુરવણીને ગુજરાતી અનુવાદ કાજી નિઝામુદ્દીને કરેલે, જે ગુજરાત વર્નાકયુલર સેાસાયટીએ અનુક્રમે ઈ.સ. ૧૯૧૩ માં અને ૧૯૨૩માં બહાર પાડયો હતા, જ્યારે ખીન્ન ભાગનું ચાર વિભાગેામાં દી. ખ. કૃષ્ણલાલ મેાહનલાલ ઝવેરીએ ભાષાંતર કર્યુ` હતું, જે ઈ. સ. ૧૯૩૩-૩૬ માં ત્યાંથી જ છપાયું હતું. શ્રી લાખડવાળાએ કરેલા એના અંગ્રેજી અનુવાદ એ ભાગમાં ૧૯૭૦ અને ૧૯૭૪ માં બહાર પડયો છે.
૨. મૂળ ગ્રત અપ્રકાશિત છે. એની એક પ્રત રાયલ એશિયાટિક સેાસાયટીની મુંબઈ શાખાના પુસ્તકાલચમાં છે, જે કર્તાના હાથે લખાઈ હાવાનુ' અનુમાન છે, એની બીજી હસ્તપ્રતા દેશ-પરદેશનાં ગ્રંથાલયેામાં વિદ્યમાન છે.
ડબલ્યુ
આ પુસ્તકનું અંગ્રેજી ભાષાંતર ઇ. રૅહાસેક કર્યું હતું, જે કનલ જે. વા,સનના સુધારાવધારા સહિત અને જેમ્સ જેસના ઉપાદ્ઘાત સાથે મુંબઈથી ઈ. સ. ૧૮૯૮ માં છપાયું હતું. મણિશંકર જયશંકર મજમુદારે તથા શંભુભાઈ દેશાઈ એ કરેલું એનું ગુજરાતી ભાષાંતર પણ પ્રસિદ્ધ થયુ છે.
'
"
૩. વીર્ અહમની ' અપ્રકાશિત છે. એની પૂરી પ્રત એમના વશો પાસે છે એમ
કહેવાય છે. હરીતુહિન્દુના ગુજરાતના ઇતિહાસવાળા ભાગની હસ્તપ્રત મુંબઈની રૅશયલ એશિયાટિક સાસાયટીના પુસ્તકાલયમાં છે.
૪.
આ પુસ્તક પણ અપ્રકાશિત છે. એની પ્રતેા લંડનની ઇન્ડિયા ઑફિસના તેમજ અમદાવાદની ગુજરાત વિદ્યાસભાના પુસ્તકાલયમાં છે.
૫. એની એક નકલ ગુજરાત વિદ્યાસભામાં છે.
૬.
આ પુસ્તકની એકમાત્ર પ્રત બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ, લડનના પુસ્તકાલયમાં છે.
G.
આ પુસ્તકની હસ્તપ્રત વિશે નોંધ ઉપલબ્ધ નથી. એનેા ઉલ્લેખ ફાસ ગુજરાતી સભા—મુંબઈની ફારસી હાસ્તલિખિત ગ્રંથાની નામાવલી( સકલન : મુહમ્મદ ઉમર કાકિલ)ના પરિશિષ્ટ ૪ માં નખર ૮૨ ઉપર છે.
૮.
આ પુસ્તક મુ`બઈથી પ્રકાશિત થયું છે.
૯.
આ પુસ્તક ઔર ંગાબાદ ખાતે અંજુમને તરન્ની છતૂ સિઁવ દ્વારા મૌલવી અબ્દુ
હકના સંપાદનમાં ઈ. સ. ૧૯૩૩ માં પ્રગટ થયું હતું.
૧૦.
આ કાલના લેખાના સમગ્ર સગ્રહ પ્રકાશિત થયા નથી તેમ એની સૂચિ પણ પ્રગટ થઈ નથી. મિ. કાઉન્સેન્સે તૈયાર કરેલા Revised List of Antiquarian Remains in the Bbmbay Presidency (RLARBP)માં આ કાલના આઠ લેખાને અને શ્રી, ડિસકળકરે સંગૃહીત કરેલા Inscriptions of Kathiawad (IK) માં ૧૧ અભિલેખામાં ન’. ૧૭૭ થી ૧૮૭)ને સમાવેશ થાય છે. મુનિ જિનવિજયજીએ સપાદિત કરેલા પ્રાનીન ગનજેલસંગ્રહ (પ્રાગૈછે)-માન ૬, મુનિ શ્રી રાધનપુર પ્રતિમા લેખસાહ, ' મુનિ બુદ્ધિસાગર
વિશાલવિજયજીના
•

Page #47

૨૪] મરાઠા કા
[મ. સૂરિ–કૃત “જૈનધાતુપ્રતિમાલેખસંગ્રહ' ભાગ ૧ વગેરે સંગ્રહોમાંના એકંદરે ૫૦ થી વધુ લેખ આ કાલના છે. બીજા થોડાક અભિલેખ યાત્રાગ્રંથો તથા
સામયિકમાં છૂટાછવાયા પ્રસિદ્ધ થયા છે. ૧૧. જેમકે , મા. ૨ માંના ૧૨. દા. ત. લાઠીને સં. ૧૮૨૦ ને પ્રતિમાલેખ (IK, No. 177), લીમડીને સં.
૧૮૩૦ નો લેખ (IK, No. 180), વઢવાણને સં. ૧૮૩૩ને લેખ (IK, No. 181), શંખેશ્વરનો સં. ૧૮૭૬ ને લેખ (“શંખેશ્વર મહાતીર્થ, લે ૫૯), હવાને સં. ૧૮૪૧ નો લેખ (“શ્રી ભોરોલતીર્થ, પૃ ૩૦-૩૧), શંખેશ્વરનો સં. ૧૮૫૪ ને લેખ (“શંખેશ્વર મહાતીર્થ,” લે. ૨૦) અને લીમડીનો સં. ૧૮૬૦ + લેખ
(IK, No. 184). પાળિયા પરના લેખ મુખ્યત્વે ગુજરાતીમાં હોય છે. ૧૩. શંખેશ્વરને સં. ૧૮૬૮ ને લેખ (શંખેશ્વર મહાતીર્થ,” લે. ૧૧) ૧૪. દા. ત. નવા રાજપીપળાને સં. ૧૮૩૯ ને લેખ (વલ્લભવિદ્યાનગર સંશોધન
પત્રિકા (વવિસં૫), પુ. ૧, અંક ૨, સે. ૨૮) સંસ્કૃત-વ્રજભાષા-ગુજરાતીમાં), જૂના રાજપીપળાને સં. ૧૮૩૯ નો (એજન, લે. ૨૯) સંસ્કૃત-ગુજરાતીમાં અને સં. ૧૮૫ ને એજન, લે. ૩૦) સંસ્કૃત-વ્રજભાષામાં છે બૌધાનને સં. ૧૯૫૮ નો લેખ (RLARBP, p. 106) અને દ્વારકાનો સં. ૧૮૬૬ નો લેખ (“દ્વારકા
સર્વસંગ્રહ, પૃ. ૨૪૧) પણ સંસ્કૃત-ગુજરાતીમાં છે. ૧૫. ભારતી શેલત, ઈડર રાજ્યનાં ત્રણ અપ્રસિદ્ધ તામ્રપત્ર.” “સ્વાધ્યાય,'' પુ. ૧૫,
પૃ. ૨૬-૭૭ ૧૬. IK, Nos. 185–187
૧૭. જુઓ ઉપર પા. ટી. ૧૫. ૧૮. જુઓ રત્નમણિરાવ, “ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ, .૧૫૬. ૧૯. “પથિક, વર્ષ ૬, અંક ૧૦-૧૧, પૃ. ૩૯ ૨૦. રામસિંહજી કા. રાઠોડ, “કચ્છનું સંસ્કૃતિ દર્શન, પૃ. ૨૬૭ . ૨૧ IK, No. 183 ૨૨. પ્રહે, મા ૨, અવલોકન, પૃ. ૫૩ 23. RLARBP, p. 105
૨૪. વવિસંપ, પુ. ૧, અં. ૨, સે. ૨૯ ૨૫ એજન. લે ૩૦
૨૬. દ્વારકા સર્વસંગ્રહ', પૃ. ર૪પ ૨૭. IK, No. 185
૨૮. IK, No. 186 26. Journal of Gujarat Research Society (JGRS), Vol. XXV, p. 311 ૩૦, IK, No. 187 ૩. પ્રાર્ન, મ. ૨, અવલોકન, પૃ. -૫૩ ૩૨. જ્ઞન, મા. ૨, સે. ૪દ્ ૦

Page #48

૩૩. મુનિ વિશાલવિજયજી, શ્રી ભારેાલતીય,' પૃ. ૩૦-૩૧ જૈનધાતુપ્રતિમાલેખસ’ગ્રહ,' ભા. ૧, લે ૧૪૦૦
૩૪.
૩૫.
શ. કા. શાઠાડ, · કચ્છનું સ`સ્કૃતિ દર્શીન,' પૃ. ૮૬-૯પ
"
૩૬. દા. ત. રાધનપુરના સ. ૧૮૩૮ ના શિલાલેખ (પ્રાłછે, મા. ૨, ૩, ૪૬૦), જૂના રાજપીપળાના સ. ૧૮૩૪ ના તથા સ. ૧૮૫૧ ના શિલાલેખ (વિસ`૫, વ. ૧, અ. ૨, લે, ૨૯-૩૦), ધાળકાનેા સ'. ૧૮૫૩ ના શિલાલેખ ( JGRS, VOI. XXV, P. 311), શત્રુંજયના સ’. ૧૮૬૧ ના લેખ (પ્રજ્ઞેજે, મા. ૨, અવલાકન, પૃ. ૫૪), તરણેતરના સ. ૧૮૬૦ ના લેખ (IK, No. 185), જડેશ્વરના સં. ૧૮૬૯ ના લેખ IK, No. 186), અમરેલીના સ. ૧૮૭૩ ના લેખ IK, No. 187 )
[ ૨૫
૩૭. ‘રાધનપુરપ્રતિમાલેખસ‘દાહ,' લે. ૪૫૫, ૪૨૬, ૪૮, ૪૩૪, ૪૪૭
૭૮. એજન, લે. ૪૪૮; મુનિ વિશાલવિજયજી, ‘ શ્રી. ભીડિયા પાર્શ્વનાથજી તીથ, પૃ. ૧૫ ૩૯. એજન, પૃ. ૪૭ ૪૦. પ્રાણૈછે, મા. ૨, અવલાકન, પૃ. ૫૪
૪૧. શંખેશ્વર મહાતી`', લે. ૫૯
૪૨. IK, No. 182; ' દ્વારકા સર્વ સ’ગ્રહ,' પૃ. ૨૪૧
૪૩. વિવસ પ, પુ. ૧, અ. ૨, લે. ૨૮
૪૫ પ્રાનછે, મા ૨, અવલાકન, રૃ, ૫૪
૪૬. જેમકે વિ. સં. ૧૮૧૯, ૧૮૨૦, ૧૮૩૦, ૧૮૭૯, ૧૮૪૩, ૧૮૪૫, ૧૮૫૨, ૧૮૫૪, ૧૮૫૫, ૧૮૧૮, ૧૮૬૦, ૧૮૬૧, ૧૮૬૭ અને ૧૮૬૯ ના લેખામાં.
૪૪. IK, No. 179
૪૭. IK, Nos. 180, 186
.
૪૮. વિસ ́પ, પુ. ૧, અ` ૨, લે. ૨૮; ‘દ્વારકા સર્વાંસ’ગ્રહ,' પૃ. ૨૪૧
૪૯. IK, No. 186
૫૦.
વિસ’પ, પુ. ૧, અં. ૨, લે. ૨૯
૫૧ પ્રાગજે, મા. ૨, ૩. ૪૬૦
પર.
વિસપ, પુ. ૧, અ. ૨, લે. ૨૮
૫૫. Ibid., No. 187
૫૩. IK, No. 185 ૫૪. Ibid., No. 186 ૫૬. Annual Report on Indian Epigraphy, 1959–60, No. D, 105 ૫. Ibid., 1956–57, No. D, 65
૫૮. Ibid, 1973–74, No. D, 42, 43. આ ખ'ને ભાઈ એ નહિ, પણ પિતરાઈ એ હતા. બંનેની ખલીફા સુલતાન સુધીની પૂરી વંશાવળી આ લેખમાં આપી છે.
૫૯. Ibid., 1961–62, No. D, 14; 1967-68, Nos. D, 173, 174; 1973–74, Nos. D, 30, 33, 34; Epigraphia Indo-Moslemica, 1935–36, p. 45, plate xxxiii b.

Page #49

૨૬ ]
[ મ.
to. Annual Report on Indian Epigraphy, 1976-77, No. D, 163; Inscriptions of Baroda State, Vol. II, p. 12, pl. Va i Huð‍¶‡ નામ છે, જે ખેાટુ' છે.
મરાઠા કાલ
2. Annual Report on Indian Epigraphy, 1954-55, No. D, 12; 1961-62, Nos.-D, 12, 15, 3; 1964-65, No. D, 29; 1973-74, No. D. 15; ele
$2. Ibid., 1975-76, No. D, 119
3. Ibid., 1954-55, No. D, 53; 1973-74, No. D, 62
x. Ibid, 1961-62, No D, 16; 1964-65, No. D, 45; 1973-74, No. D, 49; 1974-75, No. D, 67
4. Ibid., 1974-75, No. D, 53
. Ibid., 1954-55, No. D, 117; 1961-62, No. D, 9; 1964-65, No. D, 45
<. Ibid., 1967-68, No. D, 146 90. Ibid,, 1956-57, No. D, 55
9. Ibid., 1964-65, No. D, 45 te. Ibid., 1975-76, No. D, 104 ૭૧. Ibid., No. D, 34 આ લેખ હાલ મુ`બઈના પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમમાં Epigraphia Indica Arabic and Persian Supplment, 1957 and 1957, p. 26, plate VII Hi u 9.
2. Epigraphia Indo-Moslemica, 1939-40, p. 7 plate III
3. Annual Report on Indian Epigraphy, 1961-62, No. D, 32
98. Epigraphia Indo-Moslemica, 1935-36, pp. 45, 46, plate XXXIII, e
94. Ibid; 1973-74, No. D, 12 33, 34; 1975-76, No. D, 91
of. M. S Commissariat, History of Gujarat, Vol. II, pp. 554 f. ૭૭. ગુજરાતના આ કાલના સિક્કાએ પર ગ. વ. આચાય ના લેખ Proceeding of the All-India Oriental Conference, VII th Sesson, Baroda, pp. 694–702 માં છપાયા છે.
७८. Journal of Numismatic Society of India (JNSI), Vol. XXV, pp. 46-50
9. Catalogue of Coins in the Indian Museum, Calcutta (CCIMC), Vol. IV, pp. 159-63; Numismatic Supplement, No. XVII, pp. 229-48; ibid., No. XLIV, pp. 27-36

Page #50

૧ હું ]
સાધન-સામગ્રી
૮૦. JNSI, Vol. XXII, pp. 285–88; Vol. XXIV, pp. 190-91
૮૧. Ibid., Vol. V, pp. 97–103
૮૨. CCIMC, Vol IV, pp. 184–94
૮૩. Ibid., Vol. IV, pp. 197–200
૮૪. ખતપત્ર નં. ૩, ૯, ૧૦, ૨૦, ૨૫, ૩૦, ૩૪, ૩૫, ૩૮, ૩૯, ૪૧, ૪૬, ૪૭, ૪૯,. ૫૬, ૫૭, ૫૮, ૫૯, ૧૦૧, ૧૦૨, ૧૦૩, ૧૦૪, ૧૦૫, ૧૦૬, ૧૦૯
૮૫. ખતપત્ર નં. ૪૬, ૪૭, ૪૯ ૫૮, ૫૯
[ ૨૦
૮૬. ખતપત્ર નં. ૨૦, ૩૫, ૧૦૯
૮૮-૮૯
૮૭, ખતપત્ર ન, ૩૦ અને ૧૭વિગતા માટે જૂએ હ. ગ. શાસ્ત્રી, • વિદ્યાસભા સંગ્રહાલયમાંનાં મરાઠાકાલીન ખતપત્ર', “ બુદ્ધિપ્રકાશ ”, પુ. ૧૨૫, પૃ. ૧૨૧ થી ૧૨૫. ૨૧. ખતપત્ર ન. ૧૭
૯. ખતપત્ર નં. ૧૦૫
૯૦. ખતપત્ર ન. ૩૦
૯૩.
ખતપત્ર નં. ૪૭ : જમીન પૂર્વ-પશ્ચિમ ગજ ૨૩ ને ૫ તસુ લાંખી અને ઉત્તર-દક્ષિણ ગજ ૯ ને ૧ તસુ પહેાળી ભર્થાત્ ચારસ ગજ ૨૦ા ને ૨ તસુ હતી. રૂ = ના દરે એની કિંમત રૂ. ૭૮ાા થઈ હતી.
૯૪.
આ સિક્કાના તાલ ૧૧૫ માસા(માષ) હતા.
૫. મુનિ જિનવિજયજી, · પ્રાચીન ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસની સાધનસામગ્રી - (પૃ. ૩૬), ગુજરાત સાહિત્ય સભા કાર્યવાહી, ૧૯૩૩–૩૪ ’
"
૯૬. આ માટે જુએ, અબાલાલ જાની, · શ્રી ફા ́સ ગુજરાતી સભાનાં હસ્તલિખિત પુસ્તકાની સવિસ્તર નામાવલિ,’ ભાગ ૧.
t
૭. ભાગીલાલ સાંડેસરા ( સષા.). ‘ પાટણની ગઝલ', ફા'સ ગુજરાતી સભા ત્રૈમાસિક,” પુ. ૧૩, પૃ. ૩૧-૪૧
૯૮. ભેગીલાલ સાંડેસરા (સંપા.), ‘બડાદરાની ગઝલ’, ‘‘સાહિત્ય', પુ. ૨૦,પૃ. ૭૨-૭૬ ૯૯ અંબાલાલ જાની, ઉપયુક્ત, પૃ. ૧૩૧-૩૨
૧૦૦, માહનલાલ દેસાઈ ‘જૈન સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ ’, પૃ. ૧૭૯
૧૦૧. અખાલાલ જાની, ઉપર્યુક્ત પૂ. ૧૨૮-૨૯
૧૦૨. એજન, પૃ. ૧૩૪-૩૬, ૨૩૯, ૨૫૨-૫૪ ૧૦૩. એજન, પૃ. ૧૧-૧૩
૧૦૪. મેાહનલાલ દેસાઈ, ઉપયુક્ત, પૃ. ૬૭૯ ૧૦૫. અંબાલાલ જાની, ઉપયુક્ત, પૃ. ૩૮૯

Page #51

ખંડ ૨ રાજકીય ઇતિહાસ
પ્રકરણ ૨ છત્રપતિઓ અને પેશવાઓ અને તેઓના તથા તેઓના
અધિકારીઓના ગુજરાત સાથેના પૂર્વસંપર્ક
૧. મરાઠા છત્રપતિ
અને પેશવાઓ
મરાઠી સત્તાના ઉદયથી ૧૭ મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ભારતના રાજકારણમાં મહત્વના ફેરફાર થયા તેને ખરો આરંભ શિવાજીની કારકિર્દીથી થયો. છત્રપતિ શિવાજી (ઈ. સ. ૧૬૨૭ કે ૧૬૩૦ થી ૧૬૮૦)
જુન્નર પાસે આવેલા શિવનેરના કિલ્લામાં ૬ ઠ્ઠી એપ્રિલ ૧૬ર૭ (કે ૧૯ મી ફેબ્રુઆરી ૧૬૩૦ )ના રોજ શિવાજીનો જન્મ થયે. એ પછી એને પિતા શાહજી પિતાની બીજી પત્ની સાથે બિજાપુરમાં રહેતે હતો, જ્યારે શિવાજી સાથે એની માતા જિજાબાઈ પુણેની જાગારમાં અલગ રહેતી હતી. એણે શિવાજીમાં ઉચ્ચ આદર્શોની ભાવના રેડી અને ધર્મનું ઝનૂન પ્રેર્યું. એ વખતે વડીલ પદે રહેલા બ્રાહ્મણ દાદાજી કેડદેવે શિવાજીમાં હિંમત અને આત્મબળ કેળવ્યાં. પર્વતીય પ્રદેશના માવલીઓ ઉત્તમ પ્રકારના સૈનિકે સહાયક અને સરદાર તરીકે શિવાજીની સાથે રહ્યા.
આ સમયે દખણમાં મુસ્લિમ સલતનતની થઈ રહેલી પડતી અને મુઘલ દળેની ઉત્તરમાં લાંબા સમય સુધી ચાલી રહેલી ચડાઈઓએ મરાઠી સત્તાના -ઉદયમાં મેકળાશ કરી આપી દાદાજી કેડદેવના અવસાન (૧૬૪૭) બાદ શિવા જીએ બિજાપુરના અધિકારીઓ પાસેથી ઘણા કિલ્લા જીતી લીધા. ઈ. સ ૧૬૪૯ થી ૧૬૫૫ સુધી શિવાજીને આક્રમક નીતિ બંધ રાખવી પડી, કારણ કે બિજાપુરના સુલતાનની નોકરીમાં જોડાયેલા એના પિતા શાહજીને સુલતાને

Page #52

૨ નું ]
છત્રપતિઓ અને પેશવાએ પૂર્વસંપર્ક
કેદ કર્યો, અલબત્ત, પુત્રની સારી વર્તણુકની ખાતરી મળતાં શાહજીને મુક્ત કરવામાં આવ્યો. ૧૬૫૬ માં શિવાજીએ નાવલી જીત્યું. શિવાજીના વધતા જતા. ઉપદ્રવને લક્ષમાં લઈ ઈ. સ. ૧૬૫૯માં બિજાપુરના સુલતાને શિવાજીની સત્તાનો નાશ કરવા અફઝલખાનને મોકલ્યો. શિવાજીએ વાઘનખથી એને મારી નાખ્યો. એ પછી શિવાજી દક્ષિણ કોંકણ અને કલ્હાપુરમાં પ્રવેશ્યો. ૧૬૬૦ માં બિજા-- પુરના સીદી જૌહરે શિવાજી પાસેથી પન્હાલા લઈ લીધું. આ અરસામાં દખણના. મુઘલ સૂબા શાહિસ્ત ખાને પુણે જીતી લીધું અને કલ્યાણ તાલુકામાંથી મરાઠાઓને હાંકી કાઢયા, પરંતુ ૧૯૬૩ માં શિવાજી શાહિતખાનને ઘાયલ કરી. સિંલ્મઢ ચાલ્યો ગયો. ૧૬૬૪ માં રિવાજીએ સુરત લૂંટયું. ઈ. સ. ૧૬૬૫ માં. મુઘલ પાદશાહ ઔરંગઝેબે અંબરના રાજા જયસિંહને શિવાજી પાસે મોકલ્યો. ૧૬૫ માં શિવાજીએ પુરંધર મુકામે રાજા જયસિંહ સાથે સંધિ કરી અને એને ૨૩ કિલ્લા સોંપી દીધા. રાજા જયસિંહ ઉપર વિશ્વાસ રાખી શિવાજી મુઘલ બાદશાહને મળવા આગ્રા પહેઓ (૧૯૬૬). ભર દરબારમાં બાદશાહે એનું અપમાન કર્યું અને એને નજરકેદ કરવામાં આવ્યો, પરંતુ સાધુના વેશમાં એ ત્યાંથી છટકીને પોતાના વતન પાછો ફર્યો. શિવાજીએ ત્રણ વર્ષ શાંતિમાં પસાર કર્યા. એ દરમ્યાન એણે મુઘલેને સોંપેલા બધા જ કિલ્લા જીતી લીધા. (૧૬૬૮). ૧૬ ૭૦ માં શિવાજીએ બીજી વાર સુરત લૂંટયું અને ૧૬૭૨ માં એણે. સુરતમાંથી ચોથ ઉઘરાવી. ૧૬૭૨ થી ૧૬૭૮ સુધીના સમયમાં થયેલા છૂટાંછવાયાં યુદ્ધોમાં મરાઠાઓ સામે મુઘલને જીત મળી શકી નહિ. દરમ્યાન ઔરંગઝેબે એને રાજા તરીકે સ્વીકાર્યો. ૧૯૭૪ માં ધામધુમથી રાયગઢમાં શિવાજીએ પિતાનો રાજ્યાભિષેક કરાવ્યો ને છત્રપતિનું પદ ધારણ કર્યું. ૧૬૮૦ માં શિવાજીનું અચાનક અવસાન થયું. એ સમયે એનું રાજ્ય દરિયા કિનારે સામાન્ય રીતે ઉત્તરમાં રામનગર(સુરત પાસેનું ધરમપુર)થી માંડી દક્ષિણે માયસોરના પ્રદેશ, સુધી વિસ્તર્યું હતું. છત્રપતિ શંભુજી (ઈ. સ. ૧૬૮૦ થી ૧૬૮૯)
છત્રપતિ શિવાજીના મૃત્યુ બાદ એના બીજા પુત્ર રાજારામને એની માતા સોયરાબાઈએ એપ્રિલ ૧૬૮૦ માં રાયગઢમાં રાજ્યાભિષેક કર્યો ત્યારે શિવાજીનો જ્યેષ્ઠ પુત્ર શંભુજી પન્હાલાના કિલ્લામાં કેદમાં હતા તે બહાર આવ્યો અને એણે રાયગઢ તાબે કર્યું ને રાજારામ તથા સાયરાબાઈને કેદ કર્યા. શંભુજીએ ૨૦ મી જુલાઈ ૧૯૮૦ માં પિતાનો રાજ્યાભિષેક કરાવ્યો અને ૧૦ મી જાન્યુ. આરી, ૧૬૮૧ માં ફરીથી દબદબા સાથે રાજ્યાભિષેક કરાવ્યો. આ સમયે.

Page #53

• ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
બાદશાહ ઔરંગઝેબને પુત્ર અકબર બળવો કરી દખણમાં શંભુજીના આશ્રયે આવ્યો તેથી ઔરંગઝેબ પણ દખણમાં આવ્યું. ઈ. સ. ૧૬૮૪ થી શંભુજીએ ઔરંગઝેબ સામે રક્ષણાત્મક યુદ્ધ શરૂ કર્યું. સંગમેશ્વરમાં અચાનક છાપ મારી મુઘલેએ શંભુજીને કેદ પકડ્યો(૧૬૮૬) ને ૧૬૮૯ માં એનો વધ કરવામાં આવ્યું. છત્રપતિ રાજારામ (ઈ. સ ૧૬૮૯ થી ૧૭૦૦).
હવે રાજારામને છત્રપતિ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો. નવેમ્બર ૧૯૮૯ માં શંભુજીનાં પત્ની યેશુબાઈ, એનો બાળ પુત્ર શાહુ અને બીજા અનેક જાણીતા માણસ પકડાયા તેઓને ઔરંગઝેબને સોંપવામાં આવ્યાં. રાજારામે કુશળ સલાહકારે અને સેનાપતિઓની મદદથી ઔરંગઝેબની બધી યુક્તિઓ ઊંધી પાડવા માંડી. ૧૬૯૮ માં રાજારામે કચેરી સતારામાં રાખી, જે કે થોડા જ વખતમાં એણે સતારા ગુમાવ્યું. ઈ. સ. ૧૬૯૯ માં સુરત લૂંટવાની ઈચ્છાથી એ સિંહગઢ ગયો, પણ મુઘલના કારણે એને પાછા ફરવું પડ્યું. રાજારામ માંદો પડ્યો ને ૧૭૦૦માં મૃત્યુ પામ્યો. તારાબાઈ (ઈ. સ. ૧૭૦૦ થી ૧૭૦૭)
રાજારામના અવસાન પછી એનો પુત્ર કર્ણ ગાદી ઉપર બેઠે, પરંતુ બિમારીમાં એ અવસાન પામે, આથી રાજારામની પત્ની તારાબાઈએ પિતાના બીજા નાના(સગીર) પુત્રને “શિવાજી” (૨ ) નામ આપી ગાદીએ બેસાડવો ને એના વતી એ કારભાર કરવા લાગી. મુઘલ પાદશાહનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં મરાઠાઓ મહારાષ્ટ્રની બહાર ભાળવા અને ગુજરાત સુધી સવારીઓ લઈ જવા લાગ્યા. મરાઠાઓએ બુરહાનપુર સુરત ભરૂચ અને પશ્ચિમ કિનારાનાં અનેક સમૃદ્ધ નગર લૂટયાં. દક્ષિણ કર્ણાટક ઉપર એમણે સત્તા સ્થાપી. દરમ્યાન ૧૭ ૭ માં ઔરંગઝેબ મૃત્યુ પામ્યો. છત્રપતિ શાહુ (ઈ. સ. ૧૭૦૭ થી ૧૭૪૯)
શાહ અને યેશુબાઈ તેમજ બીજા મુઘલના કેદી બન્યાં હતાં. શાહુને ૧૭ વર્ષ મુઘલ સાથે રહેવું પડયું હતું. ઔરંગઝેબના અવસાન પછી શાહુએ મુઘલ છાવણું છોડી. થડા વખતમાં ઔરંગઝેબને પુત્ર શાહઆલમ દિલ્હીની ગાદી ઉપર બેઠે. નવેમ્બર ૧૭૦૭ માં બેડ પાસે તારાબાઈના લશ્કર સાથે શાહને યુદ્ધ થયું તેમાં એ વિજયી નીવડ્યો. ૧૭૦૮ માં શાહુએ સતારામાં પિતાનો રાજ્યાભિષેક કરાવ્યું. તારાબાઈ અને એને પુત્ર સતારા છેડી પહાલા ગયાં.

Page #54

છત્રપતિઓ અને પેશવાએ પૂર્વસંપર્ક [ ૩૧ રાજારામની બીજી પત્ની રાજબાઈએ તારાબાઈ અને એના પુત્રને કેદમાં પૂરી દીધાં અને પિતાના પુત્ર શંભુજી (૨ જા)ને કોલ્હાપુરમાં ગાદીએ બેસાડ્યો (૧૭૧૩). ઈ. સ. ૧૭૩૧ ની સંધિ થતાં વરણ નદીની દક્ષિણનો પ્રદેશ શંભુજીને અને ઉત્તર પ્રદેશ શાહને મળ્યો. પેશવા બાલાજી વિશ્વનાથ (ઈ. સ. ૧૭૧૩ થી ૧૭૨૦)
૧૭૧૩ માં છત્રપતિ શાહુએ બાલાજી વિશ્વનાથને પેશવાદ આપી એનું બહુમાન કર્યું ને એ સમયથી રાજ્યસત્તા છત્રપતિના હાથમાંથી પેશવાના હાથમાં ચાલી ગઈ. સેનાપતિ ચંદ્રસેને પિતાના હાદાનું રાજીનામું આપી છત્રપતિ શાહુને કડી સ્થિતિમાં મૂક્યો ત્યારે બાલાજીએ શાહુને ચિંતામાંથી મુક્ત કર્યો. બાલાજી મરાઠા નૌકાદળના વડા કાનજી અંગ્રેને શાહુના પક્ષમાં મેળવી શક્યો. એણે દખ્ખણને મુઘલ સૂબેદાર નિઝામ ઉ–મુલ્કની તથા હુસેનઅલી સૈયદની મહત્ત્વાકાંક્ષાને માત કરી. એણે “સ્વરાજ માંના ગુમાવેલા કિલ્લા અને મુલક પાછા મેળવ્યા, શાહુની માતા અને બીજા કુટુંબીજનોને મુક્ત કરાવ્યાં ને શાહુને નામે દખણના છયે પ્રાંતમાં ચોથ અને સરદેશમુખી ઉધરાવવાનો હક મેળવ્યો (૧૭૧૯). દખણમાં આ મરાઠા રાજ્યની સત્તાને મુઘલ સામ્રાજ્ય પાસેથી માન્યતા અપાવનાર આ મુદ્દી શિવા “મરાઠા રાજ્યને બીજે સ્થાપક” ગણાય છે. એ પિતાની યોજનાને અમલમાં મૂકવા માગત હતું, પણ અચાનક એ મૃત્યુ પામ્યો (૧૭૨૦). પેશવા બાજીરાવ ૧ (ઈ. સ. ૧૭૨૦ થી ૧૭૪૦)
અગ્રગણ્ય મરાઠા નેતાઓને વિરોધ છતાં બાલાજી વિશ્વનાથને ફક્ત ૨૦ વર્ષના જયેષ્ઠ પુત્ર બાજીરાવને છત્રપતિ શાહુએ ૧૭૨૦ માં પેશવા પદે સ્થાપે. બાજીરાવે ગુજરાત અને માળવામાં મરાઠા સત્તા વધારવા માંડી. એણે સૈન્ય સાથે ૧૭૪૨ માં નર્મદા ઓળંગી માળવા જીતી લીધું. જયપુરના રાજા જયસિંહે એની સાથે મિત્રાચારી રાખી હતી. એ પછી પેશવા પુણે પાછો ફર્યો. ઉદાજી પવાર, મહારરાવ હેકર અને રાણાજી સિંધિયાને ખંડણી વસૂલ કરવા ત્યાં રાખ્યા. એમણે ધાર ઇદેર અને ગ્વાલિયરમાં વખત જતાં રાજ્ય સ્થાપ્યાં. આ જ સમયે મરાઠા ગુજરાતમાં પણ રાજ્ય સ્થાપી રહ્યા હતા. ગુજરાત અને બગલાણમાંથી ઉઘરાણી કરવાનું કાર્ય ખંડેરાવ દભાડેને સોંપવામાં આવ્યું હતું.
દખણને મુઘલ સુબેદાર નિઝામ ઉભુલ્ક મરાઠાઓને દુશ્મન હતો. ઈ.સ. ૧૭૨૫ અને ૧૭૨૬ ના અરસામાં બાજીરાવે બે વખત કર્ણાટક ઉપર ચડાઈ

Page #55

૨૨ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
કરી. આખરે પેશવા અને નિઝામ વચ્ચે સંધિ થઈ (૧૭૨૮). નિઝામે રાજા શાહુને “છત્રપતિ તરીકે સ્વીકાર્યો ને છ સૂબાઓની ચોથ તથા સરદેશમુખી કબૂલી. ૧૭૨૮માં શિવાએ માળવા અને બુંદેલખંડ ઉપર સંપૂર્ણ જીત મેળવી. ૧૭૩૧ માં પેશવાએ ગુજરાત ઉપર ચડાઈ કરીને ગુજરાતના સૂબેદાર મહારાજા અભયસિંહ સાથે સંધિ કરી. ૧૭૩૭માં પહેલી વાર બાજીરાવે જમના નદી ઓળંગી અને ઉત્તર હિંદ ઉપરની ચડાઈની વિશાળ યોજના ઘડી ને એ દિલ્હી સુધી પહોંચી ગયો. એણે ભોપાળ પાસે નિઝામને ઘેરી સંધિ કરવા ફરજ પાડી. એ પછી પિતાનું ધ્યાન કોંકણ તરફ કેંદ્રિત કર્યું. પેશવાના ભાઈ ચિમનાજીએ ૧૭૩૭ માં થાણું તાબે કર્યું ને સાલસેટ-વસાઈ મેળવ્યું. ખંભાતમાં રહેલા અંગ્રેજોએ ૧૭૩૯ માં મરાઠાઓ સાથે સંધિ કરો તે મુજબ દખણમાં વેપાર કરવાની એમને છૂટ આપવામાં આવી. નિઝામના નાયબ નાસિર જગને ૧૭૪૦માં પેશવાએ સંધિ કરવાની ફરજ પાડી. બાજીરાવની આ છેલી છત હતી. પછી ઉત્તર હિંદુસ્તાનની દિશામાં કૂચ કરતાં ૧૭૪૦ માં પેશવા બાજીરાવનું અચાનક અવસાન થયું. પેશવા બાલાજી બાજીરાવ (ઈ. સ. ૧૭૪૦ થી ૧૭૬૧)
બાજીરાવને છ પુત્ર બાલાજી બાજીરાવ ફક્ત ૧૮ વર્ષની ઉંમરે પેશવા પદે નિમાય. એની ૨૧ વર્ષની ઉજજવળ કારકિર્દી દરમ્યાન મુઘલ સામ્રાજ્યને સૂર્ય અસ્ત પામે ને ભારતમાં મરાઠા રાજ્યનો વિસ્તાર થયે. એની કારકિર્દી બે ભાગમાં વહેચાઈ જાય છે : (૧) ઈ. સ. ૧૭૪૦ થી ૧૭૪૯ સુધી નવ વર્ષનો તબક્કો છત્રપતિ શાહને રાજ્યકાલ અને (૨) ઈ. સ. ૧૭૪૯ થી ૧૭૬૧ સુધીને ૧૨ વર્ષને છત્રપતિ રાજારામને કાલ.
૧૭૪૧ માં મુઘલ બાદશાહે માળવા પર મરાઠાઓના હક માન્ય કર્યો. રઘુછ ભેંસલેએ કર્ણાટક ઉપર વિજય મેળવ્યો. ૧૭૪૩ માં પેશવાએ બંગાળ તરફ કૂચ કરી અને નાગપુરના રઘુછ ભોંસલે સાથે પ્રદેશની વહેંચણી કરી, બુંદેલખંડ અને રાજસ્થાનમાં મરાઠા સત્તાને દઢ કરી. કર્ણાટકમાં નિઝામે જીતી લીધેલે મુલક પાછું મેળવ્યું. ૧૭૪૯ માં મૃત્યુને આરે પહોંચેલા છત્રપતિ શાહુએ, અમુક બાબતે સિવાય, પેશવાને રાજ્યમાં સંપૂર્ણ સત્તા આપતું વસિયતનામું કર્યું. હવે પેશવા સર્વ સત્તાધીશ બન્યો. શિવાની ઇચ્છા કોલ્હાપુરના રાજા શંભુજીને છત્રપતિ બનાવી સતારા-કેલ્હાપુરનાં રાજ્યનું એકીકરણ કરવાની હતી, પણ શાહુએ તારાબાઈના પૌત્ર રામરાજાને પોતાને ઉત્તરાધિકારી

Page #56

૨ જુ ]
છત્રપતિએ અને પેશવાઓ...પૂર્વ સપ
[૩૩
નીમ્યા. શાહુના મૃત્યુ પછી છત્રપતિપદે ૧૭૫૦ માં રામરાજાના અભિષેક થયો. રામરાજા નિ`ળ હાઈ તારાબાઈના તાબામાં રહેતા ને રાજ્યની સર્વ સત્તા પેશવાના હાથમાં આવી. તારાબાઈને કારણે મરાઠાએમાં આંતરવિગ્રહ થયેા, પરંતુ છેવટે તારાબાઈને નમતુ' આપવું પડયું. ૧૯૬૦ માં કેલ્હાપુરના રાજા શંભુજીનું મૃત્યુ થયું. પેશવા કોલ્હાપુરને સતારા સાથે જોડી દેવા માગતા હતા, પરંતુ એ અરસામાં પાણીપતનું ત્રીજું યુદ્ધ થયું. એ પહેલાં ઈ. સ. ૧૭૫૪ થી ૧૭૫૯ સુધીના ગાળામાં મરાઠા અને નિઝામ વચ્ચે યુદ્ધ થયાં. ઈ. સ. ૧૭૬૦ માં નિઝામ સંપૂર્ણપણે હારી ગયા. ગુજરાત પર પેશવા અને ગાયકવાડની સત્તા સ્થપાઈ. મરાઠા સત્તા પરાકાષ્ટાએ પહેાંચી, પરંતુ પાણીપતના મેદાનમાં લડાયેલા યુદ્ધમાં મરાઠાઓની અહમદશાહ અબ્દાલી સામે કારમી હાર થયાના સમાચાર સાંભળી આદ્યાત પામેલ પેશવા બાલાજી બાજીરાવ મૃત્યુ પામ્યા (૧૭૬૧).
પેશવા માધવરાવ ૧ લેા (ઈ. સ. ૧૭૬૧ થી ૧૭૭૨)
બાલાજી બાજીરાવના અવસાને એના બીજા પુત્ર માધવરાવને પેશવાપદ અપાયુ (૧૭૬૧). આ સમયે એના કાકા રઘુનાથરાવ (રાધાબા) સગીર પેશવાના વાલી તરીકે વસ ધરાવતા હતા. થાડા વખતમાં નિઝામના ભાઈ નિઝામઅલીએ પુણે પર આક્રમણ કર્યું, પરંતુ એ હાર્યો તે એણે સધિ કરી. ૧૭૬૨ માં પેશવા અને રાધાબા વચ્ચે આંતરવિગ્રહ થયા એમાં થયેલી સ ંધિમાં રાધાબાને વહીવટી સત્તાએ પ્રાપ્ત થઈ. ૧૭૬૩ માં પેશવાના સૈન્યે નિઝામઅલીની ફેોજને હરાવી, ૧૭૬૪ માં કર્ણાટકના હૈદરઅલી સાથે યુદ્ધ થયું; આ ૧ લા માયસેર–વિગ્રહમાં મરાઠાઓને વિજય થયા. ૧૭૬૫-૬૬ માં પેશવાએ જાતાજી ભાંસલેને હરાવ્યેા. મુઘલ પાદશાહ શાહઆલમ ૨ જા પાસેથી બંગાળ અને બિહારના · દીવાની હક ’ મેળવી અંગ્રેજો એ પ્રાંતાના શાસક બન્યા. અંગ્રેજોએ બંગાળ બિહાર મદ્રાસ મુંબઈ વગેરે પ્રદેશામાં સત્તાની જમાવટ કરી હતી. પેશવા માધવરાવ એમની વધતી જતી સત્તાથી ચિંતાતુર હતા. ૧૭૬૭ માં મરાઠાએ અને હૈદરઅલી વચ્ચે ખીજો માયસેાર–વિગ્રહ થયે, જેમાં હૈદરઅલીને પરાજય થયા. ૧૭૬૮ માં રાધેાખાને નજરકેદ કરવામાં આવ્યા. ૧૭૭૦ માં ત્રીજો માયસાર–વિગ્રહ થયા તેમાં પણ હૈદરઅલીના પરાજય થયા ને છેવટે ૧૭૭૧ માં સધિ થઈ. ૧૭૭૦ માં આગ્રા અને મથુરામાં મરાઠાઓને જીત મળી, મહાદજી સિંધિયાએ ઉત્તર ભારતમાં જાટ, રાહિલા અને
ઇ-૭-૩

Page #57

૩૪ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
અફઘાનોને નમાવીને બેઆબ અને ફરુખાબાદ જીતી લીધાં. ૧૭૭૧ માં મહાદજી સિંધિયાએ રાજધાની દિલ્હી ઉપર અધિકાર જમાવ્યો. ૧૭૭ર માં ૨૮ વર્ષની ભર જુવાનવયે પેશવા માધવરાવનું અવસાન થયું. પેશવા નારાયણરાવ (ઈ. સ. ૧૭૭૨ થી ૧૭૦૩)
છત્રપતિ રામરાજાએ માધવરાવના નાના ભાઈ નારાયણરાવ પેશવા પદે ૨ કાપો. અંગ્રેજોએ થાણુ વસઈ વિજયદુર્ગ અને રત્નાગિરિનાં મરાઠા નૌકામથકો ઉપર હુમલા કર્યા હતા. પેશવા નારાયણરાવે એ માટે ઘટતાં પગલાં ભર્યા. પેશવાની નજરકેદમાંથી રાઘોબા ૧૭૭૩ માં નાસી છૂટયો, પરંતુ એને ફરી પકડીને નજરકેદ કરવામાં આવ્યો. ૩૦ મી ઓગસ્ટ ૧૭૭૩ ના રોજ પેશવાનું ભર બપોરે ખૂન કરવામાં આવ્યું. એમાં રાબાને મુખ્ય હાથ હતો. પેશવા રઘુનાથરાવ (
રાબા ) (ઈ. સ. ૧૭૭૩ થી ૧૭૭૪) ૧૦ મી ઑક્ટોબર ૧૭૩ ના રોજ રાબા કાયદેસર પેશવા બન્યો, પરંતુ પુણેના “બારભાઈ” એને પકડવા માગતા હતા, આથી એને પુણેની બહાર ભાગતા રહેવું પડયું. દરમ્યાન એ નિઝામ અને હૈદરઅલી સાથે વિગ્રહ કરતો રહ્યો. એવામાં નારાયણરાવની વિધવાને પુત્ર જન્મ્યો. આખરે ૧૭મી ફેબ્રુઆરી ૧૭૭૪ ના રોજ રાબાને પેશવા પદેથી પદભ્રષ્ટ કરવામાં આવ્યો.
આ બારભાઈએ માં નાના ફડનવીસ અને મહાદજી સિંધિયા મુખ્ય હતા. પેશવા સવાઈ માધવરાવ (ઈ. સ. ૧૭૭૪ થી ૧૭૯૫)
બાર ભાઈઓ ની ભલામણથી નારાયણરાવના ૪૦ દિવસની ઉંમરના પુત્ર ૨વાઈ માધવરાવ પેશવાપદ અર્પણ કરવામાં આવ્યું. નાના ફડનવીસે આ શિવાને એકાંતપ્રિય જ રાખ્યો. નાના ફડનવીસ એકમાત્ર સર્વોચ્ચ વહીવટકર્તી રહ્યો. આ સમય દરમ્યાન રાબા અંગ્રેજોની મદદ મેળવી સત્તા હાંસલ કરવા મથતો હતો, પરંતુ એમાં એ ફાવતે નહિ. ૧૭૭૬ માં અંગ્રેજો સાથે પુણે દરબારની પુરંધરની સંધિ કરવામાં આવી ને એ સમયથી અંગ્રેજોએ મરાઠાઓના આંતરિક વહીવટમાં માથું મારવાનું શરૂ કર્યું. પ્રથમ અંગ્રેજમરાઠા વિગ્રહ ઈ. સ. ૧૭૭૮ માં થયો. છત્રપતિ રામરાજાનું અવસાન થતાં સતારામાં એને સ્થાને છત્રપતિ તરીકે શાહ ૨ (ઈ. સ. ૧૭૭૭ થી ૧૮૦૮) ગાદીએ આવ્યો હતે. જાન્યુઆરી ૧૭૭૮ માં અંગ્રેજો અને મરાઠાઓ વચ્ચે

Page #58

૨ જુ]
છત્રપતિએ અને પેશવાઓ...પૂવસ પર
[ ૩૫
'
વડગાંવની સંધિ થઈ. ૧૭૮૦ થી ૧૭૮૧ માં નાના ફડનવીસે અંગ્રજોને ભારતમાંથી હાંકી કાઢવા અંગ્રેજો વિરુદ્ધ ‘ રાજાને અખિલ ભારતીય સંધ ’ ઊભા કર્યાં, જેમાં પુણે સરકાર, કર્ણાટકને હૈદરઅલી, હૈદરાબાદના નિઝામ અને નાગપુરના ભોંસલે જોડાયા. જિરાના સીદી, પાંડિચેરીના ફ્રેન્ચા અને ગાવાના પોર્ટુગીઝોનેા સાથ પણ નાના ફડનવીસને મળ્યા. બીજી બાજુ હેસ્ટિંગ્સે સ ંધના સભ્યાને એક પછી એક ફાડી નાખ્યા. આમ છતાં મહાદજી સિધિયા અને નાના ફડનવીસ હિ ંમત હાર્યો નહિ. મુંબઈ ચતે ગુજરાતમાં મરાઠાઓએ અંગ્રેજોને હેરાન કર્યો. છેવટે ૧૭૮૨ માં સાલબાઈ મુઢામે અ ંગ્રેજો અને મરાઠા વચ્ચે સંધિ થઈ. ૧૭૮૪ માં રાધેાઞા અવસાન પામ્યા અને પેશવા કુલના આંતરિક વિગ્રહના અંત આવ્યા. ૧૭૮૨ માં હૈદરઅલીનું મૃત્યુ – થયું. એના પુત્ર ટીપુ સુલતાનના સમયમાં મરાઠા સાથે માયસાર–વિગ્રહ થયા, જેમાં ટીપુ સુલતાન યુદ્ધમાં મરાયા ( ૧૭૯૯ ). ખીજી પાસ ઉત્તર ભારતમાં મહાદછ સિંધિયાએ વિજય-કૂચ ક્રૂરી અનેક વિજય મેળવ્યા, પરંતુ ૧૭૯૪ માં એનુ અવસાન થયું.
ટીપુ ઉપર વિજય મેળવ્યા પછી નાના ફડનવીસની સત્તા અને પ્રતિષ્ઠામાં ખૂબ વધારા થયા. ૧૭૯૨ માં મહાદ∞ સિંધિયા પુણેમાં પેશવાને મળ્યા, પરંતુ થોડા સમયમાં જ મહાદજી અને પુણેના મંત્રી મડળ વચ્ચે વિરાધ થયા. પેશવા સવાઈ માધવરાવની કારકિર્દીનું છેલ્લું યુદ્ધ ખ મુકામે ૧૭૯૫ માં લડાયું એમાં નિઝામની હાર થઈ. થાડા વખતમાં પેશવા સવાઈ માધવરાવતુ અવસાન થયું ( ૧૭૯૫ ).
પેશવા આજીરાવ ૨ જો ( ઈ. સ. ૧૭૯૬ થી ૧૮૧૮ )
એ રઘુનાથરાવ( રાધેાખા )ના પુત્ર હતા. શ ંદેની સહાયથી એ સત્તા પર આવેલા. એણે સત્તા પર આવ્યા પછી પિતા રાધાબાના તમામ પક્ષકારાને મુક્ત કરી રાજ્યમાં ઉચ્ચ હાદ્દા આપ્યા.
પેશવા અને નાના ફડનવીસ વચ્ચે મતભેદ રહ્યા. ૧૭૯૭ માં તુકાજી હોલ્કરનું અવસાન થતાં ઇંદેરમાં એના ચાર પુત્રા વચ્ચે વારસાવિગ્રહ ફાટી નીકળ્યેા. બાજીરાવે અને શિંદેએ કાશીરાવના પક્ષ લીધા, જ્યારે નાના ફડનવીસે બાકીના ત્રણ પુત્રાના સંયુક્ત દળનેા પક્ષ લીધા. પેશવાએ શિંદેની સલાહ અનુસાર જ્યેષ્ઠ પુત્ર કાશીરાવને ઈંદોરનું ‘- હોલ્કરપદ ' આપ્યું. ૧૭૯૭ માં નાના ફડનવીસને કેદ કરવામાં આવ્યા. છેવટે સમજૂતી કરાવવા નાના ફંડનવીસને ૧૭૯૮ માં મુક્ત કરવામાં આવ્યેા. આ અરસામાં ૧૭૯૮ માં ગવર

Page #59

મરાઠા કાલ
[[ પ્ર. જનરલ તરીકે લોર્ડ વેલેસ્લી (૧૭૮૮ થી ૧૮૦૫)ની નિમણૂક થઈ. એણે
સહાયકારી યોજના” અમલમાં મૂકીને એક પછી એક મરાઠા સરદારોને હરાવ્યા. છેવટે પેશવાને પણ વસાઈની સંધિ (ઈ. સ. ૧૮૦૨) સ્વીકારવાની ફરજ પડી. મરાઠા રાજ્યની સ્વતંત્રતાને અંત આણ્યો. આમ છતાં ૧૮૦૩ માં બાજીરાવ ફરીથી પેશવાપદે આવ્યો. બીજે મરાઠા વિગ્રહ ૧૮૦૩ માં અંગ્રેજો અને મરાઠાઓ વચ્ચે લડાયો. અંગ્રેજો અને રઘુછ ભોંસલે વચ્ચે દેવગાંવની સંધિ થઈ, જેમાં ભેંસલેએ ઘણે પ્રદેશ ગુમાવ્યો. ત્રીજો અંગ્રેજ-મરાઠા વિગ્રહ ઈ.સ. ૧૮ ૦૪-૦૫ માં થયો. ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં રાજઘાટ મુકામે સંધિ થઈ, જેમાં યશવંતરાવ હેકરે છે. પ્રદેશ ગુમાવ્યું. એના ઉત્તરાધિકારી મહારરાવ હેકરે અંગ્રેજોને શરણે જઈ સંધિ કરી (૧૮૧૮). ઈ. સ. ૧૮ ૦૫ સુધીમાં તો પેશવા સિન્ધિયા ભોંસલે હોલ્કર ગાયકવાડ ટીપુ સુલતાન કર્ણાટક ) અને નિઝામઅલી (હૈદરાબાદ) એમ એક પછી એક હિંદની સત્તાઓને અંગ્રેજોએ હરાવી એમના પ્રદેશમાં પોતાનાં આશ્રિત રાજ્ય સ્થાપી દીધાં. ચોથે અંગ્રેજમરાઠા વિગ્રહ ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં લડાયે. આટીના યુદ્ધમાં પેશવા હાર્યો. ૧ લી જૂન ૧૮૧૮ ના રોજ પેશવા અંગ્રેજોને શરણે આવ્યો અને અસીરગઢની સંધિ થતાં પેશવાને સ્વતંત્ર રાજ્યને અંત આવ્યો.
૨. મરાઠા શાસકેના પૂર્વસંપર્ક અમદાવાદમાં મહારાષ્ટ્રના પેશવાઓની તથા ગાયકવાડની સત્તા ૧૭પ૩૫૮ દરમ્યાન સ્થપાઈ તે પહેલાં છેક ૧૬ ૬૪ થી મરાઠા શાસકો ગુજરાતમાં પગપેસારો કરતા હતા ને દ્રવ્ય તથા મુલક મેળવવા મથતા હતા. આની તબક્કાવાર રૂપરેખા અવલકીએ. ગુજરાત પરના પ્રાથમિક હુમલા
શિવાજીએ મરાઠાઓના સ્વતંત્ર રાજ્યની સ્થાપના કરીને મરાઠાઓની મહત્વાકાંક્ષાનો પાયો નાખ્યો. પિતે સ્થાપેલા સ્વતંત્ર રાજ્યને શત્રુઓથી રક્ષવા, એને દઢ કરવા તથા એને વિસ્તાર કરવા શિવાજીને નાણાંની જરૂર હતી. આ માટે એની નજર એ સમયના ભારતના સૌથી સમૃદ્ધ બંદર સુરત પર પડી અને એણે એને ૧૬૬૪ માં તથા ૧૬૭૦ માં એમ બે વખત લૂંટવું. આમાંથી શિવાજીને મુઘલ તથા અન્ય શત્રુઓ સામે જરૂર પડે તે લાંબા સમય સુધી લડવા માટે પૂરતાં નાણાં મળ્યાં. આ ઉપરાંત, મરાઠી ઈતિહાસકાર શ્રી સરદેસાઈ જણાવે છે તેમ, સુરતની લૂંટથી શિવાજીના અન્ય બે હેતુ પણ સિદ્ધ

Page #60

૨ જે 1
છત્રપતિઓ અને પેશવાઓ પૂર્વસંપર્ક
[ ૩૭
થયા : (૧) એ પિતાના રાજ્ય પરનું મુઘલેનું દબાણ ઓછું કરાવી શક્યો તથા (૨) દખણમાંથી મુઘલેનું ધ્યાન ગુજરાત પર કેન્દ્રિત કરાવી શક્યો. શિવાજીએ સુરતની કરેલી લૂંટથી ગુજરાતને મરાઠાઓનો પ્રથમ પરિચય થયો તથા ગુજરાતની નિબળ મુઘલ સૂબાગીરી ખુલ્લી પડી. પરિણામે ગુજરાતમાં વિશેષ હુમલા કરીને વધારે ધન પ્રાપ્ત કરવાની મરાઠાઓની મહત્ત્વાકાંક્ષાને પ્રોત્સાહન મળ્યું. વળી સ્વરાજ્ય સિવાયના અન્ય પ્રદેશોમાંથી ચેથ અને સરદેશમુખી ઉઘરાવવાનો ખ્યાલ પણ શિવાજીને કદાચ આ હુમલાઓ દરમ્યાન આવ્યો હોવાનું ઈતિહાસલેખક શ્રી. સેન માને છે. શિવાજીના સરદાર હસોજી માહિતેના નેતૃત્વ તળે ૧૬૭૫માં તથા શિવાજીના અવસાન (૧૬૮૦) બાદ એના પુત્ર શંભાજીના શાસન દરમ્યાન ૧૬૮૫ માં ઔરંગઝેબના બંડખોર પુત્ર અકબરની આગેવાની નીચે મરાઠાઓએ ભરૂચ અને એની આસપાસના પ્રદેશમાં કરેલી લુંટ તેમજ ઔરંગઝેબના મૃત્યુની પહેલાંના વષે (૧૭૦૬) મરાઠા સેનાપતિ ધના જાદવે દક્ષિણ ગુજરાતના પ્રદેશ પર કરેલા હુમલા આ નીતિને આગળ ધપાવવા માટે હોવાનું કહી શકાય. મરાઠાઓએ ગુજરાતમાં વિસ્તારેલાં આક્રમણ
ઊગતી મરાઠી સત્તાને કચડી નાખવાના આશયથી ઔરંગઝેબે છત્રપતિ સંભાજીની ૧૬૮૫ માં હત્યા કરી, પરંતુ આનાથી મરાઠાઓ વધારે સંગઠિત થયા અને મુઘલ સામે વિશેષ આક્રમક બન્યા તથા ગુજરાત પરનાં પિતાનાં આક્રમણોને તેઓએ વિસ્તાર્યા. ત્રીજા છત્રપતિ રાજારામના અવસાન (૧૭૦૦). બાદ એની પત્ની તારાબાઈ અને એના વિપક્ષીઓ વચ્ચે સત્તા માટે આંતરકલહ થયો એનાથી છેડા સમય માટે મરાઠાઓની આગેકૂચ થંભી ગઈ, પરંતુ ૧૭૦૭માં મુઘલ બાદશાહ ઔરંગઝેબનું અવસાન થતાં મરાઠાઓને ગુજરાતમાં તથા ભારતના અન્ય ભાગોમાં પિતાનો વિસ્તાર કરવાની તક સાંપડી. વળી
ઔરંગઝેબ પછીના મુઘલ બાદશાહો નિબળ હતા એટલે એમને સત્તા પર ટકી રહેવા માટે મરાઠાઓની સહાયની જરૂર હતી. બીજી બાજુ ઔરંગઝેબના મૃત્યુ બાદ ગુજરાતના મુઘલ સરદારમાં ગુજરાતની સૂબાગીરી મેળવવા ભારે ખેંચતાણ ચાલી તેમાં પણ એક અથવા બીજા પક્ષને મરાઠાઓની મદદની જરૂર જણાઈ. આનાથી મરાઠાઓને ઉત્તર હિંદમાં તથા ગુજરાતમાં પિતાનું વર્ચસ જમાવવાની પૂરતી તક મળી. આનો લાભ મરાઠાઓએ ઠીક પ્રમાણમાં લીધે. પ્રથમ પેશવા બાલાજી વિશ્વનાથ તથા બીજા પેશવા બાજીરાવ ૧ લાએ આ બાબતમાં આક્રમક નીતિ અપનાવી.

Page #61

૮. મરાઠા કાલ
[ પ્ર બાલાજી વિશ્વનાથે મરાઠી સત્તાને વ્યવસ્થિત કરવા મરાઠી સરદારોને જુદા જુદા પ્રદેશની હકુમત વહેંચી આપી. એ રીતે ૧૭૧૬ માં ખંડેરાવ દાભાડે નામના સરદારને ગુજરાતમાં મરાઠી સત્તા વિસ્તારવા માટેનું નેતૃત્વ સોંપવામાં આવ્યું. દાભાડે દક્ષિણના રાજકારણમાં એટલે બધા ઓતપ્રોત હતો કે એ જાતે ગુજરાતમાં જઈ શકે એમ ન હતું, તેથી એણે પિતાના અધિકારીઓ કંથાજી કદમ, દમાજી ગાયકવાડ તથા એના ભત્રીજા પિલાજી ગાયકવાડને આ કામગીરી સોંપી. દરમ્યાનમાં બાલાજી વિશ્વનાથ તથા ખંડેરાવ દભાડેએ મુઘલ બાદશાહ મુહમ્મદશાહ તથા એના દીવાન અલી ભાઈઓ પાસેથી ગુજરાતમાંથી ચેય ઉઘરાવવા માટેને મરાઠાઓને અધિકાર મેળવી લીધો; આનાથી ગુજરાતમાંની મરાઠાઓની પ્રવૃત્તિઓને કાનૂની સ્વરૂપ મળ્યું.”
| ગુજરાતમાં મુઘલ સત્તાનાં મુખ્ય કેંદ્ર સુરત તથા અમદાવાદ હતાં, આથી એના પર હુમલાઓ કરીને ગુજરાતની મુઘલ સત્તાને નિર્બળ બનાવીને ગુજરાતમાં પિતાનું વર્ચસ સ્થાપવાનું મરાઠાઓએ વિચાર્યું. આ માટે પિલાજીએ સુરતથી આશરે ૫૦ કિ. મી. દૂર આવેલ સોનગઢને પિતાનું મુખ્ય મથક બનાવ્યું. એણે ભલે અને કેળીઓનું લશ્કર તૈયાર કર્યું તથા સુરત મહાલના “અઠ્ઠાવીશ પરગણું” નામે ઓળખાતા પ્રદેશ પર સતત પાંચ વર્ષ (૧૭૧૯ થી ૧૭૨૩) સુધી હુમલા કર્યા. પરિણામે સુરત મહાલનું મુઘલતંત્ર ખેરવાઈ ગયું. મરાઠાઓએ આ પરગણાંમાંથી ચોથ તરીકે મોટી રકમ ઉઘરાવી.૫ કંથાજી કદમ તથા એના સાવકા પુત્ર કૃષ્ણજીએ પંચમહાલમાં ગોધરા દાહોદ વગેરે પર હુમલા કર્યા તથા ચાંપાનેર અને પાવાગઢ કબજે કર્યા, જે આશરે ૧૭૫૦ સુધી એણે પિતાના હસ્તક રાખ્યાં. એ પછી ચાંપાનેર તથા પાવાગઢ સહિત પંચમહાલ સિંધિયાએ કબજે કર્યું. દમાજીએ ૧૭૩૪ માં વડોદરા તાબે કર્યું. આમ અઢારમી સદીના મધ્યભાગ સુધીમાં દક્ષિણ ગુજરાત તથા પૂર્વ ગુજરાતના ઘણુંખરા પ્રદેશ પર મરાઠી વર્ચસ સ્થપાયું, પરંતુ મરાઠાઓના હુમલાના સતત ભયને લીધે ત્યાંનું રાજ્યતંત્ર અસ્થિર અને નિર્બળ બન્યું.
રંગઝેબના મૃત્યુ બાદ ગુજરાતની સૂબેદારી મેળવવા મુઘલ સરદારો વચ્ચે તીવ્ર હરીફાઈ થઈ. હૈદરાબાદને નિઝામ સમસ્ત ગુજરાત પર કાબૂ મેળવવા આતુર હોં, જ્યારે ગુજરાતનો મુઘલ સૂબે સુજાતખાન પિતાનું સ્થાન ટકાવી રાખવા માગતું હતું. બંને પક્ષોને આ માટે મરાઠાઓની સહાયની જરૂર હતી. કંથાજી તથા પિલાજીએ આ પરિસ્થિતિને લાભ લીધે. કંથાજી કદમે નિઝામના

Page #62

૨જુ ] છત્રપતિએ અને પેશવાએ પૂર્વસંપર્ક [ ૩૯ કાકા હમીદખાનને એ મરાઠાઓને નિશ્ચિત રકમ આપે તથા મહી નદીના ઉત્તરના પ્રદેશમાંથી મરાઠાઓને ચોથ ઉઘરાવવાનો હક આપે એ શરતે મદદ કરવાનું સ્વીકાર્યું. આની પાછળનો કંથાજીને આશય મધ્ય ગુજરાત તથા ઉત્તર ગુજરાતના પ્રદેશ પર પણ મરાઠી વર્ચસ સ્થાપવાનો હતો. હમીદખાને આ શરતોને સ્વીકાર કરતાં કંથાએ ૧૫,૦૦૦ ઘડેસવારનું દળ હમીદખાનની સહાએ મોકલ્યું, જેની મદદથી હમીદખાને શુજાતખાનને પરાજય આપીને અને દાવાદનો કબજે લીધે, (૧૭૨૪). કંથાજીના નેતૃત્વ તળે મરાઠાઓ પ્રથમ વાર અમદાવાદમાં પ્રવેશ્યા. હમીદખાન મરાઠાઓને નિશ્ચિત કરેલી રકમ આપી શક્યો નહિ, આથી એણે શહેર લૂંટીને એ રકમ વસૂલ કરવાની મરાઠાઓને છૂટ આપી. પરિણામે મરાઠાઓએ અમદાવાદ લૂંટીને નકકી કરેલી રકમ તથા ચોથની રકમ વસૂલ કરી. ગુજરાત પર મરાઠાઓનું સ્થપાયેલું આધિપત્ય
અમદાવાદમાં મરાઠાઓના પ્રવેશ ઉત્તર ગુજરાત તથા પશ્ચિમ ગુજરાત(સૌરાષ્ટ્ર)માં તેઓને વિસ્તરવાનો માર્ગ મોકળો થયો, કંથાએ વીરમગામ, સૌરાષ્ટ્રના અમુક પ્રદેશ તથા ઉત્તર ગુજરાતના મહેસાણા સુધીના પ્રદેશમાંથી ચેથી ઉઘરાવી. પરિણામે ગુજરાતમાંની મુઘલ સત્તા તદ્દન નિર્બળ બની અને ગુજરાત તથા સૌરાષ્ટ્રનાં રાજ્યો પર મરાઠાઓનું વર્ચસ વધ્યું. દરમ્યાનમાં કંથાજીની સહાયથી હમીદખાને શુજાતખાનના ભાઈ તથા સુરતના મુત્સદ્દી રુસ્તમઅલીને પરાજય આપે. આના બદલારૂપે પિલાજ ગાયકવાડને દક્ષિણ ગુજરાતના પ્રદેશમાંથી ચોથ ઉઘરાવવાનો હક મળે. આમ ઉત્તર તથા પશ્ચિમ ગુજરાતમાં કંથાજીનું અને દક્ષિણ ગુજરાતમાં પિલાજીનું વર્ચસ સ્થપાયું. આને પરિણામે હમીદખાન ભારે આર્થિક મુસીબત અનુભવવા લાગ્યો તથા મરાઠાઓને ચોથની રકમ ભરપાઈ કરી શક્યો નહિ, જેથી મરાઠાઓએ ફરી અમદાવાદ લુંટવાની તૈયારી કરી, પરંતુ અમદાવાદના નગરશેઠ ખુશાલચંદે પિતાની અંગ 1 મૂડીમાંથી - મરાઠાઓને ચોથની રકમ ભરપાઈ કરીને શહેરને ફરી લૂંટાતું બચાવ્યું (૧૭૫), અન્યથા અમદાવાદની સ્થિતિ પણ કદાચ સુરત જેવી થાત. શેઠ ખુશાલચંદના આ કાર્યની કદરરૂપે અમદાવાદનાં જુદાં જુદાં મહાજનોએ શહેરમાં આવતા જતા માલ પર દર ૧૦૦ રૂપિયે ચાર આના ખુશાલચંદ શેઠ અને ત્યારબાદ એમના વારસદારોને મળે એવી ગોઠવણ કરી.
પિલાજી તથા કંથાએ એ સમયે ગુજરાતમાં ખૂબ સમૃદ્ધ ગણાતાં

Page #63

૪૦ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર. શહેર ખંભાત અને વડનગરમાંથી દસ લાખ ઉપરાંતની રકમ ચોથ તરીકે
એકઠી કરી. મરાઠાઓની કામચલાઉ પીછેહઠ
ગુજરાતમાં મરાઠાઓના વધતા જતા વર્ચસથી દિલ્હીની મુઘલ સરકાર બેચેન બની. એણે આ પરિસ્થિતિ માટે હમીદખાનને જવાબદાર ગણીને એને (ારતરફ કર્યો તથા એના સ્થાને ગુજરાતના સૂબેદાર તરીકે સરબુલંદખાનની નિયુક્તિ કરી. હમીદખાને સરબુલંદખાનને સત્તા સોંપવાનો ઈન્કાર કર્યો અને પિતાનું સ્થાન જાળવવા ફરી મરાઠાઓની સહાય માગી, પરંતુ મરાઠાઓની લૂંટફાટની નીતિથી તંગ આવી ગયેલા ગુજરાતના તમામ મુઘલ સરદાર મરાઠાઓ સામે એકત્ર થયા; તેઓએ હમીદખાન તથા મરાઠાઓને પરાજય આપે. આ પરાજયને પરિણામે મરાઠાઓને વડેદરા સુધી પાછા હઠી જવું પડયું. મરાઠાઓ સામે મુઘલોને આ અંતિમ વિજય હતો; જો કે ગુજરાતમાં નવા સૂબેદાર સરબુલંદખાનને દિલ્હીથી યોગ્ય સહાય નહિ મળતાં, એ ગુજરાતમાંની મરાઠાઓની આગેકૂચને ખાળી શક્યો નહિ. દરમ્યાનમાં દખણના મરાઠી રાજકારણે પલટો લીધો, જેની અસર ગુજરાતમાં પણ થઈ. પેશવાનું ગુજરાતમાં આગમન અને પિતાના વર્ચસની સ્થાપના
બીજો પેશવા બાજીરાવ ૧લે શક્તિશાળી શાસક હતા. મરાઠી સરદારે એની સત્તાની અવગણના કરે એ બાબતને એ ચલાવી લેવા તૈયાર ન હતે. પિલાજી તથા કંથાઇ પેશવાની સર્વોપરિ સત્તા કબૂલતા ન હતા તથા એના હિસ્સાની એથની રકમ પેશવાને મોકલતા ન હતા. દાભાડે તથા ગાયકવાડ કુટુંબના સભ્ય પિતાને છત્રપતિઓના કુટુંબીજનો માનતા હતા તથા પેશવાને તેઓ છત્રપતિનું સ્થાન પચાવી પાડનાર ગણતા હતા, આથી તેઓને મરાઠી રાજ્ય પરની બ્રાહ્મણ પેશવાની) સર્વોપરિતા પ્રત્યે અણગમો હતે. આને લઈને તેઓ શિવાની સત્તાની અવગણના કરતા હતા. બાજીરાવ ૧ લાએ દાભાડે તથા ગાયકવાડને ગુજરાતની ચોથની આવકમાંથી યોગ્ય હિસ્સો પુણે સરકારને મોકલી રાપવા તથા પિતાનું માર્ગદર્શન સ્વીકારવા જણાવ્યું, પરંતુ શિવાને એમના તરફથી યોગ્ય જવાબ ન મળતાં પેશવા બાજીરાવ તથા એને ભાઈ ચિમનાજી ગુજરાતમાં જાતે આવ્યા. સરબુલંદખાને પેશવા તથા દાભાડે વચ્ચે વિખવાદ ઊભો કરાવીને ગુજરાતમાં મુધલાઈને બચાવી લેવાની આ તક ઝડપી લીધી. એણે ૧૭૩૦ માં પેશવા સાથે સમજૂતી કરી કે અમદાવાદ તથા સુરતના વિસ્તાર સિવાયના ગુજરાતના પ્રદેશમાંથી પેશવાને ચોથ અને સરદેશમુખી ઉધરાવવાના

Page #64

૨ જું]. છત્રપતિઓ અને પેશવાએ પૂવપક ૪૧ હક આપવા તથા અમદાવાદની મહેસૂલી આવકનો ૫ ટકા હિસ્સો પણ પેશવાને આપ. બદલામાં પેશવાએ ગુજરાતમાં મુઘલ સત્તાને રક્ષવા ૨,૫૦૦ નું અશ્વદળ રાખવું તથા અન્ય મરાઠા સરદારને ગુજરાતમાં પ્રવેશવા દેવા નહિ, પરંતુ દિલ્હીની મુઘલ સરકારને આ સંધિ અપમાનજનક લાગતાં તેઓએ એ માન્ય કરી નહિ અને સરબુલંદખાનને સ્થાને એણે મારવાડના રાજા અભયસિંહની ગુજરાતના સૂબેદાર તરીકે નિમણૂક કરી.
દરમ્યાનમાં દખણના રાજકારણમાં ફરી પલટો આવ્યો. ખંડેરાવ દભાડેનું ૧૭૨૯ માં અવસાન થયું એટલે એના પુત્ર ચુંબકરાવ દાભાડેને ગુજરાતનું સુકાનીપદ પ્રાપ્ત થયું, આથી એની પાસે પેશવાએ ગુજરાતની ચોથમાંથી અર્ધા, હિસ્સાની માગણી કરી. એને પણ પિતાના પિતાની જેમ મરાઠા રાજ્ય પરના બ્રાહ્મણ (પેશવાઈ) આધિપત્ય સામે અણગમો હતો, વળી એ ગુજરાતને પિતાનું જ ક્ષેત્ર માનતે તથા એમાં પેશવાના હસ્તક્ષેપને સ્વીકારવા તૈયાર ન હતો એટલે એણે પેશવાની ઉપર્યુક્ત માગણીને ઇનકાર કર્યો, એટલું જ નહિ, પરંતુ પેશવાને ગુજરાતમાંથી હાંકી કાઢવા મરાઠાઓના દુમન નિઝામની સહાય લીધી. નિઝામે તુરત જ દાભાડેને લશ્કરી સહાય મોકલી. બાજીરાવ પેશવાને દાભાડેની આવી વિઘાતક ચાલ અસહ્ય લાગી. એણે તુરત અભયસિંહ સાથે સમજૂતી કરી. એ અનુસાર અભયસિંહે પેશવાને ૧૩ લાખ રૂપિયા આપવાનું સ્વીકાર્યું, જેમાંથી છ લાખ રૂપિયા તાત્કાલિક રોકડા આપવાનું અને બાકીની રકમ પેશવાનું લશ્કર ગુજરાત છોડી દે તે પછી આપવાનું ઠરાવ્યું. બદલામાં પેશવાએ અન્ય મરાઠા સરદારોને ગુજરાતમાં પ્રવેશ અટકાવવાને સ્વીકાર કર્યો. ભીલપુરની લડાઈ અને પેશવાની સર્વોપરિતાને સ્વીકાર
યંબકરાવ દભાડેને મનાવી લેવાના પેશવાના પ્રયાસ નિષ્ફળ નીવડ્યા. આથી વડોદરા અને ડભોઈની વચ્ચે આવેલા ભીલપુર ગામ પાસે એપ્રિલ ૧૭૩૧ માં પેશવા અને દાભાડેનાં લશ્કરે વચ્ચે ભીષણ લડાઈ થઈ. કંથાજી, પિલાજી, ઉદેજી પરમાર વગેરે મરાઠા સરદાર દાભાડેના પક્ષે લડયા, તો પણ દાભાડેના લશ્કરને પરાજય થયો. યંબકરાવ દાભાડે અને પિતાજીને પુત્ર યુદ્ધમાં માર્યા ગયા અને દભાડે તેમજ ગાયકવાડ કુટુંબને પેશવાના આધિપત્યનો તથા ગુજરાતની ચૂથમાં એને હિસ્સો આપવાનો સ્વીકાર કરવો પડ્યો.”
પેશવાએ અભયસિંહને બાકીની રકમ આપવા માટે દબાણ કર્યું. મરાઠાએનાં બે પ્રતિસ્પધી જૂથ વચ્ચેના મતભેદો વ્યાપક બનાવવાના આશયથી

Page #65

૪૨ ]
મરાઠા કાલ
[ મ.
અભયસિંહૈ . એ રકમ તાત્કાલિક મોકલી આપવા દિલ્હી સરકારને જણાવ્યું, પરંતુ દિલ્હીની સરકારે પેશવા સાથેની અભયસિંગની સધિ અમાન્ય કરીતે એને પેશવાને ગુજરાતમાંથી હાંકી કાઢવા જણાવ્યુ, જે અશકય હાવાથી ગુજરાતમાંની મુદ્મલ સત્તાનો અંત નજીક આવ્યા. પેશવાએ અમદાવાદ અને એની આસપાસના પ્રદેશામાં લૂંટફાટ કરીને પેાતાની રકમ વસૂલ કરી.
મરાઠાઓનુ' ગુજરાતમાં સપૂણ વંસ
ત્ર્યંબકરાવ દાભાડેના અવસાન બાદ એના પુત્ર યશવંતરાવ દાભાડેને ગુજરાતનું સુકાનીપદ આપવામાં આવ્યું, પરંતુ એ સગીર હાવાથી પિલાજી ગાયકવાડને સેનાખાસખેલ( ખાસ સેનાની)ના ખિતાબ સાથે વહીવટકર્તા તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા, ત્યારથી ગુજરાતના રાજકારણમાં ગાયકવાડ સક્રિય બન્યા અને દાભાડે નિષ્ક્રિય થયા, ગુજરાતમાં મરાઠી વસને નિળ બનાવ વાના હેતુથી અભયસિંહું ડાકેાર પાસે પિલાજીની ૧૭૩૨માં હત્યા કરાવી તથા વડાદરાના ક્બજો લઈ લીધા. આ બનાવથી રાષે ભરાઈને ત્ર્ય ંબકરાવ દાભાડેની વિધવા માતા ઉમાબાઈએ ૩૦, ૦૦૦ના લશ્કર સાથે અમદાવાદ પર આક્રમણ કર્યુ.. કંચાજી કદમ, તથા પિલાજીના પુત્ર દમાજી ગાયકવાડ ૨ જાએ ઉમાબાઈતે પૂરતી સહાય કરી. અભયસિંહે ખ'ભાતના મુત્સદ્દી મેામીનખાન તથા પાટણથી ત્યાંના સૂબેદાર જવાંમર્દ ખાનને એમનાં લશ્કરા સાથે પાતાની મદ્દે ખેાલાવી લીધા. એણે અમદાવાદના કાટના તમામ દરવાજા બંધ કરાવી દીધા તથા મરાહાઓને ભારે લડાઈ આપવાને નિશ્ચય કર્યો. ઉમાબાઈના લશ્કરે જમાલપુર દરવાજા પાસે પડાવ નાખ્યા તથા વારવાર અમદાવાદના કોટ પર આક્રમણ કર્યાં. વળી એણે બહારથી કાઈ પુરવઠો અંદર ન જાય એની તકેદારી રાખી. આશરે નવ મહિનાના ધેરા બાદ અંદરના લશ્કરના પુરવઠો ખૂટી ગયા અને અભયસિંહને મરાઠાઓ સાથે સુલેહ કરવાની ફરજ પડી (૧૭૭૩). આ અનુસાર યુદ્ધ-દંડ પેટે અભયસિંહે મરાઠાઓને ૮૦,૦૦૦ રૂપિયા ચૂકવી આપવા તથા અમદાવાદ સહિત ગુજરાતના તમામ પ્રદેશ પર મરાઠાઓને ચાથ ઉધરાવવાના હક માન્ય રાખવા પડયો. ઉપરાંતમાં પોતાના લશ્કરના ખર્ચ વસૂલ કરવા મરાઠાઓએ શાહઆલમના રાજા પાસેતુ રસુલાબાદ નામે ઓળખાતુ અમદાવાદાનું સમૃદ્ધ પરુ લૂંટતાં એ વેરાન બન્યું. વડાદરાને મરાઠાઓએ ફરી કબજે કર્યું. અને દમાજી ગાયકવાડે એને પેાતાનું વડું મથક બનાવ્યું. વડેદરા ૧૭૩૪ માં ગાયકવાડની રાજધાની બન્યું,૧૧ જે સ્થાન એણે હિંદ સંધ સાથેના

Page #66

૨ જું]. છત્રપતિઓ અને પેશવાએ પૂવસંપર્ક [ જ વિલીનીકરણ સુધી ભોગવ્યું. અભયસિંહ ગુજરાતની આવી પરિસ્થિતિથી. કંટાળીને પિતાના મદદનીશ રતનસિંહ ભંડારીને અમદાવાદની સૂબાગીરી સુપરત કરીને મારવાડ જતો રહ્યો. એ અરસામાં દમાજીના એક લશ્કરી અધિકારી સમશેર-બહાદુરે ડભોઈ કબજે કરીને ત્યાં એક લેખ કેતરાવ્યા, જેમાં ડભોઈની. સમૃદ્ધિનું સુંદર વર્ણન છે. ગુજરાતમાં મરાઠાઓને આ સૌ પ્રથમ અભિલેખ
કહી શકાય. ૧૨
અમદાવાદમાં મરાઠાઓને વહીવટ
ઉમાબાઈએ દમાજીને દખણમાં બોલાવતાં એને મદદનીશ રંગેજી ગુજરાતના ઉપસુકાની તરીકે નિયુક્ત થયે એટલે મરાઠી આધિપત્ય ગુજરાતમાં ટકાવી રાખવાની જવાબદારી એને શિરે આવી. એણે આશરે ૧૫ વર્ષ સુધી સુંદર રીતે આ કામગીરી બજાવી. મરાઠાઓમાં કંથાજી કદમ પછી ગુજરાતમાં, એ સૌથી કાબેલ સુકાની હતો. ખંભાતને સૂબેદાર મોમીનખાન ગુજરાતનો સૂબેદાર બનવા માગતા હતા. મરાઠાઓની સહાય વગર આ શક્ય ન હતું એટલે એણે રંગોજી સાથે સમજૂતી કરી, જે અનુસાર મરાઠા પિતાને ગુજરાતનો સૂબેદાર બનાવવામાં સહાય કરે તેના બદલામાં મેમીનખાને અધુર અમદાવાદ મરાઠાઓને સુપરત કરવાનું તથા ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના તમામ પ્રદેશમાંથી ચેથી ઉઘરાવવાનો મરાઠાઓના હક માન્ય રાખવાનું સ્વીકાર્યું, ત્યારબાદ મોમીનખાન અને મરાઠાઓનાં સંયુક્ત લશ્કરોએ અમદાવાદ પર આક્રમણ કર્યું. રતનસિંહ ભંડારીએ આશરે દસ માસ સુધી અમદાવાદનો બચાવ કર્યો. ત્યારબાદ સતત આક્રમણ સામે ટકવું અશક્ય લાગતાં એ નાસી છૂટો અને અમદાવાદ, મોમીનખાન હસ્તક આવ્યું. સમજૂતીની શરત અનુસાર મીનખાને દક્ષિણ અમદાવાદ મરાઠાઓને સુપરત કર્યું (૧૭૩૭). એક બે અપવાદો સિવાય આશરે ૧૬ વર્ષ (૧૭૫૩) સુધી અમદાવાદમાં મુઘલ સૂબેદાર અને મરાઠા સરદારનું સંયુક્ત શાસન ચાલુ રહ્યું. ૧૩ રંગેજીએ અમદાવાદનો વહીવટ એકંદરે ડહાપણપૂર્વક કર્યો તથા સૌરાષ્ટ્ર અને ઉત્તર ગુજરાતના ઘણા ખરા પ્રદેશમાંથી ચોથ ઉઘરાવી મરાઠાઓની ધાક બેસાડી; જો કે ૧૭૪૩ માં મોમીનખાનના મૃત્યુ બાદ ગુજરાતના સૂબેદારપદ માટે મુઘલ સરદારો વચ્ચે થયેલ સંઘર્ષમાં રંગેજીનો પરાજય થયો અને એને ટૂંક સમય માટે બોરસદ નાસી જવું પડયું, પરંતુ ત્યાર પછી તુરત જ ૧૭૪૪ માં પાટણના સૂબેદાર જવાંમર્દખાનને એણે ગુજરાતનું સૂબેદારપદ મેળવવામાં સહાય કરતાં, રંગેજીનું સ્થાન ફરી પૂર્વવત બન્યું, જે એણે ૧૭૪૮ માં દખ્ખણ પાછા ફરતાં સુધી ભગવ્યું. આમ આશરે

Page #67

મરાઠા કાલ
(પ્ર.
૪૪] ૧૫ વર્ષ સુધી ગુજરાતના રાજકારણમાં સક્રિય ભાગ ભજવીને રંગેજીએ ગુજ. રાતમાં દઢ રીતે મરાઠાઓનું વર્ચસ સ્થાપ્યું. ગાયકવાડ અને પેશવા વચ્ચે ગુજરાતની આવકની વહેંચણી
૧૭૪૮માં શાહૂનું અવસાન થતાં દખણના મરાઠા રાજકારણમાં ફરી એક પલટો આવ્યો. તારાબાઈ શિવાને ગાદી પરથી ખસેડીને પિતાના પૌત્ર રામરાજાને ગાદીનશીન કરવા માગતી હતી. આ માટે તેણીએ દમાજી ગાયકવાડની સહાય માગી. પિતાના પૂર્વજોની માફક દમાજીને પણ ભરાઠા રાજ્ય પરનું બ્રાહ્મણ (પેશવાઈ) આધિપત્ય ચતું હતું એટલે એ તારાબાઈને સહાય કરવા ૧૫,૦૦૦ના લશ્કર સાથે સતારા પહોંચ્યો. બંનેનાં સંયુક્ત લશ્કરોએ પેશવા બાલાજી વિશ્વનાથ પર આક્રમણ કર્યું, પરંતુ એમને પરાજય થયો. પેશવાએ દમાજીને ગુજરાતની આવકનો અર્ધો ભાગ પોતાને આપવા ભારે દબાણ કર્યું, પરંતુ દમાજીએ એને ઈન્કાર કરતાં પેશવાએ દમાજી અને એના ભાઈને લેણવાલા પાસેના લેહગઢના કિલ્લામાં નજરકેદ રાખ્યા. દસ મહિનાની કેદ બાદ પેશવા બાલાજીની શરતે સ્વીકારીને માછએ છુટકારો મેળવ્યો.
બંને વચ્ચે થયેલી સમજૂતી અનુસાર સુરત મહાલના તાપી નદીની પૂર્વ અને પશ્ચિમ બાજનાં ૨૮ પરગણાં, નર્મદા અને મહી વચ્ચેનાં પરગણાં તથા મહી નદીના ઉત્તરના પ્રદેશ–પેટલાદ નડિયાદ ધોળકા વગેરેમાંથી ચોથ ઉઘરાવવાને ગાયકવાડને હેક ચાલુ રહ્યો. આ બધાની ચોથની વાર્ષિક આવક આશરે રૂ. ૨૪,૭૨,૦૦૦ થતી હતી, જ્યારે સુરત મહાલના તાપી નદીની ઉત્તર અને દક્ષિણ બાજુનાં ૨૮ પરગણાં, ભરૂચ ડભોઈ આમદ જબુસર વગેરેના પ્રદેશ તથા મહી નદીની ઉત્તર બાજુના ગોધરા ધંધુકા તથા વીરમગામ સુધીના પ્રદેશમાંથી ચુથ ઉઘરાવવાનો પિશવાનો હક માન્ય કરવામાં આવ્યો. આ બધાની ચોથની વાર્ષિક આવક આશરે રૂ. ૨૪,૬૮,૦૦૦ થતી હતી. ૧૪ વળી હજુ સુધી મરાઠાઓની અસર નીચે નહિ આવેલા ગુજરાતના પ્રદેશો તથા સૌરાષ્ટ્રના સેરઠ હાલાર ગોહિલવાડ તથા ઝાલાવાડના મહાલે પર પ્રતિવર્ષ મલકગીરી-ચડાઈ મોકલવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું. મુલકગીરી-ચડાઈ માટેના પ્રદેશ નિશ્ચિત કરવામાં આવ્યા તથા એ માટે ગાયકવાડ અને પેશવાનાં ક્ષેત્ર પણ નકકી કરવામાં આવ્યાં. મરાઠાઓએ લીધેલ અમદાવાદને કબજો તથા મુલકગીરી-ચડાઈ એ
શિવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે થયેલી સમજૂતીને પરિણામે ગુજરાતમાંથી

Page #68

૨ જુ ] છત્રપતિ અને પેશવાએ...પૂર્વસંપર્ક [૪૫. મુઘલ સત્તાના અંતની પ્રક્રિયા ઝડપી બની. નિશ્ચિત કર્યા મુજબ દમાજી ગાયકવાડ તથા પેશવાના ભાઈ રઘુનાથરાવ(રાબા)નાં સંયુક્ત લકરોએ અમદાવાદ પર આક્રમણ કર્યું. તેઓએ ૪૫ દિવસના ઘેરા બાદ એપ્રિલ ૧૭૫૩ માં અમદાવાદ કબજે કર્યું. જવાંમર્દ ખાને ભદ્રનો કિલ્લે ખાલી કર્યો. એને પાટણની સૂબાગીરી ભોગવવાની છૂટ આપવામાં આવી. રાબાએ વિઠ્ઠલ શિવદેવને અમને દાવાદ શહેરના વહીવટકર્તા તરીકે નિયુક્ત કર્યો તથા થયેલી સમજૂતી પ્રમાણે રાબા અને દમાજીએ સૌરાષ્ટ્રના જુદા જુદા મહાલે પર મુલકગીરી-ચડાઈઓ કરીને પુષ્કળ રકમ એકઠી કરી તથા આ પ્રદેશમાં મરાઠાઓનું વર્ચસ સ્થાપ્યું. આમ ૧૭૫૪ સુધીમાં જૂનાગઢ વાડાસિનોર રાધનપુર પાટણ ખંભાત ભરૂચ તથા સુરત બાદ કરતાં ગુજરાતના બાકીના મેટા ભાગના પ્રદેશ પર મરાઠાઓનું આધિપત્ય સ્થપાયું.૧૫ અમદાવાદ ખયું અને પાછું મેળવ્યું
અમદાવાદ તાબે કર્યા બાદ ખંભાતના સૂબેદાર મોમીનખાનને પણ મરાઠાઓએ ખંડણી અને ચોથની રકમ આપવા ફરજ પાડી હતી આથી મોમીનખાન નારાજ થયો હતો અને એ અમદાવાદ કબજે કરવાની યોગ્ય તક શોધતો. હતો. દમાજી અને રાબા મુલકગીરી-ચડાઈઓ પર ગયા એને લાભ લઈને મોમીનખાને અમદાવાદ તાબે કરવાની યોજના ઘડી. અમદાવાદના મુખ્ય લકરી. અધિકારીઓ બ્રાહ્મણ શંભુરામ તથા રોહિલા સરદાર મુહમ્મદ લાલને મોટી. લાંચ આપીને મોમીનખાને ફોડ્યા. અમદાવાદની કેળી ટુકડીના મુખ્ય નેતા હરિને પણ સારી એવી રકમની લાંચ આપીને મામીનખાને પોતાના પક્ષે લીધો.
ત્યારબાદ અમદાવાદના એ સમયના મરાઠા વહીવટકર્તા રઘુની સપ્ટેમ્બર ૧૭૫૬ માં મુહમ્મદ લાલે હત્યા કરી. આ સંજોગોમાં પેશવાના પ્રતિનિધિ સદાશિવ દામોદર તથા ગાયકવાડના પ્રતિનિધિ સેવકરામનો અમદાવાદને બચાવવાનો પ્રયાસ સફળ થઈ શક્યો નહિ અને મોમીનખાને ઍકટોબર ૧૭૫૬ માં એને કબજે લીધો. આ બનાવ દર્શાવે છે કે મરાઠાઓ ગુજરાતમાં વિસ્તરી શક્યા હતા, પરંતુ પિતાની સત્તા દઢ કરી શક્યા ન હતા.
ઉપર્યુક્ત હકીકતની પેશવા બાલાજી બાજીરાવને જાણ થતાં એ ગુસ્સે ભરાયો અને પિતાના સેનાપતિ સદાશિવ રામચંદ્રને મોટા લશકર સાથે ગુજ રાતમાં મોકલ્યો તથા એણે દમાજીને એની સાથે જોડાવા આદેશ આપ્યો. દમાજી પણ તોપો અને લકર સાથે સદાશિવની સહાયે આભે. મોમીનખાને અમદાવાદના બચાવ માટે ભારે તૈયારીઓ કરી હતી. એણે એક વર્ષ ચાલે તેટલે

Page #69

૪૬ ]
સરાડા કાલ
[ ×.
પુરવઠા શહેરમાં ભરી રાખ્યા હતા તથા કાટ અને દરવાજા પર મજબૂત ચાકીપહેરા મૂકયો હતા. એ નોંધપાત્ર છે કે પાટણના સૂબેદાર જવાંમખાને મરાઠાએને મદદ કરી છતાં મામીનખાને મરાઠાઓના આક્રમણ સામે આશરે એક વ સુધી અમદાવાને ટકાવી રાખ્યું, પરંતુ ત્યારબાદ શહેરના પુરવઠો ખૂટી પડતાં એને મરાઠાઓને તાબે થવાની ફરજ પડી (ફેબ્રુઆરી, ૧૭૫૮ ). આમ અમદાવાદ ૧૭૫૮ માં મરાઠાઓ હસ્તક આવ્યું, જે છેક હિંદમાંની મરાઠી સત્તાના અંત (૧૮૧૮ ) પર્યંત પેશવાના પ્રતિનિધિ હસ્તક રહ્યું.
પાદટીપ
૧ G. S. Sardesai, New History of the Marathas, Vol. I, pp. 145-147
૨ S. N. Sen, Military System of the Marathas, Introdution p. 10
૩ Gazetteer of the Baroda State, Vol. I, p. 433
૪ Ibid., p. 436
૫ Bombay Gazetteer, Vol. I, Part I, pp. 388 f.
← Ibid., Vol. III, p. 252
૭ રૃ. મેા. ઝવેરી (અનુ.) મિરાતે અહમદી, વો. ૨, ખંડ ૧, પૃ. ૭૮-૭૯
૮ M. S. Commissariat, History of Gujarat, Vol. II, pp. 422 f. ( The text of the original document dated October, 1725 is given in the Book.)
e Gense and Banaji, Gaikwads of Baroda, pp. 4 f. and p. 374 ૧૦ Historical Selections from Baroda Records -I, Nos. 12 & 13 ૧૧ કુ. મે।. ઝવેરી, ઉપયુ°ક્ત, વા. ૨, ખ. ૧, પૃ. ૧૯૨-૯૫ ૨૦૬; A. K. Forbes, Rasmala; Vol. II p. 11
૧૨ Hiranand Sastri, The Pp. 18–21
૧૩ કુ. મેા. ઝવેરી, ઉપયુðક્ત, વા. ર, ખં. ર, પૃ. ૨૯૦ ૧૪ Bombay Gazetteer, Vol, II, pp. 180 f.
Ruins of Dabhoi in Baroda State,
૧૫ Aitchison's Treaties, Vol. VI, Appindix I ૧૬ ક્રૂ, મેા. ઝવેરી, ઉપયુક્ત, વા. ૨, ખં. ૩, પૃ. ૪૯૪–૧૫

Page #70

પરિશિષ્ટ
ગાયકવાડનું રાજ્ય
( સ્થાપના અને આર’ભિક ઇતિહાસ )
ગુજરાતમાં વડાદરાના ગાયકવાડ રાજ્યના ઉદ્ભવની શરૂઆત ૧૮ મી સદીના પૂર્વી માં થયાનું કહી શકાય. એ સમયમાં મુઘલ સત્તા અને અધિકાર સત્ર શિથિલ બનતાં ગયાં. ગુજરાત મુલ સામ્રાજ્યના એક સૂક્ષ્મા(પ્રાંત) તરીકે હતું. ગુજરાતનો વહીવટ દિલ્હીથી નિમાતા સુબેદાર દ્વારા ચાલતા. ગુજરાતમાં પણ વહીવટ કથળી ગયા હતા.
મુઘલ સુબેદાર મહાબતખાનનાં સમય (૧૬૬૨-૬૮)માં શિવાજીએ પ્રથમ વાર મરાઠી ફેાજતે ગુજરાતમાં લાવી, લૂંટ મેળવવાના હેતુથી સુરત પર સવારી કરી (૧૬૬૪), ગુજરાતમાં મરાઠાઓના આગમન માટેના મા` ખુલ્લો કરી આપ્યા. મરાઠાઓએ ગુજરાત અને દખ્ખણુ વચ્ચેની સરહદો તથા અન્ય માર્ગો પર પાતાના કડક અંકુશ સ્થાપ્યા એમ છતાં ૧૬૯૯ સુધી તેમને ગુજરાત સાથેને સ ંબંધ વ્યવસ્થિ ધેારણે સ્થપાયા ન હતેા. ગુજરાતમાં મુઘલ સત્તાના પાયા ડગી ગયા હતા, મરાઠાઓના આગમન અને તેમની સત્તા સ્થાપવાના માટે અનુકૂળ સ્થિતિ ગુજરાતમાં પ્રવતતી હતી
સતારાના છત્રપતિ મહારાજા રાજારામે પોતાના વિશ્વાસુ અધિકારીએ માંના એક ખંડેરાવ દાભાર્ડને ૧૬૯૯ માં ભાગલાણામાં ચેાથ અને સરદેશમુખી ઉધરાવવાનેા અધિકાર આપ્યા, દાભાડેએ બાગલાણુ ઉપરાંત સુરત જિલ્લામાં પ્રવેશી સવારી કરી ત્યાંથી પણ આ કર ઉધરાવ્યા.
૧૭૦૬ થી ૧૭૧૬ સુધીના ગાળામાં દાભાડેએ પાતાની ટુકડીઓને ગુજરાતની પરિસીમા પર ભુરહાનપુરના માર્ગે સતત ફરતી રાખી. એણે ઘણી સવારીઓમાં આગેવાની લીધી અને એ છેક અમદાવાદ સુધી ગયે। અને કહેવામાં આવે છે તે મુજબ એણે સૌરાષ્ટ્ર( કાઠિયાવાડ )માં સારઠ સુધી જઈને લૂંટ મેળવી. હતી. સેનાપતિ દાભાડેનાર કાઠિયાવાડ પ્રવેશ સમયે એનેા નાયબ દમાજી ગાયકવાડ પણ સાથે હતા. માજીના પુત્ર પિલાજી અને કથાજી કમખાંડેએ શિહેારના ગાહિલા સામે ૧૭૨૨ માં આક્રમણુ કર્યુ હતું.

Page #71

મરાઠા કાલ
[ 36
બાલાપુરની લડાઈમાં (૧૭૨૦) દિલ્હીના સરદાર આલમઅલીખાન માર્યાં ગયા, પણ મરાઠા લશ્કરે પોતાની લડાયક શક્તિનેા પરચો દેખાડી આપ્યા હતા. તેમાં પણ દમાજી ગાયકવાડનું પરાક્રમ અને વીરતા પ્રશ ંસનીય રહ્યાં. સેનાપતિ દાભાડેએ રાજા શાહુ પાસે દમાજીની શક્તિનાં વખાણ કરી સારી જગ્યા માટે એની ભલામણુ કરતાં રાજા શાહુએ ખુશ થઈને દમાજીને ‘ સમશેર બહાદુર ’ને ખિતાબ આપ્યા અને સેનાપતિ દાભાડેથી બીજી કક્ષાનું સ્થાન આપ્યું. બાલાપુરની લડાઈ જેવી રીતે મરાઠા ઇતિહાસમાં પરિવર્તનકારી ગણવામાં આવે છે તેવી રીતે ગાયકવાડ કુટુંબના ઉલ્લેખને આર ંભ પ્રથમ વારજ થતા હોવાથી તેનુ મહત્ત્વ ગાયકવાડ વંશના ઇતિહાસમાં ઘણુ છે.
૪૮ ]
પિલાજીરાવ (૧૭૨૧-૧૭૩૨)
બાલાપુરની લડાઈ પછી દમાજી ગાયકવાકવાડનું અવસાન થયુ (૧૭૨૦). દમાજી પછી એને દત્તક પુત્ર અને ભત્રીજો પિલાજી એના સ્થાને આવ્યા.
ગાયકવાડ કુટુંબના મૂળ પુરુષ ન દાજીરાવ હતા. કુટુંબનું મૂળ ગામ ભારે (હવેલી તાલુકા, પૂણે જિલ્લા) હતું. કુટુંબને મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી હતા. વખત જતાં ૧૭૨૮ માં પિલાજીના સમયમાં ગાયકવાડે। દાવડીના વંશપર પરાગત ‘ પાટિલ ’ બન્યા.૪ ગાયકવાડ અટક કેવી રીતે પડી તે સંબંધમાં એક અનુશ્રુતિ છે.' ન દાજીરાવ જે પિલાઇના પ્ર-પતિામહ હતા, તે માવળ પ્રદેશમાં ભાર કિલ્લાના એક અધિકારી હતા. એક દિવસ કિલ્લાના દરવાજા પાસેથી એક મુસલમાન ખાટકી ગાયાનુ ટાળુ લઈને પસાર થતા હતા. નંદાજીના મનમાં આ દૃશ્ય જોઈ દયાવૃત્તિ અને ધમ ભાવના જાગી ઊઠતાં, ગાયાને કિલ્લાના ખાજુમાં આવેલા નાના દરવાજામાં દાખલ કરી દીધી અને તેમનું રક્ષણ કર્યું . આથી નંદાજી ગાયકવાડ (મરાઠીમાં જ્યા==દરવાજો) અટક અપનાવી. નદાજીને પુત્ર કેરાજી અને કેરાજીને દમાજી તથા ખીજા ત્રણ પુત્ર હતા, દમાજીને ખેતીના ધંધા પસંદ ન હોવાથી એ ખંડેરાવ દાભાડે પાસે જઈ એની ફાજમાં દાખલ થઈ ગયા. દમાજી અપુત્ર હાવાથી એણે પોતાના ભત્રીજા પિલાજીને દત્તક લીધા હતા. દમાજી પછી પિલાજી તેને અનુગામી બન્યા.
સેનાપતિ દાભાડેએ પિલ્લાજીને શરૂઆતમાં ખાનદેશમાં નવાપુર ખાતે પેાતાના પ્રતિનિધિ તરીકે પચાસ સવારીની ટુકડીના નાયક તરીકે નીમ્યા. નવાપુર પાતાના અધિકાર હેઠળ આવે છે એવી રજુઆત કંચાજી કદમ ખાંડેએ રાજા શાહુ સમક્ષ કરતાં પિલાજતે ત્યાંથી ખસી જવું પડયું. એ પછી

Page #72

ભ્રષ્ટ ]
ગાયકવાડનું રાજ્ય
[ ve
એ પછી પિલાળ સેનાપતિના તળેગાંવના લશ્કરમાં રહ્યો અને પેાતાની આવડત હાંશિયારીથી ક્રમશઃ આગળ વધ્યા. એ એક પાગા( મેટી સવાર-ટુકડી)નેા સરદાર બન્યા.
ખાનદેશ અને સુરત વચ્ચેતા સીધા વ્યવહાર શરૂ કરી શકાય એ હેતુથી એણે સાનગઢની બાજુમાં ડુંગરાળ પ્રદેશમાં પેાતાનુ મથક સ્થાપ્યું તે દાભાડેના પ્રતિનિધિ તરીકે રહ્યો. એણે રાજપીપળા( ભરૂચ જિલ્લો )ના રાજાની મિત્રતા સાધી, નાંદોદ અને સાગબારા વચ્ચે નાના નાના ગઢ સ્થાપવા પરવાનગી મેળવી. પોતાની પડેાશમાં રહેતા ભીલ અને કાળી લોકોના પક્ષ લઈ કામ કર્યુ . સુરતમાં મુઘલની સત્તા નબળી પડેલી હાવાથી એનેા લાભ લઈ દર વર્ષે એના પર હલ્લા કરી લૂંટ મેળવવાનુ ચાલુ રાખ્યું. એ પછી સ્થાનિક ભીલો પાસેથી જંગલ વિસ્તારમાં આવેલા દુર્ગમ સ્થાનવાળા સાનગઢના કિલ્લો મેળવ્યા (૧૯૧૯) અને ત્યાં પેાતાનુ વડું મથક સ્થાપ્યું. સાનગઢ ગાયકવાડની રાજધાની તરીકે ૧૭૬૬ સુધી રહ્યું. એ પછી દમાજીરાવ ૨જા ના સમયમાં રાજધાની અણહીલપાટણમાં ખસેડવામાં આવી. પિલાજીએ ધીમે ધીમે પોતાની સ્વતંત્ર સત્તાની સ્થાપના કરવાના આરભ કર્યો હતા.
૧૭૧૯ થી ૧૭૨૩ સુધીની પિલાજીની પ્રવૃત્તિઓની ચોક્કસ માહિતીને અભાવ છે. એ એના પિતા દમાજી સાથે રહેતા તે ઘણી લડાઈઓમાં તથા સવારીઓમાં ભાગ લેતા. પિલાજીએ સાનગઢ રહી સુરત અઠ્ઠાવીસીમાંથી ખંડણી ઉધરાવવાનું ચાલુ રાખ્યુ. એ જ સમયે ગુજરાતમાં અન્યત્ર અને માળવામાં ઉદાજી પવાર અને કથાજી કદમ માંડે હલ્લા કરી પેાતાની નામના તેમ ત્રાસ ફેલાવી રહ્યા હતા.૭
ગુજરાતમાં ૧૭૨૪–૨૫ નું વર્ષ આંતરવિગ્રહાથી ભરપૂર હતું. મરાઠા સરદારાને ભાગ્યેજ ગંભીરતાપૂર્વક સામનેા કરવામાં આવતા. મુસ્લિમ ઉમરાવા અને અધિકારીએ એકબીજા સામે ખટપટ કરવામાં અને લડવામાં પ્રવૃત્ત રહેતા. નિઝામ હવે દિલ્હીથી સ્વત ંત્ર બની ગયા હતા. તેની જાગીર તરીકે ગુજરાતમાં ધાળકા ભરૂચ જંબુસર મખમુલાબાદ અને વલસાડ હતાં. નિઝામની ઈચ્છા ખાકીના ગુજરાત પ્રદેશ પર પાતાનું વર્ચસ જમાવવાની હતી. એણે પેાતાના પ્રતિનિધિ( નાયમ્ ) તરીકે હમીદખાનને ( ૧૭૨૩-૨૪) ગુજરાતમાં રાખ્યા હતા. હમીદખાને નિઝામ વતી ક્રંચાજી કદમ માંડે અને પિલાજી સાથે
૪૭–૪

Page #73

૫૦ ]
મરાઠા કહે
[પરિ
મદદ કરવા વાટાઘાટ કરી અને મદદના બદલામાં ગુજરાતની ચોથ આપવા કબૂલાત આપી. મરાઠાઓની મદદ લઈ એણે અમદાવાદ નજીક મુઘલ લશ્કરને હરાવ્યું( ૧૭૨૪), જેમાં મુઘલ સેનાપતિ શુજાતખાન માર્યો ગયો. એ વખતે સુરત શહેરના સૂબા તરીકે શુજાતખાનનો ભાઈ રુસ્તમઅલી ખાન હતો. સુરત નજીક એની અને પિલાજીની વચ્ચે સંઘર્ષ થયેલો, પરંતુ પિલાજીને સફળતા મળી ન હતી. પિલાજી પિતાનું સ્થાન દઢ કરવા પ્રયત્નશીલ રહે ને પ્રયાસ ચાલુ રાખતે. પિલાજ કરનાળી (વડેદરા જિલ્લો) જતાં ત્યાં એની સાથે વડોદરા જિલ્લાના પાદરા છાણી અને ભાયલી ગામના દેસાઈ (પટેલો) જોડાયા. એ દેસાઈઓ મુઘલ સત્તાવાળાના વિરોધી બન્યા હતા. એમણે પિલાજીને એ વિસ્તારની સ્થળસ્થિતિથી માહિતગાર કરી સલાહસૂચન આપ્યાં ને મહી નદી સુધી જવા મદદ કરી. તેઓ પિલાજીના પક્ષે રહ્યા.
પિતાના ભાઈ શુજાતખાન માર્યા ગયાના સમાચાર જાણી, રુસ્તમઅલીખાને પિલાજી સામે વેર લેવાનું માંડી વાઢ્યું ને એનો સાથ લેવાનું નક્કી કર્યું. એણે પિલાજી પાસે હમીદખાન અને કથા કદમ બાંડે સામે મદદ કરવા માગણી કરી ને નજરાણું તરીકે એક લાખ રૂપિયા આપ્યા. એ પછી બંનેએ સાથે રહીને કુચ કરી. બીજી બાજુ હમીદખાન અને કંથાજી હતા. બંને પક્ષો વચ્ચે અડાસ ખાતે લડાઈ થઈ (૧૭૨૫). લડાઈ અગાઉ પિલાજી અને હમીદખાન વચ્ચે ગુપ્ત સમજૂતી થઈ હતી, જેમાં પિલાજીએ સક્રિય ન રહેવાનું કબૂલ્યું હતું. લડાઈ દરમ્યાન કંયાજી અને પિલાજીએ લડવા કરતાં પિતાપિતાના પક્ષકારોની છાવણીમાં લૂંટફાટ કરવાની પ્રવૃત્તિ ચલાવી. લડાઈમાં રુસ્તમઅલીખાનનો મહામુશ્કેલીએ વિજય થયો. હમીદખાનને નાસવું પડયું. હતાશ બનેલા રુસ્તમઅલીખાને વસે ખાતેની બીજી લડાઈમાં આત્મહત્યા કરી લીધી (૧૭૨૫).
આ પછી કુંભાજી અને પિલાજી વચ્ચે ખંડણી લેવાના હકક બાબતમાં ખંભાત ખાતે વિવાદ થતાં ઝગડો થયો. હમીદખાને છેવટે પિતાના બંને ટેકે. દારામાં ઝગડો વધુ ન ચાલે તે માટે દરમ્યાનગીરી કરી સમાધાન કરાવ્યું. એ અનુસાર કંથાજીને મહી નદીની ઉત્તરે અને પિલાજીરાવને મહી નદીની દક્ષિણનાં પરગણુઓમાંથી ચેય ઉઘરાવવાની સત્તા પ્રાપ્ત થઈ.° પિલાજીરાવને અપાયેલાં પરગણુઓમાં વડોદરા ચાંપાનેર ભરૂચ સુરત અને નાંદેદને સમાવેશ ચત ક. ૧૭૨૫ના વર્ષની આખરે કંયાજી ખાનદેશ જ રહ્યો. પિલાજી સેનગઢ જતો રહ્યો.

Page #74

[ ૫૧
શિe ]
ગાયકવાડનું રાજ્ય ગુજરાતમાં મરાઠાઓનું વધતું જતું વર્ચસ જોઈ દિલ્હીની સરકાર રોકી ઊડી. હમીદખાને મરાઠા સરદારોને આપેલા પરવાના નામંજૂર રાખ્યાનું જાહેર કર્યું. હમીદખાનને ગુજરાતમાંથી હાંકી કાઢવા સરબુલંદખાનને તાકીદ કરી ને એની મદદમાં જોધપુરનો મહારાજા અભયસિંહ તથા બાબી સરદારો રહે એવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. બીજા પક્ષે હમીદખાન, પિલાજી અને કંથાજી હતા. બંને પક્ષો વચ્ચે સોજિત્રા અને કપડવંજ ખાતે લડાઈઓ થઈ એમાં મરાઠાઓની હાર થતાં તેઓ પીછેહઠ કરી મહી નદી ઓળંગી છેટા ઉદેપુરના ડુંગરાળ વિસ્તારમાં સલામત સ્થળે ચાલ્યા ગયા. એ પછી તેઓએ રાબેતા મુજબની
ખંડણી ઉઘરાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. પેશવા બાજીરાવે ગુજરાતમાં સેનાપતિ દાભાડેની સત્તા નાબૂદ કરવા પોતાના પ્રતિનિધિ તરીકે ઉદાજી પવારને ગુજરાતમાં મોકલ્યો (૧૭૨૬ ). પિલાજીની પ્રવૃત્તિથી હેરાન થયેલા ડભોઈના ફજદારે ઉદાજીને આવકાર અને આશ્રય આપ્યાં. એક નાની અથડામણમાં એ ફોજદાર માર્યો જતાં ઉદાજીએ ડભઈ પર કબજો જમાવ્યો. ઉદાજીની પ્રવૃત્તિથી રોષે ભરાયેલા પિલાજી અને કંથાજીએ ડભોઈને ઘેરે ઘા. આથી ઉદાજીને ડભોઈ પરનો કબજો છેડી દેવાની ફરજ પડી. એ પછી પિલાજીએ ડભોઈ ઉપરાંત વડોદરા પણ કબજે કર્યું. એ સમયે વડોદરાના શાસક તરીકે પાટણના નવાબની બેગમ લાડબીબી હતી. એણે વડેદરાને પિતાની રાજધાની બનાવી હતી. લાડબીબી રાજકાર્યમાં કુશળ હતી, પરંતુ એ દુરાચરણવાળી હતી. એના કારભારી સુરેશ્વર દેસાઈ જે નિઃસ્પૃહ અને કર્તવ્યનિષ્ઠ હતો, તેણે છેવટે પિલાજીને વડોદરા કબજે લેવા નિમંત્રણ આપું. એથી પિલાજીએ વડોદરા કબજે કર્યું.
આ અરસામાં છત્રપતિ શાહુએ એક આજ્ઞાપત્ર( મે ૩, ૧૭૨૮ )થી પિલાજીને દાવડી ગામ આપ્યું.૧૩
ઉદાજીને પિલાજી સામે સફળતા ન મળતાં પેશવાએ ગુજરાતમાં પિતાના હક્ક સ્થાપિત કરવા પોતાના ભાઈ ચિમનાજી આપાને મોકલ્યો. ચિમનાજી ધોળકા, સુધી ગયો, પરંતુ સફળતા ન મળી. બીજી વખત ચિમનાજીને ૧૭૨૯ ની આખરમાં મેક. એ પાવાગઢ ખંભાત અને ધોળકા સુધી ગયો (માર્ચ, ૧૭૩૦).૧૪ આમ કરાવવા પાછળ પેશવાને હેતુ મુઘલ સૂબેદાર ચોથ અંગે બે વર્ષ અગાઉ કરેલ કબૂલાતનામું ફરી તાજું કરી આપે અને ગુજરાતનું મહેસૂલ એને અથવા એના પ્રતિનિધિને આપે એવી સ્થિતિ સર્જવાને હતો." સરબુલંદખાનને દિલ્હીથી મદદ મળવાની આશા ન રહેતાં દાભાડેના જોરજુલમેનો સામને

Page #75

પર
મરાઠા કાલ
[ પરિકરવા એણે છેવટે પેશવા સાથે સત્તાવાર કરાર કર્યો (માર્ચ ૨૩, ૧૭૩૦). પેશવાએ મદદ આપવાના બદલામાં ગુજરાતના અમુક ભાગ પરના ચેથ અને સરદેશમુખીના હક્ક માગ્યા, જે આપવામાં આવ્યા.
પેશવા અને સરબુલંદખાન વચ્ચેની સમજુતીના પ્રત્યાઘાત બે રીતે પડયા: દિલ્હીની મુઘલ સરકારે પેશવા સાથે થયેલા કરારને ઇન્કાર કર્યો ને સરબુલંદખાનની જગ્યાએ જોધપુરના રાઠોડ મહારાજા અભયસિંહને મેક. અસંતુષ્ટ બનેલા પિલાજી ગાયકવાડ, કંથાજી કદમ બાંડે, ઉદાજી પવાર, કાન્હજી ભોંસલે વગેરેને સેનાપતિ દાભાડેએ પેશવા વિરુદ્ધ મોરચે ગઠવી પિતાના પક્ષે એકત્ર કર્યો. ૧૭ રાજ શાહુને દાભાડેની આવી પ્રવૃત્તિની જાણ થતાં મરાઠાઓ વચ્ચેનું ઘર્ષણ નિવારવા પ્રયાસ કર્યો, પણ એ સફળ ન નીવડ્યા.૮
દાભાડેએ રચેલા સંગઠનનાં એકમોનાં લશ્કર એકત્ર થાય એ પહેલાં જ એ મેટી ફેજ સાથે ગુજરાતમાં આવ્યો ને સૂબેદાર અભયસિંહ સાથે સમજૂતી કરી (ફેબ્રુઆરી, ૧૭૩૧). પેશવાની ઈચ્છા પિલાજી પાસેથી વડોદરા લેવાની પણ હતી, આથી એણે વડોદરા પર ઘેરો ઘાલ્યો. આ જ અરસામાં દખણમાં નિઝામે મુશ્કેલીઓ ઊભી કરતાં ઘેરે ઉઠાવી લઈ એ ડભોઈ તરફ જવા નીકળ્યા, પરંતુ રસ્તામાં જ ભીલાપુર(જિ. વડેદરા) ગામ પાસે દાભાડેનાં સંયુક્ત લશ્કરનો સામને, કરવો પડયો. બંને પક્ષો વચ્ચે ભારે લડાઈ થઈ (એપ્રિલ ૧,૧૭૩૧). ભીલાપુરની આ લડાઈમાં પેશવાની ભારે જીત થઈ. યંબકરાવ દભાડે અને પિલાઇન મેટો પુત્ર સયાજીરાવ પણ એમાં માર્યા ગયા. ૧૯ ઘાયલ થયેલ પિલાજી પિતાના બીજા બે પુત્ર દમાજીરાવ અને ખંડેરાવ સાથે મહામુશ્કેલીએ રણમેદાન છોડી સોનગઢ પહોંચી ગયો.૨૦ ઉદાજી પવાર વગેરેને કેદી બનાવાયા. દાભાડેનું લશ્કર વેરવિખેર થઈ ગયું.
લડાઈથી ખળભળેલા વાતાવરણને શાંત પાડવા પેશવાએ સમજુતીસમાધાનથી કામ લીધું. ચુંબકરાવ દભાડેની જગ્યાએ એના સગીર વયના પુત્ર યશવંતરાવને સેનાપતિ પદે નીમવામાં આવ્યો ને યશવંતરાવના મુતાલિક એટલે નાયબ તરીકે પિલાજ ગાયકવાડને નિમવામાં આવ્યું. વધુમાં પિલાજીને સેના ખાસખેલ અને ખિતાબ આપ્યો.
ભીલાપુરની લડાઈ પછી પિલાજી શક્તિશાળી બન્યો. એણે અભયસિંહ સામે પિતાની લશ્કરી પ્રવૃત્તિ કેન્દ્રિત કરીને નેધપાત્ર સફળતા મેળવી. પરિણામ એ આવ્યું કે આવા પ્રબળ શત્રુને દૂર કરવા અભયસિંહે કાવતરું એન્યું.

Page #76

શિe] ગાયકવાડનું રાજ્ય
[ પર વાટાઘાટે કરવાના બહાને એણે પિતાના પ્રતિનિધિઓને ડાકોર મોકલ્યા. એ વખતે પિલાજી પિતાની ખંડણી વસૂલ લેવા લશ્કર સાથે આવ્યો હતો. પિલાજી અને પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે ઘણું બેઠક યોજાઈ. એક દિવસે મોડી સાંજે બેઠક પૂરી થતાં ખંડ બહાર નીકળેલા પ્રતિનિધિઓમાંના એક ખંડમાં પોતે કંઈક ભૂલી ગયો છે એવું બહાનું કાઢી એ પાછો અંદર ગયે અને પિલાજીના કાનમાં વાત કરવાનો અભિનય કરતાં કરતાં એને ખંજર ભોંકી દીધું (એપ્રિલ ૧૪, ૧૭૩૨).૧૩ હત્યારાને તરત જ મારી નાખવામાં આવ્યું. જીવલેણ ઘા વાગેલા પિલાજીને પાલખીમાં નાખી સાવલી (વડોદરા જિલ્લે) લાવવામાં આવ્યું, જ્યાં એનું અવસાન થયું. ત્યાં એનું સ્મારક (છત્રી) રચવામાં આવ્યું. પિલાજીનું લશ્કર એચિંતા આવા બનાવથી વડોદરા છોડી દઈ ડભોઈ પહોંચ્યું. અભયસિંહે વડેદરા પર કબજો જમાવ્યો અને શેરખાન બાબીને ત્યાં સૂબો નમ્યો. અભયસિંહે ડભોઈને ઘેરે ઘાલે, પણ કુદરતી મુશ્કેલીઓ નડતાં ભારે નુકસાન વેઠી, ઘેરે ઉઠાવી એને અમદાવાદ પાછા ફરવું પડ્યું. દમાજીરાવ ૨ જ (૧૭૩ર-૬૮)
પિલાજી પછી એને પુત્ર દમાજીરાવ (૨ ) એનો અનુગામી બન્યો. એ એના પિતા કરતાં વધુ શક્તિશાળી પુરવાર થયો. ૧૭૩ ૩માં એણે ઉમાબાઈ અને કંથાજી કદમ બાંડે સાથે રહીને અમદાવાદ પર કૂચ કરી ને અભયસિંહને ગભરાટમાં નાખી, લાચાર બનાવી, આખરે શાંતિસુલેહ કરવા ફરજ પાડી.૨૪ દમાજીરાવ વડોદરા પાછું મેળવવા ખૂબ ઉત્સુક હતો. વડોદરાને સૂબો શેરખાન બાબી પિતાની જાગીર બાલાશિનોરમાં હતો ત્યારે એની ગેરહાજરીને લાભ લઈ પાદરાના દેસાઈએ ભીલે તથા કેળીઓને ઉશ્કેરી ભારે અજપ જગાડવો ને મુઘલ અધિકારીઓને ગભરાટમાં નાખ્યા. આ અરસામાં દામાજીરાવના ભાઈ માલજી મહાદજી)એ વડેદરા પર આક્રમણ કર્યું. શેરખાન એની સામે થવા મહીકાંઠે આવ્યો, પણ લડાઈમાં હારી ગયો. અભયસિંહના નાયબ રતનસિંહને વડોદરાના બચાવ માટે મોકલવામાં આવ્યો, પરંતુ એ ત્યાં પહોંચવામાં મોડો પડયો. વડોદરામાં રહેલી મુઘલ ટુકડીઓ મરાઠાઓની વધતી જતી ભીસ સામે ઝાઝો તમય ટકી ન શકી ને નીંછને નગર તથા કિલ્લાને કબજે સોંપવાની એને ફરજ પડી (૧૭૩૬).૨૫ એ પછી વડોદરા છેક ૧૯૪૯ સુધી ગાયકવાડોના તાબામાં રહ્યું. વડોદરાના મધ્યમા મુવા તાવમાં બાવવામાં આવેલ ભવ્ય માંડવી દરવાજાને માજીરાવના હુકમથી પુનરુદ્ધાર કરાવવામાં આવ્યો ને ત્યાં સંસ્કૃતમાં લેખ મૂકવામાં આવ્યા. ૨૬

Page #77

પ૪]
મરાઠા કાલ દાભાડેની વિધવા ઉમાબાઈએ પિલાજીરાવ પછી દમાજીરાવને પિતાના પ્રતિનિધિ તરીકે સ્વીકાર્યો હતો. ઉમાબાઈને દમાજીરાવની મદદની જરૂર દખણમાં હોવાથી એને ત્યાં આવવા કહેવામાં આવ્યું. આથી દામાજીરાવને ગુજરાતમાં પિતાને નાયબ તરીકે રંગાજીને નીમવાનું જરૂરી લાગ્યું. રંગેજી ૧૭૩૫ માં ગુજરાતમાં આવ્યું અને ૧૭૪૯ સુધી એણે નેંધપાત્ર ભાગ ભજવ્યો. રંગજીએ દભાજીરાવ વતી મેમિનખાન પાસેથી મહી નદીના ઉત્તર ભાગના પ્રદેશના મહેસૂલ પર ચોથ ઉઘરાવવાને હક્ક મેળવી લીધો.
| ગુજરાતના મુઘલ સૂબેદાર અભયસિંહના નાયબ રતનસિંહ ભંડારી પાસેથી અમદાવાદને હવાલે લેવા સહાય કરવાના બદલામાં મોમિનખાને ગાયકવાડને ગુજરાતનું અડધું મહેસૂલ આપવાનું કબૂલ રાખ્યું. એમાં અમદાવાદ શહેર, હવેલી પરગણું તથા ખંભાતનું બંદર (જે પિતાનું મથક હતું તે) મોમિનખાને બાકાત રાખ્યાં. બંનેએ ભેગા મળી અમદાવાદને ઘેરે ઘાલ્યો, જે નવ મહિના (ઑગસ્ટ ૧૭૩૬ થી મે ૧૭૩૭) સુધી ચાલ્યો. દરમ્યાન દામાજીરાવે પણ મેટી ફોજ સાથે અમદાવાદ નજીક આવી પહોંચ્યો. રતનસિંહે દામાજીરાવને પિતાના પક્ષે આવવા મેમિનખાન કરતાં પણ વધુ ઉદાર અને પ્રલેશનકારી દરખાસ્ત કરી અને અમદાવાદ, હવેલી પરગણું અને ખંભાત, જે મેનિખાને બાકાત રાખેલાં તે સહિત સમગ્ર પ્રાંતનું અડધું મહેસૂલ આપવાની તૈયારી બતાવી. દામાજીરાવે આ દરખાસ્ત મેમિનખાનને મોકલાવી આપીને જે તે નિર્ણય કરવા જણાવ્યું. મોમિનખાન માજીરાવની મિત્રતા અને મદદ જવા દેવા તૈયાર ન હતું, આથી એણે રતનસિંહે મૂકેલી બધી જ શરતોને સ્વીકાર કર્યો, પણ વિરમગામ પરના અડધા અંકુશ અને ખંભાતની અડધી મહેસૂલી આવક પિતા પાસે રાખવા દેવા વિનંતીપૂર્વક માગણી કરી. છેવટે દામાજીરાવે એ માન્ય રાખ્યું. દામાજીરાવ અને મેમિનખાને અમદાવાદનો ઘેરે કડક બનાવ્યો. બે મહિના બાદ ચાલુ ઘેરાની સ્થિતિમાં દયાજીરાવ સૌરાષ્ટ્રમાં વાર્ષિક મુલકગીરી સવારી માટે ગ.૨૭
અમદાવાદને ઘેરે કડક હતા. વધુ સમય માટે ટકી રહેવાનું મુશ્કેલ લાગતાં છેવટે રતનસિંહ ભંડારીએ શરણાગતિ માટેની વાટાઘાટ શરૂ કરી (મે ૧૮, ૧૭૩૭). અંતે એક લાખ રૂપિયા લઈ એ પિતાના સરસામાન તેમજ લશ્કર સાથે અમદાવાદ છેડી ગયો. મેમિનખાન અને રંગોજી વચ્ચે થયેલી સમજૂતી અનુસાર અમદાવાદનું મહેસૂલ, શહેરને દક્ષિણ તરફનો અડધો ભાગ તથા

Page #78

શe ] ગાયકવાડનું રાજ્ય
[પ છ દરવાજા (રાયખડ, નદી પરને ખાનજહાન, જમાલપુર, દક્ષિણ તરફને બંધ દરવાજે, આસ્તડિયા અને પૂર્વમાં રાયપુર) દામાજીને ભાગે આવ્યા. રતનસિંહની વિદાય બાદ અમદાવાદ શહેરનો વહીવટ મુઘલો અને મરાઠાઓના દિશાસનથી ચાલે (૧૭૩–૫૩). મેમિનખાન ગુજરાતને સત્તાવાર સૂબેદાર બન્યું ને એણે પિતાના મૃત્યુ સુધી (૧૭૪૩) કુશળતાપૂર્વક વહીવટ ચલાવ્યું. એણે દાજીરાવ સાથે થયેલી સમજૂતીનું પાલન વફાદારીપૂર્વક છેક છેવટ સુધી કર્યું.
દભાજીરાવની તાકાત આ સમય દરમ્યાન ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રમાં વધતી ગઈ. બેરસદ જીતી લેવામાં આવ્યું. ૧૭૪૧ માં ભરૂચનો કિલ્લે તેમજ નગર, જે નિઝામની જાગીર તરીકે હતાં તેને કબજે લેવા એણે ઘેરો ઘાલ્યો, પરંતુ નિઝામ તરફથી સંદેશે આવતાં વાટાઘાટ શરૂ થઈ ને સમાધાન થયું. દમાજીરાવને ભરૂચની મહેસૂલી અને જકાતી આવકનો ૨ ભાગ તથા જંબુસર, દેહજ અને કેરલ પરગણુંઓનું અડધું મહેસૂલ આપવામાં આવ્યું. પાછળથી સુધારે થતાં 3 જેટલું મહેસૂલ આપવામાં આવ્યું. ૧૭૫૨ માં પેશવા અને દભાજીરાવ વચ્ચે મહેસૂલ અંગે જે વહેંચણી થઈ તેમાં ભરૂચ અને એનું પરગણું ગાયકવાડના ભાગે રહ્યું, જ્યારે જંબુસર અને દેહજબારી વગેરે પેશવાને આપવામાં આવ્યાં.
મોમિનખાનના અવસાન (૧૭૪૩) પછી દિલ્હીની મુઘલ સરકારે મેમિનખાનના ભાણેજ ફીદાઉદ્દીનને સૂબેદાર નીમ્યો ને એના પુત્ર મુફતખીરખાન અને શેરખાન બાબીને એની મદદમાં રાખ્યા. દામાજીરાવના મદદનીશ રંગોજીએ અમદાવાદના સ્થાનિક રાજકારણમાં વધુ પડતો ભાગ લીધો તેથી ફીદાઉદ્દીન અને મુફતખીરખાને એને સપડાબે ને કેદ કર્યો તેથી તેઓને બોરસદ અને વિરમગામ આપવાનું રંગેજીને કબૂલ રાખવું પડયું. ફિદાઉદ્દીને મરાઠા તાબાના બધા ભાગો પર કબજો મેળવી પિતાની સત્તા સ્થાપી.૨૮ પરંતુ રંગેજી ફીદાઉદ્દીનની કેદમાંથી મુક્તિપૂર્વક નાસી છૂટયો ને બેરસદ પહોંચી ગયો. ત્યાં રહીને એણે ફીદાઉદીનને દયાજીરાવની માલમિલકતને નુકસાન કરવા બદલ બે લાખ રૂપિયાના વળતરની માગણી કરી અને પરિણામે વિશે ચેતવણી આપી.૨૯
બીજી બાજુ અમદાવાદમાં રાજકીય પરિસ્થિતિએ વળાંક લીધો. નવા સૂબેદાર તરીકે જવાંમર્દખાન (૧૭૪૩–૫) આવ્યો. રંગેજીએ પેટલાદ કબજે કયું (૧૭૪૩). દામાજીરાવના ભાઈ ખંડેરાવે અમદાવાદના મહેસૂલમાં પોતાના ભાઈને અગાઉની જેમ પુનઃ હિ મેળવી લીધે.•
૧૭૪૪ થી ૧૭૪૮ દરમ્યાન એક તરફ જવાંમર્દખાન અને બીજી બાજુએ

Page #79

૫૬ ]
સાઠા કાલ
[ પરિ
*પ્રુદ્દીન વચ્ચે સત્તાસંધ ચાહ્યા. ખીજી તરફ ર્ગાજી અને ખડેરાવ વચ્ચે અલ્બનાવ થતાં એમની વચ્ચે ઝગડા થયા. ખ'ડેરાવના એક સરદાર કાન્હાજી તપકીરે સૌરાષ્ટ્ર પરની ચડાઈ દરમ્યાન વાંચળી(જુનાગઢ) પર હલેા કરી એને લૂટથુ (૧૭૪૭). રંગોજી અને ખડેરાવ વચ્ચેના સંઘર્ષ ઉગ્ર બનતાં, છેવટે ખંડેરાવે. રંગોજીને કેદ કર્યો તે એના ખારસદના કિલ્લા લઈ લીધા.૩૧ ટૂંક સમયમાં પેશવા બાલાજી બાજીરાવે પેાતાના પ્રતિનિધિને ગુજરાતમાં માઢ્યા, જે રંગોજીને લઈને દખ્ખણમાં પાો ફર્યો.
દરમ્યાન છત્રપતિ શાહુનું અવસાન થતાં પેશવા અને તારાબાઈ વચ્ચે સત્તા માટે સંધર્ષ જામ્યા. આ મુદ્દામાં દમાજીરાવ ગાયકવાડ પેશવા–વિરાધી હતા તેથી દખ્ખણમાં જે પક્ષ પેશવા–વિરેાધી હાય તે પક્ષે એ જવાનું પસંદ કરતા. દખ્ખણમાં રાજકીય કટાકટી સર્જાતાં તારાબાઈએ દમાજીરાવને પેાતાની મદદે આવવા નિમ ંત્રણ આપ્યું તે સમગ્ર મહારાષ્ટ્રને ‘ બ્રાહ્મણા ”(પેશવાએ)ની સત્તાપકડમાંથી છેડાવવા વિનંતી કરી. એ પરથી દમાજીરાવ મેટી ફોજ સાથે દખ્ખણમાં ગયા. પેશવા સાથેની પહેલી લડાઈ ખાનદેશમાં બહાદુરપુર ( ફેબ્રુઆરી ૧૮, ૧૭૫૧) ખાતે થઈ તેમાં દમાજીરાવને વિજય થયા. બીજી લડાઈ સાતારા પાસે થતાં (મા` ૧૫) એમાં એ હારી ગયા તે સુલેહશાંતિ કરવા માટે તૈયારી બતાવી. પેશવાએ એને સલામતીની ખાતરી આપી વાટાઘાટે કરવા એલાગ્યા. દમાજીરાવને પેશવાની છાવણીમાં જતાં ત્યાંનું વાતાવરણ જોઈ પેાતાને સપડાવવામાં આવ્યા છે એવું જાણતાં વાર લાગી નહિ, છતાં એ હિંમતપૂર્ણાંક પેશવા સમક્ષ આવ્યા. પેશવાએ દમાજીરાવ પાસે ગુજરાતની તમામ ખંડણીમાં અડધા ભાગ આપવાની કડક માગણી મૂકી. દમાજીરાવે ગુજરાત ઉમાબાઈ દાભાડેનું છે અને હું એમના સેવક છુ એવા જવાબ આપ્યા. આ જવાબથી પેશવાને સંતાષ થયા ન હતા.૩૨ ચાલુ વાટાઘાટા દરમ્યાન પેશવાએ દાજીરાવની છાવણી પર એકાએક હુમલા કરાવી ( એપ્રિલ ૩૦, ૧૭૫૧) બધુ લૂંટી લેવરાવ્યું, માજીરાવના ભાઈને કેદ કરવામાં આવ્યા. દમાજીરાવે બધુ લૂંટાયેલુ જોઈ, પેશવા પાસે જઈ, વિશ્વાસાત કર્યાંનેા ઠપકો આપી, પેાતાની પણ ધરપકડ કરવા કહ્યું. પેશવા એની તથા ઉમાબાઈ સહિત દાભાડૅ કુટુંબના અન્ય સભ્યાની ધરપકડ કરતાં અચકાયા નહિ ૩૩
દમાજીરાવ સાથે એના કારભારી રામચંદ્ર ખળવંત પણ કેદ હતા. કારભારીના ભાણા ખાલાજી યામાજીએ લશ્કરની મદદથી મામા રામચંદ્રના છુટકારા

Page #80

શિષ્ટ ] ગાયકવાડનું રાજ્ય
[૫૭ કરાવ્યુંરામચંદ્ર દમાજીરાવને છોડાવવા પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ એ નિષ્ફળ ગયે. દમાજીરાવ અને દાભાડે હજુ પણ તારાબાઈ સાથે મળીને કાવતરાં કરી રહ્યાની ખબર મળતાં પેશવાએ તેઓને પુણેથી લેહગઢના કિલ્લામાં ખસેડવાં. દામાજીરાવ લગભગ દસ મહિના સુધી એ સ્થિતિમાં પેશવાનો કેદી રહ્યો. દમાજીરાવને સમગ્ર રાજકીય સ્થિતિનો તાગ મેળવી લેતાં જણાયું કે કેદી સ્થિતિમાં લાંબે વખત રહેવા કરતાં મારી હાજરીની ગુજરાતમાં ઘણી જરૂર છે માટે મારે ત્યાં જવું જોઈએ, એટલે એણે શિવાએ મૂકેલી બધી શરતોનો સ્વીકાર કર્યો (માર્ચ ૩૦, ૧૭૫ર).૩૪ એમની વચ્ચે જે નિરાકરણ થયું તે ટૂંકમાં આવું • હતું ગુજરાત પર નો દાભાડેને હક્કદા નાબૂદ કરવામાં આવ્યો. ગુજરાતમાં મરાઠા પ્રતિનિધિ તરીકે માત્ર દમાજીરાવ રહે. એનું “સેના ખાસખેલ "નું બિરુદ ચાલુ રાખવામાં આવ્યું. દામાજીરાવ ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રને અડધો ભાગ અને ભવિષ્યમાં જે કોઈ પ્રદેશ જીતે તેનો અડધો ભાગ પેશવાને આપે. દંડ તરીકે દયાજીરાવ પંદર લાખ રૂપિયા આપે અને પેશવાને જ્યારે અને જ્યાં જરૂર પડે ત્યારે દસ હજારની અશ્વસેના સાથે વફાદારીપૂર્વક સેવા આપે.૩૫ દામાજીરાવ સાતારાનો રાજા, જે પેશવાને લગભગ “કેદી' હતું તેનાં હિતકાર્યોમાં ટેકે આપે. દભાડેએ ચૂકવવાની બાકી રહેલી ખંડણીની રકમ તરીકે સવા પાંચ - લાખ રૂપિયા તથા સેનાપતિના નિભાવ ખર્ચ માટે વાર્ષિક અમુક રકમ દાજીરાવ આપે. પ્રદેશ–વહેંચણી અને રકમની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો પેશવા અને ગાયકવાડ એ દરેકને વાર્ષિક આવક રૂપિયા પચાસ લાખની થાય એવી રીતે વિભાજન કરવામાં આવ્યું હતું. પાછળથી આ કરારને તારાબાઈએ લિખિત મંજૂરી આપી હતી.
પેશવા અને દમાજીરાવે અમદાવાદ અને સુરત જેવાં શહેર પણ વહેંચી -લીધાં. દામાજીરાવને ભરૂચ અને એનું પરગણું તથા પેશવાને જંબુસર દહેજબારા વગેરે મળ્યાં હતાં. ગુજરાતમાંથી મુસ્લિમ સત્તાને નાબૂદ કરવા પરસ્પર સહકાર આપવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું. કબજે કરેલા પ્રદેશમાંથી જે ખંડણી મળે તે પિતપતાના લશ્કરની સંખ્યાના પ્રમાણમાં વહેંચી લેવાની હતી. સૌરાષ્ટ્ર પણ એમની નજર બહાર ન રહ્યું. ત્યાંના સેરઠ રોહિલવાડ હાલાર અને ઝાલાવાડ મહાલોમાં “મુલકગીરી ” સવારીઓ મેકલવાને બંનેને હકક સ્વીકારવામાં આવ્યો અને બંનેનાં લશ્કર ક્યા પ્રદેશમાં જાય એ પણ નક્કી કરવામાં આવ્યું.૩૭
પેશવા અને દામાજીરાવ વચ્ચે થયેલા આ કરારનો અમલ અગ્રેજો સાથે

Page #81

૫૮ ]
*2186 $la
પેશવાએ ૧૮૧૭માં કરાર કર્યો ત્યાં સુધી ચાલુ રહ્યો. ૧૮૧૭ માં અધિકારીની વહેંચણ ફેરફાર સાથે અંગ્રેજો અને ગાયકવાડ વચ્ચે કરવામાં આવી હતી.
૧૭પર ને કરાર થયા બાદ પેશવાના પ્રતિનિધિ તરીકે એને નાનો ભાઈ રઘુનાથરાવ (રાબા ઉર્ફે નાનાસાહેબ) ગુજરાતમાં આવ્યો. દાજીરાવ પણ પેશવાની કેદમાંથી છુટકારો મેળવી ગુજરાતમાં આવ્યું. રઘુનાથરાવ ૧૭૮૩ સુધી ગુજરાતના રાજકારણમાં સક્રિય રહ્યો.
અમદાવાદ પર દસ વર્ષથી જવાંમર્દખાનનો કબજો હતે ને એનું શાસન પ્રવર્તતું હતું. ૧૭૫૩ ના આરંભમાં જવાંમર્દખાન સાબરકાંઠા અને બનાસકાંઠાના વિસ્તારોમાં ખંડણી ઉઘરાવતાં ઉઘરાવતાં છેક શિરોહી રાજ્યનાં માતબર ગામડાં લૂંટવાના આશયથી પહોંચી ગયો ત્યારે દામાજીરાવ અને રધુવારા અન્ય મરાઠા સરદારોને એકન કરી અમદાવાદ જીતી લેવા નક્કી કર્યું ને શહેરને ઘેરો ઘાલ્યો (ફેબ્રુઆરી ૧૩, ૧૭૫૩), જવાંમર્દ ખાનને તાત્કાલિક પાછો લાવવામાં આવ્યો. એણે મરાઠાઓ સામે ટક્કર ઝીલી સામનો કર્યો. પરંતુ મરાઠાઓની વધતી જતી ભીંસ અને દબાણ હેઠળ એ છ અઠવાડિયાંથી વધુ ટકી ન શક્યો. એણે શરણાગતિ સ્વીકારી, વાટાઘાટો ચલાવી ને શરતોને સ્વીકાર કર્યો ( માર્ચ ૩૦, ૧૭૫૩). નક્કી કર્યા પ્રમાણે અમદાવાદ છેડી જવાના બદલામાં જવાંમર્દ. ખાનને પાટણ શહેર અને બીજા દસ મહાલ જાગીર તરીકે આપવામાં આવ્યાં. એ વિસ્તારમાં કોઈ પણ મરાઠી ફોજને જવાની મનાઈ ફરમાવવામાં આવી..
જવાંમર્દખાન અમદાવાદ છોડી ગયો કે તરત જ મરાઠાઓએ અમદાવાદમાં પ્રવેશ કર્યો (એપ્રિલ ૪, ૧૭૫૩).૩૮ એ પછી દામાજીરાવ અને રઘુનાથરાવે ત્રણ દિવસે પ્રવેશ કર્યો. એમણે શહેરનું વહીવટી તંત્ર ગોઠવ્યું.૩૯ એમનું શાસન લગભગ ત્રણ વર્ષ અને સાત મહિના અર્થાત ખંભાતના નવાબ મોમિનખાન બીજાએ (૧૭૪૩–૯૩) અમદાવાદ ૧૭૫૬ માં (ઍક્ટોબર ૧૬) છતી લેતાં સુધી ટયું, પરંતુ દમાજીરાવ તેમજ પેશવા અને જવાંમર્દખાને સંગઠિત થઈ ફરીથી ચૌદ મહિનાના ઘેરા (જાન્યુઆરી , ૧૭૫૭ થી ફેબ્રુઆરી ૨૭, ૧૭૫૮) બાદ એ જીતી લીધું. એ પછી ફરી પેશવા અને ગાયકવાડને દિઅંકુશ સર્વોપરિ સત્તા સાથે સ્થપાયો. બંનેના પ્રતિનિધિ પિતાપિતાના ભાગને વહીવટ ચલાવતા રહ્યા, જે કે ૧૮૦૦ થી ૧૮૧૪ સુધીના ગાળામાં પેશવાએ પિતાના ભાગ પર વહીવટ ગાયકવાડને સે હતે. - ૧૭૫૩ માં અમદાવાદ-વિજય બાદ દામાજીરાવે વાત્રક કાંઠામાંથી ખંડણી

Page #82

શિષ્ટ ] ગાયકવાડનું રાજ્ય
[ ૫e ઉઘરાવી શેરખાન બાબી પાસેથી કપડવંજ લીધું, પરંતુ દમાજીરાવ અને પેશવાને પ્રતિનિધિ એ વિસ્તારના કાળી લોકોને વશ રાખી શક્યો નહિ તેથી તેઓ એ વિસ્તારને ઝાઝે સમય પિતાના તાબામાં રાખવામાં નિષ્ફળ ગયા.
૧૭૬૧ ની પાણીપતની લડાઈમાં અહમદશાહ અબ્દાલી સામે દિલ્હી લડવા ગયેલા મોટા મરાઠા સરદારોમાં માજીરાવનો પણ સમાવેશ થયો હતો. એણે સદાશિવરાવ ભાઉ પક્ષે ભાગ લીધે. દામાજીરાવે એ લડાઈમાં શહિલાઓ પર તૂટી પડી રહિલાઓનો ભારે સંહાર કર્યો હતો, પરંતુ લડાઈમાં બાજી પલટાતાં ને મરાઠા પક્ષ હારની સ્થિતિમાં મુકાતાં સમયસૂચકતા વાપરી દાજીરાવ લડવાનું છોડી દઈ સલામત રીતે ગુજરાતમાં પહોંચી ગયો.૪૩ મરાઠાઓને પાણીપતમાં ભયંકર હાર મળ્યાના સમાચારથી ઉત્સાહિત બનેલા મુસ્લિમ શાસક અને અધિકારીઓએ એનો લાભ લેવા ગુજરાતમાં હિલચાલ શરૂ કરી. પેશવાની પ્રતિષ્ઠા ઝાંખી પડી ગઈ હતી. એ સંજોગોમાં ખંભાતના મોમિનખાને દમાજીરાવને પિતાના પક્ષે લેવા અને શિવા વિરુદ્ધ બંને એક બની શિવાની સત્તા ગુજરાતમાં નાબૂદ કરવા કોશિશ કરી. દમાજીરાવે પિતાનું હિત પેશવા સાથે વધુ રહેલું સમજી મોમિનખાનને મચક આપી નહિ.૪૪
દમાછરા પાણીપતમાંથી પાછા ફર્યા બાદ હતાશ બન્યા વગર દઢતાથી પગલાં લેવાં શરૂ કર્યો (૧૭૬૩-૬૬ ). મોમિન ખાનને સજા કરવા પેશવાના પ્રતિનિધિને મદદ આપી પિતે બાબી કુટુંબના પ્રદેશ જીતી લેવા આગળ ધપ્યો. વિસનગર ખાતે બે વર્ષ સુધી પિતાનું વડું મથક રાખી પ્રવૃત્તિઓ જારી રાખી. ખેડાને કિલ્લો કબજે કર્યો. એ પછી એ જવાંમર્દખાનના મુખ્ય શહેર અણહીલવાડ પાટણ ગયો ને એ કબજે કર્યું. પોતાની રાજધાની સેનગઢથી પાટણ ફેરવી (૧૯૬૬). જવાંમર્દખાનના પુત્ર પાસેથી સમી અને રાધનપુર સિવાયના મહાલ કબજે કર્યા (૧૭૬ – ૬૬).૪૫ રાજપીપળાના રાજા પાસેથી ખંડણી લેવાનું શરૂ કર્યું. ખંડણી અનિયમિત રીતે અપાય છે અથવા બિલકુવ અપાતી નથી એવું કારણ રજૂ કરી દયાજીરાવે ચડાઈ કરી રાજપીપળા તાબાને કેટલેક ભાગ પડાવી લીધે.
પાણીપતની લડાઈ પછી દમાજીરાવ ગુજરાતમાં પેશવાનાં સ્થાન અને સત્તાને નાબૂદ કરવા વિચારતો હતો, પરંતુ એણે યોગ્ય સમયની રાહ જોવાનું પસંદ કર્યું. પાણીપત પછી પેશવા બાલાજી બાજીરાવનું અવસાન થતાં એની જગ્યાએ એને સોળ વર્ષનો જવાન પુત્ર માધવરાવ પેશવા બન્યો ને એના

Page #83

૨૦ ]
મરાઠા કાલ
[ પરિ
વાલી તરીકે તથા રાજય-રક્ષક તરીકે માધવરાવના કાકા રઘુનાથરાવે વહીવટ હાથમાં લીધો. પેશવા માધવરાવે એક સનદ દ્વારા પાટણ વિજાપુર સમી મુંજપુર વડનગર વિસનગર સિદ્ધપુર ખેરાળુ અને રાધનપુર દામાજીરાવને મરાઠી ફોજના સરંજામ અને ખર્ચ માટે આપ્યાં (માર્ચ ૨૧, ૧૭૬૩).* મહત્વાકાંક્ષી અને સત્તા ભી રઘુનાથરાવે માધવરાવ વિરુદ્ધ ખટપટે શરૂ કરતાં, માધવરાવે પોતાના સાચા અધિકાર ધારણ કરવાનો નિર્ણય કરતાં વિરોધમાં રઘુનાથરાવે એના હેદાનું રાજીનામું આપ્યું અને પોતાની પ્રવૃત્તિઓ અલગ રીતે શરૂ કરી. પેશવા અને રઘુનાથરાવ વચ્ચે અણબનાવ થતાં દામાજીરાવે પોતાની તક જોઈ રઘુનાથરાવ-પક્ષે જોડાવાનું પસંદ કર્યું. પેશવા અને રઘુ નાથરાવ વચ્ચે તાંદુજા અથવા રાક્ષસભુવન(ઔરંગાબાદ પાસે) નામને સ્થળે થયેલી લડાઈમાં (ગસ્ટ ૧૦, ૧૬૬૩) દમાજીરાવે રઘુનાથરાવને ભારે મદદ કરી હતી.
માધવરાવ પેશવાએ હવે દામાજીરાવની ખુલ્લી શત્રુવટ જોઈ લીધી હતી. ૧૭૬૮ માં બંડખર રઘુનાથરાવ વિશાળ લશ્કર સાથે ચંદેર વિસ્તારમાં ધડપના કિલ્લામાં છાવણી નાખીને રહ્યો હતો. તેની સાથે દામાજીરાવને પુત્ર ગોવિંદરાવ પણ ફેજની એક ટુકડીના નાયક તરીકે હતો. પશિવાએ એકાએક જ ધડપ પર છાપો મારી લડાઈમાં રધુનાથરાવને હરાવ્યો, રઘુનાથરાવ અને ગોવિંદરાવને કેદ કર્યો. ગોવિંદરાવને પુણે એકલી અપાયો, જ્યાં એ પોતાના પિતા દામાજીરાવના અવસાન સુધી રહ્યો (૧૭૬૮).
હવે પેશવાએ દમાજીરાવ સમક્ષ આકરી શરતો મૂકી. એની પાસેથી છ મહાલે લઈ લેવામાં આવ્યા. જો કે દરબારી ખર્ચ માટે સત્તરગામ પરગણું ડભોઈ તેમજ પાસરે અને ઉમરણ ગાયકવાડ પાસે રહેવા દેવામાં આવ્યાં. વાર્ષિક ખંડણી તરીકે સવા પાંચ લાખને બદલે રૂપિયા ૭,૭૯,૦૦૦ આપવાની ફરજ પડાઈ. બાકી પડતી લેણી રકમ તરીકે પંદર લાખ રૂપિયા ગણવામાં આવ્યા અને અગાઉ થયેલા કરાર મુજબ પેશવા પાસે હાજર નહિ થવા બદલ તથા બંડખેર પ્રવૃત્તિ કરવા બદલ સવાપચીસ લાખ૪૭ (અથવા સવાતેવીસ, લાખો રૂપિયા દંડ કરવામાં આવ્યું. ગાયકવાડે કુલ ૪૧ લાખ (અથવા ૩૯ લાખો રૂપિયા સવા પાંચ લાખ રૂપિયાના હપ્તાથી ચૂકવવા એમ કરાવવામાં આવ્યું. દાભાડે કુટુંબ અને ખંડેરાવ ગાયકવાડના હક્કદાવાનું નિરાકરણ કરવાનું અને સુરત તથા અમદાવાદના મહેસૂલ સંબંધી અગાઉ થયેલા કરારનું પાલન સખ્તાઈથી કરવાનું ગાયકવાડને કહેવામાં આવ્યું. ગાયકવાડ પેશવાને

Page #84

શબ્દ ]
ગાયકવાડનું રાજ્ય
[ ૧.
ત્રણ હજારની અશ્વસેના આપે એવુ બંધન મૂકવામાં આવ્યું. ઉપયુ ક્ત કરારની આવી શરતે દમાજીરાવના પુત્રા ફત્તેહસિંહરાવ અને ગાવિંદરાવે છેવટે માન્ય રાખી, કારણ કે ધેાંડપની લડાઈ પછી તરત જ દાજીરાવનું અવસાન થયું હતું ( ૧૭૬૮ ).
દમાજીરાવનુ કટોકટીના કાળમાં થયેલું અવસાન ગાયકવાડ કુટુંબ માટે કમનસીબ નીવડયું. એના પુત્રા વચ્ચે ત્યાર બાદ ચાલેલા સત્તા માટેના સંઘર્ષથી ગાયકવાડી સત્તાને ઝાંખપ લાગી.
પાદટીપ
૧ G. S. Sardesai, A New History of the Marathas, Vol. I, p. 51 ૨ ખડેરાવ દાભાર્ડને રાજ શાહુએ ૧૭૧૭માં સેનાપતિપદ આપ્યું હતુ. દાભાર્ડની આ
નિમણૂક પછી એને દખ્ખણના વિસ્તારમાં ભારે કામગીરી રહેતી હાવાથી એણે પેાતાના વિશ્વાસુ અમલદારા, જેમાં કથાજી કર્દમ ખાંડે, માજી( ૧ લા) ગાયકવાડ, દૃમાજીના દત્તક પુત્ર અને ભત્રીજો પિલાજીરાવ વગેરેના સમાવેશ થતા હતા. તેમને દાભાડેએ એના અધિકારીઓને લગભગ દર વર્ષે ગુજરાત પ્રાંતમાં મેાકલવાની નીતિ અપનાવી હતી. તે સુરત જિલ્લામાં ચેાથ ઉધરાવતા. પેશવા બાજીરાવે પેાતાનાં સ્વતંત્ર લશ્કર તૈયાર કર્યાં અને પેતે આગેવાની લઈ આક્રમણ કરવાની નીતિ અપનાવી, એના હેતુ સેનાપતિ પર આધાર ન રાખવાનેા અને પેાતાનુ વસૂ સ્થાપિત કરવાના હતા, આથી સેનાપતિપદનુ` મહત્ત્વ ક્રમશ: ઘટતું ગયું. વધુમાં જુએ આપ્ટે, શ્રી સયાનીરાવ ગાયવાદ ( તિસરે) યાંઘે રિત્ર, ગ્રન્થ ૨, પૃ. ..
૩ R. C. Majumdar (Ed.), Maratha Supremacy (MS), P, 279
૪ વાતે, શ્રીમન્ત સયાનીરાવ, યાંઘે ત્રિ : સયાની ગૌરવ પ્રસ્થ, મા. ૨, પૃ.૨૦-૨૨
૫ D. B. Parashis, A History of the Maratha People, p. 177 १ गायकवाड यांची हकीकत, पृ. २-३
૭ Gazetteer of the Baroda State (GBS), Vol. I, p. 437
૮ વીરસદના વાધજી પટેલ અને વસેાનો દાજી પટેલ રુસ્તમઅલીખાનના તાબેદાર હતા.. શુન્નતખાને દાજી પટેલની અંબાજીની જાત્રાએ જતી દીકરીને માર્ગમાં રાકી લઈ, પેાતાને ત્યાં લઈ જઈ ચૌદ દિવસ રાખી એની માનહાનિ કરી હતી, આથી એ પટેલા મુસ્લિમ શાસકો સામે થયા અને પિલાછને ચડાઈ કરવા નિમત્રણ આપ્યું, તેઓ પિલાજીને ખીલીમે રા પાસે મળ્યા હતા અને આક્રમણની વિગતા નક્કી કરી. હતી.
૯ મિરાતે અહમદી (ગુ, અનુ. કુ.મા. ઝવેરી), વા. ૨, પૃ. ૮૮–૯૧

Page #85

} }
૧૦ GBS, Vol. I, pp. 440 f.
૧૧-૧૨ મિરાતે એહમદી, વ. ૨, પૃ. ૧૦૮-૧૧૦
૧૩ આપ્ટે, વર્ચુસ્ત, વ્રૂં. ૨, પૃ. ૨૦-૨૧, વોર્ રાજ્ય વક્તાન્તિ તિહાસિ વે, મા. ૬, પૃ.-૭
સાટા કાલ
૧૪ J. H. Gense and D. R. Banaji, The Gaikwads of Baroda, Vol. I, p. 10
૧૫-૧૭ Mahārashtra State Gazetteer (MSG), Part III, pp. 52 f.
૧૮ Sardesai, op. cit, Vol. II, p. 137
૧૯ આપ્ટે, ઉપર્યુક્ત, પ્રન્થ છુ, રૃ. ૨૨-૨૨
૨૦ GBS, Vol. I, p. 446
૨૧ પ્રતિનિધિઓમાં પચેાળી તેમ રામાનદ ભંડારી તથા અજબસિંહ ઇન્દ્ર અને લખધીર હતા. જુએ MS, p. 24.
૨૨ Sardesai, op. cit., Vol. II, p. 143
૨૩ મિરાતે એહમદી, વા. ૨, પૃ. ૧૯૨-૯૫, ૧૯૭
૨૪ MS, p. 24
[ પિ
-૨૭ એજન, પૃ. ૩૫૯-૬૧
૨૮ એજન, પૃ. ૩૬૧-૬૩
24 Hiranad Shastri, The Ruins of Dabhoi or Darbhavati in Baroda State, pp. 18 f.
૨૬ મિરાતે એહમદી, વા. ૨, પૃ. ૨૭૧-૭૨
૨૯ GBS, Vol. I., p. 449
૩૦ મિરાતે એહમદી, વા. ૨, પૃ. ૪૫૧-૫૩
૩૧ Sardesai, op. cit. Vol. II, pp. 323 f.
૩૨ MSG, Part III, p. 75
૩૩ C. U. Aitchison, A Collection of Treaties, Engagements and Samads, Vol. VI, Appendix I, pp. XLVI-LVI; Gense and Ba
naji, op. cit., Vol. III, pp. 154
.-३४ गायकवाड यांचे हकीकत, पृ. २२
૩૫-૪૬ Gense and Banaji, op. cit., Vol. I, p. 90 n.

Page #86

મહિs]
ગાયકવાડનું શક્ય ૩૭ પેશવા અને ગાયકવાડની મુલગીરી વસુલાત માટેની વિગતો માટે જુઓ
GBS, Vol. I, pp. 457 f. 36 Gense and Banaji, op. cit, Vol. I, p. 105 36 B. K. Beman, Bebram, Rise of Municipal Govevnment in
the City of Ahmedabad, p. 8 ૪૦ મિરાતે અહમદી, વ. ૨, પૃ. ૫૭૪–%; Gense and Banaji op. cil, Vol.
I, p. 113 ૧ મિરાતે અહમદી, . ૨, પૃ. ૫૯૦-૬૫૦ માં અમદાવાદના ઘેરાનું વર્ણન વિગતે
આપવામાં આવ્યું છે. xa Gense and Banaji, op. cit., Vol. IX, p. 19 *3 Sardesai, op. cit, Vol. II, p. 458 ૪૪ મિરાતે એહમદી, ઘૂ. ૨, પૃ. ૭૪૫ • ૪૫ GBS, Vol. I, p. 460 ४९ बडोदें राज्य दफ्तरांतील ऐतिहासिक वेंचे, भा. १, पृ. १५; आप्टे, उपर्युक्त,
છે. ૨, પૃ. ૨૭-૧૮ ૪૭ Aitchison, Treaties, Vol, Iv, Appendix v. એમાં વધુ રકમ દર્શાવાઈ
છે. ગ્રાંટ ડફ અને એલિફન્સ્ટન ઓછી રકમ બતાવે છે. જુઓ GBS, Vol. I, p. 465.

Page #87

પ્રકરણ ૩ પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
(ઈ. સ. ૧૭૫૮ થી ૧૭૬૧) પેશવા બાલાજી વતી સૂબા સદાશિવ રામચંદ્ર અને તેની સહાયમાં રહેલા દમાછ ગાયકવાડે ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદને કબજે કર્યો અને એ રીતે ગુજરાતમાં પેશવાની આણ પ્રવતી. ગુજરાતમાં સ્થપાયેલી મરાઠાઓની આ કેંદ્રવતી સત્તા લગભગ ૬૦ વર્ષ ( ઈ. સ. ૧૮૧૮) સુધી ટકી રહી. મરાઠા અમલનું સ્વરૂપ
મરાઠાઓની હકુમતને આ કાલ એકંદરે ગુજરાતમાં અવ્યવસ્થા, લૂંટફાટ, બંડ–બળવા, લડાઈઓ અને ભય-આતંકનો રહ્યો. આ કાલમાં એક સમયે પેશવા તે બીજે સમયે ગાયકવાડ સર્વોપરિ બનતે. એ બંને શાસકનાં પ્રભાવ ક્ષેત્રમાં પણ વારંવાર પરિવર્તન થતું. આમ છતાં બંનેની રાજનીતિ એકસરખી જ જોવા મળે છે. બળજબરીથી પૈસા પડાવવા એ એમના શાસનનું મુખ્ય ધ્યેય હતું. “રાસમાળા'ના લેખક ફાર્બસ નેધે છે તેમ, આખે દેશ(ગુજરાત) પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે વહેંચાઈ ગયે હતો ને એમાં ખંડણી આપતાં રાજ-રજવાડાંને પણ સમાવેશ થઈ ગયા હતા. મુઘલો અને મરાઠાઓ વચ્ચેના સર્વોપરિતા માટે ચાલતા સતત સંઘર્ષમાં રજવાડાં તટસ્થ રહી બંનેને સમાન સગવડો આપતાં. વળી પિતાને પ્રદેશ જેની હકૂમતમાં આવે તેને મહેસૂલ અને
જમા” આપતાં. મુઘલેની જેમ મરાઠા પણ તેઓના આંતરિક વહીવટમાં માથું મારતા નહિ પણ તેઓ ધીમે ધીમે તેમના પર કરબોજ વધારી તેમને આર્થિક રીતે પાયમાલ કર્યો જતા હતા.'
મરાઠા સરદાર વર્ષોવર્ષ પેશકશ(ખંડણી) ઉઘરાવવા મુલકગીરીએ નીકળતા ત્યારે રસ્તામાં આવતાં ગામે અને કસ્બાઓને લૂંટી પાયમાલ કરતા. ઘાસદાણા જેવા અનેક પ્રકારના વેરા વસૂલ લઈ પ્રજાનું હીર ચૂસવામાં આવતું. આથી પ્રજા એમનાથી સતત ભય પામતી. તેઓની પેશકશ ભારે રહેતી ને તે ઉઘરાવવામાં તેઓ ભારે કરતા વાપરતા. સામે થનારા ઠાકરને તેઓ ભારે દંડ કરતા ને તે વસૂલ લેવા એની પાસેથી વગદાર મજબૂત જામીન લેતા. આથી ઠાકોરામાં પણ ભય વ્યાપેલે રહેતા. આવા સાર્વત્રિક ગ્લાનિના કાળામાં સાંસ્કૃતિક પ્રગતિ અટકી ગઈ.

Page #88

૩ ] પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
અમદાવાદ જીત્યા પછી પેશવાના સૂબા અને ગાયકવાડના પ્રતિનિધિઓ વહીવટી સુકાન સંભાળ્યું. અગાઉ થયેલા કરાર મુજબ શહેરના બાર દરવાજાઓ પૈકીના જમાલપુર સિવાયના અગિયાર દરવાજા પર પેશવાની હકુમત સ્થપાઈ,
જ્યારે જમાલપુર દરવાજે ગાયકવાડને ગણાય. અલબત્ત, ઊપજ બંનેએ અર્ધઅર્ધ વહેંચી લેવાનું કર્યું હતું. વળી અગિયાર દરવાજા પર પિતાને એકએક કિલેદાર રાખવાના ખર્ચ પેટે ગાયકવાડે પેશવાને ૬,૦૦૦ રૂપિયા આપવાના હતા. ગુજરાતનાં અન્ય સ્થાન પર અગાઉથી મરાઠી સત્તા સ્થપાયેલી હતી તેમાં ઈ.સ. ૧૭પર ના કરાર મુજબ ઊપજમાંથી અર્બોઅર્ધ હિસ્સો પેશવા અને ગાયકવાડે વહેંચી લેવાની ગોઠવણ થઈ હતી ને એ રીતે દરેક સ્થળે જમાબંદી કરી પેશકશ નક્કી કરવામાં આવી હતી. તે પ્રમાણેની નિયત પેશકશ ઉઘરાવવા મુલગીરી સવારીએ ગાયકવાડ અને શિવા બંને તરફથી કરવામાં આવતી. સૂબેદાર સદાશિવ રામચંદ્ર (ઈ.સ. ૧૭૫૮–૧૭૬૦)
પેશવા તરફથી સૂબા સદાશિવ રામચંદ્ર અમદાવાદનો હવાલો સંભાળ્યો. એનો ગુજરાત પર ત્રણ વર્ષ અમલ રહ્યો. અમદાવાદની વ્યવસ્થા
મમિનખાને અમદાવાદ છોડયા પછી દમાછ ગાયકવાડે શહેરનો બંદેબસ્ત કરવા જમાલપુર દરવાજેથી શહેરમાં પ્રવેશ કર્યો (૨૭ મી ફેબ્રુઆરી ૧૭૫૮). એણે જમાલપુરથી શહેરમાં જવાના મુખ્ય માર્ગના નાકા પર આવેલા સલીમ જમાલના સુવિધાજનક મકાનને પિતાના નિવાસ માટે નક્કી કર્યું. ત્યાંથી ભદ્ર જઈ કોટને ફરતા બુરજો અને દરવાજાઓ પર રખેવાળોની ગોઠવણ કરી એ પછી થોડી વારે ખાનપુરના દરવાજેથી શહેરમાં પ્રવેશી ભદ્રમાં આવ્યો. એણે બાબુરાવ નામના ઈસમને શહેરની કોટવાલી સેંપી શહેરના દરવાજા ખોલી નાખવા હુકમ કર્યો ને ત્યાર બાદ એ રાત્રે પિતાની છાવણી પર પાછો વળ્યો. દરવાજા ખૂલતાં શહેર છોડીને નાસી ગયેલા લેકે ધીમે ધીમે શહેરમાં આવવા લાગ્યા.
બીજે દિવસે સદાશિવ રામચંદ્ર જૂની છાવણી છેડી શાહીબાગમાં પડાવ નાખ્યો. જવાંમર્દખાનને હવે પોતાની જાગીર(પાટણ)માં જવાની ઉતાવળ હોવાથી, સદાશિવ રામચંદ્ર એને પિશાક અને ઘેડાની ભેટ આપી પાટણ રવાના કર્યો. દભાઇએ પણ જની છાવણી છડી સાબરમતીને તટે હઝરત શાહ ભીખનની દરગાહ પાસે મુકામ કર્યો. પિતાના પુત્ર સયાજીને છાવણીમાં રાખી દમાજી પોતે
ઈન્૭-૫

Page #89

૬૪ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. સલીમ જમાદારના મકાનમાં રહેવા ગયે. ભાજીને શહેરના નામાંકિત મુસલમાન તથા હિંદુ શરાફ અને મહાજને મળવા આવ્યા. એમાં “મિર આતે એહમદી” ના કર્તા અલી મુહમ્મદખાનનો પણ સમાવેશ હ. દમાજીએ તેઓને દિલાસો આપી દક્ષિણ રિવાજ મુજબ પાઘડી અને દુપટ્ટા વડે તેઓનું સંમાન કરી સહુને રાજી કર્યા. સદાશિવ રામચંદ્ર શાહીબાગમાંથી મુકામ ઉઠાવી ભદ્રના કોટની દીવાલ નીચે સાબરમતીના તટમાં મુકામ કર્યો હોવાથી એ સર્વ મહાજનો ત્યાં જઈ એને મળ્યા. સદાશિવરાવે પણ તેમને સાંત્વન આપી પિશાકની નવાજેશ કરી. મેમિનખાને કાછના હેદ્દા પર ગુલામ હુસેનખાનને નીમ્યો હતો. સદાશિવરાવે તેને ખસેડી તેના સ્થાને મુહમ્મદ રૂકન ઉલહક્ક ખાનને નીમ્યો. અર્ક(ભદ્ર)ના કિલ્લા પરના નગારખાનામાંથી દર રવિવારે પાંચ વાર નોબત વગાડવામાં આવતી તે રવિવાર ઉપરાંત શનિવારે પણ વગાડવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું. અગાઉ મરાઠાઓએ અમદાવાદ લીધેલું ત્યારે એમણે અંકૂશના નિશાનવાળા પિતાના સિક્કા પડાવેલા પણ ત્યારબાદ મોમિનખાને તે સિક્કા પાડવા બંધ કરાવ્યા હતા. સદાશિવરાવે એ સિક્કા પુનઃ ચાલુ કર્યા. એણે દરેક હેદ્દા પર અને મહેલમાં અમલદાર નીમી દીધા. ત્યારબાદ ઝાલાવાડ અને સોરઠની પેશકશ ઉઘરાવવા માટે એણે પિતાની સેના સાથે પ્રસ્થાન કર્યું (૧૩ મી માર્ચ ૧૭૫૮). જતાં પહેલાં એણે પિતાના વતી પાંડુરંગ પંડિતના ભાઈ નારૂ પંડિતને શહેરમાં પિતાના નાયબ તરીકે નીમ્યો. એ વળી જાગીરોની બાબતમાં વાંધા ન ઊઠે તેમજ કરવેરા નિયમિત લેવાય એ માટે અલી મુહમ્મદખાન (મિરઆતે એહમદીને લેખક), શહેર કાજી, બક્ષી તથા ખબરપત્રી અને હાજી નુરૂલ્લાને મુકરર કરવામાં આવ્યા.9
અમદાવાદના ઘેરામાં સહાય કરવા આવેલ સદાશિવ દાદર દખણ પાછો ગયો.
દમાછ ગાયકવાડના હુકમથી શંભુરામ અને તેના દીકરાને કેદ પકડવામાં આવ્યા. દમાજીએ પોતાના પુત્ર સયાજીરાવને વાજબી જમાબંદી કરવા, ઠાકોર પાસેથી પેશકશ ઉઘરાવવા અને ઉપદ્રવી કેળીઓના જામીન લેવા કપડવંજ તથા બહિયલ(તા. દહેગામ) તરફ રવાના કર્યો. દમાજી યંબક મુકુંદને પોતાના નાયક તરીકે રાખી પિતે કેદી શંભુરામ તથા તેના છોકરાને પિતાની સાથે લઈ વડેદરા ગયા. ત્યાંથી દમા નર્મદાસ્નાન કરી પુનઃ અમદાવાદ પાછો ફર્યો. ગાએ હવે સેરઠમાંની મરાઠાઓની પેશકશમાંથી પિતાને હિસ્સો વસૂલ લેવા માટે સયાજીરાવને સેરઠ જવા આદેશ આપ્યો. દમાજીએ અમદાવાદમાં રોકાઈ

Page #90

ૐ જુ ]
પેશવા આલાજી આજીરાવના અમલ
[ ૬૦
જમાલપુરમાં પોતાની હવેલીના પાછળના ભાગમાં એક વાવ કરી. આમાં સાર`ગપુર દરવાજા બહારની સીદી બશીરની મસ્જિદના ખંડેરના પથ્થર વાપરવામાં આવ્યા. વળી એના પથ્થરાથી શહેરના કાટના કેટલાક ભાગ પણ સમરાવ્યા.૧૦ સાસિનખાન ખભાતમાં
પરાજય પામેલા મેામિનખાન ખંભાત જતા હતા ત્યારે એના સાથ છેડીને જતા રહેલા ધણા સિપાઈએ ફરીથી પોતાનેા પગાર લેવાની ઉમેદથી એની સાથે થઈ ગયા. આથી એ ખંભાત પહોંચ્યા ત્યારે એની પાસે ઘેાડેસવારે અને પદાતિઓનું એક લશ્કર ભેગું થઈ ગયુ, ખંભાતના કિલ્લાની અંદરના સિપાઈએ પણ ચડેલા પગાર મેળવવાની આશાથી મેામિનખાન આવતાં ઉમાંગમાં આવી ગયા. સૈનિકોને ચૂકવવાનેા થતા પાંચ લાખ રૂપિયા જેટલા પગાર ચૂકવવામાં અસમથ મેમિનખાન ચૂપચાપ કિલ્લામાં દાખલ થઈ ગયા. આ વખતે કરાર અનુસાર પેશવા તરફથી મળનારા એક લાખ રૂપિયા પેશવાનેા કારભારી વ્રજલાલ લઈ ખંભાત આવતાં મેાત્રિનખાન જેમ તેમ કરી સૈનિકોના રાષ શાંત કરી શકયા.૧॰આ મામિનખાને પેાતાની ખાલી તીજોરી ભરવા માટે સરદારા અને શ્રીમંતા પાસેથી જોરજુલમથી નાણાં કઢાવવા માંડયાં. આ વખતે ખંભાત ગયેલા પેશવાના કારભારી વ્રજલાલનુ એના દુશ્મનોએ ખૂન કર્યું અને એમાં માભિનખાનના હાથ હતા એવી વાત વહેતી મૂકી. ૧૧
કાઠિયાવાડની સુલકગીરી
આ અરસામાં ઝાલાવાડ અને સેારડ તરફ ગયેલા સદાશિવ રામચંદ્ર પેશકશ ઉધરાવતા ઉઘરાવતા પારખંદર થઈ જૂનાગઢ પહોંચ્યો. સયાજીરાવ પણ ગાહિલવાડ અને કાઠિયાવાડમાંથી પોતાના ભાગની જમાબંદી અનુસાર પેશકશ વસુલ કરતા જૂનાગઢ આવી પહોંચ્યા. જૂનાગઢના નવાબ શેરખાન બાબીએ બંને મરાઠા સરદારાને થાડા ઘેાડા ભેટ આપ્યા. સદાશિવરાવે જૂનાગઢમાં પોતાના કોઈ નાયબ રાખવા અંગે કેટલાક સંદેશા અને દક્ષિણી રિવાજ મુજબના પોશાકની ભેટ સાથે સદાશંકર મુનશી નામના ઇસમને શેરખાન પાસે મોકલ્યા. પણ કેટલાંક કારણાસર સદાશિવરાવને તુરત અમદાવાદ પાછા ફરવું પડયું. એ અમદાવાદ પહોંચ્યા (તા. ૧૫ જૂન, ૧૯૫૮),૧૨ એ પછીના સપ્તાહે સયાજીરાવ પણ અમદાવાદ ગયા. ૧૩
ખભાતના અખેડા
વ્રજલાલનું ખૂન થતાં અને માભિનખાન તરફથી ખ'ભાતના મેટા વેપારીઓ

Page #91

૬૮ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. અને અમીર પાસે પૈસા પડાવવા માટે થતી કનડગતથી ડરીને ઝાહેદ અલીબેગ, મીર નજમુદ્દીન, મુહમ્મદ હાશમ બક્ષી અને મલેક રેઝા જેવા રાજ્યના આધારસ્તંભરૂપ ગણાતા પુરુષે કુટુંબ પરિવાર અને માલમિલકત સાથે છૂપી રીતે ખંભાતમાંથી નાસી છૂટયા. પેટલાદના મરાઠા કેજદાર સદાશિવ બલ્લાલે એમને સહાય કરી. ઝાહેદ અલી અને મીર નજમુદ્દીને અમદાવાદ આવી પહેલાં નાયબ નારૂ પંડિત પાસે અને ત્યારબાદ સદાશિવ રામચંદ્ર જનાગઢથી આવી પહોંચતાં તેની પાસે મેમિનખાનથી પિતાને બચાવવા માટે ધા નાખી. સૂબાએ તેઓને દિલાસો આપી, પિશાકથી સંમાન કરી એ બંનેને મુહમ્મદ હાશમ સાથે મળી ખંભાત બંદર જીતી લેવા પેટલાદ રવાના ક્ય. સદાશિવ બલ્લાલે પણ એમાં સાથે રહેવું એવો આદેશ મેકલવામાં આવ્યા. ઝાહેદ અલીએ ૧૪ પેટલાદ જઈ ખાનગી રાહે ખંભાતના સિપાઈ વર્ગને પૈસાથી લલચાવવા પ્રયત્ન કર્યો. એને એમાં થોડી સફળતા પણ મળી. થોડા સિપાઈઓ ખંભાતની સેનામાંથી શ્યા થઈ સામા પક્ષમાં ભળ્યા. ઘણા સિપાઈઓએ ઝાહેદ અલી તરફથી મળતી રકમને રોજનું સાધન ગણી લીધું. મેમિનખાનને આખા કાવતરાની જાણ થતાં એ સાવધ બની ગયું ને બહારથી આવેલી રકમ એણે જપ્ત કરી લીધી. આથી નાસીપાસ થયેલ ઝાહેદ અલી અમદાવાદ ગયે, જ્યારે મુહમ્મદ હાશમ મિયાગામના જમીનદાર રણમલને આશ્રયે જઈ રહ્યો. ૧૫
આ વખતે વડોદરામાં કેદ રખાયેલા શંભુરામ અને તેના પુત્રને પેશવાના હુકમથી પુણે મોકલી આપવામાં આવ્યા. ૧૬ સદાશિવરાવની ખંભાત તરફ કૂચ
પેશવા તરફથી દમાજી ગાયકવાડને પુણે બેલવવા માટે વખતોવખત પત્ર આવતા હતા. સદાશિવ રામચંદ્રને એ સલાહભર્યું નહિ લાગવાથી એણે ગાયકવાડને અમદાવાદ રહેવા દેવા પેશવા બાલાજી બાજીરાવને લખ્યું. પણ પેશવાએ એની વિનંતીને અસ્વીકાર કરી દાજીરાવને લઈ આવવા માટે જનકજી નામના ઇસમને લશ્કરી ટુકડી સાથે અમદાવાદ મોકલ્યા. આથી નછૂટકે સદાશિવ રામચંદ્ર પિતાની સાથે માજીરાવને લઈને પેશકશ ઉઘરાવવા નિમિત્તે નીકળી ગયા (તા. ૩૧, ઓગસ્ટ, ૧૭૫૮). એણે કાંકરિયા તળાવ પાસે છાવણી નાખી. એણે પહેલાં મેમિનખાન સાથે હિસાબ પતાવવાનું નક્કી કર્યું. આ અરસામાં મેમિનખાને હું પેશવાને મળવા ઇચ્છું છું એ ઇરાદે વ્યક્ત કરતે પત્ર પુણે પાઠવ્યો. શિવાએ પ્રત્યુત્તરમાં એને પુણે જવા અનુમતિ પાઠવી અને સાથે

Page #92

પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
ખંભાતને હેરાન ન કરવા અંગે સદાશિવ રામચંદ્ર અને દમાજી ગાયકવાડને સંબોધીને પત્ર મોકલ્યા. આ પત્રો સાથે પિતાને પુણે જવાનો પરવાનો આપવા માટે મોમિનખાને સદાશિવ રામચંદ્રને વિનંતીપત્ર પાઠવ્યું. પણ ખંભાતનો આમિલ હિસાબમાં ફેર બતાવે છે તેથી એ ફેરવાળી રકમની ખાતરી કરી આપ્યા પછી જ પુણે જઈ શકાશે એવો સૂબાએ પ્રત્યુત્તર મોકલ્યો. સદાશિવરાવે પેશવાને પત્ર લખીને દામાજીરાવને અમદાવાદ રહેવા દેવા પુનઃ વિનંતી કરી. આ વખતે કચ્છના રાવ લખપતજીએ સિંધમાં ઠઠા નગર લેવાની ઈચ્છાથી તેના પર ચડાઈ કરતી વખતે પિતાને સહાય કરવા માટે સદાશિવ રામચંદ્ર અને દમાજી ગાયકવાડને વિનંતી કરી. એણે ફેજનું ખર્ચ આપવા પણ કબૂલ્યું હતું. આથી સદાશિવરાવે રણછોડદાસને ને દામાજીરાવે સેવકરામને કચ્છના રાવની મદદ મોકલ્યા.૧૮
૨૧ મી સપ્ટેમ્બર, ૧૭૫૮ ના રોજ૧૯ અને ત્યાર પછીના સપ્તાહે ૨૫મી સપ્ટેમ્બર, ૧૭૫૮ ના રોજ તાપીમાં આવેલા મોટા પૂરે સુરત શહેરમાં જાનમાલની ભારે ખાનાખરાબી સર્જી. આમાં પણ પહેલું પૂર બે દિવસ અને બે રાત સુધી ભારે વિનાશ કરતું રહ્યું. નર્મદામાં પણ આ વખતે પૂર આવતાં એણે પણ ભરૂચ અને કાંઠાનાં અન્ય ગામડાંઓમાં વિનાશ વેર્યો. ૨૧
સદાશિવ રામચંદ્ર નારૂ પંડિતની જગ્યાએ પિતાના મોટા ભાઈ સંતાજીને નાયબ તરીકે નીમી દમાજી ગાયકવાડને સાથે લઈ ખંભાત તરફ કૂચ કરી કાંકરિયાથી છાવણી ઉઠાવી ત્રણ માઈલ દૂર આવેલા ઈસનપુર આગળ મુકામ કર્યો (૨૬ મી સપ્ટેમ્બર, ૧૫૮).૧ર ત્યાંથી એ ખેડા પહોંચ્યો. ખેડા દમાજીના હિસ્સામાં આવેલું હોવાથી મુહમ્મદ દૌરાન સાથે ત્યાંની જમાબંદીનો નિકાલ કરી દમાજીનો હિસાબ ચૂકતે પતાવવા માટે એ ત્યાં ત્રણ દિવસ રોકાયો. ત્યાંથી એ અને દમાજી ખંભાત પહોંચ્યા ને શહેર બહાર બંદરને કિનારે છાવણી નાખી. આ વખતે મોમિનખાન પુણે જવા માટે શહેર બહાર નીકળતો હતો, પણ મરાઠી ફેજ આવી લાગતાં શહેરના કિલ્લામાં પાછો ભરાઈ ગયે ને તેમાં રહી બુરજ અને ગઢનું રક્ષણ કરવા લાગ્યો. ખંભાતના આમિલના જણાવ્યા અનુસાર મેમિનખાને પેશવાના ભાગના ૨૦,૦૦૦ રૂપિયા પચાવી પાડ્યા હતા. મોમિનખાને દમાજીરાવને વચ્ચે રાખી પિતાના કારભારીઓ મારફતે સદાશિવ રામચંદ્ર સાથે સં 1 પેશવાના હિસ્સા કી લહેણું નીકળતી રકમ એણે ચૂકી આપતાં સદાશિવ રામચંદ્ર ૨૦ દિવસનો ખંભાતને મુકામ ઉઠાવી કઠાણું (તા. બોરસદ) થઈ ઉમેટા(તા. બેરસદ ) પહોંચે. આ વખતે પેશવા તરફથી

Page #93

૭૦ ] મરાઠા કાલ
[ અ. દમાજીરાવને તાકીદનું તેડું આવતાં એ ઉમેટાની પેશકશને ત્વરિત નિકાલ કરીને પુણે જવા રવાના થયો. એણે આ વખતે પોતાના પુત્ર સયાજીરાવને ગાયકવાડના હિસ્સાની પેશકશ ઉઘરાવવા માટે સેરઠ તરફ રવાના કર્યો. ૨૩ વાડાશિનેર અને લુણાવાડા પર ચડાઈ
હવે સદાશિવ રામચંદે વાડાશિનર અને લુણાવાડાના જાગીરદાર સાથે હિસાબ પતાવવા પ્રસ્થાન કર્યું. વાડાશિનેર મહાલ એ વખતે જૂનાગઢના શેરખાન બાબીના સગીર વયના પુત્ર સરદાર મુહમ્મદખાનના કબજામાં હત.૨૪ મોમિનખાન અને મરાઠાઓ વચ્ચેના અમદાવાદના બખેડાને લઈને એ શિવાને આપવાને થતે ઊપજને અડધો હિસ્સો આપતે બંધ થઈ ગયા હતા. વળી એણે વીરપુર (તા. વાડાશિનોર) પરગણાના દેસાઈઓને પજવી તેમની પાસેથી દંડ લીધો. હતો. આમાં મુહમ્મદખાન સાથે લુણાવાડાનો ઠાકર દીપસિંગ પણ સામેલ હતા. દેસાઈઓએ મદદ માગતાં સદાશિવ રામચંદ્ર વાડાસિનોર પહોંચ્યો. એની ફેજે શહેરના કિલ્લાને ઘેરી લીધો. બંને પક્ષે છેડે વખત લડાઈ ચાલી પણ છેવટે ટકી નહિ શકતાં સરદાર મુહમ્મદખાને ૩૦,૦૦૦ રૂપિયા આપવા કબૂલ કરી પિતાના કારભારી સુલતાન હબશી અને પિતાનાં એક મુકાદમને જામીન તરીકે મોકલી સંધિ કરી.૨૫
સદાશિવ અને દમાએ ખંભાત છોડયા પછી મેમિનખાને પેશવાને પત્ર લખી પિતાની પાસેથી ખરી રીતે ૨૦,૦૦૦ રૂપિયા પડાવવામાં આવ્યા અને એ વસૂલ લેવા સદાશિવરાવે એને પુણે જતાં પણ રોક્યો હોવાની ફરિયાદ કરી. એ પરથી પેશવાએ એ રકમ મોમિન ખાનને પાછી આપી દેવાને સદાશિવ રાવને આદેશ પાઠવ્યો તેમજ હુસેન નામના સરદારને મોમિન ખાનને પુણે તેડી લાવવા માટે મોકલ્યો. આ વખતે સદાશિવ રામચંદ્રની છાવણી વાડાશિનેર હોવાથી મોમિન ખાને એ સરદારને પેશવાના આદેશવાળા પત્ર સાથે એની પાસે મેક. પણ સદાશિવ રામચંદ્ર એ રકમ પેશવાના હિસ્સાના હિસાબ પેટે મોમિન ખાન પાસે લેણી નીકળતી હેવાથી વસૂલ લેવાઈ છે, એમાં કંઈ ખોટું કર્યું નથી, એવો જવાબ આપી એ સરદારને મોમિનખાન પાસે રવાના કરી દીધે ને પિતે છાવણ ઉઠાવી લુણાવાડા ગયો.૨૬
લુણાવાડા પરની ચડાઈ વખતે સદાશિવરાવે સરદાર મુહમ્મદખાનને પણ સાથે લીધો. લુણાવાડાના ઠાકર દીપસિંગે શરૂઆતમાં મુકાબલે કર્યો, પરંતુ એ લાંબી ટક્કર ઝીલી શકશે નહિ. એણે ૫૦,૦૦૦ રૂપિયા આપવાના કબૂલી

Page #94

રાજુ ] પેશવા બાજી બાજીરાવને અસલ [ ૧
ગ્ય જામીન આપી સુલેહ કરી લીધી. ત્યાંથી સદાશિવ રામચંદ્ર મંડાસા અને ઈડર પરગણુમાં રસ્તામાં આવતી દરેક જગાની સ્થિતિ અને શક્તિ મુજબની જમાબંદી કરી મહેસૂલ ઉઘરાવત વિજાપુરને તાબે આવેલા આકર (?) ગામે પહોંચ્યો ને ત્યાં છાવણી નાખી. ત્યાં એને વીસલનગર(વીસનગર)ને જોરાવરખાન૨૭ મળવા આવ્યો. આ વખતે કચ્છમાં રાવ લખપતની સહાયમાં ગયેલા રણછોડદાસ અને સેવકરામ અમદાવાદ આવી ગયા ને રણછોડદાસ સદાશિવ રામચંદ્રની સાથે જોડાવા અમદાવાદથી તુરત રવાના થયો.૨૮ સૈયદ અચ્ચનની સુરતમાં તખ્તનશીની
આ અરસામાં સુરતના નવાબ સફદરખાનનું અવસાન થતાં અલી નવાઝખાન નવાબ બન્યો પણ સીદીઓની મદદથી મિયાં સૈયદ અને નવાબી હાંસલ ન કરી લીધી. શિવાએ આમાં સહાય કરી હોવાથી અચ્ચને સુરતની ઊપજને ચોથે
ભાગ મરાઠાને આપવા કબૂલ્યું હતું. મરાઠાઓએ એ માટે બે દરવાજા કબજે લઈ ચુથ ઉઘરાવવા માંડી. આ ચોથમાં પેશવા અને ગાયકવાડ બંનેને હિસ્સો હતા.૨૯ પાલણપુર પર ચડાઈ
૪થી જાન્યુઆરી, ૧૭૫૯ ના રોજ સદાશિવ રામચંદ્ર પાલણપુર પહોંચ્યો. એણે પેશકશ આપવા માટે પાલણપુરના નવાબ મુહમ્મદ બહાદુરખાન પર દબાણ કર્યું. નવાબે પાલણપુરના રક્ષણ માટે તાજેતરમાં શહેરને ફરતે કોટ અને તેના પર બુરજો અને મધ્યમાં ગઢીઓ કરાવી હતી, તેનો આશ્રય લઈ મરાઠી સુબેદાર સામે નમતું નહિ જોખવા નિર્ધાર કર્યો. આથી મરાઠી સેનાએ પાલણપુરના કેટને ઘેરો ઘાલ્યો. જવાંમર્દ ખાન પણ એક હજારનું લશ્કર લઈ મરાઠાઓ સાથે જોડાશે. આ ઘેરે એક માસ સુધી રહ્યો. દરમ્યાનમાં મરાઠા
એ પાલણપુરની આસપાસનાં ગામડાં લૂંટી તારાજ કર્યું. બીજી બાજુ શહેર બહારના ઉત્તરના તાંસાવાળા) દરવાજા નીચેથી છેક રાજગઢ સુધી સુરંગ ખાદી રાજગઢને ઉડાવી મૂકવાની તજવીજ કરવામાં આવી. આ બાબતની નવાબને જાણ થતાં સુરંગ કૂટતાં સનારી ગમખ્વાર આફતની કલ્પના કરીને કારભારીઓની સલાહથી, જવાંમર્દખાનને વચ્ચે રાખીને, નવાબે સંધિ કરી લીધી. એણે એ રૂએ સદાશિવરાવ પેશકરાના ૩૫,૦૦૦ રૂપિયા આપ્યા. બદલામાં પાલણપુર રાજ્યને જરૂર પડે શિવા સહાય કરશે એવી મરાઠા સૂબેદાર પાસેથી એને ખાતરી મળી.૩૧

Page #95

૭૨ ]
ભરઠા લાલ
[ પ્ર.
પાલણપુરથી કુચ કરી સદાશિવ રામચંદ્ર ઊંઝા અને ઉનાવા થઈ ઝાલાવાડ તાબાના લીમડી તરફ નીકળી ગયા (તા. ૭મી ફેબ્રુઆરી, ૧૭૫૯). ૩૨ માર્ગમાં એણે કટોસણના ઠાકોર પાસેથી ૧૦,૦૦૦ રૂપિયા લીધા. ૩૩
આ અરસામાં અમદાવાદમાંના નાયબ સંતજીએ સાબરમતીના તટ પરની, પૂરને કારણે નાશ પામેલી શહેરના કેટની દીવાલને સમરાવીને ઘણી મજબૂત બનાવડાવી. ૩૪ સુરતને કિલ્લો અંગ્રેજોના કબજામાં
સુરતમાં મિયાં સૈયદ અચ્ચને નવાબી હાંસલ કરી એની ધમાલમાં અંગ્રેજી કેડી લૂંટાઈ અને શહેરના કિલેદાર અહમદ હબશીએ બે અંગ્રેજ કારકનોને મારી નાખ્યા. આથી અંગ્રેજોએ હબશીને હાંકી કાઢી શહેરને કિલ્લે કબજે કરવા નક્કી કર્યું. સુરતની કોઠીના વડા મિ. સ્પેન્સરની સહાયમાં મુંબઈથી મનવારે મોકલવામાં આવી. પેશવાએ અંગ્રેજોની સહાયમાં એક ફેજ અને એક મનવાર મેકલી. અંગ્રેજોએ ૧૭૫૯ ના માર્ચમાં સુરતનો કિલ્લો સર કરી લીધે. મિ. સ્પેન્સરને ત્યાંને હાકેમ બનાવવામાં આવ્યો અને તેના હાથ નીચે મિ.
ગ્લાસને કિલ્લેદાર તરીકે નીમવામાં આવ્યો.૩૫ મેમનખાનનું પુણે તરફ પ્રયાણ
સદાશિવ રામચંદ્ર પાલણપુરની ઘટનામાં રોકાયેલ હતા તે દરમ્યાન મોમિન ખાને પેશવાને મળવા પુણે જવા તૈયારી કરવા માંડી. પણ એને મરાઠાઓ તરફથી કોઈ નિરાંત મળશે કે કેમ તેની શંકા રહેતી હતી. આથી એણે અંગ્રેજોના પેશવા સાથેના મૈત્રી સંબંધો લક્ષમાં લઈ અંગ્રેજ જનરલને વચ્ચે રાખી પેશવાની મુલાકાત લેવા નક્કી કર્યું. ખંભાતની અંગ્રેજ કઠીના વડા મિ. અર્કિન મારફતે પોતે દરિયા માગે ખંભાતથી મુંબઈ થઈ પુણે જવા પરવાનગી મગાવી. મુંબઈના જનરલ મિ. બુશિયરે પરવાનગી આપતાં મેમિનખાન ખંભાતમાં પિતાની જગાએ નાયબ તરીકે મુહમદ ઝમાનને નીમી સુરત તરફ રવાના થયા (તા. ૨ જી એપ્રિલ, ૧૭૫૯).35 સુરતના હાકેમ પેન્સરનું આતિથ્ય માણી એ મુંબઈ પહોંચ્યો. ત્યાં જનરલ બુશિયરના મહેમાન તરીકે રહી એણે જનરલની સંમતિથી પેશવા બાલાજીરાવને પત્ર લખી પુણે તરફ આવવાને પરવાને ભાગ્યા ને એ મળવાની રાહ જોવા લાગ્યો. ૭ હળવદ ૫ર ચડાઈ
સદાશિવ રામચંદ્ર લીમડી જઈ ત્યાં યુદ્ધને આતશ સળગાવી બળપૂર્વક

Page #96

~૩ [ ]
પેશવા બાલાજી આજીરાવના અમલ
[ ૭૩
મુકરર કરેલી પેશકશ ઉધરાવી. આ રકમ લઈ એના મુખ્ય કારભારી તાત્યા અમદાવાદ રવાના થયા. સદાશિવરાવ ત્યાંથી ધ્રાંગધ્રા ગયા. આ વખતે ત્યાંના રાજા ભાભાજી( ગજસંહ) હળવદ રહેતા હતા, તે એની રાણી જીજીના ધ્રાંગધ્રામાં એના પતિ વતી રાજ્ય કરતી હતી, એ બંને મરાઠાઓને આપવાની ખંડણી અર્ધોઅધ આપતાં હતાં.૩૭o મરાઠાઓનું ધ્રાંગધ્રા પર આક્રમણ થવાના સમાચાર મળતાં ભાભાજીએ હળવદથી થાડા લાકને યુદ્ધની સામગ્રી આપી મરાઠા સામે ધ્રાંગધ્ર માકહ્યા ને પાતે હળવદમાં સંગઠિત લશ્કર લઈ તૈયાર બેઠા. આથી મરાઠા સરદાર ભગવાનની સલાહ મુજબ સદાશિવ રામચંદ્રે એક રાત્રે (૨ ૭ એપ્રિલ, ૧૭૫૯ )૩૮ હળવદ પર એકાએક છાપા માર્યો. હળવદના કાટને ઘેરી લઈને કિલ્લાના દરવાજા સામે હાથીએ દોડાવી એ તેાડાવી નખાવ્યા તેમજ તાપના ગાળા છેાડી કિલ્લામાં ખામાં પાડી દીધાં. સિધી અને અરખાને આગળ કરીને શહેરમાં પ્રવેશેલા મરાઠા સૈન્યે ઠેર ઠેર લૂલૂંટફાટ કરવા માંડી.૩૮ રાજગઢમાં આશ્રય લઈ રહેલા ભાભાજીને શરણે લાવવા ગઢને મરાઠી ફેાજે ઘેરી લીધેા. પરિસ્થિતિ સામે ટકી નહિ શકાય એમ લાગતાં ભાભાજી મરાઠી સુબા સદાશિવ રામચંદ્રને શરણે આવ્યા. માએ લૂટફાટ અટ કાવી દીધી. રાજાને કેદ પકડવામાં આવ્યેા ને પેશકશ અને દંડ તરીકે કુલ ૧,૨૦,૦૦૦ ચૂકવી ન આપે ત્યાં સુધી છેાડવાની ના પાડી ને એને સાથે લઈ કૂચ કરવા માંડી. ઝાલા રાજવીની આ દશાથી અન્ય ઠાકારાએ ડરી જઈ સામા થયા વગર પેશકશ આપી દીધી. ત્યાંથી સદાશિવ રામચંદ્ર જૂનાગઢ તરફ નીકળી ગયેા.૩૯
સચાજીરાવની સારšની સુલગીરી
આ વખતે સયાજીરાવે પણ સેાર જઈ દમાજી ગાયકવાડના હિસ્સાના તાલુકાઓની જમાબંદી કરી, પેશકશ ઉધરાવવા માંડી. એણે કેટલાંક સ્થળ લૂંટમાં. ડલાને એણે ઘેરા ધાલી ત્યાંના ઠાકાર પાસેથી ૭૫,૦૦૦ રૂપિયાના દંડ વસૂલ્યેા.૪૦ આમ સારઠની મુલકગીરી કડકાઈથી પાર પાડી એ અમદાવાદ પાછો ફર્યો ( ૨૦ મી એપ્રિલ, ૧૭૫૯ ).૪૧
ખડેરાવની સુલગીરી
દમાજી ગાયકવાડના ભાઈ ખંડેરાવ નડિયાદ રહેતા હતા. પોતાના હિસ્સામાં આવેલા તાલુકાઓમાંથી પેશકશ ઉધરાવવા એ બહિયલ( તા. દહેગામ ) થઈ -વીજાપુર પરગણા તરફ નીકળી ગયા. મામાં એણે ઘેાડાં ગામડાં પણુ લૂંટમાં.

Page #97

મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
આ ગામડાં જવાંમર્દખાનની હકુમતની સરહદે આવેલાં હોવાથી પોતાનાં ગામડાંમાં લૂંટ ન થાય એ માટે પાટણથી તાબડતોબ નીકળી એ ખંડેરાવની સાથે જોડાયો અને પિતાના તાલુકાની છેવટની સરહદ સુધી સાથે રહ્યા બાદ, ખંડેરાવની રજા લઈ એ પાટણ જવા રવાના થયો. ઈડર જિલ્લામાં અનેક જગ્યાઓએથી પેશકશ લઈ ખંડેરાવ કડી પરગણામાં થઈ ઘેળકાના રસ્તે નડિયાદ પાછો ફર્યો.૪૨ સદાશિવ રામચંદ્રની પુણે જવાની તૈયારી
સદાશિવ રામચંદ્ર જુનાગઢ તરફ ગયે, ત્યારે ત્યાં મુહમ્મદ મહાબતખાન નવાબ હતે. આ અગાઉ શેરખાન બાબીનું મૃત્યુ થતાં જૂનાગઢના કારભારી
એ એના શાહજાદા મુહમ્મદ મહાબતખાનને એની જગ્યાએ બેસાડવો હતો (તા. ૨૮ મી સપ્ટેમ્બર, ૧૭૫૮).૪૩ સદાશિવરાવ જુનાગઢની પડોશમાં પહોંચી ગયો હોવાથી સાવધ બનેલા નવાબ મુહમ્મદ મહાબતખાને બચાવ માટે પગલાં લેવા માંડ્યાં, પરંતુ સદાશિવરાવને પુણે જવાનું થતાં એ જૂનાગઢ ન જતાં સીધે અમદાવાદ પાછો ફર્યો (તા. ૨૪ મી મે, ૧૭૫૯).૪૪ એણે પુણે જવાની ભારે તૈયારી કરી. ત્રણ હાથીઓ અને ઘણા સરસામાન સાથે એક લશ્કરી ટુકડી આગળ રવાના કરવામાં આવી. એ અરસામાં એના મુખ્ય કારભારી તાત્યાનું અવસાન થતાં એ ચેડા દિવસ રોકાઈ ગયો. ત્યારબાદ સંતેજીને પિતાના નાયબ તરીકે નીમી ભગવાનને એક લશ્કરી ટુકડી આપી એની સહાયતામાં મૂક્યો. હળવદ તથા અન્ય જગ્યાએથી આણેલા જામીનની જવાબદારી પણ ભગવાનને રોપવામાં આવી. ત્યારબાદ એ પુણે જવા રવાના થયા હતા. ૪ થી જન ૧૭૫૯).૪૫ એ પછી હળવદન રાજા ૧,૨૦,૦૦૦ રૂપિયા આપી . થઈ વતન પાછા ગયા. લુણાવાડાના ઠાકોર દીપસિંગ પાસેથી દંડ અને જામીનને મુક્ત કરવા પેટે એક હાથી, સાત ઘોડા, ડું કાપડ અને બાકીનું રોકડ નાણું લેવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું ને એ બધું લેવા માટે ભગવાને સરસરામને મોકલ્યો.૪૬ સુરતમાં હુલ્લડ
૧૭૫૯ ના ઓગસ્ટ માસમાં સુરતમાં કોમી હુલ્લડ થયું. અમદાવાદમાં મરાઠાઓનું પ્રભુત્વ વચ્ચેના થોડા સમયને બાદ કરતાં એક દાયકાથી પ્રવર્તુ હેવાથી ત્યાં શહેરમાં ગણેશચતુથીને દિવસે પિતાના પરંપરાગત રિવાજ અનુસાર ગણેશની મૂર્તિ બનાવી મરાઠા એની નિર્ધારિત દિવસો સુધી પૂજા કરી પછી

Page #98

૨ જું ] પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
[ ૭૫. દેવયાત્રા કાઢી છેવટે સાબરમતીમાં એનું વિસર્જન કરતા. સુરતમાં નવાબના પ્રભુત્વને લઈ ત્યાં મરાઠા આવી દેવયાત્રા કાઢી શકતા નહિ. સૈયદ અને પેશવા બાલાજીરાવની સહાયથી સત્તા પ્રાપ્ત કરી હોવાથી હવે સુરતમાં પણ આવી દેવયાત્રા કાઢવામાં બાધ નહિ આવે એમ ત્યાંના મરાઠી મકકાસદાર પંડિતને લાગ્યું. આથી એ વર્ષે એણે ગણેશચતુથી (તા. ૨૭ ઓગસ્ટ, ૧૭૫૯) એ ધામધૂમથી ઉજવવાનું નક્કી કર્યું. એ પંડિતના ઘર સામેના મેદાનમાં નાની મસ્જિદ આવેલી હતી. એ મસ્જિદવાળા મેદાનને યોગ્ય ગણી ત્યાં મૂર્તિ પધરાવી તેની પૂજા કરવામાં આવી ને રાજ મેટી સંખ્યામાં દર્શનાથીઓ ઊમટવા લાગ્યા. મસ્જિદમાં મૂર્તિપૂજા થાય છે એવી અફવા ફેલાતાં સુરતના બંદર પર અવર-જવર કરતા અરબ, ઈરાની, તુક, રેશહિલા, હબશી વગેરે પરદેશી મુસલમાન ઉશ્કેરાયા ને તેઓએ પિતાના દીન-ઈમાનનું રક્ષણ કરવા શહેર-કાજીને આગળ કરી એ જગ્યા પર આક્રમણ કર્યું. મૂતિને ફગાવી દેવામાં આવી અને પંડિતને ઘરને લુંટી લેવામાં આવ્યું. પંડિતે આનું વેર લેવા શહેર બહાર જઈ બંડ કરવા વિચાર્યું. પરંતુ મિયાં સૈયદ અચ્ચનને આ ઘટનાની જાણ થતાં એણે પંડિતની માફી માગી એને મનાવી લીધો. ૪છે. વાડાશિનેર-વિજય
વાડાસિનેરને હાકેમ સરદાર મુહમ્મદખાન કાચી બુદ્ધિનો હતો. તેથી શેરખાને સરસરામને એનો કારભારી બનાવ્યો હતો. પણ સુલતાન નામના હબશીની ચઢવણીથી એણે સરસરામને કાઢી મૂકી સુલતાનને કારભારી બનાવ્યો હતે. આ કારભારી સુલતાનને વાડાસિનોર પરના આક્રમણ વખતે સદાશિવ રામચંદ્ર પિતાની સાથે ૩૦,૦૦૦ રૂપિયાના જામીન તરીકે અમદાવાદ લઈ ગયો હતો. સરદાર મુહમ્મદખાને એ રકમ ભરપાઈ કરવા કેઈ તજવીજ કરી નહિ. આથી ભગવાને એ રકમ મેળવવા માટે સુલતાનને ભારે યાતનાઓ આપવા માંડી. સુલતાનના નાયબ કારભારી મુહમ્મદ જહાં હબશીએ સરદાર મુહમ્મદખાનને ઘણો સમજાવ્યો પણ એ માન્યો નહિ. અને તેનાથી વહેસાઈ પોતે આતરસુંબા જઈ રહ્યો ને નાયબ કારભારીને કાઢવા પતરા ગોઠવતો રહ્યો. આથી રોષે. ભરાયેલા સુલતાને ભગવાન સાથે મળી જઈ વાડાશિનર કબજે કરવા નક્કી કર્યું. ૧૫ મી સપ્ટેમ્બર, ૧૭૫૯ ના રોજ ભગવાને સુલતાનને સાથે રાખી વાડાશિનોર પર આક્રમણ કર્યું. મરાઠાઓ સામે ટકી નહિ શકાય એમ લાગતાં સરદાર મુહમ્મદખાન લુણાવાડા ચાલ્યો ગયો. પરિણામે વગર વિરાધે વાડાસિનોર પર મરાઠાઓને કબજે થઈ ગયા (તા. ૨૦ મી સપ્ટેમ્બર, ૧૭૫૯).

Page #99

મરાઠા કાલ
[પ્ર. સુલતાન સાથેના કરાર મુજબ મરાઠાઓએ તેને વાડાશિનેર અપાવવા માટે ૩૦,૦૦૦ રૂપિયા આપ્યા અને જેને દસ્તાવેજ રદ કરી એને જામીનગીરીમાંથી છૂટ કરવામાં આવ્યો. વળી પશાક આપી એનું બહુમાન પણ કરવામાં આવ્યું. તેને, મહમ્મદ જહાંને તથા અન્ય સિપાઈઓને ત્યાં નોકરીમાં રાખી લેવાયા. કિલ્લા તથા રાજગઢમાંથી તે, દારૂગોળ વગેરે અનેક ચીજવસ્તુઓ હાથ લાગી તે જપ્ત કરવામાં આવી. ત્યાંથી ભગવાન એ પરગણાનો બંદોબસ્ત કરવા થોડા દિવસ વીરપુર શેકાય. સરસરામ લુણાવાડાથી એક હાથી, સાત ઘોડા અને નગર નાણું લઈ વીરપુર આવી પહોંચે. આથી દીપસિંગના જામીનને છૂટો કરવામાં આવ્યો. ત્યાર બાદ વાડાશિનરને વહીવટ પિતાના પુત્ર કાળુને સેંપીને ભગવાન ખેડા થઈ સેરઠ તરફ પેશકશ ઉઘરાવવા રવાના થયો. આ વખતે લુણુંવાડાથી પ્રાપ્ત થયેલ હાથી અને ઘેડા અમદાવાદ સંતેજી પાસે મોકલી આપવામાં આવ્યા.૪૯ અમદાવાદના બનાવે
સદાશિવ રામચંદ્રના અમદાવાદ પરના આક્રમણ વખતે થયેલા રમખાણ વખતે સારંગપુરના રણછોડજી મંદિરની મુખ્ય મૂર્તિને બચાવવા બ્રાહ્મણ અન્યત્ર લઈ ગયા હતા. તેઓએ એ જ વિસ્તારમાં એક મકાન ખરીદી એમાં એ મૂર્તિને આણી પ્રતિષ્ઠિત કરી.પ૦
આ અરસામાં સયાજીરાવના હિસ્સા(જમાલપુર)ના વિસ્તારમાં બજારમાં દારૂના વેપારીઓએ જાહેર રીતે દારૂના પીઠાં ત્યાં હતાં. આથી બીજાઓને બેધપાઠ મળે એ માટે સંતજીએ એ પૈકીના ત્રણ વેપારીઓને પકડી તોપના મેં એ બાંધી ઉડાડી દીધા. આથી ધડે લઈ અન્ય વેપારીઓએ જાહેર પીઠાં તુરત બંધ કરી દીધાં. એ
ગાયકવાડના હિસ્સાને વહીવટ નાયબ પદે રહીને સેવકરામ કરતે હતો. તેને ખસેડીને દમાજીએ એના સ્થાને ચુંબક મુકુંદને મૂકે. ચુંબક મુકુંદવતી મહીપતરાવે નડિયાદથી આવીને પિતાની કામગીરી સંભાળી લીધી.પ૧ પેશકશની વસૂલાત
ભગવાન સોરઠમાંથી પેશવાના હિસ્સાની પેશકશ ઉઘરાવી પાછો વળ્યો. ભગવાને વાડાશિનેર લીધાની સદાશિવ રામચંદ્ર મારફતે પેશવાને જાણ થતાં પેશવાએ ખુશ થઈ લુણાવાડાથી પ્રાપ્ત કરેલ હાથી, અને વાડાશિનારની

Page #100

દ જે ]
પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
[ ૭૭,
સનદ ભગવાનને આપવવાનો આદેશ કર્યો. સંતજીએ એ આદેશ અનુસાર, હાથી ભગવાનને સોંપી દીધો.
આ વખતે સયાજીરાવ પેશકશ ઉઘરાવવા ધોળકા તરફ રવાના થયો (તા. ૨૪, જાન્યુ. ૧૭૬૦).પર દામાજીરાવે મોકલેલ પેશકાર હરબારામ પણ એની સાથે જોડાયો.૫૩ મેનિખાને લીધેલી પેશવાની મુલાકાત
પુણે ગયેલા મોમિનખાનનું પેશવા બાલાજી બાજીરાવે ઉમળકાભેર સ્વાગત કર્યું. એને ઉમદા ઉતારો આપ્યો. પેશવા પોતાના ઉચ્ચ સરદારને લઈને મોમિનખાનને ઉતારે મળવા ગયે. મોમિનખાને પણ તેઓનું સ્વાગત કરી કીમતી કાપડ, રત્નજડિત આભૂષણો, ઘોડા વગેરેની ભેટની પેશવા, રઘુનાથરાવ, સદાશિવ રાવ સમશેર બહાદુર અને વિશ્વાસરાવને નવાજેશ કરી તેઓને પ્રસન્ન કર્યા. એ બે માસ રેકાઈ જળમાર્ગે મુંબઈ થઈ સુરત આવી પહોંચ્યો (૧૩ મી જાન્યુઆરી, ૧૭૬૦).૫૪ ત્યાંથી એ સ્થળમાર્ગે ખંભાત પહોંચ્યો.૫૫ ગાયકવાડી મુલગીરી
ગાયકવાડને શહેર નાયબ ચુંબક મુકુંદ નિમાયો હતો. એ અમદાવાદ આવી પહોંચ્યો (તા. ૨૦ મી ફેબ્રુઆરી ૧૯૬૦) અને પિતાની વહીવટી કામગીરી બજાવવા લાગ્યો. ગાયકવાડના હિસે આવેલા કડી તથા અન્ય મહાલની જમાબંદી કરવા અને મહેસૂલ વસૂલ કરવા ખંડેરાવ ફરતો હતો. ત્યાંથી એ સરખેજ થઈ ધોળકા ગયો. ત્યાંથી બહિયલ (તા. દહેગામ) તાબાના દહેગામના કેળીઓએ બંડ કર્યું હોવાથી એ ત્યાં ગયો. ગાયકવાડના હિસ્સાની પેશકશ ઉઘરાવવા સેરઠ ગયેલ સયાજીરાવ ત્યાંનું કામ પતાવી ગોહિલવાડ ગયો. ત્યાં તળાજાને ઘેરી એના ઠાકોર પાસે દંડ પેટે એક લાખ રૂપિયા લેવાનું નક્કી કરી એ માટે સદ્ધર જામીન લીધો. આ વખતે એની તબિયત લથડતાં એ અમદાવાદ આવ્યો. તેથી બાકીની જમાબંદી કરવાનું અને પેશકશ ઉઘરાવવાનું કામ કરવા શિકાર હરબારામ લશ્કર લઈ રવાના થયો.પછી વાડાશિનેર મુક્ત કરાવવાનું નિષ્ફળ કાવતરું
વાડાશિનેરમાં મરાઠાઓની કરી બજાવતા સુલતાન હબશી તથા મુહમ્મદ જહાંને તેઓએ પોતાના માલિકને કરેલા દગાથી લકે ધિક્કારતા હતા. વળી કિલ્લો અપાવવા માટે તેઓને મરાઠાઓ પાસેથી મળેલા ત્રીસ હજારમાંથી પરત નક્કી

Page #101

"૭૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
કરાવવા માટે વચ્ચે રહેલા દલાલેએ ઠીક ઠીક રકમ હકસાઈ (દલાલી) પેટે પડાવી લીધી હતી. આથી એમને ખાસ કંઈ મળ્યું પણ નહોતું. વાડાશિનરને મરાઠા હાકેમ કાળુ તેમને ખાસ ગણતો પણ નહતો. આવી સ્થિતિમાં તેઓએ શેરખાન બાબીનું પોતાના પરનું ઋણ સ્મરીને સરદાર મુહમ્મદખાનને પુનઃ વડાશિનર અપાવવા નક્કી કર્યું. એ વખતે સરદાર મુહમ્મદખાન જવાંમર્દ ખાન પાસે પાટણ હતો. સુલતાન તથા મુહમ્મદ જહાંએ પાટણ પત્ર લખી પોતાના માલિકની માફી માગ અને સરદારને પુનઃ વાડાશિનર લેવા લેભાવતે પત્ર લખ્યો. સરદાર મુહમ્મદ તથા જવાંમર્દખાને એમને ધન્યવાદ આપતો પ્રત્યુત્તર પાઠવ્યા પણ આ પ્રત્યુત્તરને કાગળ ભગવાનના પુત્ર કાળુના હાથમાં આવી જતાં એણે સુલતાન તથા મુહમ્મદ જહાંને તેમનાં કુટુંબીઓ તથા સંબંધીઓ સહિત પકડી લીધા ને તેઓની તમામ માલમિલકત જપ્ત કરી લીધી. આ અંગેની કાળએ ભગવાનને ખબર કરી. એવામાં સૂબા સદાશિવ રામચંદ્ર તરફથી પેટલાદ પરગણાની મોકૂફ રહેલી જમાબંદી અને વહીવટી વ્યવસ્થા કરવાનો આદેશ આવતા ભગવાન પેટલાદ ગયે અને ત્યાં કામ આટોપી એ વાડાસિનોર પહોંચ્યો. એણે માર્ગમાં મહીકાંઠા પરનાં કેટલાંક ગામડાં તૂટવાં.૫૮ જોઈ વેરે અને અન્ય અન્યાયી વેરા
નાયબ સંતેજીના નાના ભાઈ રાઘુના દીકરાને જોઈ આપવા માટે એની દાદી (સંતેજીની મા) અમદાવાદ લઈ આવી. આ પ્રસંગે એક કારભારીની સલાહથી નજરાણા(ચાંલ્લા) તરીકે મોટી રકમ લોકો પાસેથી કઢાવવાનું સંતેજીએ નક્કી કર્યું. વસૂલ લેવાની એ રકમ સિપાઈઓ, જુદીજુદી વેપારી કોણે અને કારીગરોને ભાગે ફાળવી દઈ એમની પાસેથી એ રકમ વસૂલ લેવામાં આવી. વસૂલાત કરવા માટે અલગ માણસે પણ નીમવામાં આવેલા. લેકમાં આ વેશ “જનોઈ–વેરા”ને નામે ઓળખાયો.૫૯
અગાઉ કેટલીક કોમમાં પુનર્લગ્ન (નાતર) થતાં ત્યારે એવા વખતે કેટવાલને વેગ આપવો પડત. ઔરંગઝેબે આ વેરો રદ કરાવ્યો હતો. સંતજીએ એ પુનઃ ચાલુ કર્યો ને દરેક પુનર્લગ્ન માટે સવા રૂપિયાને કર ઠરાવવામાં આવ્યો. કોટવાલને ચબુતરે એ કર આપવાથી જ બીજો પતિ કરવાની છૂટ મળી શક્તી. વળી લગ્ન માટે કોઈ જાન શહેર બહાર (કઈ ગામ કે કસ્બામાં) જાય તે તેની પાસેથી ચાર રૂપિયા અને લગ્ન માટે શહેરમાં આવતી બહારની જાન પાસેથી શ્રીફળની કિંમતના ગણુ દસ આના વેરા તરીકે વસૂલ લેવાતા. પ્રજામાં આ વેરાઓ દાખલ કરવાથી ભારે અસંતોષ ફેલાયો.

Page #102

પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
અન્ય ઘટનાઓ
બહિયલ પરગણાના બંડખેર કોળીઓને જેર કરવા ગયેલે ખંડેરાવ કમોસમને લઈને નિષ્ફળ નીવડતાં નડિયાદ પાછો ફર્યો. ખંડેરાવની નિષ્ફળતાથી વકરેલા કોળીઓએ વટેમાર્ગુઓને અને મુસાફરોને લૂંટી લેવામાં કોઈ કસર રાખી નહિ.
વાડાસિનોરની વ્યવસ્થા કરી સુલતાન તથા મુહમ્મદ જહાંને કેદ પકડી ભગવાન તેઓને પિતાની સાથે અમદાવાદ લઈ આવ્યા હતા. ૪-૬-૧૭૬૦).૧ આ જ દિવસે પેશવા બાલાજી બાજીરાવે ગુજરાતના સૂબેદારપદે સદાશિવ રામચંદ્રના સ્થાને આપા ગણેશને નીમ્યો. ૨ સૂબેદાર આપાજી ગણેશ (૧૭૬૦ થી લગ. ૧૭૭૦)
આપા ગણેશ એ વખતે જંબુસર અને મકબૂલાબાદ(આમેદ) પરગણુને પેશવાઈ મક્કાસદાર હતો ને એ વખતે પુણે હતો. આથી એણે પિતાના નાયબ તરીકે બાપુ નારાયણને નીમી અમદાવાદ રવાના કર્યો. પેશવા અને ગાયકવાડના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે અથડામણ
દરમ્યાનમાં અમદાવાદમાં ગાયકવાડના નાયબ યંબક મુકુંદ અને સંતેજી વચ્ચે અથડામણ થઈ. અમદાવાદની ઊપજમાં પેશવા અને ગાયકવાડ બંનેને હિસ્સો સરખે ભાગે હતા, પણ કેટલાક વખતથી પેશવાના નાયબ તરફથી કરાર મુજબને અડધો હિસ્સો મળતો નહતું. આથી ચુંબક મુકુંદે ખર્ચ પેટે ગાયકવાડે શિવાના આપવાના થતા ૬,૦૦૦ રૂપિયા આપવામાં ઇરાદાપૂર્વક વિલંબ કરવા માંડ્યો. આથી બંને નાયબ વચ્ચે સંઘર્ષ જાગે. ભગવાનની સરદારી નીચે સંતજીએ ચુંબકના ઘર પર સૈનિકોની ટુકડી મેકલી. બંને પક્ષે નાની લડાઈ થઈ, જેમાં તોપ અને બંદૂકનો પ્રયોગ પણ થયો. પરંતુ બંને પક્ષોના હિતેચ્છુઓએ વચ્ચે પડી લડાઈ અટકાવી ને સમાધાન કરાવ્યું (તા. ૫-૯૧૭૬૦). ૩ સતેજીની વિદાય
બાપુ નારાયણ તા. ૨૩–૯–૧૭૬૦ ના રોજ અમદાવાદ આવી પહોંચ્યો ને એણે સતેજી પાસેથી શહેરને કબજે માગ્યો. એ માટે પિતાના અધિકાર પત્ર પણ રજૂ કર્યા. પ પણ મહાલની ઊપજ અને સિપાઈઓના પગારની બાબતમાં મતભેદ પડતાં સંતજીએ કેવળ હવેલી પરગણાને હવલ બાપુ નારાયણને સે.

Page #103

૮૦] મરાઠા કાલ
[ vડા દિવસ બાદ સૈનિકે એ પિતાના પગારની વસૂલાત લેવા માટે ભદ્ર પર આક્રમણ કરી સંતેજીને ઘેરી લીધે. સંતેજીએ આવી સ્થિતિમાં બાપુ નારાયણને બોલાવી. શહેરને કબજે સેંપી દીધો. ત્યાર બાદ એ પુણે જવા રવાના થશે. એ એની સાથે વાડાસિનોરના સુલતાન હબશી અને મુહમ્મદ જહાંને સાંકળે બાંધી સાથે લઈ જઈ રહ્યો હતો, તેમને અરબ જમાદાર અબ્દુલ્લા ઝુબેદીએ છેડાવ્યા.
આપા ગણેશે અમદાવાદ આવતાં માર્ગમાં ખંભાત રાજ્યના રાશી પરગણામાં આવેલા ઉમેટાના ઠાકોરને પરાજિત કરી તેની પાસેથી ૧૧,૦૦૦ રૂપિયાનો દંડ વસૂલ્યા. ત્યાંથી જંબુસર પાસે આવેલ દેહવાનના બંડખેર કેળીઓને જેર કરવા ગયા. ત્યાંથી ખંભાત જઈ નવાબ મોમિનખાનને મળી પેશવાના હિસ્સાના ૮૪,૦૦૦ રૂપિયા નવાબ પોતે હતેથી ચૂકવી આપશે એવી. એની પાસેથી કબૂલાત લીધી. ખંભાતથી આપા ગણેશ ઠાસરા પરગણામાં આવેલા ડાકોરના સુપ્રસિદ્ધ મંદિરના દર્શને ગયો. તે ૧૧ મી જાન્યુઆરી, ૧૭૬૧ ના રોજ પાટનગર અમદાવાદ પહોંચ્યો છે ત્યાં બંદોબસ્ત ગોઠવી એ તરત પેશકશ ઉઘરાવવા નીકળી પડ્યો. ૮ પાણીપતમાં મરાઠાઓની હારને ગુજરાતમાં બળવાની તૈયારી
આ વખતે પાણીપતના મેદાનમાં મરાઠા સરદારો અને અફઘાન સુલતાન અહમદશાહ અબ્દાલી વચ્ચે જંગ ખેલાતું હતું. ગુજરાતના મરાઠા સરદારે. પણ એમાં ભાગ લેવા ગયા હતા. પાણીપતના યુદ્ધમાં મરાઠાઓની હાર થતાં તેમણે પંજાબ પ્રદેશ ગુમાવ્યો તેની સાથે તેમની ધાક અને હાક પણ ઘટી ગઈ. આવી સ્થિતિમાં મુઘલેએ ગુજરાત અને માળવા જેવા પોતાના પ્રદેશે પુનઃ પ્રાપ્ત કરી લેવા પેરવી કરવા માંડી. આના સંદર્ભમાં ૧૪ મી ફેબ્રુઆરી, ૧૭૬૧ ના રોજ લખાયેલું અને શુજાઉદ્દલાની મહેર ધરાવતું તેમ મોમિનખાનને સંબોધેલું ફરમાન ખંભાત આવી પહોંચ્યું. આ ફરમાન દ્વારા મરાઠાઓના કારમા પરાજયના અને તેઓ મેદાન છોડીને નાસી ગયા હોવાના સમાચાર મેમિનખાનને મળ્યા. મોમિનખાનને ગુજરાતના સૂબામાંથી મરાઠાઓને હાંકી કાઢવાનો આદેશ અપાય. વળી દિલ્હીથી પાટણને જવાંમર્દખાન પર અને ભરૂચના નેકનામખાન પર પત્રો પાઠવી તેઓએ મોમિનખાનને સહાય કરવી એ હુકમ થયો. મેમિનખાને અમદાવાદ પર ચડાઈ કરવા તુરત રેહિલાઓ, અરબ અને ભારતીયોનું બનેલું છ હજારનું લશ્કર સંગઠિત કરી લીધું. મુહમ્મદ લાલ અને જમાદાર સલીમ પણ હવે તેની સાથે જોડાઈ ગયા. મોમિનખાન અમદાવાદ

Page #104

છે જે ]. પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
[ ૮૧ પહોંચતાં પિતે તુરત જ એની સાથે જોડાઈ જશે એવો જવાંમર્દખાને મેમિનખાન પર સંદેશો પાઠવ્યો. નેકનામખાને પણ લશ્કરી તૈયારીઓ કરવા માંડી. બીજી બાજુ મિનખાન મુઘલ બાદશાહનું શાહી લશ્કર ગુજરાતમાંથી મરાઠાઓને હાંકી કાઢવા છેક માળવામાં આવી પહોંચ્યું છે એવા સમાચાર સાંભળવા રોજ ઉત્સુક હતા. ૯ સૂબેદારનાં ઝડપી વળતાં પગલાં
મરાઠાઓ વિરુદ્ધના બળવાની આ તૈયારીના સમાચાર વાયુવેગે સમગ્ર ગુજરાતમાં પ્રસરી ગયા. અમદાવાદના લોકો મોમિનખાનના અમલના છેલ્લા સમય (ઈ. સ. ૧૭૫૬-૫૭) દરમ્યાન પડેલી હાલાકીને યાદ કરીને ભયભીત બની ગયા. આ સમાચાર સૌરાષ્ટ્રની પેશકશ ઉઘરાવવામાં પરોવાયેલા સૂબેદાર આપાછા ગણેશને મળતાં એ તાબડતોબ પિતાની ટુકડી સાથે ખંભાત તરફ ધસી ગયો. ખંભાતથી સાત-આઠ કેશ દૂર પડાવ નાખી એણે બળવાની પ્રવૃત્તિઓનાં કારણ જાણવા મોમિનખાન પાસે એક બ્રાહ્મણને મોકલે. મોમિનખાને જણાવ્યું કે હું મરાઠા સેનાપતિ ભગવાનને ઓળખું છું, તેને મોકલે તે હું કારણ જણાવું અને ભગવાનને મોકલવામાં આવતાં મોમિનખાને એને દિલ્હીથી આવેલું ફરમાન બતાવ્યું. એણે મરાઠાઓ સાથેની દોસ્તીના દાવે સૂચવ્યું કે શાહી લ કર આ સૂબામાં આવી પહોંચે એ પહેલાં અમદાવાદ સેપી મરાઠાઓએ દક્ષિણમાં ચાલ્યા જવું હિતાવહ છે, કારણ કે ફેજ આવી પહોંચ્યા પછી નદી પાર ઊતરવાના માર્ગ કે ઘાટ બંધ થઈ જશે તે પછી મારા અખત્યારની વાત રહેશે નહિ. પણ આપાજી ગણેશ કર્યો નહિ ને એણે બળવાને કચડી નાખવા નિર્ધાયું. એણે પેટલાદમાં છાવણી નાખી ખંભાત તાબાનાં ગામડાં લૂંટી લેવા લકરને આદેશ આપ્યો. ત્યાં ભગવાન અને વિઠ્ઠલરાવને ટુકડીની સરદારી સોંપી એ અમદાવાદ ગયો.•
આપા ગણેશે અમદાવાદથી કેટલીક ટુકડીઓ વિઠ્ઠલરાવ અને ભગવાનની સહાયમાં મોકલી આપી, જવાંમર્દખાન બાબીને પિતાની મદદે બેલાવવા રાધુશંકર નામના માણસને રવાના કર્યો.
આપા ગણેશની સેરઠની મુલકગીરી સવારી દરમ્યાન ગુમાવેલું પિતાનું લુણાવાડાનું રાજ્ય સરદાર મુહમ્મદખાને કોળીઓની મદદથી પાછું હસ્તગત કરી લીધું હતું, આથી સરસરામને લુણાવાડે એકલી કઈ પણ રીતે સરદાર
ઈ-૭-૬

Page #105

૮૨ ]
જાડા કાલ
મુહમ્મદખાન સાથે સમાધાન થાય અને મરાઠાના પેશકશના હક્ક એ સ્વીકારે એ માટે આપાજી પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો.૭૨
એવામાં તા. પ-૪-૧૭૬૧ ના રોજ૩ સુલતાન અહમદશાહ અબ્દાલીના ભારતમાંથી પાછા ફર્યાના અને માજી ગાયકવાડ ગ્વાલિયરને રસ્તે પિતાની સેના સાથે પાછો આવી રહ્યો હોવાના સમાચાર ફેલાતાં મરાઠા ઉત્સાહમાં આવી ગયા. દમાજી ગાયકવાડ, ખંડેરાવ અને સયાજીરાવ ત્રણેય આવી આપાજી ગણેશને મળ્યા. તેઓએ સાથે મળી એક સંગઠિત સેના તૈયાર કરી. મેમિનખાનને દમાજી ગાયકવાડ આવવાના સમાચાર મળતાં એણે તાબડતોબ અમદાવાદ એક ગુપ્ત કાસદ મોકલી પેશવાની સત્તાને ગુજરાતમાંથી નાબૂદ કરવાની બાબતમાં એનું મન જાણવા પ્રયત્ન કર્યો. પેશવા બાલાજીરાવે ગુજરાતના મુખ જીતી લઈ હસ્તગત કર્યો હતો તે દાજીરાવને ખૂંચતું હતું એમ છતાં આ વખતે એણે પેશવા સાથે રહેવામાં જ પિતાનું શ્રેય માન્યું. પિતાની વફાદારીની બાબતમાં સૂબેદારને કઈ વહેમ ન આવે એ માટે મારા પિતાના પુત્ર ગોવિંદરાવને સત્વર ટુકડી આપી વિઠ્ઠલરાવ પાસે રવાના કર્યો. પેટલાદની મરાઠા છાવણીએ તારાપુર વગેરે ગામે લૂંટીને તેમ ખંભાતની અરબ રાહિલા વગેરે ટુકડીઓને હરાવીને મોમિનખાનને ભારે મૂંઝવણમાં મૂકી દીધો. એવામાં મોમિન ખાને દમાજીરાવ પાસે મોકલેલે કાસદ પાછો આવી પહોંચ્યો. દમાજીરાવ પાસેથી કોઈ પ્રોત્સાહક પ્રત્યુત્તર નહિ મળતાં એ દંડ થઈ ગયો. એણે મરાઠાઓ સાથે સંધિ કરી અને તદનુસાર પિતાના રાજ્યમાં મરાઠા ભાસદારોને પુનઃ નોકરી પર લઈ લેવાની અને કરાર પ્રમાણેની પાછલી સાલની ચડત રકમ ભરપાઈ કરી આપવાની ખાતરી આપી. એણે અનેક લેકેને લશ્કરમાં ભરતી કરેલા તેમને ચડત પગાર ચૂકવવાના હતા. એ માટે એણે “ઘર ગણતરી ના ઘર દીઠ વેર વસૂલ લીધો અને એમાંથી એ પગાર ચૂકવી ઘણને નોકરીમાંથી છૂટા કર્યા.૭૪
આપા ગણેશ વડેદરે જઈ (તા. ૧-૬-૧૭૬૧)૫ માજીરાવને મળી ખેડા ગમે ત્યારે સરસરામ વાડાશિનેરથી સરદાર મુહમ્મદખાનને લઈ આવ્યું હોવાથી ત્યાં એમની મુલાકાત થઈ. મુલાકાતને અંતે એમ ઠર્યું કે મુહમ્મદખાને અમદાવાદ જવું અને પોતાની સાથે મરાઠાઓની અડધી રકમ ઉઘરાવવા મકાસદારને લઈ જવો. આ વખતે વિઠ્ઠલરાવ અને ભગવાન પેટલાદથી છાવણ ઉઠાવી મહેમદાવાદ પહોંચ્યા અને ગાયકવાડનો નાયબ વ્યંબક મુકુંદ વડોદરા દમાજીરાવને મળવા પહોંચી ગયો. ગાયકવાડને શિકાર હરબારામ સેરઠની ગાયકવાડી હિસ્સાની પેશકશ ઉઘરાવી વડોદરા રવાના થયો.૭૬

Page #106

પેશવા બાલાછ બાજીરાવને અમલ
( ૮
પાણીપતના મેદાનમાં મરાઠાઓના કારમા પરાજયથી આઘાત પામેલા પેશવા બાલાજીરાવનું તા. ૧૨–૬–૧૭૬૧ ના રોજ અવસાન થતાં ૭૭ એના પછી એને પુત્ર માધવરાવ ૧લે પેશવા બને.
પાદટીપ ૧. A. K. Forbes, Ras-mala, p. 569 ૨. મગનલાલ વખતચંદ, અમદાવાદનો ઇતિહાસ', પૃ. ૩૮
આ કરારની વિગતો માટે જુઓ Commissariat, A History of Gujarat, Vol. II, p. 544. ૩. હીરાલાલ ત્રિભુવનદાસ પારેખ, અર્વાચીન ગુજરાતનું રેખાદર્શન', પૃ. ૪૫ જ. ૧૮, બીજો જમાદી માસ, હિ. સ. ૧૧૭૧ ૫. મોમિન ખાન સાથે જે કેટલાક અમલદાર પોતાના કુટુંબકબીલા સાથે કાયમ માટે
શહેર છોડી ચાલી નીકળ્યા તે પૈકી સલીમ જમાદાર મુખ્ય હતા. ૬. ૩, રજબ ઉલ્ મુરજજબ માસ, હિ. સ. ૧૧૭૧ $24. Gazetteer of the Bombay Presidency (GBP), Vol. I, pt.I, p. 342 ૭. “મિરાતે અહમદી', વ. ૨ (ગુ. અનુ. કુ મો. ઝવેરી), (મિ), ખંડ ૪,
પૃ. ૬૫૩-૫૬ ૮. મરાઠાઓએ ૧૭૫૬ માં અમદાવાદ ગુમાવ્યું તે પછી મોમિનખાન પાસેથી એ પાછું
મેળવવા પેશવા તરફથી સદાશિવ દાદર સેના સાથે ગુજરાતમાં આવ્યું હતું ને
એ સદાશિવ રામચંદ્ર અને દમાજી ગાયકવાડની મદદમાં જોડાયો હતો. ૯. શંભુરામ નાગર બ્રાહ્મણ હતો. એણે મોમિન ખાનને અમદાવાદ લેવામાં સહાય કરી હતી, આથી મોમિનખાને એને પોતાનો નાયબ બનાવ્યો હતો (૧૭પ૬).
મરાઠાઓએ અમદાવાદ પુનઃ પ્રાપ્ત કરવા શહેરને ઘેરો ઘાલ્યો ત્યારે શંભુરામે શહેરને જમ્બર બચાવ કર્યો હતો, એટલું જ નહિ, પણ એક વાર શહેરના કોટની બહાર નીકળી સદાશિવ રામચંદ્રની છાવણી પર ઓચિંતે છાપો મારી આખી છાવણ લૂંટી લીધેલી, આથી મરાઠાઓ એના પર ખૂબ રોષે ભરાયા હતા.
ગે. હા. દેસાઈ, “ગુજરાતને અર્વાચીન ઈતિહાસ', પૃ. ૧૯૧-૯૬ ૧૦. મિઆ, ખંડ ૪, પૃ. ૬૫૬-૫૭ ૪૫. 3GP, Vol. I, pt. I, p. 342 ૧૧. મિઅ, નં. ૪, ૫, ૬૬૦; M.S, Commissariat, op. cit, Vol. II, p. 545;
વિ. નો. ઘોર, ગુઝરાતી માઠી નવર”, ૫. ૭૬ ૧૨. ૮, સવલ માસ, હિ. સ. ૧૧૭૧ ૧૩. મિઅ, નં. ૪, પૃ.૬૬૮; H. W. Bell, The History of Kathiawad, p. 132 ૧૪. એ ખંભાતને નામાંકિત શ્રીમંત વેપારી હતો. મેમિનખાન એની પાસેથી વારંવાર
મોટી રકમે વગર વ્યાજે કરજે લેતો. જુઓ મિઅ, નં. ૪. પૃ. ૬૬૧. ૧૫. એજન, ૫, ૬૬૧–૧૯; Commissariat, op. cit, Vol. II, pp. 546 .

Page #107

- ૮૪]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
૧૬. મિસ, ખં. ૪, પૃ ૧૬૯ GBP, Vol. I, pt. I, p. 342;
વોરા, ૩પતા, પૃ. ૭૬ ૧૭. ૨૬, ઝિલહજજ, હિ. સ. ૧૧૭૧ ૧૮. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૭૦; BGP, Vol. I, pt. I, p. 342 ૧૯. ૧૮, મહારમ, હિ. સ. ૧૧૭૨ ૨૦. ૨૫, મહારમ, હિ. સ. ૧૧૭૨ ૨૧. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૭૧ ૨૨ ૨૩, મહારમ, હિ. સ. ૧૧૭૨ , કેમિસરિયેતે આ મિતિ બરાબર ૨૮ મી સપ્ટેબર બતાવી છે (op. cit,
Vol. II, p. 547), પણ એ દિવસે સપ્ટેબરની ૨૬ મી તારીખ હતી. ૨૩. શ્રી બાબરેકરે પોતાના પુસ્તક ગરતી મરાઠી નવરના પૃ. ૭૬ ઉપર ખંભાતને
બનાવ ઈ. સ. ૧૫૮ માં બન્યો હોવાનું ને એ જ ગ્રંથના પૃ. ૫૪ ઉપર પછીના વર્ષ (એટલે કે ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં ) બન્યું હોવાનું જણાવ્યું છે, પણ હકીકતે આ ઘટના બની ત્યારે હિજરીનું વર્ષ ૧૧૭૨ થોડા દિવસ પહેલાં જ બેઠું હતું,
જ્યારે ઈસવીસનનું વર્ષ તો ૧૭૫૮ પ્રવર્તમાન જ હતું. ૨૪. વાડાશિનેર પરગણું મુઘલ બાદશાહ ઔરંગઝેબના વખતમાં ત્યાંના ફેજદાર
સલાબત મુહમ્મદખાન બાબીને (એના વતન તરીકે) જાગીરમાં મળ્યું હતું. દિલ્હીના માર્ગ પર આવેલું હોવાથી એનું વિશિષ્ટ મહત્વ હતું. કોળી લોકોનાં વખતોવખત થતાં બંને દાબવા સલાબતખાને ત્યાં મજબૂત ગઢ બાંધ્યો હતો. વાડાસિનોર ઉપરાંત વીરપુર પરગણું પણ એને આપવામાં આવ્યું હતું. એના અવસાને એને પુત્ર શેરખાન બાબી આ પ્રદેશનો જાગીરદાર બન્યો હતો. એ ઝાઝો વખત ઘોઘા અને જૂનાગઢ રહેતો હોવાથી આ વિસ્તારને વહીવટ એ પોતાના નાયબ મારફતે
2141921 Gal ( Commissariat, op. cit., Vol. II, p. 550 ). ૨૫-૨૬. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૭૨-૭૩; Commissariat, pp. cit, Vol. II, p. 548 ૨૭. એ જવાંમર્દખાનનો ભાઈ હતો ને એને જવાંમર્દખાને વીસલનગરની જાગીર આપી હતી.
૨૮. મિઆ, ખં, ૪, પૃ ૬૭૨-૭૩ ૨૯. એદલજી બરજોરજી પટેલ, “ સુરતની તવારીખ” પૃ. ૭૫; અચ્ચનની સત્તા-પ્રાપ્તિ
અંગેની વિગતો માટે, જુઓ મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૭૫-૭૯. ૩૦. ૫, પહેલે જમાદી માસ, હિ. સ. ૧૧૭૨ ૩૧. મિઅ, નં. ૪, ૫, ૬૭૪; તાલેમહંમદખાન, “પાલણપુર રાજ્યને ઇતિહાસ”,
ભા. ૧, પૃ. ૨૦૭; Commissariat, op. cit, Vol. II, p. 548 ૩૨. ૯, બીજે જમાદી માસ, હિ. સ. ૧૧૭૨ ૩૩-૩૪. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૭૫ ૩૫. GBP, Vol. I, pt. I, p. 343; ગો. હા. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૯૯-૨૦૦,
વિગતો માટે જુઓ મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૭૯-૮૩. ૩૬. ૪, શાબાન માસ, હિ. સ. ૧૧૭૨

Page #108

પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
[ ૮.
આ દિવસે સદાશિવ રામચંદ્ર હળવદ ઉપર આક્રમણ કરી રહ્યો હતો. જુઓ આ પછીનો વૃત્તાંત. ૩૭. મિખ, ખં. ૪, પૃ. ૬૮૪-૮૫; GBP, Vol. I, pt. I, p. 343; Commiss
ariat, Vol. II, pp. 549 f. ૩૭. H. W. Bell, op. cit, p. 131 ૩૮. ૪, શાબાન માસ, હિ. સ૧૧૭૨ ૩૮. અમદાવાદના છેવટના મુઘલ સૂબેદારના સમયમાં થતી સતત લશ્કરી પ્રવૃત્તિ
ઓથી વિક્ષુબ્ધ બનેલ વાતાવરણમાં કેટલાક શ્રીમંત હળવદ જઈ વસ્યા હતા, એને લઈને હળવદ સમૃદ્ધ બન્યું હતું. આ શ્રીમંતોને મરાઠાઓએ લૂંટી લીધા.
Commissariat, op. cit., Vol. II, p. 549 ૩૯. મિઆ, પૃ. ૬૮૫-૮૭; GBP, Vol. I, pt. I, p, 344; C. Mayne, History
of the Dhrangadhra State, p. 114, Commissariat, op. cit., Vol.
II, pp. 548 f. ૪૦. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૧૮૭૬ GBP,Vol. I, pt. I, p. 344 ૪૧. ૨૨, શાબાન માસ, હિ. સ. ૧૧૭૨ ૪૨. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૮૭-૮૮ ૪૩. એજન, પૃ. ૬૭૨, એ દિવસે હિ. સ. ૧૧૭૨ ના મહેરમ માસની ૨૫ મી તારીખ હતી. ૪૪. એજન, પૃ. ૬૮૮. એ દિવસે હિ. સ. ૧૧૭૨ ના રમઝાન મહિનાની ૨૭ મી
તારીખ હતી. ૪૫. ૮, શવલ, હિ. સ. ૧૧૭ર ૪૬. સરસરામ જૂનાગઢના શેરખાન બાબી તરફથી વાડાશિનર મુકામે નિમાયેલો ફોજદાર
હતો. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૬૮૮ ૪૬અ. ૩, મહોરમ, હ. સ. ૧૧૭૩ ૪૭. મિઅ, નં. ૪, ૬૮૯-૯૦ ૪૮. ૨૨, મહેરમ, હિ. સ. ૧૧૭૩ ૪૯. મિઆ, પૃ. ૬૯૦-૯૩; Commissariat, ૦p. eit, p. 551 ૫૦-૫એ. એજન, પૃ. ૧૯૩; Ibid, p. 554
આજે પણ એ મંદિર રણછોડજીના મંદિર તરીકે પ્રખ્યાત છે. ૫૧. એજન, પૃ. ૬૯૬ પર. ૫, બીજો જમાદી માસ, હિ. સ. ૧૧૭૩ ૫૩. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૭૦૩; GBP, Vol. I, pt. I, p. 344 ૫૪. ર૪, પહેલો જમાદી માસ, હિ. સ. ૧૧૭૩
શ્રી ક. મા. ઝવેરીએ આના બરાબર ૭ મી જાન્યુઆરી, ૧૧૬૦ સૂચવી છે. (મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૭૦૫), પણ એ દિવસે એ વર્ષના જાન્યુઆરીની ૧૩ મી તારીખ હતી.

Page #109

મરાઠા કાલ.
[ પ્ર. ૫૫. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૭૦૫, GBP, Vol. I, pt. I, p. 344; Commissariat,
op. cit., Vol. II, p. 550 ૫૬. ૩, રજબ માસ, હિ. સ. ૧૧૭૩ ૫૭. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૭૦૬; Commissariat, Vol. II, p. 655 ૫૮, એજન, ૫, ૭૦૬-૦૮; Ibid, pp. 551 f, ૫૯-૬૦. એજન, પૃ. ૭૦૮-૦૯; Ibid, pp. 555 . ૬. ૧૮, શવલ માસ, હિ. સ, ૧૧૭૩ ના રેજ – જુઓ એજન, પૃ. ૭૦૯.
વાડાશિનર અપાવવા સુલતાન હબશીને ૩૦,૦૦૦ રૂપિયા આપવામાં આવ્યા હતા, પણ એણે બગાવત કરી હોવાથી સંતજીએ એ રકમ પાછી મેળવવા માટે
સુલતાન અને મુહમદ જહોને કેદખાનામાં નાખી રિબાવ્યા. એજન, પૃ. ૭૧૦ ૬૨. એજન, પૃ. ૭૧૧
૬૩. એજન, પૃ. ૭૧૦-૧૧ એ દિવસે હિ. સ. ૧૧૭૪ ના સફર માસની ૪થી તારીખ હતી. ૧૪. ર૨, સફર, હિ. સ. ૧૧૭૪
૬૫. મિઆ, ખં. ૪, પૃ. ૭૧૧ ૬૬, એજન, પૃ. ૭૧૨-૧૩ ૬૭. ૪, બીજે જમાદી માસ. હિ. સ. ૧૧૭૪ ૬૮. મિસ, ખં. ૪, પૃ. ૭૧૪-૧૫; Commissariat, pp. cit., Vol. II, p. 556 ૬૯. એજન, પૂ. ૭૪ર; Ibid, p. 557 ૭૦. એજન, પૃ. ૭૪૩-૪૪; Ibid., p. 558 ૭૧. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૭૪૧
૭૨. એજન, પૃ. ૭૪૪ ૭૩. ૧૦, રમઝાન, હિ. સ. ૧૧૭૪ ૭૪. એજન, પૃ. ૭૪૪-૪૬ ૭૫. ૮, ગ્રિલકા, હિ સ. ૧૧૭૪ ૭૬. મિઅ, નં. ૪, પૃ. ૭૪૬-૪૭ ૭૭. એજન, પૃ. ૭૪૮; ૧૯, ઝિલકાદ, હિ. સ. ૧૧૭૪ ના રોજ,

Page #110

પ્રકરણ ૪
પેશવાઈ અમલ (ઈ. સ. ૧૯૬૧ થી ૧૭૮૦)
પેશવા માધવરાવ ૧ લેા (ઈ. સ. ૧૭૬૧–૭૨ )
આ પેશવાના અમલ દરમ્યાન સૂબેદાર અને ગાયકવાડ તેએ મરાઠા સત્તા ગુજરાતમાં સુદૃઢપણે સ્થાપી હાવાથી નાનાં છમકલાંઓને બાદ કરતાં રજવાડાં કે કાળીનાં ખંડ બળવા થયાનું જણાતુ નથી. પેશવા અને ગાયકવાડના હહિસ્સા પૂર્વવત્ ચાલુ રહ્યા. આ કાલ દરમ્યાન ગાયકવાડના રાજકીય પ્રભાવ પેશવાને મુકાબલે વધતે જતે જણાય છે.
સૂબેદાર આપાજી ગણેશ (૧૭૯૭ સુધી)
પેશવા બાલાજી બાજીરાવે ગુજરાતના સુખેદારને પદે નીમેલા આપાજી ગણેશને માધવરાવે એ હાદ્દા પર ચાલુ રાખ્યા. એ પોતાના આ હદ્દા પર ઈ. સ. ૧૭૬૭ સુધી ચાલુ રહ્યો.૧ એની આ સૂબેદારી દરમ્યાન અમદાવાદ ખાતે ગાયકવાડના નાયબ ત્ર્યંબક મુકુ ંદ હોદ્દા પર ચાલુ રહ્યો. તેઓ પોતપોતાના વિસ્તારને વહીવટ કરવા ઉપરાંત વેરા પણ ઉધરાવતા. ખેદાર પેશવાના હિસ્સાની પેશકશ ઉધરાવવા માટે વારંવાર મુલકગીરી સવારી કરતા. ગાયકવાડ તરફથી એને પ્રતિનિધિ કે પેશકાર પણ મુલકગીરી સવારી કરતા. આ સિવાયની મહત્ત્વની ઘટનાઓ મુખ્યત્વે પુણેની પેશવાઈમાં ચાલતા અખેડા અને આંતરસંધર્ષોંના ગુજરાતમાં પડતા આધાત–પ્રત્યાધાત અને એમાંથી સર્જાતી પરિસ્થિતિને લગતી છે,
પુણેની ઘટનાઓ
પાણીપતની લડાઈના પરિણામસ્વરૂપે નિઝામે પણ પેશવા સામે પ્રદેશે! પચાવી પાડવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી. એણે રાયચૂર-દેઆખના ફળદ્રુપ જિલ્લા જીતવાનું શરૂ કર્યું. ૧૭૬૧ માં એના તરફથી વધુ ભીંસ આવી પડતાં અને એની આગેકૂચને અટકાવવા પેશવા માધવરાવે અને રઘુનાથરાવે દમાજી ગાયકવાડ અને મલ્હારરાવ હોલ્કરને તાકીદે ખેાલાવ્યા. એ બે જણુ મરાઠાઓમાં અનુભવી અને પ્રૌઢ નેતા તરીકે પંકાયેલા હતા અને એમના ખેલને ભારે મહત્ત્વ આપવામાં આવતું. આ બે નેતાઓમાં મલ્હારરાવ આંતરિક મુશ્કેલીઓના કારણે પુણે ઘણા મોડા પહેાંચી શકયો (માર્ચ ૧૭૬૨ ).૧અ ખીજી બાજુ

Page #111

૮૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
રઘુનાથરાવે યુરાપીય તાપખાનું લશ્કરી મદદ તરીકે મેળવવા માટે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા *ંપનીના મુંબઈના અધિકારીઓ સાથે વાટાઘાટો ચલાવી. એણે અંગ્રેજોને ગુજરાતમાં જ ખુસર પરગણાની ફળદ્રુપ જમીન આપવાની તૈયારી બતાવી, પરંતુ અંગ્રેજ અધિકારીએએ સાલસેટ, વસઈનગર, અને મુંબઈના બારામાં આવેલા નાના ટાપુઓ માટે માગણી કરી અને એમાંથી સહેજ પણ આધુ લેવાની તૈયારી ન બતાવી. પરિણામે વાટાધાટે તૂટી પડી.ર
૧૭૬૨ માં ૧૬ વર્ષીના પેશવા માધવરાવના વાલી તરીકે નિમાયેલા એના કાકા રઘુનાથરાવે રાધેાખાએ) સેનાપતિને હાદ્દો જાધવ કુટુંબના રામચંદ્રને આપ્યા. સેનાપતિના હાદ્દામાં વ્યક્તિને ફેરફાર થયા, પણ ગુજરાતના ત ંત્રમાં કઈ ફેરફાર થયા નહિ. જોકે પેશવા માધવરાવે એક સનદ દ્વારા દમાજીરાવને પાટણ બિજાપુર સમી મુંજપુર વડનગર વિસનગર સિદ્ધપુર ખેરાળુ અને રાધનપુર મરાઠી ફેાજના સરંજામ અને ખર્ચ માટે આપ્યાં (મા` ૨૧, ૧૭૬૩).૩
ટૂંક સમયમાં મહત્ત્વાકાંક્ષી અને સત્તાલેાભી રઘુનાથરાવે પેશવા માધવરાવ વિરુદ્ધ ખટપટા શરૂ કરી. કાકા-ભત્રીજા વચ્ચે મતભેદો વધતાં છેવટે રધુનાથરાવે પોતાના હેદ્દાનું રાજીનામું આપ્યું તે પોતાની પ્રવૃત્તિએ અલગ રીતે શરૂ કરી. એણે પોતાના માટે દસ લાખ રૂપિયાની કિ ંમતની સ્વતંત્ર જાગીર અને પાંચ મહત્ત્વના કિલ્લા માગ્યા, પરંતુ એનેા અસ્વીકાર થતાં એણે ગુપ્ત પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરી, જેમાં એણે જાતાજી ભેાંસલે અને નિઝામઅલીને ટેકે મેળળ્યેા.૪ આમ મે પક્ષે એકબીજા સામે તૈયાર થયા. દમાજીરાવે રહ્યુનાચરાવના પક્ષે જોડાવાનું પસંદ કર્યું. માધવરાવ પેશવા અને રઘુનાથરાવ વચ્ચે છેવટે તાંદુા અથવા રાક્ષસભુવન મુઢ્ઢામે લડાઈ થઈ ( ઑગસ્ટ ૧૦, ૧૭૬૩), જેમાં પેશવાને જ્વલંત વિજય થયા. દમાજીરાવે રઘુનાથરાવતે આ લડાઈમાં ભારે મદદ કરી હતી, આથી પેશવા એના પર નારાજ થયા. સૂબેદાર ગોપાળરાવ (લગ. ઈ.સ. ૧૭૬૭-૭૦ )
પેશવા તરફથી ગુજરાતમાં નિમાતા સૂબેદાર તરીકે ૧૭૬૭ માં ગેાપાળરાવને અમદાવાદ માકલવામાં આવ્યા, જેણે ૧૭૭૦ સુધી એ પદ પર રહી કામગીરી કરી.૫ એણે અમદાવાદમાં સરસપુર પાસે ગેાપાળવાડી કરાવેલી,
પેશવા માધવરાવ અને રધુનાથરાવ વચ્ચે રઘુનાથરાવે પેાતાની ખટપટી પ્રવૃત્તિએ ચાલુ રાખી. માજીરાવ ગાયકવાડ, જાતાજી ભેાંસલે અને ખીજાએ
અણબનાવ ચાલુ રહ્યો. નિઝામઅલી, હૈદરઅલી, સાથે વાટાઘાટા ચલાવી

Page #112

પેશવાઈ અમલ (ઈ.સ. ૧૭૬૧ થી ૧૭૮૦)
[ ૮૯
પિતાનો પક્ષ ઊભો કર્યો. એને અંગ્રેજોની મદદની પણ ખાતરી મળી. એની નાસિક મુકામેની આ હિલચાલની જાણ થતાં પેશવા ભારે રોષે ભરાયો અને પિતાનાં લશ્કરને સંગઠિત કરી એણે નાસિક તરફ કૂચ કરી. રઘુનાથરાવે પણ ૧૫,૦૦૦ નું લશ્કર બાગલાણ અને નાસિકમાં ભેગું કરેલું એ લઈ એણે જ સામેથી પુણે તરફ વળતી કૂચ કરી. દયાજીરાવ ગાયકવાડની નાદુરસ્ત તબિયતના કારણે એ જાતે ન આવ્યો, પણ એણે પિતાના પુત્ર ગોવિંદરાવને એક લશ્કરી ટુકડી સાથે રધુનાથરાવની મદદમાં એકલી આપો. ઘડપના કિલ્લા આગળ (જન ૧૦, ૧૭૬૮) છાવણી નાખી પડેલા રધુનાથરાવ પર પેશવાની સેનાએ એકાએક હિલે કરી દુશ્મનદળને વેરવિખેર કરી નાખ્યું. રઘુનાથરાવ અને ગોવિંદરાવ ગાયકવાડને કેદી બનાવી પુણે લઈ જવાયા.
દભાજીરાવ પેશવા વિરુદ્ધ ભાગ લીધો હોવાથી પેશવાએ એનો તેવીસ લાખ રૂપિયા ઉપરાંતને દંડ કર્યો અને ખંડણીની બાકી રકમ તથા “સેનાખાસખેલ” બિરુદ માન્ય રખાવવાનું તેમ “નજરાણું” ની રકમ અને બીજી રકમ મળી કુલ ૫૦ લાખ રૂપિયા ગોવિંદરાવ પાસેથી લેવાનું નક્કી કર્યું. ઘોડ૫ની લડાઈ બાદ ટૂંક સમયમાં દયાજીરાવ ગાયકવાડનું અવસાન થતાં (ઑગસ્ટ ૧૮, ૧૭૬૮) એના પુત્ર માં ગાદી માટે સ્પર્ધા શરૂ થઈ. દમાજીરાવના બધા પુત્રોમાં સયાજીરાવ સૌથી મોટો હતો તેથી એ ગાદી માટે હક્કદાર હતો, પરંતુ એનામાં રાજ્ય ચલાવવાની આવડત ન હતી. ગોવિ દરાવ સયાજીરાવથી નાના પુત્ર હતું, પણ એ ત્યારે પુણેમાં પેશવાનો કેદી હતે. બાકીના પુત્રોમાં ફત્તેસિંહરાવ મહત્ત્વાકાંક્ષી ચંચળ પ્રકૃતિ અને બુદ્ધિશાળી હતા. સયાજીરાવને દાવો આગળ કરી એ સત્તા મેળવવાની પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો હતો. ગાયકવાડ ભાઈઓના ગાદી-ઝગડાના સમાચાર જાણી પેશવા માધવરાવે ફરસિંહને કડક ઠપકો આપતો પત્ર લખ્યો કે હું કઈ પણ પ્રકારનાં તોફાન સાંખી લઈશ નહીં. રાજ્યનો વહીવટ સંભાળી લેવાના હુકમ સામે હું પાછ ગણેશને મોકલી રહ્યો છું. તમારે બધી સત્તા આપાજીને સોંપી દેવી તથા પિતાના તરફથી જે કઈ રજૂઆત કરવી હોય તે રૂબરૂમાં પુણે આવીને કરવી. એ અંગે ભારે નિર્ણય આખરી અને તમામને બંધનકર્તા રહેશે. જે તમને પિતાનાં હિતે પ્રત્યે આદરભાવના રહેલી હોય તે પેશવાના આ હુકમનું પાલન કરી પિતાની ફરજ કઈ પણ આનાકાની વગર બજાવવી જોઈએ અને જો આ હુકમને અનાદર થશે તે નુકસાન સહન કરવું પડશે. 9
પેશવાએ ૫૦ લાખ રૂપિયા લેવા અંગે મૂકેલી શરતોને ગેવિંદરાવે સ્વીકાર

Page #113

૯૦ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર.. કરી લીધો અને પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી “સેનાનાસખેલ પદ પણ મેળવ્યું. એમ છતાં એ ૧૭૬૮ માં પુણે છેડી વડોદરા જઈ શક્યો ન હતે અને એવી રીતે ફત્તેસિંહરાવ, જેણે ૧૭૬૮ માં વડોદરાનો કબજો મેળવી લીધો હતો, એણે પિતાના મોટા ભાઈ સયાજીરાવના ગાદીહક્ક માટે બે વર્ષ સુધી પેશવા સમક્ષ રજૂઆત કરી ન હતી. સંભવ છે કે ગોવિંદરાવ ગુજરાતમાં જઈ પિતાને પ્રદેશને કબજો મેળવી લે અને પછી પેશવા વિરોધી ખટપટ કરે એ બીકે એને જવા દેવામાં આવ્યો નહીં હોય! આખરે સયાજીરાવ ગાયકવાડે ફત્તેસિંહરાવને પિતાનાં હિતોનો મુખત્યાર બનાવી, ગોવિંદરાવને અપાયેલી માન્યતા રદ કરાવવા શવા પાસે મોકલ્યો.
પેશવાએ સમય પારખી જઈ સયાજીરાવના ગાદીહકક-દાવા માટે પ્રશ્ન પિતાના દરબારના ખ્યાતનામ ન્યાયશાસ્ત્રી રામરાવ શાસ્ત્રીને સુપરત કર્યો અને ચુકાદો આપવા જણાવ્યું. રામરાવ શાસ્ત્રીએ સયાજીરાવને કાયદેસર હક્કદાર કરાવ્યો અને “સેનાનાસખેલ’ના બિરુદ માટે કાયદેસર હક્કદાર જાહેર કર્યો.૮ એ પરથી પેશવાએ ગોવિંદરાવની તરફેણમાં આપેલે નિર્ણય રદ કર્યો અને સયાજીરાવને હકક સ્વીકાર્યો, પરંતુ સયાજીરાવ નબળા મનના હેવાથી, એના મુતાલિક અથવા નાયબ તરીકે ફતેહસિંહને નીમ્યો. ગોવિંદરાવની સદંતર, અવગણના ન થઈ શકે માટે, એને વાર્ષિક બે લાખ રૂપિયા અને પાદરા જાગીર તરીકે અપાયાં, પરંતુ એ ગાયકવાડના પૂર્વજોના ગામ દાવડીમાં રહે એવું નકકી કરવામાં આવ્યું, પરંતુ એ ઉકેલ ગોવિંદરાવને મંજુર ન હતો તેથી, બંને ભાઈ એકબીજાના શત્રુ બની અંગ્રેજ-મરાઠા વિગ્રહમાં સામસામી, છાવણીમાં ભાગ લેતા રહ્યા. સૂબેદારની હેરફેરી (૧૭૭૦ થી ૧૭૮૦)
પેશવાએ ગોપાળરાવને સ્થાને પુનઃ આપાછ ગણેશને સૂબેદાર નીમી. અમદાવાદ મોકલ્યો. એની સૂબેદારી બે વર્ષ (૧૭૭૦ થી ૧૭૭૧) સુધી રહી હોવાનું જણાય છે. ત્યારબાદ એને સ્થાને યંબક નારાયણ સૂબેદાર થયા. યંબક નારાયણને અમલ ૧૭૭૧ થી ૧૭૭૪ સુધી ચાલ્યો જણાય છે. અહીં સુધીના પાંચેય સુબેદારના વખતમાં ગાયકવાડ વતી નાયબ તરીકે ચુંબક મુકુંદ અમદાવાદમાં ચાલુ રહેલ હોવાનું જણાય છે. ૧૭૭૪ માં આપા ગણેશ. ત્રીજી વાર સૂબેદાર થયો. એનો પુત્ર અમૃતરાય ૧૭૭૭-૭૮ માં સૂબેદાર હતા, જયારે ૧૭૮૦ માં ફત્તેસિંહ એ પદ પર હતે.•

Page #114

૪ થું ] પેશવાઈ અમલ (ઈ.સ. ૧૭૬૧ થી ૧૭૮૦) [ ૯૧ પેશવા નારાયણરાવ (ઈ.સ.૧૭૭૨-૭૩) અને રધુનાથરાવ (ઈ.સ. ૧૭૭૩-૭૪)
પેશવા માધવરાવનું અવસાન થતાં (નવેમ્બર ૧૮, ૧૭૭૨) એની જગ્યાએ એને સત્તર વર્ષને નાનો ભાઈ નારાયણરાવ પેશવા બન્યો, પરંતુ સાલેભી અને પ્રપંચી રધુનાથરાવે એની હત્યા કરાવી (ઑગસ્ટ ૩૦, ૧૭૭૩), અને પિતે પેશવા બની ગયો. પેશવા નારાયણરાવની વિધવા ગંગાબાઈએ પુત્રને જન્મ આપતાં રઘુનાથરાવને સ્થાને એ બાળકને પેશવાને સ્થાને બેસાડવા નાના ફડનવીસની આગેવાની નીચેના મરાઠા મંત્રીમંડળે જોરદાર પ્રયાસ કર્યો. ૧૧
આવી સ્થિતિમાં ગોવિંદરાવ ગાયકવાડ જે આ વખતે પુણે હતો, તે રઘુનાથરાવને મળ્યો અને ઘોડપ ખાતે એને કરેલી મદદની યાદ અપાવી, પિતાને વડોદરાના ગાયકવાડ તરીકે “સેનાનાસખેલ ને ખિતાબ પુનઃ આપવા રજૂઆત કરી, જે રધુનાથરા મંજૂર રાખી. આથી ગેવિંદરાવ ફતેસિંહને ગુજરાતમાંથી હાંકી કાઢવાના હેતુથી લશ્કર સાથે આવ્યો અને કડીના જાગીરદાર ખંડેરાવ ગાયકવાડની મદદ મેળવી એણે વડેદરાને ઘેરો ઘાલ્યો. ગોવિંદરાવે આની. સાથે સાથે મુંબઈની અંગ્રેજ સરકાર સાથે મદદ માટે વાટાઘાટ શરૂ કરી દીધી. શિવા માધવરાવ ૨ જે વિ. રઘુનાથરાવ (ઈ.સ. ૧૭૭૪ થી ૧૭૮૦)
છત્રપતિ રાજાએ સત નારાયણરાવના બાળપુત્ર માધવરાવ ૨ જાને પેશવા તરીકે સ્વીકાર કરતાં (મે ૨૮, ૧૭૭૪), રઘુનાથરાવને સ્થાનભ્રષ્ટ થવું પડયું. એ હવે કોઈ પણ પ્રકારે અન્યની મદદ મેળવી લડી લેવા માગતા હતા. સિંધિયા હોકર જેવા સરદારોએ એને સાથ આપવાનું છોડી દેતાં અને પોતે પકડાઈ જવાની બીક લાગતાં રઘુનાથરાવે પિતાની બુરહાનપુરની છાવણી ઉઠાવી લઈ (ડિસેમ્બર ૧૦, ૧૭૭૪) ગુજરાત તરફ કૂચ કરી ગેધરા પહોંચ્યો ( જાન્યુઆરી ૩, ૧૭૭૫). બીજી બાજુએ સિંધિયા–હેકર અને મંત્રીમંડળના મરાઠા લકરની આગેવાની લઈ હરિપંત ફડકે એની પાછળ એને પકડવા આવી રહ્યાના સમાચાર જાણી, રઘુનાથરાવ ગોવિંદરાવની મદદથી મહી નદી ઓળંગી હાલના વાસદ પાસે પડાવ નાખીને રહ્યો. નદીના બીજા કાંઠે. મંત્રીમંડળનું લશ્કર આવીને અટક્યું હતું. બે અઠવાડિયાં સુધી વાટાઘાટે ચાલતી રહી. હકીકતમાં રઘુનાથરાવે સમય પસાર કરવા જ આવી નીતિ અપનાવી હતી, જેથી એને અંગ્રેજ તરફથી કદાચ મદદ મળી જાય, પરંતુ, હરિપંત ફડકેએ છેવટે હુમલો કર્યો. બંને વચ્ચે અડાસ નજીક આણંદ મેગરી નામે ઓળખાતા સ્થળે ભારે લડાઈ થઈ (ફેબ્રુઆરી ૧૭) તેમાં રઘુનાથરાવને.

Page #115

૨૨ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
સખત પરાજય થયો. એ મહામુશ્કેલીએ યુદ્ધનું મેદાન છોડીને ખંભાત તરફ નાસી છૂટક્યો. ખંભાતના નવાબે રઘુનાથરાવ માટે નગરના દરવાજા બંધ કરાવ્યા અને એને આશ્રય આપવાની ના પાડી, પરંતુ ખંભાત ખાતે રહેલા અંગ્રેજ કઠીના વડા મૅલેટે રધુનાથરાવને રક્ષણ આપ્યું અને ગુપ્ત રીતે એને ભાવનગર મેકલી આપે, જયાંથી એ હોડી દ્વારા સુરત પહોંચ્યો (ફેબ્રુઆરી ર૩). ત્યાં રહી રઘુનાથરાવે મુંબઈની અંગ્રેજ સરકાર સાથે સુરત કરાર કર્યો (માર્ચ ૬). એ કરારમાં અંગ્રેજોએ ૨,૫૦૦ ની લશ્કરી ટુકડી અને યોગ્ય પ્રમાણમાં તપખાનાની મદદ આપવાનું કબૂલ રાખ્યું અને એના બદલામાં એણે વસઈ, -થાણા, સાલસેટ સહિતના મુંબઈના બધા ટાપુઓ તથા ગુજરાતમાં જંબુસર તથા ઓલપાડ પરગણું અને અંકલેશ્વરમાં રહેલ પેશવાનો હિસ્સો આપવા કબૂલ રાખ્યું. વળી લશ્કરના ખર્ચ માટે મહિને દોઢ લાખ રૂપિયા આપવાનું અને એ માટે સલામત જામીન તરીકે છ લાખનું ઝવેરાત કંપની સરકારમાં જમા કરાવ્યું.૧૨ સુરત કરાર થાય એ પહેલાં જ કર્નલ કીટિંગને બધું મળી ૧,૫૦૦ની ફેજ સાથે ફેબ્રુઆરીના અંતભાગમાં યુદ્ધમાં સક્રિય ભાગ લેવા માટે રવાના કરવામાં આવ્યો હતો. રઘુનાથરાવ સુરત આવી પહોંચ્યા બાદ ચાર દિવસે આવી પહોંચ્યો હતો. આ રીતે મરાઠા-અંગ્રેજો વચ્ચેના લાંબા સંઘર્ષની - શરૂઆત થઈ અને એને આરંભ ગુજરાતની ધરતી પર થયો !
બીજી બાજુએ રઘુનાથરાવના નાસી ગયા બાદ એના ટેકેદાર ગેવિંદરાવ ગાયકવાડ અને ખંડેરાવ ગાયકવાડ પિતાના મજબૂત થાણું કપડવંજમાં જતા રહ્યા. ફત્તેસિંહે પણ પરિસ્થિતિ પામી જઈ અંગ્રેજો સાથે સુમેળ રાખવાની નીતિ અપનાવી. ખંભાતનો નવાબે, જેણે રધુનાથરાવ પ્રત્યે ભાગેડુ તરીકે વ્યવહાર રાખ્યું હતું, તેણે હવે રઘુનાથરાવને મુંબઈની સરકારને ટેકો મળવાનો છે અને એ અંગ્રેજોને મિત્ર બનવાનું છે એ જાણી, એની ઔપચારિક મુલાકાત લીધી ને એને પિતે ઉપરી ગણે છે એમ બતાવવા ભેટસોગાદ પણ આપી ! ગોવિંદરાવ ગાયકવાડ પણ પિતાની ટુકડી સાથે આવીને રઘુનાથરાવ સાથે -જોડાયો, જ્યારે જાગીરદાર ખંડેરાવ ફત્તેસિંહના પક્ષે જોડાયો. મરાઠા મંત્રીમંડળનું લશ્કર ૫,૦૦૦ ના પાયદળ સહિત ૨૫,૦૦૦ ની સંખ્યાનું થયું હતું. હવે બંને પક્ષો વચ્ચે મુકાબલે થવાનો હતો.
ઉત્તર તરફ કૂચ કરવામાં રઘુનાથરાવની ફેજ ડુમસ પાસે આવેલ ભીમરના મંદિરના દર્શને જઈ ત્યાં પ્રાર્થનાવિધિ કરવા માટે રોકાઈ. દરિયામાર્ગ ખંભાત જતી એ ફજને દરિયાઈ તેફાન નડયું. એ પછી એ ખંભાત

Page #116

* શું ] પેશવાઈ અમલ (ઈ.સ. ૧૭૬૧થી ૧૭૮૦) [ ૯૭ ના કાંઠે ઊતરી શકી (માર્ચ ૧૭). રઘુનાથરાવનું લકર ગોવિંદરાવની આગેવાની નીચે હતું. કર્નલ કીટિંગનું લશ્કર એની સાથે જોડાયું અને એ બંનેએ ધર્મજથી પ્રયાણ કર્યું (એપ્રિલ ૨૩). ગોવિંદરાવની ફેજમાં ૮,૦૦૦ લડાયક સૈનિકે અને ૧૮,૦૦૦ છાવણીનાં અન્ય માણસ હતાં. એ અઢાર હજારમાં પિંઢારાઓની સંખ્યા મેટી હતી. પિંઢારાઓની પદ્ધતિ કોઈ એક મરાઠા, સરદાર સાથે જોડાયેલા રહેવાની અને એના આશ્રય નીચે જે કંઈ લૂંટફાટ કરવામાં આવે તેમાંથી અડધો ભાગ લેવાની રહેતી. ફેજમાં દરેક મરાઠા સરદારને પિતાની અલગ ટુકડી રહેતી. જો કે બધા જ સરદાર લશ્કરના વડા સેનાપતિની આજ્ઞા પાળવા બંધાયેલા રહેતા, પરંતુ આ સ્થિતિ ભારે ગૂંચવાડાવાળી હતી. સમગ્ર લકરમાં લશકરી શિસ્તનો સદંતર અભાવ હતો. વધુ વિચિત્રતા તો એ હતી કે મેટા ભાગના પિંઢારા એમનાં પત્ની અને બાળકોને સામે લાવ્યા હતા. તેઓ રસોઈ માટેનાં સાધનો અને લૂંટેલે માલ બળદો કે ખચ્ચરે પર લાદીને ફરતા અને એ રીતે છાવણીમાં રહેતા. દરેક છાવણમાં
બજાર” રહેતું, જ્યાં રોકડ ચુકવણી કે વસ્તુવિનિમયથી વ્યવહાર ચાલતો. નાની ચીજો પર પિંઢારા પિતાને થોડા લાગો વસૂલ લેતા, જે એમના શત્રુ હોય કે મિત્ર હોય તે બધાંને સરખી રીતે ચૂકવવો પડત. ૧૩
બંને પક્ષો વચ્ચે ગુજરાતમાં કેટલીક જગ્યાએ અથડામણ થઈ, જેમાં મંત્રી મંડળના લરકરને પરાજયની સ્થિતિ સ્વીકારવી પડતી. રઘુનાથરાવના પક્ષે જે સફળતા મળતી તે ઘણું કરીને અંગ્રેજ લરકરની ચડિયાતી કામગીરી ને આભારી હતી. મંત્રીમંડળના લશ્કરમાં સવારદળની સંખ્યા મોટી હતી. કર્નલ કોટિંગનો પક્ષ લાભદાયી સ્થિતિમાં હતો છતાં રઘુનાથરાવે અમદાવાદ નજીક રહેવાનો ઇરાદો છોડી દીધો અને પુણે જવાનું નકકી કર્યું. કર્નલ કીટિંગે પણ એવું કરવાની સલાહ આપી હતી. રઘુનાથરાવે માર્ગમાં નડિયાદ ખાતે મુકામ કર્યા. નડિયાદ ખંડેરાવ ગાયકવાડ તાબાનું હતું અને ખંડેરાવ ફરસિંહના પક્ષે ગયો હતો તેથી રઘુનાથરાવે આખા નગર પર રૂપિયા, ૬૦,૦૦૦ને દંડ નાંખ્યો અને એમાંથી ૪૦,૦૦૦ ની વસૂલાત સખતાઈથી કરી. દંડની ફાળવણું દરેક જાતિની રકમ ચૂકવવાની શક્તિ પરથી નક્કી કરવામાં આવી હતી. ભાટ બ્રાહ્મણ લેકેએ માફી માગી છતાં એમની પાસેથી છેવટે દંડ વસુલ લેવામાં આવ્યો. રઘુનાથરાવે ત્યાં એક અઠવાડિયું પસાર કર્યું (૮ થી ૧૪ મે, ૧૭૭૫) અને પછી એ ત્યાંથી અડાસ ગયે. અહીં અંગ્રેજ લશ્કરને ભારે કપરી સ્થિતિમાં મુકાવું પડયું. અગાઉ એ આ જ સ્થળે હારી ગયો.

Page #117

૨૪ ]
મરાઠા કાલ
[મ.
હતે. એના સવારદળની અશિસ્તના કારણે અને અંગ્રેજ લશ્કરની એક ટુકડીની ગફલતના કારણે શરૂઆતમાં હાર થઈ, પરંતુ છેવટે તેઓએ મે વિજય મેળવ્યો. રધુનાથરાવના લશ્કરે પગાર ન મળવાથી બંડ કરવાની ધમકી આપી, જ્યારે ગોવિંદરાવના લશ્કરે જ્યાં સુધી વડેદરા ન જિતાય ત્યાં સુધી પુણે તરફ કૂચ કરવાનો ઇનકાર કર્યો. આ સ્થિતિમાં રધુનાથરાવને ચોમાસામાં ગુજરાતમાં રહેવાની ફરજ પડી. બીજી બાજુએ મંત્રી મંડળના સેનાપતિ હરિપતે ગુજરાતમાંથી વિદાય લીધી. કર્નલ કીટિંગ પિતાના લશ્કરને દક્ષિણ ગુજરાતમાં ભરૂચ નજીક લઈ ગયો. ત્યાં નજીકમાં એણે બાવાપીર ખાતે પડાવ નાખે. હરિપંત ફડકેનો પડાવ પણ નજીકમાં હતું. કીટિંગે એના પર છાપો મારવા હિલચાલ કરી, પણ હરિપત સમયસૂચકતા વાપરી ત્યાંથી જતો રહ્યો.
એ પછી કર્નલ કીટિંગે પુણે તરફ ન જતાં ડભોઈ તરફ કૂચ કરી. એ સમયે ડભોઈ ફત્તેસિંહરાવનાં કબજામાં હતું. ચોમાસાના કારણે કીટિંગના લશ્કરને ભારે નુકસાની અને ખુવારી વેઠવી પડી.
કર્નલ કીટિંગે ડભોઈના કિલ્લામાં પોતાના લશ્કરને રક્ષણ માટે રાખ્યું. રઘુનાથરાવે ડભોઈનો હવાલે એ પહેલાં લઈ લીધો હતો અને ત્યાંથી ત્રણ લાખ રૂપિયા દંડ ઉઘરાવ્યો હતો. એણે ડભોઈથી થોડે દૂર વડેદરા તરફ જવાના માર્ગમાં ઢાઢર નદીને કાંઠે ભીલપુર ખાતે છાવણ નાખી ત્યાં રહીને એણે કર્નલ કીટિંગ મારફત ફત્તેસિંહ સાથે વાટાઘાટ ચલાવી. આ બાજુ ફરસિંહ વડોદરામાં એકલે હતો અને એની ઈચ્છા ચોક્કસ શરતોથી સમાધાન પર આવવાની હતી. એને ગોવિંદરાવ વડેદરા પર કબજો જમાવી લેશે એવી દહેશત લાગતી હતી. કર્નલ કટિંગે ફરસિંહની ઉપર્યુક્ત સ્થળે રૂબરૂ મુલાકાત લીધી અને તેઓ વચ્ચે સમજૂતી થઈ. સમજુતીમાં ફરસિંહ એના ભાઈ સયાજીરાવ ગાયકવાડ વતી રઘુનાથરાવને વર્ષે આઠ લાખ રૂપિયા તથા ૩,૦૦૦ સવારદળ આપે તથા સુરત-કરાર (માર્ચ ૬, ૧૯૭૫), જે પેશવા અને અંગ્રેજ સરકાર વચ્ચે થયેલ હતું તે, અનુસાર ભરૂચ પરગણુનું મહેસૂલ તેમજ ચીખલી, સુરત નજીક વરિયાવ પરગણું અને નર્મદા નદી પરનું કેરલ પરગણું આપે તેમ જણાવ્યું. ગોવિંદરાવ હવે પિતાના ભાઈ સયાજીરાવ પર કઈ હદાવો રજૂ કરશે નહીં એના બદલામાં રઘુનાથરાવ એને દખણમાં ૧૦ લાખ રૂપિયાની જાગીર આપે એમ ઠરાવવામાં આવ્યું. જાગીરદાર ખંડેરાવને દયાજીરાવ ગાયકવાડે અગાઉ જે આપ્યું હતું તે બધું પુનઃ આપવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું.૧૪ ફરસિંહે રઘુનાથરાવને આપવાના થતા ૨૬ લાખ રૂપિયા

Page #118

પેશવાઈ અમલ ( ઈ.સ ૧૭૬૧ થી ૧૦૮૦) ૫ ૬૦ દિવસમાં મેળવવા તકાદે કરવામાં આવ્યો અને ભારે દબાણ પછી ૧૦ લાખ રૂપિયા ચીજવસ્તુરૂપે વસૂલ લેવાયા. આંતરવિગ્રહને અંત
ઉપર્યુક્ત કરાર પૂરો થાય તે પહેલાં ગવર–જનરલ વોરન હેસ્ટિંગ્સ રધુનાથરાવ સાથે થયેલ સુરત-કરાર નકારી કાઢો, એના કારણે કર્નલ કીટિંગને લશ્કર સાથે પાછા ફરવાનો હુકમ પહોંચાડવામાં આવ્યું. આમ રધુનાથરાવને પિતાનું ભાવિ નક્કી કરવા એના નસીબ પર છોડી દેવામાં આવ્યો તેમજ બંને ગાયકવાડ ભાઈઓને એમના ઝગડા પતાવી દેવા લડવા ઝગડવા માટે સ્વાતંત્ર્ય આપી દેવાયું. આ રીતે એમના આંતરવિગ્રહને અંત આવ્યો આ સમયે ફત્તેસિહે પક્ષ બદલ્યો અને એ અંગ્રેજ-પક્ષે ગયો.
માસા પછી માર્ગે ચેખ થતાં કર્નલ કીટિંગે સુરત તરફ કૂચ કરી, પર તુ રઘુનાથરાવની વિનંતીથી સુરત ન જતાં એની પૂર્વે આવેલ કડેદ, જે બ્રિટિશ સરહદ બહાર હતું, ત્યાં પડાવ નાંખ્યો. અંગ્રેજો તરફથી પુણેના મંત્રીમંડળ સાથે વાટાઘાટ કરવા કર્નલ અપ્ટનને મોકલવામાં આવેલ તેથી એ વાટાઘાટોના પરિણામની રઘુનાથરાવ રાહ જોવા લાગ્યો. અપ્ટને પુણેમાં બે મહિના ઉપરાંત (ડિસેમ્બર ૧, ૧૭૭૫ થી માર્ચ ૧ ૧૭૭૬) રહીને પુરંધર–કરાર કર્યો (૧ માર્ચ ૧૭૭૬). આ કરારથી પેશવાએ ભરૂચનું મહેસૂલ અને એની પડોશમાં આવેલ જમીન અંગ્રેજોને આપ્યાં. રધુનાથરાવને કારણે અંગ્રેજ સરકારને થયેલા ખર્ચના વળતર તરીકે ૧૨ લાખ રૂપિયા પણ આપ્યા. રધુનાથરાવ સાથે થયેલે સુરત કરાર રદ કરવામાં આવ્યો. એને દસ લાખ રૂપિયાનું પાન આપવામાં આવે અને એ કોપરગાંવ (અહમદનગર જિલ્લામાં) રહે એવું નક્કી કરાયું. બીજી જે શરત હતી તેમાં ફતેસિંહ ગાયકવાડે અંગ્રેજોને જે પ્રદેશ આપેલા હતા તે જે પુણેની સરકાર એવું સાબિત કરે કે એ આપવાને ફરસિંહને હક્ક ન હતું તે એ ફત્તેસિંહને પરત આપવાના હતા. અંગ્રેજોએ ગુજરાતમાં જે પ્રદેશ જીત્યા હતા તે તેઓ રાખે અને ગાયકવાડની બાબતમાં તેઓ દરમ્યાનગીરી ન કરે. ૧૬ રઘુનાથરાવે પિતાને મળનાર પેન્શન અને બીજી બાબતનો અસ્વીકાર કર્યો અને વધુ લાભદાયી શરતે મુંબઈ સરકારને મોકલવાની તૈયારી કરી, પરંતુ છેવટે એને બ્રિટિશ મદદ નહીં મળે એવું આખરી સ્વરૂપમાં કહેવામાં આવતાં અને હરિપત ફડકે એને પકડવા આવી રહ્યાના સમાચાર જાણતાં એ છેવટે મુંબઈ નાસી ગયો, જ્યાં મુંબઈ સરકારે એને માસિક પેન્સન બાંધી આપ્યું. . .
: , , ,

Page #119

મરાઠા કાલ
[પ્ર.
આવી સ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી ત્યારે ઇંગ્લેન્ડથી કેટ ઓફ ડાયરેક્ટર્સે સુરત-કરાર માન્ય રાખ્યો હોવાનો હુકમ આવતાં સ્થિતિમાં વળાંક આવ્યો. કલકત્તાની વડી સરકારે પુરંધર કરાર(એપ્રિલ ૪. ૧૭૭૬)ને બહાલી આપી. હતી, આથી મુંબઈ સરકારે બંને કરારોનું અર્થઘટન પિતાને અનુકુળ લાગે તેવું કર્યું.
બીજી બાજુ પુરંધર કરાર અનુસાર ફરસિંહ અને પેશવા સરકાર વચ્ચે વાટાઘાટો ચાલુ હતી, પણ એ દરમ્યાન સયાજીરાવ ગાયકવાડ(1 લા)નું અવસાન થયું (૧૭૭૮ ) આથી ફરસિંહે સમય પારખી જઈ, પેશવાના ટેકા માટે આતુર બની, પિતાને “સેના ખાસખેલ ” ખિતાબ મળે અને વડોદરાના રાજ્યકર્તા. તરીકે માન્યતા મળે એવી ગોઠવણ કરી. ફત્તેસિંહે પેશવા સરકારને ૧૦ લાખ રૂપિયા આપ્યા, મંત્રીઓને એક લાખની ભેટ સોગાદ આપી પોતાના પક્ષે લીધા (ફેબ્રુઆરી ૧૭૭૮ ). અને “સેના ખાસખેલ” ખિતાબ મેળવ્યો. પેશવાએ ગોવિંદરાવને બે લાખની જાગીર આપવાનું વચન આપ્યું અને ખંડેરાવ જાગીરદાર પૂર્વવત્ સ્થિતિમાં રહે એવું ઠરાવ્યું.
૧૭૭૮ ના કટોબરમાં કેટ ઑફ ડાયરેકટર્સ તરફથી બંગાળ અને મુંબઈ સરકાર પર સંદેશા આવ્યા, જેમાં જણાવ્યું કે પુરધરના કરારનો અસ્વીકાર કરે અને એ કરારને faeturn valet ના સિદ્ધાત પર બહાલી આપતાં જણાવવામાં આવ્યું કે પેશવાની સરકાર આને ઈનકાર કે અવગણના કરે તે રાધાબા(રઘુનાથરાવ) સાથે કરાર ૧૭૭૫ ના ધોરણે કરે. રઘુનાથરાવ સાથે નવી સમજૂતી
પેશવાના મંત્રીઓએ પુર ધરના કરારની જોગવાઈ પ્રમાણે ૧૨ લાખ ચૂકવવાનો ઈનકાર કર્યો તેમજ ભરૂચ નજીક કઈ પ્રદેશ આપવાની ના પાડી. એ વખતે પુણેમાં ફ્રેચ પ્રતિનિધિ મે. દ. સેંટ લુબિન આવેલ હતા. પુણેમાં
ચ પ્રતિનિધિની હાજરી જોઈ કલકત્તાની વડી સરકાર રોકી ઊઠી અને મુંબઈ સરકારની રધુનાથરાવ પ્રત્યેની નીતિ સાથે સહમત થઈ એને ટેકે આપવા જણાવ્યું.૧૭ આ સમયે રધુનાથરાવ મુંબઈમાં જ આશ્રિત તરીકે હતા, તેથી એની સાથે મુંબઈ સરકારે કરાર કર્યો. એણે ૧૭૭૫ ના કરાર પ્રમાણે કબૂલાત માન્ય રાખી અને પિતાને પેશવા પદે સ્થાપવામાં મદદમાં આવનાર બ્રિટિશ લશ્કરનો પગાર આપવા વલસાડનું મહેસૂલ તથા અંકલેશ્વરનું મહેસૂલ જે બાકી હતું તે આપવા કબૂલ રાખ્યું (નવેમ્બર ૧૭૭૮).

Page #120

૪ થું] પેશવાઈ અમલ (ઈ.સ. ૧૭૬૧ થી ૧૭૮૦) [ ૯૦
રધુનાથરાવને મદદ કરવા બ્રિટિશ ફેજ મોકલવામાં આવી (નવેમ્બર ૨૫, ૧૭૭૮), પણ નાના ફડનવીસ અને મહાદજી સિંધિયાએ એનો મજબૂત પ્રતીકાર થઈ શકે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવી. છેવટે બંને પક્ષો વચ્ચે વડગાંવ ખાતે સંધિ કરવામાં આવી (જાન્યુઆરી ૧૭, ૧૭૭૯). થયેલા કરાર મુજબ માધવરાવ પેશવાના સમયથી એટલે કે ૧૭૭ર થી અંગ્રેજોને ગુજરાતના પ્રદેશો સહિત જે જે પ્રદેશ મળ્યા હોય તે પરત કરવામાં આવે એવું નક્કી કરાયું. એ પ્રદેશોમાં સાલસેટ ઉરણ અને બીજા ટાપુઓનો સમાવેશ થતો હતો. રઘુનાથરાવને સિંધિવાના તાબામાં સોંપવામાં આવે અને એક અલગ કરારથી સિંધિયાને ભરૂચ સર્વોપરિ સત્તા સાથે સાંપવામાં આવે એવું કબૂલ રખાયું ૧૮ એ બાબત નેધપાત્ર છે કે મુંબઈ અને કલકત્તાની સરકારોએ વડગાંવના આ કરારને બહાલી આપી ન હતી, પરંતુ મુંબઈની કાઉન્સિલે સિંધિયાને ભરૂચ આપવા સિવાયની બીજી બધી બાબતને સ્વીકાર કર્યો હતો. વધુમાં ગવર્નર હોનબીએ કલકત્તાની વડી સરકારને સૂચવ્યું હતું (જૂન ૧૪, ૧૭૭૯ ) કે ફત્તેસિંહરાવ ગાયકવાડને પેશવાની તાબેદારી સ્થિતિમાંથી મુક્ત કરાવવો આપણ લાભમાં છે. કલકત્તાથી ગવર્નર-જનરલે એની અનુમતિ આપવા ઉપરાંત જે ગુજરાતમાંથી પેશવાનો હિસ્સો પડાવી લઈ શકે તે એમ કરવાની પરવાનગી પણ મુંબઈ સરકારને આપી. વળી મુંબઈ સરકારની મદદે જનરલ ગોડાર્ડને બંગાળથી લશ્કર સાથે રવાના કરવામાં આવ્યો (ડિસેમ્બર ૧૫, ૧૭૭૯). રઘુનાથરાવનું પલાયન અને સંઘર્ષ
ઉપર્યુક્ત બનાવ બને તે દરમ્યાન રઘુનાથરાવ, જેને વડગાંવની સમજૂતી નીચે સિંધિયાને સોંપવામાં આવ્યો હતો અને જેને બુંદેલખંડમાં ઝાંસી ખાતે રાખવા લઈ જવાતો હતો તે, રસ્તામાંથી પલાયન કરી ગયો ને ભરૂચ આવી પહએ. એમ કહેવાય છે કે એ સિંધિયાની પરોક્ષ સંમતિથી છુટકારો મેળવી શક્યો હતે.
જનરલ ગડાડે વડી સરકાર અને મુંબઈ સરકાર વતી રઘુનાથરાવ સાથે વાટાઘાટો ચલાવી અને એને રૂબરૂ મુલાકાત પણ આપી (જૂન ૧૨, ૧૭૭૯), પણ એની સાથે સીધા કરાર કરવા માટે ઇચછા ન દેખાડી. એ વર્ષમાં ચેમાસાના અંતભાગમાં એવી ખબર આવી કે અંગ્રેજો વિરુદ્ધ મરાઠા નિઝામ અને માયરના હૈદરઅલીએ મળી એક સંઘ રચ્યો છે.
એ સમયે નાના ફડનવીસે અંગ્રેજ સરકારને જણાવ્યું કે એની સાથે ઈ-૭–૭

Page #121

૯૮ ]
સરાડા કાલ
[31.
કોઈ પણ કરાર કરતાં પહેલાં સાલસેટ પાછે સોંપવા જોઈએ અને રાધેાખાને પણ પેશવાને હવાલે કરવા જોઈએ. એ અંગે કેાઈ જવાબ અપાયેા નહીં અને અંગ્રેજ પક્ષે વધુ લશ્કરી કુમક ખેલાવવામાં આવી.
અમદાવાદમાં સત્તા-પલટ
એનેા
જનરલ ગાડા ગુજરાતમાં આવ્યા અને મુંબઈ સરકારના લશ્કર સાથે જોડાયા, એ સમયે પેશવાના ૨,૦૦૦ ના પાયદળે ડભાઈને ઘેરેશ ધાહ્યા હતા. ગોડાર્ડે ડભાઈ તરફ કૂચ કરી. ભરૂચમાંથી મરાઠા અધિકારીને અંગ્રેજ લશ્કરની બીજી ટુકડીએ હાંકી કાઢવા અને અંકલેશ્વર હાંસાટ અને આમાદ ફરીથી લઈ લીધાં. ગાડાડે ડભાઈના કખજો પેશવાની ફાજ પાસેથી લઈ લીધા (જાન્યુઆરી ૨૦, ૧૭૮૦) અને હવાલે સેનાપતિ એ. કે. ફોર્બ્સને આપ્યા. એ પછી ગાડા` વડાદરા તરફ કૂચ કરી કે તુરત જ પેશવાના સવારદળે આવીને ડભાઈને ફરી ઘેરા ધાહ્યા, જો કે ફ્રાન્સે એના રક્ષણની પૂરતી તૈયારી કરી રાખી હતી એટલે તાત્કાલિક કોઈ અથડામણ ન થઈ. ખીજી બાજુ ફત્તેસિંહરાવે ગાડાને વડાદરા તરફ કૂચ કરતા જોઈ એની સાથે સંધિ–કરાર કરી લીધેા (જાન્યુઆરી ૨૦, ૧૭૮૦),૧૯ જે કૂ દેલા – વડાદરા ડભાઈ વચ્ચે આવેલા ફૂ ઢેલા ગામે કરવામાં આવ્યા. આ કરારમાં રઘુનાથરાવને ઉલ્લેખ કરાયા ન હતા. ડભાઈ એક અંગ્રેજ સનદી અધિકારીના તાબામાં લશ્કર સાથે મૂકવામાં આવ્યું. કુંઢેલા કરાર પ્રમાણે ગુજરાતમાંથી પેશવા હક્ક નાબૂદ કરવાનેા હતેા અને ખંડણી-વસુલાતના કાર્યમાં સરળતા રહે અને ગૂંચવાડા નિવારી શકાય માટે મહી નદીની ઉત્તરના ભાગ ગાયકવાડને અને તાપી નદીને દક્ષિણ ભાગ અંગ્રેજોને સાંપવાના હતા. સુરતના મહેલમાં ગાયકવાડના જે ભાગ હતા તે પણ ગાયકવાડને આપવાના હતા. મદદના બદલામાં એ જે ખંડણી પેશવાને આપતા હતા તે બંધ કરવાની હતી અને એ માટે નંદા પરનુ શિનેર અને ભરૂચની આસપાસ આવેલાં ગાયકવાડનાં ગામડાં અંગ્રેજ સરકારને આપવાનાં હતાં. આ બધું કબૂલ રખાતાં અને ફોસિંહરાવે સવારદળની મદદ આપતાં, ગાડાડે અમદાવાદ તરફ કૂચ કરી. કરાર પ્રમાણે અમદાવાદ જીતી લીધા બાદ એ ફોસિંહરાવને આપવાનુ હતુ. સમયે અમદાવાદમાં પેશવાના સૂબેદાર તરીકે બાપજી પંડિત હતા. ગાડાડે પાંચ દિવસ શહેર બહાર છાવણી નાખી છેવટે પાટનગર કબજે કર્યું. (ફેબ્રુઆરી ૧૫, ૧૭૮૦)૨૧ તે ફ્રોસિ ંહરાવને એ સાંપ્યું, એ દિવસ બાદ રોસિંહરાવે પોતાના સૂબેદાર તરીકે સદાશિવ ગણેશને નીમ્યા, ગાડાડે અમદાવાદને ઘેરે ધાલતાં
૨૦
આ

Page #122

૪ થું ] પેશવાઈ અમલ (ઈ.સ. ૧૭૬૧ થી ૧૭૮૦) [૯૯ પેશવાનો સૂબો બાપજી પંડિત નાસી ગયો હતો. કરારમાં વચન આપ્યા પ્રમાણે ફરોસિંહરાવે અંગ્રેજ સરકારને પ્રદેશ આપ્યા, પરંતુ સુરત અઠ્ઠાવીસીમાંથી સોનગઢને હેતુપૂર્વક બાકાત રાખવામાં આવ્યું હતું.
પાદટીપ 9. G. S. Sardesai, New History of the Marathas, Vol. II, pp. 482f. 2. Maharashtra State Gazetteers (MSG) : History; pt, III
(Maratha Period), p. 137 ૩. માટે, “શ્રીયાળીરાવ પવાર (તિરે) જે વરિત્ર', ૪. ૨, પૃ. ૨૭–૧૮ 8. MSG, History, pt. III, p. 92 ૫. મગનલાલ વખતચંદ, અમદાવાદનો ઇતિહાસ', પૃ. ૩૯ $. F. A. H. Elliot, The Rulers of Boroda, pp. 63f. 6. Sardesai, op.cit., Vol. II, pp. 446f. C. G, W. Forrest, Selctions from Letters, Despatches in the Bom
bay Secretariat : Maratha Series, Vol. I, pp. 277-80 ૯. મગનલાલ વખતચંદે આપાજી ગણેશના બીજી વારના અમલનો સમય વિ. સં.
૧૮૨૬-૧૮૨૮ (ઈ.સ. ૧૭૭૦ થી ૧૭૭૨) અને એના ઉત્તરાધિકારી ચંબક નારાયણનો સમય વિ. સં. ૧૮૨૮ થી ૧૮૩૩(=ઈ.સ. ૧૭૭૨ થી ૧૭૭૭) આપ્યો છે (ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૦), પણ વિ. સં. ૧૮૨૭ (=ઈસ. ૧૭૭૧)ના ખતપત્રમાં એ સમયે સૂબેદાર તરીકે વ્યંબક નારાયણ (જુએ . જે. વિદ્યાભવન, સંગ્રહાલય, ખતપત્ર નં. ૧૦૧), અને વિ.સં. ૧૮૩૦(=ઈ.સ. ૧૭૭૪)નાં બે ખતપત્રો (એજન, નં. ૯ અને ૪૧)માં આપાજી ગણેશ નામ નોંધાયું છે. ગાયકવાડના નાયબ ચુંબક મુકુંદને નિદેશ પણ ઈ.સ. ૧૭૬૩ અને ૧૭૭૧નાં બે ખતપત્રો(અનુક્રમે નં. ૩૪ અને નં. ૧૦૧)માં થયો છે.
-સં. ૧૦. મગનલાલ વખતચંદ આપા ગણેશને ત્રીજી વારના અમલનો સમય વિ. સં.
૧૮૩૩-૩૪ (ઈ.સ. ૧૭૭૭-૭૮) અને એ પછી એના પુત્ર અમરતરાવ આપાજીના અમલનો વિ.સં. ૧૮૩૪-૩૫ (ઈસ. ૧૭૭૮-૭૯) ગણાવે છે (એજન, પૃ. ૪૦), પણ વિ.સં. ૧૮૩૦ (ઈ.સ. ૧૭૭૪)નાં બે ખતપત્રો (નં. ૯ અને ૪૧)માં આપાજી ગણેશને પેશવાઈ શહેર સૂબેદાર તરીકે ઉલ્લેખ આવે છે; વિ. સં. ૧૮૩૪ (ઈ.સ. ૧૭૭૭)ના તથા વિ.સં. ૧૮૩૫(ઈ.સ. ૧૭૭૯)ના ખતપત્રમાં આપા ગણેશના પુત્ર અમૃતરાવજીને શહેર સૂબેદાર જણાવ્યા છે, વિ. સં. ૧૮૩૬ (ઈ.સ. ૧૭૮૦)ના
ખતપત્રમાં વળી ફત્તેસિંહરાવને શહેર સૂબેદાર કહ્યા છે. 22. Selections from the Peshwa Daftar, Vol. V, pp, 12, 20 ff.
મ'

Page #123

પ્રકરણ : ૫ પેશવાઈ સત્તાની પડતી
(ઈ. સ. ૧૭૮૦ થી ૧૮૧૭) સૂબેદારની હેરફેરી
ઈ. સ. ૧૭૮૦ થી ૧૮૧૮ દરમ્યાન ગાયકવાડના હકૂમત-પ્રદેશો ગાયકવાડ પાસે એકંદરે બધો સમય યથાવત રહ્યા, જ્યારે પેશવાના અમદાવાદ સહિતના પ્રદેશ પર થોડો સમય પેશવાની પિતાની ને ઈજારા આપી દેવાને લઈને એ ઈજારાના ગાળા દરમ્યાન ગાયકવાડની હકૂમત રહેતી. ગાયકવાડી મુલકને વહીવટ વડેદરેથી ને પેશવાના મુલકને વહીવટ અમદાવાદના ભદ્રકેટ મધ્યથી થતા. ઈજારાકાળ દરમ્યાન ગાયકવાડ ભદ્રકેટમાં પિતાને સૂબેદાર રાખતા, છતાં અમદાવાદ શહેરમાંના એના હકકને અબાધિત રાખવા એ ગાયકવાડની હવેલીમાં પોતાને નાયબ નીમવાનું ચાલુ રાખતા.
જનરલ ગોડાડે અમદાવાદ જીતી ફરસિંહરાવ ગાયકવાડને સોંપ્યું. ફત્તેસિંહરાવ વતી અમદાવાદમાં પેશવાના ઇલાકાનો વહીવટ સૂબેદાર સદાશિવ ગણેશને અપાયો (ફેબ્રુઆરી, ૧૭૮૦). પણ એ વર્ષ દરમ્યાન થેડા વખતમાં એના સ્થાને માનાજીના નિમાયો. તેના પછી આવેલા ભગવંતરાય શિવરામની સૂબેદારી ૧૭૮૨-૮૩ દરમ્યાન અમલમાં રહી, પણ ૧૭૮૩ થી સાલબાઈના કરાર અનુસાર અમદાવાદ અને એની સાથે સંકળાયેલ અન્ય વિસ્તારો પર પિશવાને સંયુકત અધિકાર પુનઃ સ્થપાયો.
શ્રી મગનલાલ વખતચંદે જણાવ્યા મુજબ પેશવાના ગુજરાતના ભાગમાં ગાયકવાડ તરફથી ૧૭૮૩ થી ૧૭૮૫ દરમ્યાન ચંબક મકનજી, ૧૭૮૫–૮૬માં રાઘાજી જીવાજી, ૧૭૮૬-૯૧ માં ફરીથી યંબક મકનજી અને ૧૭૯૧ માં થોડે વખત ફરીથી રાધાજી છવાનો વહીવટ રહ્યો, પરંતુ એ સમયના એક ખતપત્ર પરથી માલુમ પડે છે કે ૧૭૮૫ માં તો પેશવા તરફથી ભવાની શિવરામ શહેરસૂબા તરીકે અધિકાર ધરાવતો હતો. શ્રી મગનલાલ વખતચંદે ૧૭૮૩ થી ૧૭૮૧ સુધી પેશવાએ નીમેલા શહેસૂબા કેણ હતા એની કોઈ વિગત આપી નથી. સંભવ છે કે લગભગ એ બધે વખત એ અધિકાર ભવાની શિવરામે ધરાવ્યો છે. શ્રી મગનલાલ વખતચંદ ભવાની શિવરામના વહીવટને

Page #124

[ પ્ર.
મરાઠા કાલ
૧૦૦ ]
12. C. U. Aitchison, Treaties, Engagements etc. pp, 24ff,; Forrest,
op.cid., Vol. I, pp. 211ff. 13. Gazetteer of the Bombay Presidency, Vol. I, pt. I. pp. 403f. 28. James Grant Duff, History of the Maharattas, Vol. II, pp.
34 ff. ૧૫. આવો નિર્ણય કલકત્તાની વડી સરકારે કરી મુંબઈની કારોબારી કાઉન્સિલને સખત
ઠપકો આપેલ. જુઓ Forrest, p.cit., Vol. I, p. 238. 28. Ibid., Vol, I, pp. 277–80; Sardesai, op.cit., Vol. III, pp. 58f. 20. MSG, History, pt. III, p. 141 16. Sardesai, op.cit., Vol. III, pp. 81f. 94. Forrest, op.cit., Vol. I, p. 394 20. Sardesai, Historical Papers Relating to Mahadji Sindhia, pp.
72–75 ૨૧. મગનલાલ વખતચંદ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૦-૪૧

Page #125

[ .
૧૦૨ ]
મરાઠા કાલ સમય ૧૭૮૧ થી ૧૭૯૪ ને આપે છેપરંતુ એ સમય ખરેખર ૧૭૮૯ થી ૧૭૯૨ ન હોવો જોઈએ. ૧૯૩ માં કશનરાવ ભીમરાવ શેલૂકર સુબેદાર હોવાનું એ સાલના ખતપત્ર પરથી જણાય છે. એ ઈ.સ. ૧૮૦૦ સુધી સૂબેદાર રહ્યો. એ વર્ષ ગાયકવાડને ચાર વર્ષ માટે શિવાના પ્રદેશનો પહેલે ઈજા મળે, જે પછી દસ વર્ષ માટે તાજો કરી આપવામાં આવતાં એ ૧૮૧૪ સુધી ચાલ્યો. ઈ.સ. ૧૮૦૦માં ગાયકવાડ તરફથી રાવબા દાદા ભદ્રકોટમળે સૂબેદાર થઈ આવ્યો, પણ એ સાલના અંતમાં એને સ્થાને રઘુનાથ મહીપતને નીમવામાં આવ્યો. “કાકાસાહેબના હુલામણા નામથી કપ્રિય થયેલ આ સૂબેદારનો અમલ ઈ.સ. ૧૮૦૦ થી ૧૮૧૦ દરમ્યાન રહ્યો હોવાનું મગનલાલ વખતચંદે નોંધ્યું છે, પણ ઈ. સ. ૧૮૦૯ ના ખતપત્ર પરથી જણાય છે કે એ સાલમાં અમદાવાદમાં ગાયકવાડ વતી ભદ્રકેટમાં બાલાજી આપાજી વતી વિઠ્ઠલરાવ બાલાજી અને હવેલીમાં આબાજી ગોવિંદ વહીવટકર્તા હતા. શ્રી મગનલાલ વખતચંદે ગાયકવાડી સૂબેદાર વિઠ્ઠલબાલાજી, રામચંદ્ર કશન અને નારાયણરાવ ટાચકાને સમય અનુક્રમે ૧૮૧૧થી ૧૮૧૩, ૧૮૧૩-૧૪ અને ૧૮૧૪-૧૫ આપ્યો છે, જ્યારે શ્રી રત્નમણિરાવે એ અવધિ અનુક્રમે ૧૮૧૦ થી ૧૮૧૨, ૧૮૧૨-૧૩ અને ૧૮૧૩-૧૪ આપ્યો છે. • ટાચકા પછી ગાયકવાડી સૂબેદાર થયેલા રાઘુ રામચંદ્ર(બહેરા)ને સમય શ્રી મગનલાલ રામચંદે ૧૮૧૫ અને શ્રી રત્નમણિરાવે ૧૮૧૪ નો આ છે, પણ ૧૮૧૩ ના ખતપત્રમાં ગાયકવાડ વતી ભદ્રકોટમાં રાધુ રામચંદ્ર અને હવેલીમાં આબાજી હોવાનું નોંધ્યું છે, તેથી ઈ. સ. ૧૮૦૯ થી ૧૮૧૩ વચ્ચેના ગાળામાં વિઠ્ઠલરાવ બાલાજી, રામચંદ્ર કશન અને નારાયણરાવ ટાચકા ત્રણેયને વહીવટ વીતી ગયા હોવાનું જણાય છે. ઈ. સ. ૧૮૧૪માં ઈજારાની મુદત પૂરી થતાં યંબકજીડેંગલેએ પેશવા વતી અમદાવાદને હવાલે સંભાળ્યો. ૧૩ અંગ્રેજોએ અમદાવાદનો કબજે નવેમ્બર, ૧૮૧૭ માં કર્યો ત્યાં સુધી યંબકજી ડેગલ સૂબેદારી સંભાળ રહ્યો હોવાનું જણાય છે. ગુજરાતમાં સિંધિયા અને હેળકર
અંગ્રેજો સામે ગુજરાતમાં સિંધિયા અને હળકર પિતાનાં લશ્કર સાથે પ્રવેશી નર્મદા ઓળંગી ડાઈ સુધી આવ્યા, પણ ફેન્સે ડભોઈના બચાવ માટે મજબૂત વ્યવસ્થા ગોઠવી હતી. ગોડાર્ડ એમના તરફ આવતાં, તેઓ છેવટે ચાંપાનેર તરફ જતા રહ્યા અને સપાટ મેદાનો પર સામનો કરવાનું ટાળ્યું. સિંધિયાએ સમય વિતાવવા ગડાર્ડ સાથે રઘુનાથરાવ બાબતમાં વાટાઘાટે ચલાવી. એણે રઘુનાથરાવના પુત્ર બાજીરાવને સગીર વયના પેશવા માધવરાવના

Page #126

જ સુ* ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૦૩
દીવાન અથવા વ્યવસ્થાપક તરીકે નીમવા કહેવરાવેલું, પરંતુ ખાજીરાવ પાતે જ સગીર હતેા તેથી સિ`ધિયા જ કામચલાઉ સરકારને હવાલા સંભાળી શકે એવી પેરવી એમાં દેખાઈ. ગાડાડે આવા સૂચનને અસ્વીકાર કર્યો અને અંતે વાટાધાટો તૂટી પડી. સિંધિયા અને હેાળકરને કાઈ નિર્ણાયક લડાઈ લડથા વગર ઠેકઠેકાણેથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યા.
૧૭૮૦ ના ચેામાસા પછી મેજર કોખ્સને ગુજરાતના લશ્કરતા હવાલે સેાંપી, ગાડાડ વસાઈને ઘેરા ધાલવા ઊપડયો. કૅમ્સે અમદાવાદ ખાતે ફોસિંહરાવના રક્ષણ માટે તથા સુરત અને ભરૂચ ખાતે એક એક ટુકડી રાખી. શિનેાર અને ભાઈમાં પણ રક્ષક ટુકડીએ રખાઈ. ફોસિ ધરાવે વડાદરા સાચવવાનું જ કામ કર્યું હતું. સિ ંધિયાએ નવા મેળવેલા શિતાર પર હલ્લો કર્યાં, પણ ફ્રાન્સે એને સામને કરી નિષ્ફળ બનાા. સિંધિયા આથી વધુ લશ્કરી પ્રવૃત્તિ કરી શકે એવી સ્થિતિમાં ન હતા.
...
આવા સમયે બંને પક્ષો વચ્ચે યુદ્ધ બંધ થવાની તૈયારીમાં હતું, પણ એ વખતે નિઝામ હૈદરઅલી અને મરાઠાઓ વચ્ચે સધ રચાઈ રહ્યો હોવાના સમાચાર આવતાં, એ માટે અંગ્રેજ સરકારે પેશવા સાથે સમાધાન માટે પ્રયાસ શરૂ કર્યો. પેશવા સમક્ષ જે દરખાસ્ત રજૂ થઈ તેમાં વધુ અવરોધક બાબત તેા પેશવાના અમદાવાદનેા હિસ્સા હતા, જે હવે ગાયકવાડને આપવામાં આવ્યે હતા. એમ છતાં છેવટે યુદ્ધને અંત લાવવામાં આવ્યા અને સાલબાઈ સ્થળથી પ્રચલિત બનેલા અતિહાસિક કરાર કરવામાં આવ્યા ( મે ૧૭, ૧૭૮૨ ).
સાલમાઈના કરાર
ગ્વાલિયર પાસે સાલબાઈ ખાતે પેશવા અને અંગ્રેજ સરકાર વચ્ચે આ કરાર થયા. આમાં ગુજરાતને લગતી બાબતાને પણ સમાવેશ થયા હતા. પુરંધરના કરાર પછી અંગ્રેજોએ લીધેલા બધા પ્રદેશ પેશવાને પાછા સાંપવા, સાલસેટ જેવા મુંબઈ પાસે આવેલા નાના ટાપુ અંગ્રેજોના તાબામાં રહે, ભરૂચ સિધિયાને અપાય, ગુજરાતમાં પેશવા અને ગાયકવાડના જે જે પ્રદેશ અગ્રેજોએ જીતી લીધા હોય તે જેમને તેમને પરત કરવામાં આવે, અંગ્રેજ સરકાર રધુનાથરાવને નાણાં આપીને કે ખીજી રીતે મદદ નહીં કરે. પેશવા એને વાર્ષિક રૂ. ૨૫,૦૦૦/- તું પેન્શન આપે અને એ પેાતે જ્યાં નક્કી કરે તે સ્થળે રહે, ફોસિ'હરાવ ગાયકવાડ પાસે જે પ્રદેશ અગાઉ હતા, તે એની પાસે રહે અને એ અગાઉની જેમ મરાઠા રાજ્યની સેવા કરે.૧૪

Page #127

૧૦૪ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
આમ સાલબાઈના કરાર નાના ફડનવીસની રાજનૈતિક કુનેહના વિજયરૂપે હતા. પેશવા પદે પિતાના ઉમેદવારને મૂકીને મરાઠા રાજકારણ પર અંકુશ મેળવવાને અંગ્રેજ સરકારને પ્રયાસ નિષ્ફળ બનાવી દેવાયો. રઘુનાથરાવ કરાર કરાયા પછી કોપરગાંવ ગયે અને ચેડા મહિનામાં એનું અવસાન થયું. આ રીતે પેશવાની સરકાર સામે ઉત્પાત મચાવનાર મુખ્ય બળ જતું રહ્યું. એ પછીનાં છ વર્ષોમાં કેઈ નેધપાત્ર રાજકીય બનાવ ન બન્યો. અમદાવાદમાં ગાયકવાડના સૂબા તરીકે ભગવંતરાય શિવરામ એક વર્ષ (૧૭.૨-૮૩) રહ્યો. સાલબાઈના કરાર ગાયકવાડ ફરતેસિંહરાવ માટે દુઃખદ પુરવાર થયા. યુદ્ધ થતાં પહેલાં એની પાસે જેટલા પ્રદેશ હતા તેટલી જ એની પાસે રહ્યા અને અમદાવાદનો કબજે તો ભારે કમને એણે પેશવાને પાછો સોંપો પડવો (કટોબર ૩૧, ૧૭૮૩). આર્થિક રીતે ભારે ખર્ચ કરે પડ્યો હતો અને ભરૂચનો હિસ્સો ગુમાવવો પડયો હતો.
વડોદરામાં સત્તા-સંઘર્ષ
ફરસિંહરાવનું અવસાન થતાં (ડિસેમ્બર ૨૧, ૧૭૮૯) રાજા સયાજીરાવ વાલી વગરનો બની ગયે, આથી વડોદરામાં સત્તાસંઘર્ષ ફરી ચાલુ થયો. ફરસિંહરાવના અવસાન પછી એના નાના ભાઈ માનાજીરાવે તરત જ સત્તા મેળવી લઈ, પેશવા સરકાર સાથે પિતાની સ્વીકૃતિ માટે વાટાઘાટ શરૂ કરી. એ સમયે ગેવિંદરાવ પુણે નજીક આવેલા દૌર ગામે રહેતા હતા, તેણે સિંધિયાની સહાય લઈ પોતાને હક્ક આગળ કર્યો. સિંધિયાએ પિતાની ભરૂચ ખાતેની લશ્કરી ટુકડીને ગોવિંદરાવના અનૌરસ પુત્ર કાન્હાજીરાવ સાથે વડોદરા પહોંચી જવા મોકલી આપી. બીજી તરફ માનાજીરાવે ગોવિંદરાવની કાર્યવાહી સામે મુંબઈ સરકારને ફરિયાદ કરી, પરંતુ મુંબઈ સરકારે દરમ્યાનગીરી કરવાનો ઇન્કાર કર્યો. માનાજીરાવે આથી પુણેમાં પિતાના પ્રતિનિધિ મારફતે ગોવિંદરાવ સાથે સમાધાન કરવા પ્રયાસ કર્યો, પણ એનું કંઈ નક્કર પરિણામ આવે તે પહેલાં માનાજીરાવનું અવસાન થયું (ઍગસ્ટ ૧, ૧૭૯૦). એ પહેલાં રાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડનું અવસાન થયું હતું (૧૭૮૨ ). આ સંજોગોમાં વડોદરાની ગાદી ગેવિંદરાવને હક્કની રૂએ સુલભ બની.
ગેવિંદરાવને “સેના ખાસખેલ” બિરુદ લેવાની છૂટ આપવામાં આવી (ડિસેમ્બર ૧૯, ૧૭૯૩). એણે વડોદરા જતાં પુણેથી પિતાની સાથે દીવાન તરીકે રાવજી આપાજી, તથા બીજી મદદનીશ વ્યક્તિ તરીકે મજુમદાર ને ફડન

Page #128

૫ સુ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૦૫
વીસને લીધા. એમ છતાં વડાદરામાં એને પ્રવેશ મુશ્કેલીજનક બની રહ્યો. એક તરફ પેશવા સરકારે વાદરા રાજ્ય પર પોતાની અધિસત્તા સ્થાપી દીધી હતી અને જુદા જુદા પ્રકારના પોતાના હક્કદાવા રજુ કરી એના પરના આર્થિક મેજો અસહ્ય બને એવી રીતે લાદી દીધા હતા.૧૫ આવા સ જોગામાં ગાવિંદરાવ વડાદરા પહાંચ્યા, પરંતુ એના અનૌરસ પુત્ર કાન્હાજીરાવે એને સામને કર્યાં. કાન્હાજીરાવના જ ભાડૂતી લશ્કરે છેવટે એને દગા દીધા અને કેદ કર્યો અને ગાવિંદરાવને સોંપ્યા, પર ંતુ કાન્હાજીરાવ પિતાની કેદમાંથી નાસી છૂટયો અને ડુ ંગર–વિસ્તારામાં જઈ પહેાંચ્યા. ત્યાંના ભીલે એની સાથે જોડાયા અને એમણે સખેડા-મહાધરપુરના વિસ્તારમાં લૂંટફાટ ચલાવી, એમની સાથે કડીના સદ્ગત જાગીરદાર ખંડેરાવને પુત્ર મહારરાવ પણ જોડાયા. મલ્હારરાવ પાતાની ગાયકવાડને આપવાની થતી પેશકશ 'ની રકમ તથા લશ્કરી સેવાની રકમ માફ કરાવવા માગતા હતા. ફોસિહરાવ ગાયકવાડે એની જાગીરમાંથી નડિયાદ લઈ લીધુ હતુ . કાન્હાજીરાવ નાસી જતાં ગેવિંદરાવે રાજા તરીકેની ફરજો સભાળી લીધી હતી. ૧૭૯૪ માં ગાયકવાડની ફાજે ખંભાત પર આક્રમણ કર્યુ, પરંતુ ત્યાંના અ ંગ્રેજોએ એને પાછી હટાવી દીધી હતી. ૧૭૯૫ માં પેશવા અને નિઝામ વચ્ચે થયેલી ખાઁની લડાઈમાં (માર્ચ ૧૧ ) ગાવિંદરાવ ગાયકવાડે પોતાનાં દળ પેશવા પક્ષે ભાગ લેવા માકલ્યાં હતાં,
•
પેશવાના સૂએ આખા શેલૂકર
ગાવિ દરાવ ગાયકવાડે વડેાદરામાં સત્તા હાથમાં લીધા બાદ એ વર્ષાં શાંતિ રહી. પેશવા માધવરાવ બીજાનું અવસાન થયુ ( ઑકટોબર ૨૭, ૧૯૯૫ ). ખટપટના કારણે વિલંબ પછી રઘુનાથરાવ(રાધાબા)નેા પુત્ર બાજીરાવ પેશવા અન્યા ( ડિસેમ્બર ૬, ૧૭૯૬ ). એણે પેશવાપદ ધારણ કર્યાં બાદ તરત જ પેાતાના દસ વર્ષોંના ભાઈ ચિમણાજીને ગુજરાતના સૂબેદાર તરીકે નીમ્યા અને મરાઠા રીત પ્રમાણે એના નાયબ તરીકે આખા શેલૂકરને માકલ્યા. દખ્ખણના મરાઠા રાજકારણમાં જે બનાવ બનેલા હતા તેમાં એક પ્રસ ંગે દોલતરાવ સિંધિયાએ નાના ફડનવીસને એના સાથીદારા સાથે કેદ કર્યાં હતા તેમાં આખા શૈલૂકરના પણ સમાવેશ થતેા હતેા (ડિસેમ્બર ૩૧, ૧૭૯૭). શેલૂકરે પોતાના છુટકારા માટે દસ લાખ રૂપિયા સિંધિયાને આપવા એવી કબૂલાત આપી હતી. એ રકમની ચુકવણી કરી શકે એ માટે એને નાના ફડનવીસે બાજીરાવના ભાઈ ચિમણાજીના નાયબ તરીકે ગુજરાતાં મેાકટ્યા.

Page #129

૧૦૬ ]
રોલકર અને ગેાવિંદરાવ વચ્ચે સ`ઘષ
પેશવા બાજીરાવની ઇચ્છા ગુજરાત પ્રાંતને પોતાના હિસ્સા પાછા લઈ લેવાની હતી. વળી એ આખા શેલૂકર અને ગાવિદરાવ વચ્ચે સધ થાય એમ પણ ઇચ્છતા હતા. શેકરને એ નાના ફડનવીસના માણસ તરીકે ગણતા હતા તે ગાવિંદરાવતે સિંધિયા તરફી,૧૬ ગોવિંદરાવે હજુ રૂ. ૩૯,૮૨,૭૮૯ જેટલી રકમ પેશવાને ચૂકવવાની બાકી હતી. ગેાવિંદરાવ આખા શેલૂકર પ્રત્યે સદ્ભાવ પણ રાખતા હતેા. એના મંત્રી રાવજી આપાજીએ ગુજરાતમાં આવી રહેલા શેલૂરને દસ લાખ રૂપિયાની વ્યવસ્થા કરી આપી, પરંતુ એ ઉછીની રકમ પરત કરવાની શરત બાબતમાં બંને વચ્ચે ઝગડા થતાં ગાવિંદરાવ સમક્ષ એ વાત રજૂ કરવામાં આવી, ગાવિંદરાવે શેલૂકર સામે લશ્કરી તૈયારી શરૂ કરી તે સુરતના અંગ્રેજ પ્રતિનિધિ જોનાથન ડંકન પાસે મદદની માગણી કરી. ડંકનની ઇચ્છા સુરતની આસપાસને પ્રદેશ તથા સુરત શહેરમાં અને જિલ્લામાં ચેાથના હિસ્સા ગાયકવાડના હતા તે બ્રિટિશ સરકાર માટે લઈ લેવાની હતી. તેથી એ પ્રમાણે માગણી કરતાં, ગાવિ દરાવે જણાવ્યું કે એ સાલભાઈ કરારના ભગ સમાન હાવાથી પુણેથી એ અંગે સંમતિ લેવી પડે એમ છે. આ અંગે કંઈ નિણ્ય થાય એ પહેલાં ગાવિંદરાવે શેલૂકર સામે સક્રિય પગલું લીધું.
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
'
9
ગોવિંદરાવે શિવરામ ગારદીને માટી ફેાજ, તાપ, દારૂગાળા, વગેરે આપી શેલૂકર સામે માકલ્યેા. ગારદીએ અમદાવાદને ઘેરે ધાહ્યા અને છેવટે એણે શેલૂકરને શહેર સાંપવાની ફરજ પાડી. શેલૂકર પાસે ૫,૦૦૦ અસ્ત્ર અને ૧૦,૦૦૦ ની ખીજી ફેાજ હતી, છતાં એ હાર્યો, છેલ્લી પળ સુધી નાચગાન જોવાની ટેવ એણે છેવટ સુધી છેડી નહેાતી. એણે પ્રજા પર ગુજારેલાં ત્રાસ અને દમનથી એ અપ્રિય થઈ પડયો હતેા આથી એની હાર થતાં લેકેમાં ‘હાથમાં દડા બગલમાં માઈ, હવેલી લેતાં ગુજરાત ખાઈ ' એવી કહેવત પ્રચલિત બની. ૧૭ શેલૂકરને કેદી બનાવવામાં આવ્યા તે ગાયકવાડના સેનાપતિ બાલાજીએ એને એરસદના કિલ્લામાં રાખ્યા, જ્યાં એ સાત વર્ષ સુધી નજરકેદ જેવી સ્થિતિમાં ચો.૧૮ અમદાવાદના કબજો મેળવ્યા બાદ ગાયકવાડના સૂબેદાર તરીકે રાવબા દાદા થોડા સમય રહ્યો તે એના પછી રઘુનાથ મહીપત આવ્યા, જે સાહેબ 'ના નામથી લોકપ્રિય બન્યા. એણે ૧૮૦૯ સુધી સરા તરીકે વહીવટ ચલાવ્યા. શેલૂ કરને કેદ કર્યા બાદ પરિણામ એ આવ્યુ કે ગાયકવાડે ઉત્તર ગુજરાતના અડધા ભાગ પરનું વહીવટત ંત્ર પેશવાનું હતું તે પેાતાના અધિકારમાં લઈ લીધું તે ગુજરાત પ્રાંતમાં જે વિભાજિત સત્તા હતી તેને અંત
"
કાકા

Page #130

૫ મું ]. પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૦૭ લાવી દીધો, પરંતુ બીજી બાજુ પેશવાએ પિતાના ભાઈ ચિમણાજીની સૂબા તરીકેની નિમણૂકને રદબાતલ ન કરતાં, ગોવિંદરાવ ગાયકવાડને ગુજરાતમાંના પોતાના તમામ હક વાર્ષિક ૫ લાખ રૂપિયાના હિસાબે પાંચ વર્ષ માટે આપ્યા. આ હક્કોમાં સૌરાષ્ટ્ર તથા સેરઠની મહેસૂલ, પેટલાદ નાપાડ રાણપુર, ધંધુકા અને ઘોઘાનું મહેસૂલ તથા ખંભાતમાં થોડી જકાતે અને અમદાવાદના. મહેસૂલને સમાવેશ થતો હતો.
હવે પેશવાએ આપેલ ઈજારો ટકાવી રાખવાની ગાયકવાડની તીવ્ર ઈચ્છા, મુંબઈની અંગ્રેજ સરકારની એ વ્યવસ્થા ચાલુ રાખવાની નીતિ તથા પેશવાની ગુજરાતના જિલ્લાઓ ઉપર પોતાનું આધિપત્ય ચાલુ રહે એવું વલણ અપનાવવાની નીતિના કારણે છેવટે પેશવા અને બ્રિટિશ સરકાર વચ્ચે સંબંધો બગડતા ગયા ને એના પરિણામે ગાયકવાડ પેશવાથી સ્વતંત્ર બનતે ગયો. પેશવા પિતાના ગુજરાતના ભાગોને ઇજારે ગોવિંદરાવને ખરેખર સુપરત કરે તે પહેલાં ગેવિંદરાવનું અવસાન થયું (ઓકટોબર ૧૮૦૦). આ સમયે વડોદરા રાજ્યા આર્થિક દૃષ્ટિએ ઘણું નબળું પડી ગયું હતું. વહીવટતંત્રમાં ગેરવ્યવસ્થા હતી. ભાડૂતી આરબ સૈનિકેનું જોર વધેલું હતું. પેશવા અને સિંધિયા ગાયકવાડના: રાજ્યનું વિઘટન થાય એવી દૃષ્ટિથી આ પરિસ્થિતિ ખૂબ રસપૂર્વક નિહાળી રહ્યા હતા. ૧૯ વડોદરા રાજ્યમાં રાજકીય અસ્થિરતા
ગાદી પ્રાપ્ત કરવા માટે પણ ગેવિંદરાવના પુત્રો વચ્ચે સ્પર્ધાત્મક સંઘર્ષ શરૂ થયો. એના ૧૧ પુત્રમાં ૭ અનૌરસ હતા, જે ગાદી માટે હકદાર ન હતા. હક્કદાર પુત્રોમાં કાજીરાવ મેટ હતું, પરંતુ ગોવિંદરાવની મુખ્ય રાણી. ગહેનાબાઈના પુત્ર આનંદરાવને ગાદી મળે એ માટે વાતાવરણ સર્જાયું. આનંદરાવ (૧૮૦૦-૧૮૧૯) રાજ્ય ચલાવવા માટે નિર્બળ હોવાથી વહીવટી સમિતિ નીમવામાં આવી તેમાં દીવાન રાવજી આપાજી મુખ્ય હતો. દીવાન રાવજી આપાછ આનંદરાવના રાજ્યારોહણ પ્રસંગે બહારગામ હોવાથી તકનો લાભ લઈ કા હેજીરાવ, જેને એના પિતા ગોવિંદરા કેદમાં પૂરી રાખ્યો હતો, તેણે પિતાનો છુટકારો મેળવ્યો અને પિતાના ભાઈ આનંદરાવના સલાહકારોને સંપર્ક સાધી, આનંદરાવને વિશ્વાસ મેળવી, પિતાની નિમણૂક મુતાલિક” તરીકે કરાવી. રાજ્યના અગત્યને વહીવટદાર બની બેઠે, પરંતુ એને ફરી કેદ કરવામાં આવ્યો ને રાવજીને ફરી વહીવટી સુકાન સોંપાયું. કાનાજીરાવની માતા ગજરા

Page #131

૧૦૮ ] મરાઠા કાલ
[ » બાઈ સુરતમાં શરણુથી હતી તેણે ત્યાંના અંગ્રેજોની મદદ મેળવવા પ્રયાસ કર્યો અને સાથે સાથે કડીના જાગીરદાર મહારરાવને પણ સંપર્ક સાધ્યો.
વડોદરામાં રાજ્યની બાબતોને હવાલે રાવજી અને બાબાજી એ બે ભાઈઓએ સંભાળી લીધો હતો. રાવજીએ મુલકી અને બાબાજીએ લશ્કરી કામગીરી સંભાળી હતી. એમણે ગજરાબાઈની પ્રવૃત્તિના સમાચાર સાંભળ્યા કે તરત જ મુંબઈ સરકાર પાસે રજૂઆત કરી. આમ બંને હરીફ પક્ષેએ મુંબઈના ગવર્નર ડંકન પાસે મદદ અંગે રજૂઆત કરતાં અંગ્રેજ સરકાર માટે એ સ્થિતિ ગૂંચવાડાવાળી બની ગઈ. હુંકને મેજર વેકરને રાવજી અને મહારરાવ વચ્ચે લવાદી કરવા મોકલ્યો અને એની સાથે થોડું લશ્કર પણ 'ટેકારૂપે ખંભાત મેકવ્યું.
મેજર વોકરે વડોદરા પહોંચી (જાન્યુઆરી ૧, ૧૮૦૨) પરિસ્થિતિ સમજી લીધી. દીવાન રાવજીએ પાંચ યુરોપીય બટૅલિયનનો ખર્ચ ભોગવવાનું સ્વીકારેલું હતું અને હંકને પિતાની જવાબદારી પર ૧,૬૦૦ નું વધુ સહાયક લશ્કર મેજર વોકરની આગેવાની નીચે કહ્યું હતું. પાછળથી બીજી કુમક પણ મોકલવામાં આવી હતી. આ બધાં જ દળ અમદાવાદની ઉત્તરે રાવજી અને બાબાજીના લકર સાથે જોડાઈ જાય અને કામગીરી કરે એવી રીતે ગોઠવણ હતી, પરંતુ ચડાઈને પ્રશ્ન ૧૮૦૨ ના એપ્રિલ સુધી પ ન હતો. ૧૮૦૨ માં કરી લેવાયું. મલ્હારરાવ શરણે આવી જતાં એને નડિયાદમાં રહેઠાણ આપવામાં આવ્યું અને પેટાવિભાગના મહેસૂલમાંથી મેટી રકમ નિભાવ માટે આપવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું. સંખેડાના કિલ્લાનો કબજે ગણપતરાવ ગાયકવાડે પિતાના ભત્રીજા મલ્હારરાવ માટે રાખેલે હતો, તે પણ સત્વર લઈ લેવાયો ને આખા પ્રદેશમાં થડા સમય માટે શાંતિ સ્થપાઈ (જુલાઈ ૧૮૦૨). અંગ્રેજ સરકાર અને વડોદરા - કરાર
ગાયકવાડ કુટુંબના સભ્યોએ જે બંડ કરેલાં તે દબાવી દેવાયાં બાદ ગાયકવાડ સરકાર અને અંગ્રેજ સરકાર વચ્ચે સત્તાવાર કરાર કરવા એવું અગાઉથી નક્કી કરાયું હતું. રાવજીએ ગવર્નર ડંકાની બે વાર મુલાકાત લીધી હતી એને આધારે નવેસરથી કરારની ભૂમિકા તૈયાર કરી લેવામાં આવી, જોકે બધી પરિસ્થિતિ શાંત બન્યા પછી કરારનો અમલ કરવાનો હતો, છતાં લશ્કરી કામગીરી શરૂ થતાં પહેલાં ચેરાસી પરગણું અને સુરતની એથને ગાયકવાડને હિક આપી

Page #132

૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૦૯
દેવામાં આવ્યાં હતાં. હવે થયેલા કરાર મુજબ(૬ જૂન, ૧૮૦૩) મલ્હારરાવનું બંડ. શમાવી દેવાયા બાદ અંગ્રેજ સરકારે આપેલ ૨,૦૦૦ ની ફેજ તથા તોપખાનું રાખવાનો ખર્ચ મહિને રૂ. ૬૫,૦૦૦ થતો હતો તે ગાયકવાડે ભોગવવાનો હતો અને અ ગ્રેજ સરકારને “જાયદાદ” એટલે કે ઊપજ આપવાની હતી. ઘોળકા અને નડિયાદના ભાગ મલ્હારરાવને અપાયેલા ન હતા તેમાંથી આવી જાયદાદ” આપવાની હતી. કડી જીતવામાં મદદ કરવા બદલ ઈનામ તરીકે ચીખલી આપવામાં આવ્યું. મુંબઈ અને વડોદરામાં પરસ્પરના રેસિડેન્ટ મેકલવાનું નક્કી કરાયું. વડોદરામાં મુલકી વહીવટમાં ભાડૂતી આરબ લકરની જે પકડ અને દખલ હતી તેમાંથી છુકારો મેળવવા માટે એ આરબને એમના પગારની ચડેલી બાકી રકમ ૧૭ લાખ ચૂકવી ૭,૦૦૦ જેટલા સૈનિકોને રાવજીએ મુક્ત કર્યો.
દીવાન રાવજીએ અંગ્રેજ સરકાર પ્રત્યે સભાવના રાખી વફાદારી બતાવી. જે કામગીરી કરી તેનો બદલે મુંબઈ સરકારે એને અને એના વંશજોને વડોદરા રાજ્યનું દીવાનપદ આપીને વાળી આપ્યો. વસાઈ કરાર
મુંબઈ સરકાર અને વડોદરા સરકાર વચ્ચે જે સહાયકારી-સંધ પ્રકારના કરાર થયા (જૂન ૬, ૧૮૦૨) તેને મહારાજા આનંદરાવે બહાલી આપતાં. (જુલાઈ ૨૯, ૧૮ ૦૨) એ સત્તાવાર કરાર બન્યા.
નાના ફડનવીસના અવસાન (માર્ચ ૧૩, ૧૮૦૦) પછી પેશવા બાજીરાવ અને દોલતરાવ સિંધિયા પરના તમામ અંકુશ જતા રહ્યા હતા. સિંધિયા અને હોળકરની પરસ્પરની વિરોધી પ્રવૃત્તિઓ અને અંગ્રેજ સરકારની મરાઠા રાજકારણમાં વધતી જતી દરમ્યાનગીરીને લીધે, પેશવાને છેવટે અંગ્રેજ સરકાર સાથે વસાઈના કરાર કરી આપવા પડ્યા (ડિસેમ્બર ૩૧, ૧૮૦૨). એમાં અંગ્રેજ સરકારે બાજીરાવના પ્રદેશનું રક્ષણ પિતાના પ્રદેશની જેમ કરવા માટેની જવાબદારી લીધી, પેશવાએ સહાયક લશ્કરી દળ રાખવાનું સ્વીકાર્યું, અને એના ખર્ચ માટે વાર્ષિક રૂ. ૨૬ લાખની ઊપજવાળા પ્રદેશ આપવાનું કબૂલ્યું. એ પ્રદેશમાં સુરતને વાર્ષિક રૂ. ૧૨,૨૮,૦૦૦ની ઊપજવાળો પ્રદેશ મુખ્ય હતે. પેશવાએ એ ઉપરાંત ગાયકવાડે અંગ્રેજ સરકાર સાથે મિત્રતાના કરાર કર્યા હોય તેને માન્ય રાખવાનું અને ગાયકવાડ સાથે જે પ્રશ્નો કે સમશ્યા ઊભાં થાય તેમાં બ્રિટિશ લવાદીને સ્વીકારવાનું કબૂલ રાખ્યું. ૨૧ ગુજરાતની

Page #133

[y.
"૧૧૦ ]
મરાઠા કાલ દૃષ્ટિએ જોઈએ તે પેશવાએ આપેલા પ્રદેશથી સુરત જિલ્લા પર બ્રિટિશ સત્તા સ્થપાઈ ગઈ. ગાયકવાડે તે એનો હિસ્સો એ અગાઉ અંગ્રેજ સરકારને સોંપી દીધું હતું. મેજર વાકરનું કાર્ય
મુંબઈ સરકારે મેજર વોકરની વડોદરા રાજ્યમાં રેસિડેન્ટ તરીકે નિમણૂક કરતાં એ વડેદરામાં આવ્યો (જુલાઈ ૧૧, ૧૮ ૦૨ ) અને નામધારી રાજા આનંદરાવને પોતાના અંકુશમાં લઈ લીધો. બ્રિટિશ ફાજે વડોદરા કબજે કર્યું. કાનાજીરાવ સાથે જોડાયેલા આરબ સિવાયના બીજા શરણે આવ્યા ને એમને બાકી રહેલે પગાર ચૂકવી આપતાં, તેઓ ગુજરાત છેડીને ચાલ્યા ગયા, પરંતુ કાજીરાવને ૧૮૦૩ ના ફેબ્રુઆરી સુધી જીતી શકાયો ન હતો.
આ અરસામાં હેળકર અને સિંધિયા મધ્ય હિંદમાં મોટી લશ્કરી પ્રવૃત્તિઓ કરી રહ્યા હતા અને ગુજરાતમાં બનતા બનાવો પર પ્રભક નજર નાખી રહ્યા હતા. હોળકરના પીંઢારાઓની એક ટુકડીએ સુરત અઠ્ઠાવીસી પર ધાડ પાડી અને મહીનર એ કસબાને તારાજ કર્યો, પરંતુ ત્યાંના બાપુ કામવીસદારે એમને નસાડી મૂક્યો. સિંધિયાએ પણ વડોદરા રાજ્ય વિકટ પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઈ રહ્યું હતું તેમાંથી લાભ લેવાની ઈચ્છાથી પોતાનો અમદાવાદના ઈજારામાં રહેલે ૧૦ લાખ રૂપિયાને દાવો રજુ કર્યો. એણે એક લશ્કરી ટુકડી ગુજરાતના ઉત્તર જિલ્લાઓમાં એકલી દેવગઢ બારિયા વાંસદા વગેરે લૂંટાવ્યાં. છેવટે દીવાન રાવજીએ અંગ્રેજોની મદદથી સિંધિયા સાથે સમાધાન કર્યું.
જે સમયમાં મેજર વૈકર આર અને કનોજીરાવ સામે રોકાયેલ હતો. તે સમયે કડીના જાગીરદાર મલ્હારરાવે સૌરાષ્ટ્રમાં જઈ બંડ કર્યું અને ત્યાંના મરાઠા પ્રદેશમાં લૂંટફાટ ચલાવી, પરંતુ છેવટે એને હરાવવામાં આવ્યો (મે ૩, ૧૮૦૨) અને બીજા બંડખેર ગણપતરાવ ગાયકવાડને પણ હરાવવામાં આવ્યો.૨૨
વડોદરામાં જ્યારે કટોકટી પ્રર્વતી રહી હતી ત્યારે સિંધિયા અને કલકત્તાની અંગ્રેજ સરકાર વચ્ચે ઝગડો થાય એવી પેરવી પેશવા કરી રહ્યો હતે. છેવટે જે બન્યું તેમાં સિંધિયા અને અંગ્રેજો વચ્ચે યુદ્ધ થતાં વડોદરામાં રહેલ અંગ્રેજ લશ્કરે સિંધિયા તાબાના ભરૂચ અને પાવાગઢને કિલ્લે કબજે ક્ય. અંતે સિંધિયા અને અંગ્રેજ સરકાર વચ્ચે સુઈ અંજનગાંવના કરાર થયા (ડિસેમ્બર ૩૦, ૧૮૦૩ ) તે અનુસાર સિંધિયાએ પેશવા નિઝામ તથા ગાયક

Page #134

પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૧૧
વાડ પરના બધા હક્ક છેડી દીધા અને જે જે ખંડિયા તાબેદાર રાજાઓએ અંગ્રેજ સરકાર સાથે અલગ અલગ કરાર કર્યા હોય તેમનું સ્વાતંત્ર્ય સ્વીકાર્યું. અંગ્રેજ સરકારે સિંધિયાને પાવાગઢ અને દાહોદ પાછાં સંપ્યાં, જ્યારે ભરૂચ પિતાના કબજામાં રાખ્યું.
સિંધિયા સાથેની લડાઈમાં ગાયકવાડની લશ્કરી ટુકડીએ અંગ્રેજ પક્ષે ભાગ લીધો હતો તેનો ખર્ચ મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા ગાયકવાડ પાસેથી વસૂલ લીધે હતું. આ અરસામાં પુણે ખાતેના બ્રિટિશ રેસિડેન્ટ ગાયકવાડને અમદાવાદના ઈજારાની મુદત ફરી લંબાવી આપવામાં આવે એ માટે પ્રયાસ કર્યા હતા. એ ઈજારાની મુદત ૧૮૦૪માં પૂરી થતી હતી. એ ઈજારો ફરી દસ વર્ષ માટે લંબાવી આપવા માટે ભારે પ્રયાસ રેસિડેન્ટ કર્યા. એનો હેતુ અમદાવાદમાં બે પ્રકારનાં સરકાર અને વહીવટ ચાલે તેથી જે અગવડ પડે તે નિવારવાને હતો. રેસિડેન્ટના પ્રયાસોને પરિણામે પેશવાએ ઈજારાની મુદત ફરી દસ વર્ષ માટે લંબાવી આપી. ઇજારા વાર્ષિક ૪ લાખ રૂપિયા પ્રમાણે ભગવંતરાવ ગાયકવાડને આપવામાં આવ્યો ( કબર ૧૮૦૫). આ તરફ ગાયકવાડ અને અંગ્રેજ સત્તા વચ્ચે નિર્ણાયક કરાર (Definitive Treaty) થયા. અમદાવાદના ઈજારાની મુદત ફરી વધારી આપવાથી અગાઉના સમયમાં થયેલા બધા કરાર, જેવા કે ૧૮૦૨ નો કરાર, વસાઈને કરાર વગેરેને એક જ કરારમાં સમાવિષ્ટ કરવામાં આવ્યા ર૪ આ નવા કરારમાં અગાઉના બધા કરારોને મંજુર રાખવામાં આવ્યા અને એ બધાની જોગવાઈઓને વસાઈના કરારની જોગવાઈઓ સાધે સુસંગત બનાવવામાં આવી. સહાયક દળના નિભાવ ખર્ચ માટે વાર્ષિક રૂ. ૧૧,૭૦,૦૦૦ ની ઊપજવાળા જિલ્લા આપવામાં આવ્યા. ૧૮૦૨ માં આરબેને ચૂકવવા માટે આપેલી ઉછીની રકમ પરત લેવાની ગોઠવણ પણ નક્કી કરવામાં આવી. સૌરાષ્ટ્રમાં જરૂર પડતાં સહાયક દળને અમુક ભાગ સત્વર મળી શકે એવું પણ નક્કી કરાયું. ગાયકવાડના તમામ ઝગડાઓમાં, એટલે કે માત્ર વિદેશી રાજ્યો સાથે જ નહીં પણ નાણાકીય લેવડદેવડના હિસાબેની ગોઠવણમાં પેશવા સાથે જે કંઈ પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય તેમાં પણ અંગ્રેજ સત્તા લવાદ તરીકે રહે અને જે નિર્ણય આપે તે કબૂલ રાખવાનું ઠરાવાયું.
શિવાએ ગાયકવાડને અમદાવાદનો ઈજારે ફરી લંબાવી આપે એ બાબત ખૂબ સૂચક હતી. પેશવા આ સમયે અંગ્રેજ સત્તા સામે એક મરાઠા સંધ રચવાની યોજના ઘડી રહ્યો હતો. પિતાનું સ્થાન અને સત્તા વિદેશી સત્તાની લવાદી પર આધારિત છે એ બાબતની જાણ એ એના મરાઠા

Page #135

૧૧૨ ]
મરાઠા કાલ સરદારોને થવા દેવા માગતો ન હતો, વળી અમદાવાદને ઇજા દશ વર્ષ જેવી લાંબી મુદત માટે તાજો કરી આપો એમાં પણ એને ચોક્કસ હેતુ હતે. ગાયકવાડ પાસેની પોતાની નાણાકીય માગણીઓના સંબંધમાં બ્રિટિશ સત્તા ગાયકવાડના તંત્રમાં લવાદી તરીકે તપાસ કરવામાં પ્રવૃત્તિશીલ રહે અને ધ્યાન કેંદ્રિત કરે, જ્યારે પોતે દખણમાં એ સત્તા વિરુદ્ધ કાવતરાં વિના અવરોધે રચી શકે અને ધ્યાન કેંદ્રિત કરી શકે, તેથી શિવા દરેક તબકકે ગાયકવાડ તરફથી થતી રજુઆતો પર ગમે તે બહાનું કાઢી વિચારણા ચલાવવાનું આવાં કારણોસર મુલતવી રાખતો ગયો અને વિલંબમાં નાખતો રહ્યો.
લગભગ બે વર્ષ સુધી કોઈ મહત્ત્વપૂર્ણ બનાવ ગુજરાત સંબંધમાં ન બન્યો. બાબાઇએ સૌરાષ્ટ્રના લકરના હવાલે છોડી દીધો અને વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીને આપ્યો. એ વડોદરા આવ્યો અને મુલકી વહીવટીતંત્રમાં જોડાઈ ગયો. વોકર પણ વડોદરા રાજ્યની બાબતમાં અને હેળકરના દરબારમાં ભાગેડુ તરીકે રહેલા કાન્હાજીરાવના હુમલાઓ અને ખટપટો સામે પ્રતિકાર કરવાની
વ્યવસ્થામાં પ્રવૃત્ત રહ્યો. એણે આબા શેલૂકરને તેને મુંબઈની સત્તાને હવાલે કરી દીધે, જેથી એ નવાં કાવતરાં કરી ન શકે. આ પછી કર્નલ વોકરે સૌરાષ્ટ્રની ખંડણીના પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરવા તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું.
વડેદરા રાજ્યના મહારાજા આનંદરાવની ચિત્તભ્રમની સ્થિતિ ચાલુ હતી. હેળકરની છાવણીમાંથી ગિરફતાર થયેલા એના ભાઈ ફત્તેસિંહરાવને છોડાવવામાં આવ્યો અને એને રાજ્યપાલક (Regent) બનાવવામાં આવ્યો (એપ્રિલ ૩, ૧૮૦૬).૧૪ દીવાન સીતારામ, જે એના પિતા રાવજી આપાજી પછી હક્કની રૂએ દીવાન બન્યો હતો તે, ભારે બિનઆવડતવાળો ને ખટપટી હતો. પોતાની સત્તા ટકી રહે એ માટે એ સ્થાનિક મરાઠા સરદાર અને લશ્કરી અધિકારીઓને સતત ઉરકેરતો રહે છે, આથી એના તરફનો ય ઓછો કરવા ફરસિંહરાવની પસંદગી કરવામાં આવી હતી. ફરસિંહરાવ (બીજા) રાજ્યપાલક તરીકે ૧૮૧૮ સુધી શાસન ચલાવ્યું. એને મદદરૂપ બનવા બાબાજીને સૌરાષ્ટ્રમાંથી લાવવામાં આવ્યો. એ બંનેએ મળીને દીવાન સીતારામનાં સત્તા અને પ્રભાવ ઓછાં કર્યા.
અઢારમી સદી અને ઓગણીસમી સદીના આરંભમાં સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય સ્થિતિ ભારે ગૂંચવાડાવાળી, વ્યવસ્થાતંત્ર વગરની અને રાજકીય કુસંપે લડાઈ તેમજ અરાજકતાવાળી હતી, ત્યાં રાજકીય એકતાનો અભાવ હતે.

Page #136

૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૧૩ સુલગીરી
સૌરાષ્ટ્રની સામાજિક સ્થિતિ જોઈએ તે વસ્તી માટે ભાગ બે વર્ગોરાજાઓ(ભૂમિયા) અને ખેતીકારો(રયત)માં–વહેચાયેલો હતો. રાજાનો અધિકાર માત્ર એક ગામ પૂરતું મર્યાદિત હોય અથવા એનાથી વધુ ગામ પર એની સત્તા પ્રવર્તતી. રૈયત રાજ્યમાં લાંબા સમયથી વસવાટ કરતી પ્રજા હતી. રાજાઓ અથવા સરદારો માટે ભાગે ઉત્તર કે ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાંથી આવેલા અને બળપૂર્વક સત્તા હાંસલ કરનારા હતા. અહીં રહેતા મુસ્લિમ અમીરો અમદાવાદના દરબારમાંથી છૂટા થઈ કિસ્મત અજમાવવા આવેલા હતા. કાઠીઓ મુખ્યત્વે લૂંટફાટ તથા ઢેર ચોરી જવાના વ્યવસાયમાં પ્રવૃત્ત રહેતા. દરિયાકાંઠે વસતા મિયાણા અને વાઘેરો વહાણે ભાંગવાને અને ચાંચિયાગીરીને ધંધે કરતા. રાજપૂતોની પણ વિપુલ સંખ્યા હતી. તેઓ સૌરાષ્ટ્રમાં જુદા જુદા ભાગમાં સત્તાધીશ બનેલા હતા. તેઓ તથા એમના સરદાર પતે મેળવેલી જમીનમાંથી થોડે ભાગ પોતાના સગાઓને આપતા. આવા લેકે ગરાશિયા તરીકે ઓળખાયા. જેઓ સાહસિક અને પરાક્રમી હતા તેઓ એમના પડોશીઓની જમીન પડાવી લઈ એના માલિક બની જતા. જ્યારે એમની સત્તા પૂરેપૂરી જામી જાય ત્યારે તેઓ સ્વતંત્ર સત્તા ભોગવતા. તેઓમાં ઠાકર, રાવળ, 'રાણું કે રાજા, તાલુકદાર વગેરે વ્યવસ્થિત વર્ગ રચાયા. ૨૫ બધાં નાનાં મોટાં રાજ્ય આ રીતે રચાયાં. તેઓની વચ્ચેના સંબંધો માટે “બળવાનનો સિદ્ધાંત” કામ કરતે. બળવાન નબળાને દબાવી દેતે. બધે જ સામાન્યપણે અવિશ્વાસનું વાતાવરણ ફેલાયેલું રહેતું. વહીવટીતંત્ર માટે ચોક્કસ ધારણ ન હતું. વેરા લાદવામાં આવતા અને એની વસૂલાત વખતે લેક સામને કરતા, આથી ચડિયાતી તાકાતને જ નમતું આપવાની પ્રણાલિકા અમલમાં આવી. આવી પદ્ધતિથી ઘણાં અનિષ્ટ સર્જાયાં. રાજ્યનાં શક્તિ અને પ્રભાવ નબળાં પડતાં ગયાં અને જોરદાર હુમલાઓ સામે સામને કરનારનું અસ્તિત્વ ભૂંસાઈ ગયું.
આવા પ્રકારની સ્થાનિક વિચિત્રતા અને પ્રાંતમાં સામાન્ય એકતાને અભાવના કારણે મુઘલે અને મરાઠાઓને મહેસૂલ ઉઘરાવવા માટે ત્યાં કાયમી મેટાં લશ્કર રાખીને ભારે ખર્ચ ભોગવવા કરતાં સમયે સમયે સવારી કરવાની પદ્ધતિ વધુ અસરકારક અને લાભદાયી લાગી. મુસ્લિમોએ આવી પદ્ધતિ અપનાવી હશે, એમનું અનુકરણ મરાઠાઓએ કર્યું હોવાનો સંભવ છે, કારણ કે મુસ્લિમ જોધપુરથી દ્વારકા સુધીના વિસ્તારોમાં ખંડણી ઉઘરાવતા હતા. ઈ-૭-૮

Page #137

૧૧૪ ] મરાઠા કાલ
[ . અમદાવાદના કેટલાક સૂબેદારોએ પિતાના ખંડિયા પ્રદેશને વસૂલાત માટે ત્રણ વર્તુળોમાં વહેચ્યા હતા અને પોતે દરેક વસ્તુળને એક એક વર્ષ હવાલે સંભાળતા અને લશ્કર સાથે જતા. આ “ પ્રદેશ-હલ્લે ” કરવાની પદ્ધતિ મુલકગીરી” ” કહેવાતી; જો કે જૂનાગઢના બાબી શાસક અને ભાવનગરના રાજા એમના નબળા પડોશીઓના પ્રદેશ પર પોતાની આગવી રીતે હલે કરતા ને મહેસુલ ઉઘરાવતા. ખંડણી માટેનું ધેરણ નક્કી રહેતું. ગયા વર્ષે જે માગણી કરી હોય તેનાથી ઓછી માગણી બીજા વર્ષે કરવી નહિ એ મરાઠાઓએ નિયમ અપનાવ્યો હતો. ઓછી માગણી કરવાની પદ્ધતિ ભવિષ્યમાં ખંડણી ઓછી કરવા માટે ઉદાહરણરૂપ બની ન જાય એ માટે તેઓ ખાસ કાળજી રાખતા. તેઓ એક કે બે વર્ષની બાકી ખંડણી પૂરેપૂરી ચૂકવાય તો ઓછા દરે વસૂલ લેવાનું પસંદ કરતા, પરંતુ જે નક્કી થાય તેની બરાબર પૂરી રીતે વસૂલાત લેતા. આમ કલ્પિત ખંડણી, જેને “જમા ” કહેવામાં આવતી તે, ઉપરાંત “ખરાજાત” નામની વધારાની રકમ પણ ઉઘરાવાતી, પરંતુ એના પ્રમાણને આધાર મરાઠાઓ પાસે એ સમયે કેટલું લરકરી પીઠબળ છે એના પર રહેતે. આવી “ખરા-જાત ની શરૂઆત શિવરામ ગારદીથી થઈ અને બાબાજી તથા વિઠ્ઠલરાવે એમાં વધારો કર્યો. એમણે વસૂલાતનું કાર્ય ખૂબ તકેદારીથી કર્યું. ૧૮૦૮ પહેલાં વિઠ્ઠલરાવ પાસે એવું શક્તિશાળી લશ્કર રહેતું કે “ખરા-જાતને ભાગ હમેશાં ખંડણીની સમગ્ર રકમમાં વધુ રહેતા. આવી રકમ લોક વિરોધ સાથે ચૂકવતા. બ્રિટિશ દરમ્યાનગીરી
૧૯ મી સદીના આરંભમાં સૌરાષ્ટ્રમાં આવી રાજકીય સામાજિક અને આર્થિક શોષણની સ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી તે સમયે ગોહિલવાડ અને સોરઠને નાના ઠાકોરોએ વડોદરાના રેસિડેન્ટ પાસે જૂનાગઢના નવાબ અને ભાવનગરના રાજાઓની મુલકગીરી સામે રક્ષણ માગ્યું અને બદલામાં તેઓએ એમની રાજ્યની સર્વોપરિ સત્તા, અમુક શરતોને આધીન રહીને, બ્રિટિશ સત્તાને સોંપવા તૈયારી બતાવી, પરંતુ મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાનું પેશવા સિંધિયા અને ગાયકવાડના રાજ્યની બાબતમાં ધ્યાન કેંદ્રિત હોવાથી એમણે આ બાબત લક્ષમાં લીધી નહિ, પરંતુ ૧૮૦૭ માં વડોદરાના રેસિડેન્ટ કર્નલ વોકરને મોકલવામાં આવ્યો. એણે અને વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીએ ભેગા મળી જે રીતે આખા પ્રશ્નનું સમાધાન કર્યું તે આ ગ્રંથમાં અન્યત્ર વિગતવાર નિરૂપવામાં આવ્યું છે. “વોકર સેટલમેન્ટ ” તરીકે ખ્યાત બનેલા આ સમાધાનનાં નાણુકીય અને

Page #138

૫ સુ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૧૫
રાજકીય પાસાં હતાં.ર૬ દરબારા રાજાએ મુખીએ। વગેરે પાસેથી લેવાતી ખંડણી-પદ્ધતિમાં જે ફેરફાર થયા તે ખાસ નોંધપાત્ર છે. પહેલુ તે। એ થયું કે બ્રિટિશ સત્તા સાથેના ખાંડણી આપનારના સબંધ નવા ધેારણે રચાયા, ખીજું કે બંને પક્ષા—ગાયકવાડ અને ખંડણી આપનારાઓ-પર બ્રિટિશ સત્તાના પ્રભાવ ભારે પડ્યો તથા મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા અને વડાદરા રાજ્યની સત્તા વચ્ચેના સંબંધ વધુ ગાઢ બન્યા. ત્રીજું એ જોવામાં આવ્યું કે નવી પરિસ્થિતિમાં પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચેના પ્રશ્નોનું નિરાકરણ થવામાં વિલંબ થતા રહ્યો અને વધુ ચર્ચાએ ચાલતી રહી, કારણ કે પ્રસ્તુત સમાધાનમાં પેશવાનાં સત્તા અને અધિકાર વિશે મૌન રાખવામાં આવ્યું હતું; જો કે ૧૮૦૭–૧૮૦૮ ના સમયમાં પેશવાના ગુજરાતના પ્રદેશાનેા ઇજારા ગાયકવાડ પાસે રહ્યો હતા તેથી કદાચ આવુ બનવા પામ્યું હશે. પાછળથી એટલે કે ઇજારાની મુદત પૂરી થતાં (૧૮૧૪) પેશવાએ આ બાબતને બરાબર સમજી લઈ, ગાયકવાડ સાથે વાટાઘાટામાં વિલંબની નીતિ પેાતાના અન્ય રાજકીય હેતુસર અપનાવી હતી. ચોથું અને છેલ્લું લક્ષણ એ હતુ.સૌરાષ્ટ્રના સમગ્ર મહેસુલી ત ંત્રમાં જે અનિશ્ચિતતા પ્રવતતી હતી તે દૂર થઈ. દરબારા સરદારા રાજાએ વગેરેના એમની પ્રજા સાથેના સંબંધ સુધારવાના અને વધુ લાભદાયી બનાવવાના સંગીન પ્રયાસ થયા હતા.
સૌરાષ્ટ્રમાં પેશવાના ભાગ
6
વોકર સેટલમેન્ટ ' થયું તે સમયે પેશવાના પ્રદેશેાતા ઇજારા ગાયકવાડ પાસે હતા. ૧૮૦૪ માં પેશવાએ એને દસ વર્ષ માટે આપ્યા હતા, પરંતુ આ
t
સમાધાન થયા પછી પણ છ વર્ષ સુધી પેશવાને ‘ વાકર-સેટલમેન્ટ ’માં કરવામાં આવેલી વ્યવસ્થાની જાણ સત્તાવાર કરવામાં આવી ન હતી, ઇજારાની મુદત પૂરી થતી વખતે (૧૧૪) પુણેના અંગ્રેજ રેસિડેન્ટે એ જારા પેશવા ફરી પાછો તાજો કરી આપે અને મુદત લંબાવી આપે એ માટે ભારે પ્રયાસ કર્યાં. કરારના મુસદ્દામાં સમગ્ર હિસાબ રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. ‘ વોકરસેટલમેન્ટ 'ની નાણાકીય બાબતમાં કરારના પાલન માટે જે જામીનગીરી દસ વર્ષ માટે લેવાઈ હતી અને દસ વર્ષે એ બદલવાની હતી, એવું દર્શાવવાને બદલે રેસિડેન્ટે ભૂલથી ખંડણીની રકમને દસ વર્ષી માટે નિયત કરેલી બતાવી. હકીકતમાં ખંડણીની રકમ તા કાયમ માટે નિયત કરવામાં આવી હતી. રેસિડેન્ટે આવા ભૂલવાળા મુદ્દો રજૂ કરતાં પેશવાએ પોતે વાટાઘાટા લખાવવાના હેતુથી એક મુસદ્દો તૈયાર કર્યાં, જેમાં એણે ખંડણી દસ વર્ષો માટે નક્કી

Page #139

૧૧૬ ]
સરાડા કાલ
[31.
થઈ હોવાથી, સમય વીત્યા બાદ એમાં વધારા કરવા જોઈએ એવી રજૂઆત કરી અને એ પણ જણાવ્યું કે ગાયકવાડે અમુક રકમ, જે વધારાની રકમ તરીકે ઉધરાવી છે તે પણ પેશવાને આપી દેવી જોઈએ. વધુનાં એણે એવું માન્યાનું જણાવ્યુ` કે ખડણી માટે બ્રિટિશ સત્તા જામીન તરીકે રહેલી છે તેથી એણે પેશવાને બધી રકમ અપાવવી જોઈએ. આમ પેશવાએ ખૂબીપૂર્વક બોકર-સેટલમેન્ટ ’તું અધટન રેસિડેન્ટની ભૂલના કારણે કયું”. પેશવાના આ મુદ્દો ગાયકવાડ અને એમના જામીન અ ંગ્રેજોને અમાન્ય હાવાથી બને પક્ષ વચ્ચે સમજૂતી પર આવવાનું શકય ન હતું.
6
રેસિડેન્ટ જે સમયે પેશવા પાસે જારાતી મુદ્દત વધારી આપવા પ્રયાસ કરતેા હતા તે સમયે પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે ખ`ડણીની અને અન્ય રકમોની બાબતમાં ઉકેલ લાવવા વડેદરાથી ગાંગાધર શાસ્ત્રીને મોકલવામાં આવ્યા ( બૈંકટેશખર ૨૯, ૧૮૧૩ ).
શાસ્ત્રીએ અગાઉ પેશવાના કાર્યોલયમાં હાશિયાર કારકૂન તરીકે નામના મેળવી હતી અને વડાદરામાં ૧૮૦૨ માં બ્રિટિશ રેસિડેન્સીની સ્થાપના કરવામાં આવી ત્યારે દીવાન રાવજી આપાજી સાથે એને વડાદરા મેકલવામાં આવ્યેા હતેા. શાસ્ત્રીએ રેસિડેન્સીમાં દેશી સહાયક તરીકેની નોકરી સ્વીકારી અને વાદરામાં બનતા બધા બનાવો કે રેસિડેન્ટ વિરુદ્ધ થતી વાતા અને બાબતેાથી માહિતગાર રહી બધી માહિતી રેસિડેન્ટને આપવાની કામગીરી બજાવી હતી, આથી વડાદરાના રાજકુટુ'બમાં રાણી, દીવાન સીતારામ રાવજી વગેરે એના પ્રત્યે ધિક્કાર બતાવતા થયા. પરિણામે બ્રિટિશવિરોધી એક જૂથ રચાયુ'. એ જૂથે એમના તરફથી રજૂઆત કરવા અને પેશવાના ટેકા મેળવવા ૧૮૧૪ માં ગોવિંદરાવ બંધુજી ગાયકવાડને પુણે માકયે.. પુણેમાં રસેતછ માદી અને ત્ર્યંબકજી ડે ગળેએ વિદરાવને મિત્ર બનાવ્યેા. ટૂંક સમયમાં વાદરાથી ભગવદંતરાવ ગાયકવાડ પણ આવા જ કામ માટે પુણે ગયા. ગાવિ ંદરાવ અને ભગવંતરાવે મુંબઈની અ ંગ્રેજ સત્તાના કાર્યાલયમાં પેાતાના માણસ રાખીને બ્રિટિશ યાજના અને પગલાંની માહિતી ગુપ્ત રીતે મળતી રહે એવી વ્યવસ્થા કરી. પુણેમાં વડોદરાના માણસ કેવી પ્રવૃત્તિએ કરી રહ્યા છે એની જાણ ગંગાધર શાસ્ત્રી વડાદરામાં રેસિડેન્ટને કરતા રહેતા. આથી ગંગાધર શાસ્ત્રી વડેરામાં અને બહારના ભાગેામાં ભારે ટીકાપાત્ર વ્યક્તિ બની ગયા.

Page #140

૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[૧૧૭
ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યા
શિવાની ગાયકવાડ પાસે ઘણી મેટી લહેણી રકમ નીકળતી હતી. વાર્ષિક રૂપિયા ૨૪ લાખની ખંડણી તથા ઉત્તરાધિકારી-પદ માટેની નજરાણું ની રકમ ઘણા સમયથી ગાયકવાડ પાસે ચડતી થઈ હતી. આવી રકમ ૧૭૫૩ થી ત્રણ કરોડ જેટલી ગણવામાં આવતી હતી. ૨૭ પેશવાએ ગાયકવાડ પાસે આ રકમ માગી. હવે પેશવા આમાં વિલંબ કરવા માગતો ન હતો. એના નિરાકરણ માટે ૧૮૮૭ થી પ્રયાસ શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા. ફરસિંહરાવે ૧૮૧૨ માં આ કામ માટે ગંગાધર શાસ્ત્રીને મોકલવાનું સૂચવ્યું. મુંબઈની સત્તાએ એને માટે સંમતિ આપી અને શાસ્ત્રીને રક્ષણની ખાસ બાંહેધરી આપી એ કામ સ્વીકારવા અનુરોધ કર્યો. કામગીરીની વિગતો નક્કી કરવામાં વડોદરા સરકાર, વડોદરા રેસિડેન્સી, મુંબઈની સત્તા, પુણે રેસિડેન્સી અને પેશવા સરકારને લગભગ એક વર્ષ વીતી ગયું. વડેદરા છોડતાં પહેલાં શાસ્ત્રીએ પોતાનું વસિયતનામું તૈયાર કર્યું અને એના પર ફત્તેસિંહરાવે હસ્તાક્ષર કર્યા ! એ અગાઉ શાસ્ત્રીએ પોતાની નોકરી વડોદરા રેસિડેન્સીમાંથી ગાયકવાડ સરકારમાં મુતાલિક–પદે વાર્ષિક રૂ. ૬૦૦૦ ના પગારથી ફરસિંહરાવની માગણીથી તબદીલ કરી હતી.
શિવા–ગાયકવાડ વચ્ચે જે બીજે ચર્ચાસ્પદ મુદ્દો હતો તે તળ-ગુજરાતમાં ગાયકવાડ સાથેના અડધા હિસ્સાનો હતો. અમદાવાદની વ્યવસ્થામાં પિતાના અડધા ભાગને હિસ્સે પેશવાએ ગોવિંદરાવ ગાયકવાડના પુત્ર ભગવંતરાવને આપ્યો હતો. એ ઇજારે પેશવાએ દસ વર્ષ માટે ગાયકવાડ પ્રતિવર્ષ ૪ લાખ રૂપિયા એને આપે એ શરતે ફરી લંબાવી આપ્યો હતો. (ઑકટોબર ૨, ૧૮૦૪) અને એ દસ વર્ષની મુદત ૧૮૧૪ માં પૂરી થવા આવતી હતી. બ્રિટિશ સત્તાની હાર્દિક ઇચ્છા એ ઈજારો ગાયકવાડને વધુ મુદત માટે ફરી લંબાવી આપવામાં આવે એવી હતી, પરંતુ પેશવાએ એની મુદત વધુ લંબાવી આપવાની સ્પષ્ટ ના પાડી અને એક લિખિત આદેશથી એ ઇજારો એના માનીતા યંબકજી ડુંગળને આપ્યો (કટોબર ૨૩, ૧૮૧૪). ત્યંબકજીએ જાતે અમદાવાદ ન જતાં પિતાના વતી વિઠ્ઠલ નરસિંહને મોકલી આપો.
ગંગાધર શાસ્ત્રી પુણે આવ્યા બાદ (ફેબ્રુઆરી ૧૮૧૪) પેશવાએ પિતાના વતી વડેદરાના પ્રતિનિધિઓ સાથે વાટાઘાટે ચલાવવા યંબકજીની નિમણુક કરી. શાસ્ત્રી પ્રત્યે પેશવા અને એના પ્રતિનિધિઓનાં વલણ અને વ્યવહાર

Page #141

૧૧૮ ]. મરાઠા કેલ
[ 5. શુષ્ક રહ્યાં. પુણેના રેસિડેન્ટ જૂનમાં મુંબઈ સરકારને પુણેમાં રહીને કાવતરાં કરતા ગેવિંદરાવ બંધુજી વિશે ફરિયાદ કરી હતી. ગંગાધર શાસ્ત્રીને પણ લાગ્યું કે ઝગડામાં મારી મધ્યસ્થીને સ્વીકારવાની પેશવાની ઈચ્છા નથી અને દરેક જણ મારી પાસેથી નાણું કઢાવવા માગે છે, આથી એણે વડોદરા પાછા ફરવાનું નક્કી કર્યું. ત્યાં એને દીવાનપદ ચોકકસપણે આપવામાં આવનાર હતું. પુણેને રેસિડેન્ટ એરિફન્સન પણ એ સાથે સહમત થયે, પરંતુ શાસ્ત્રીને લાગ્યું કે જો હું કશું પણ સિદ્ધ કર્યા વગર વડોદરા પાછો ફરીશ તે મારા હરીફ સીતારામ અને વડોદરાના અધિકારી વર્ગને વધુ બળ મળશે અને તેઓ વિરોધી પ્રવૃત્તિઓ વધુ કરશે. બીજી બાજુ શિવાને લાગતું હતું કે શાસ્ત્રીની કામગીરી બ્રિટિશ સત્તાએ ગોઠવી હતી અને જે શાસ્ત્રી નાલેશીભરી સ્થિતિમાં વડોદરા પાછો ફરશે તે બ્રિટિશ સત્તા અમારા અને ગાયકવાડી સરકાર પર ભારે નારાજ થશે અને એને બદલે લેશે, આથી એમાંથી માર્ગ કઈ રીતે કાઢ એ વિચારવામાં બાજીરાવ અને યંબકજીએ ૧૮૧૪ નું વર્ષ વિતાવ્યું.
૧૮૧૫ ના આરંભમાં ગોવિંદરાવને અનૌરસ પુત્ર ભગવંતરાવ ગાયકવાડ પુણે ગયો અને નવેસરથી ખટપટ શરૂ થઈ. પેશવાએ એને ભારે માન આપ્યું. પેશવાને એના વડેદરામાંના ગુપ્તચર તરફથી એવા સમાચાર મળ્યા કે વડોદરામાં આનંદરાવ અને ફરસિંહરાવને બ્રિટિશ રક્ષકોના જાપ્તામાં લગભગ કેદી જેવી સ્થિતિમાં રાખવામાં આવ્યા છે. શિવાએ આ બાબતની પુણેના પ્રેસિડેન્ટ એલિફન્સનને જાણ કરતાં રેસિડેન્ટ એ માનવા ના પાડી, આથી એમની વચ્ચે પેશવા અને ગાયકવાડનાં સ્થાન–મરતબા વિશે ઉગ્ર ચર્ચા થઈ. એમાં ગાયકવાડ અમારા ખંડિયા રાજા તરીકે લાંબા સમયથી હોવાથી એની મુશ્કેલીના સમયમાં સારસંભાળ રાખવાની અમારી ફરજ છે અને એ માટે અમે અમારા વિશ્વાસુ પ્રતિનિધિઓને રેસિડેન્ટથી અલગ રીતે મેલવા મુખત્યાર છીએ એવો દા પેશવાએ રજૂ કર્યો. એલિફન્સ્ટને એવી રજૂઆતને નકારી કાઢી અને શિવાની સ્વાધીને સત્તાને ઈન્કાર કર્યો. આમ દાવા અને પ્રતિદાવા લાંબા સમય સુધી ચર્ચાતા રહ્યા. ૧૮૧૫ ના વર્ષમાં અંગ્રેજ સત્તા નેપાળ-યુદ્ધમાં રોકાયેલી હતી અને એને વારંવાર પીછેહઠ કરવી પડતી હતી તેથી વડોદરા અને પુણેના સિડેન્ટોએ પેશવાની બાબતમાં ઉગ્ર વલણ લેવાનું વિચારપૂર્વક નિવાર્યું. ૧૮૧૫ ના ફેબ્રુઆરીમાં એલિફન્ટને સીતારામના પ્રતિનિધિઓની ખટપટી પ્રવૃત્તિઓનો ઉલ્લેખ પેશવા સમક્ષ કરી એમને બ્રિટિશ હવાલે કરવા તાકીદ કરી. જો તમે એમ ન કરે તે અમે ગંગાધર શાસ્ત્રીને વડોદરા પાછા જવા કહીશું

Page #142

પેશવાઈ સત્તાની પડતી
( ૧૧૯
એમ જણાવ્યું. એલિફન્સ્ટને શાસ્ત્રીને વડેદરા પાછા જવા કહ્યું, પરંતુ શાસ્ત્રીએ પોતાની રીતે કામ કરવાની ઈચ્છા દેખાડતાં થડે સમય આપવા વિનંતી કરી, જે મંજૂર રાખવામાં આવી.
પરિસ્થિતિમાં આ પ્રમાણે વળાંક આવતાં પેશવા બાજીરાવ અને વ્યંબકજી માટે ભારે ગૂંચવાડે ઊભો થયો. જે બ્રિટિશ મધ્યસ્થી છેડી દેવામાં આવે તે લહેણી રકમનો ઉકેલ આવે એમ નહતું અને જે શાસ્ત્રીને ખાલી હાથે પાછો ફરવા દેવામાં આવે તે અંગ્રેજ સત્તાને પોતાનું સ્વમાન ઘવાયાની લાગણી થાય અને પરિણામે પેશવા એને ગાયકવાડ પરનો અધિકાર અને લહેણી. રકમ પણ ગુમાવે, આથી પેશવા અને યંબકજીએ શાસ્ત્રી પ્રત્યેના વ્યવહારમાં અચાનક પરિવર્તન લાવી, સૌજન્ય બતાવી વિવેકથી વાટાઘાટે શરૂ કરી. ગાયકવાડ વાર્ષિક ૭ લાખની ઊપજવાળો પ્રદેશ પેશવાને આપે અને ગાયકવાડ કાયમ માટે પેશવાના બંધનમાંથી છુટકારો મેળવી શકે એવી દરખાસ્ત એણે રજૂ કરી. શાસ્ત્રીએ એને આવકારી અને વડોદરા મંજૂરી માટે મોકલી આપી. એલ્ફિન્સ્ટને શાસ્ત્રીને મંજૂરી આવતાં સુધી રોકાઈ જવા કહ્યું. બીજી બાજુએ પેશવા અને સંબકજીએ માર્ચ અને એપ્રિલે દરમ્યાન શાસ્ત્રી પ્રત્યે વિવેકપૂર્ણ અને મીઠે વ્યવહાર રાખી, એને વિશ્વાસ સંપાદિત કરી નિકટતા કેળવી અને એક તબકકે શાસ્ત્રીને વડોદરા છેડી પુણે આવી પેશવાના મંત્રી તરીકે જોડાઈ જવાની દરખાસ્ત કરી. આવી ભ્રામક વાતો અને વ્યવહારથી શાસ્ત્રી અંજાઈ ગયું. એણે પુણેમાં જનોઈવત ભારે ધામધૂમથી ઊજવ્યું (એપ્રિલ ૧૯) એમાં પેશવાએ પણ હાજરી આપી. એ પછી પેશવાએ પિતાની સાળીનું લગ્ન શાસ્ત્રીના પુત્ર સાથે કરવાની દરખાસ્ત કરી. પેશવામાં આવેલા આવા પ્રકારના પરિવર્તનથી બધાએ ભારે આશ્ચર્ય અનુભવ્યું.
મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાને શાસ્ત્રીની આવી રીતભાત પસંદ નહતી, કારણ આવા લગ્નસંબંધોથી ગાયકવાડના રાજ્યમાં દરમ્યાનગીરી કરવાના પેશવાના હક્કનો સ્વીકાર થતું હતું અને વળી શાસ્ત્રી પુણે દરબારમાં બ્રિટિશ બાંહેધરી અને રક્ષણ હેઠળ એલચી તરીકે આવ્યા હતા, આથી મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ શાસ્ત્રીની કામગીરી જેમ બને તેમ જલદીથી આટોપી લેવાનો હુકમ કર્યો (મે ૮), પરંતુ એ હુકમ પુણે આવે એ પહેલાં શાસ્ત્રી નાસિક યંબક અને પંઢરપુરની યાત્રા કરવા માટે અને નાસિકમાં પિતાના પુત્રના લગ્નની ઉજવણી માટે નીકળી ગયો હતો. દરમ્યાનમાં વડોદરાથી સંદેશે આવ્યો કે ફરસિંહરાવ પેશવાને ૭ લાખ

Page #143

[ પ્ર.
૧ર૦ ]
મરાઠા કાલ રૂપિયાની ઊપજવાળા પ્રદેશ આપવાની દરખાત માન્ય રાખી નથી, આથી શાસ્ત્રીને ભારે દ્વિધા થઈ અને એણે પેશવાથી ખૂબીપૂર્વક છૂટા પડી જવા વિચાયું. એણે પુત્રનાં લગ્ન કરવાની ના પાડતાં પેશવાનું સ્વમાન ભારે ઘવાયું. લગ્નની સર્વ તૈયારી થઈ ચૂકી હતી અને શાસ્ત્રીએ વિચાર બદલી નાખતાં પેશવા જેવા મરાઠા રાજ્યના વડાનું અપમાન યંબકજીથી સહેવાય એમ ન હતું તેથી એણે શાસ્ત્રીની પંઢરપુરમાં હત્યા કરાવી નાખી. આ હત્યાના હત્યારાની તપાસ કરવા માટે યંબકજી તેમજ પેશવાએ કોઈ ઉતાવળ ન કરતાં કે તજવીજ ન કરતાં એમનું વલણ છતું થયું. એલિફન્સ્ટનને આવા દુકૃત્યની જાણ થતાં (જુલાઈ ૨૫), એણે શિવાને કડક ઠપકો આપતો પત્ર લખી ચુંબકજી, ગોવિંદરાવ બંધુજી અને ભગવંતરાવ સામે પગલાં લેવા તાકીદ કરી, એલિફન્સને પુણે પહોંચી જઈ આ મામલામાં કડક વલણ અપનાવી તપાસ કરી અને જણાયું કે કાવતરામાં યંબકજી અને પેશવા સંડોવાયેલા હતા. એણે યંબકજીને શિક્ષા કરવા પેશવાને જણાવ્યું અને પુણે લશ્કરી જમાવટ કરવા હુકમ કાઢવ્યા. એલિફન્સ્ટને તુર્ત જ ચુંબકજીને સેંપી દેવા પેશવાને જણાવ્યું (સપ્ટેમ્બર ૪), પણ પેશવાએ વિલંબની નીતિ અપનાવી ચુંબકજીને નાસી જવા અને બચાવવા કોશિશ કરી, પણ અંતે યંબકછને વસંતગઢ ખાતેથી અંગ્રેજ ફેજે કેદ કર્યો (સપ્ટેમ્બર ૧૯) અને ગોવિંદરાવ બંધુજી તથા ભગવંતરાવ ગાયકવાડ પણ શરણે આવ્યા (સપ્ટેમ્બર ૨૫). એ બધાંને થાણાના ગઢમાં લાવીને રાખવામાં આવ્યા.
ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યાના મામલાથી છેવટે તે વડોદરા રાજ્યને ફાયદો થયો. ગાયકવાડનું પેશવા પ્રત્યે તમામ દેવું સંપૂર્ણપણે રદ થઈ ગયું. સીતારામને પણ કેદ કરવામાં આવ્યો અને ગોવિંદરાવ અને ભગવંતરાવને વડોદરા દરબારને હવાલે કરવામાં આવ્યા. જો કે સીતારામને ૧૮૧૯ માં મહારાજા સયાજીરાવ બીજાએ બેલાવી દીવાનપદ આપેલું. પુણે કરાર
૧૮૧૭ ના વર્ષનું આરંભનું રાજકીય વાતા વરણ બ્રિટિશ સત્તા વિરુદ્ધ જામી રહ્યું હતું. મેટા યુદ્ધ માટે તૈયારી ચાલુ હતી. બધા રાજાઓ અને આગેવાનો તરફથી પેશવાને મરાઠા સંઘના અધ્યક્ષ તરીકે આગેવાની લેવા અનુરોધ કરવામાં આવતું હતું, પરંતુ બ્રિટિશ જાસુસી વ્યવસ્થા અને જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં રહેતા બ્રિટિશ રેસિડેન્ટની તકેદારીને લીધે અંગ્રેજો વિરુદ્ધ યોજાતા કાવતરાની જાણ બ્રિટિશ સત્તાવાળાઓને થતી રહેતી. એરિફન્સ્ટન આનાથી માહિતગાર હત. વસાઈના કરાર પછી સંજોગ બદલાયા હતા અને

Page #144

૫ મું ) પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૨૧ એની જોગવાઈઓ પણ અમલકારી બને એવી રહી ન હતી, આથી પેશવા સાથે નવા કરાર કરવા માટેની મંજૂરી એલિફ-સ્ટને ગવર્નર-જનરલ પાસેથી મેળવી અને કરારનો એક મુસદ્દો તૈયાર કર્યો, જે પેશવા સમક્ષ સહી માટે રજૂ કર્યો (જૂન ૧, ૧૮૧૭). પેશવાએ ચર્ચા બાદ અને ભારે અનિચ્છાએ કરારને સ્વીકાર કર્યો અને સહી કરી (જૂન ૧૩, ૧૮૧૦). આ કરાર “પુણે કરાર ” નામે ઓળખાયો. કરારનું સામાન્ય સ્વરૂપ જોઈએ તો એમાં પેશવાએ યંબકજીને ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યા કરવા માટે ખૂની જાહેર કર્યો અને એની ધરપકડ કરી બ્રિટિશ હવાલે કરવાનું સ્વીકાર્યું. મરાઠા સંધને એના સાચા સ્વરૂપમાં અને હકીકતમાં વિખેરી નાખવાનું કબૂલ કર્યું, ભારતીય રાજાઓ પરની એની સર્વોપરિ સત્તાને આખરી અંત આવ્યાનું સ્વીકાયું; રાજાઓના દરબારમાં રહેલા શિવાની એલચીઓને અને મરાઠા ખંડિયા રાજાઓના દરબારમાં રાખવામાં આવેલા પિતાના પ્રતિનિધિઓને પાછા બોલાવવાનું અને એમની સાથે પત્રવ્યવહાર કરવાનું અને મહારાષ્ટ્ર બહાર આવેલા એના બધા જ પ્રદેશ બ્રિટિશ સરકારને આપવાનું તથા સહાયક દળની સંખ્યા વધુ રાખી એના ખર્ચ માટે ૩૪ લાખ રૂપિયા આપવાનું રવીકાયું. આમ મરાઠા સમવાયસંઘ છેવટમાં અને જાહેર રીતે વિખેરી નાખવામાં આવ્યો.૨૮ આમ એલિફન્ટને -આ રીતે “ પુણે કરાર કરાવી શિવાની મરાઠા સરદારોમાં ઉચ્ચ સ્થાન લેવાની કે જાળવી રાખવાની મહેચ્છાને કચડી નાખી. ગુજરાતમાં પેશવાઈ સત્તાને અંત અને બ્રિટિશ સત્તાન પ્રસાર
ગુજરાત સંબંધમાં પુણે કરારની જોગવાઈઓ સ્પષ્ટ બનાવાઈ હતી. પેશવા અને ગાયકવાડની સત્તાઓના પરસ્પરના હક્કદાવા માટે ચલાવવામાં આવતી વાટાઘાટોને કાયમ માટે અંત લાવવામાં આવ્યો, ગાયકવાડ–તાબાના કઈ પણ પ્રદેશ પરના હક્ક જતા કરવાનું અને ભૂતકાળના તમામ દાવા સામે વાર્ષિક ચાર લાખ રૂપિયા ગાયકવાડ આપે એવું અને ભવિષ્યમાં કઈ પણ દાવા નહિ કરવાનું પેશવાએ સ્વીકાર્યું. અમદાવાદનો ઈજારો ગાયકવાડ અને એના વારસાને આપવાનું કબૂલ્યું. ચાર લાખની રકમ નક્કી કરવામાં આવી તેમાં આ ઇજારા સોંપવાના વળતરનો પણ સમાવેશ કરાયો હતે. પેશવાએ કરી ખર્ચની સામે પોતાની સૌરાષ્ટ્રની ખંડણીના હકક બ્રિટિશ સત્તાને આપી દીધા. વધુમાં જે અન્ય પ્રદેશ આપ્યા તેમાં જંબુસર આમેદ દેસરા ડભોઈ બહાદરપુર અને સાક્ષી હતાં. બીજી રીતે કહીએ તો અમદાવાદ અને ઓલપાડ સિવાય બીજા બધા પ્રદેશ આપી દીધા. ઓલપાડ એક વિશ્વાસ

Page #145

૧૨૨ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર અધિકારીને સોંપવામાં આવેલું હોવાથી એને બાકાત રાખવામાં આવ્યું હતું. આમ નર્મદા નદીની ઉત્તરે આવેલા પિતાના બધા હકક પેશવાએ બ્રિટિશ સરકારને સોંપી દીધા. ગાયકવાડની દષ્ટિએ જોઈએ તો એ હવે પેશવાનાં અધિકાર અને બંધનમાંથી તદ્દન મુક્ત બની ગયો હતો. એ હવે સ્વતંત્ર રાજા બન્યો હતે. એને ખંડણી કે લશ્કરી સેવા કે “નજરાણું” આપવાનાં રહેતાં નહોતાં. આમ ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યામાંથી જે પરિણામ આવ્યાં તેનાથી શિવાને જ ભારે નુકસાન થયું. ગુજરાતમાં એનાં સત્તા અને અધિકારનો. કાયમ માટે અંત આવી ગયો.
પેશવા પાસેથી જે પ્રદેશ બ્રિટિશ સરકારને મળ્યા તે વિશે ઉપર ઉલ્લેખ થઈ ગયો છે. હવે બદલાયેલી સ્થિતિમાં ગાયકવાડ સાથે પણ કરારોની પુનરચના કરવાનું બ્રિટિશ સત્તાને જરૂરી લાગ્યું. એ માટે ૧૮૧૭ના નવેમ્બરમાં નિર્ણાયક કરાક થયા, પરંતુ એને પાછળથી ૧૮૧૮ ના નવેમ્બરમાં બદલવામાં આવ્યા. એ કરાર અનુસાર ગાયકવાડનું સહાયક દળ વધારવામાં આવ્યું અને એના ખર્ચ પેટે ગાયકવાડે પિતાને ભાગ અમદાવાદના કિલ્લામાં તથા અમદાવાદ આસપાસ આવેલા “દસક્રેઈ” નામથી જાણીતા બનેલા વિસ્તારમાં રહેલે હતો તે બ્રિટિશ સરકારને આપી દીધો. આ ઉપરાંત સુરત નજીકના કેટલાક જિલ્લા, ખેડા જિલ્લામાં ઉમરેઠ ગામ તથા અમદાવાદના ઈજારામાં પિતાને મળતા સર્વ હકક પણ આપ્યા. એના બદલામાં બ્રિટિશ સત્તાએ મુઘલાઈ અથવા સુરતના નવાબોએ સુરત પાસે આવેલા ગાયકવાડના તાબાના પ્રદેશ સામે લેવાનું રાખેલું અને લીધી હતી તે બાકી રકમ ગાયકવાડને પરત કરવામાં આવી. બ્રિટિશ સરકારે ઓખામંડળમાં વ્યવસ્થા સ્થાપી હતી તેથી એ શાંત બન્યું હતું, આથી એ ગાયકવાડને સંપ્યું; જો કે ત્યાં થોડા સમય પછી બળ થયા હતા અને એ દબાવી દેવા પ્રયાસ કરવા પડયા હતા.
૧૮૧૯ માં માજી પેશવાના પ્રદેશ માટે આખરી નિરાકરણ થતાં ગુજરાતમાંના એના તમામ હક્કોની સર્વોપરિતા બ્રિટિશ સરકાર પાસે આવી. એના બદલામાં ગાયકવાડ પાસે પેશવા બાજીરાવે બાકી ખંડણીની માગણી કરતાં ગાયકવાડ પાસેથી ચાર લાખની રકમ અપાવવામાં આવી. બીજે વર્ષે સૌરાષ્ટ્રની ખંડણીમાં રહેલા ગાયકવાડ અને પેશવાના હિસ્સાઓની તથા ગાયકવાડે લાદેલા ઘાસદાણ” નામના વધારાના કરની રકમ અંગે તપાસ કરાવવામાં આવી. પરિણામે જે સમાધાન કરવામાં આવ્યું તેમાં સૌરાષ્ટ્રમાં મહેમલ-વસુલાતનું કાર્ય મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા

Page #146

૫ સુ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૨૪
કરાવે. એ કાયાઁ સૌરાષ્ટ્રમાં જે અધિકારી રાખવામાં આવેલા હાય તેની દેખરેખ નીચે થાય અને જરૂર પડે તે ગાયકવાડની ફોજતો પણ ઉપયાગ એમાં લેવાય એમ યુ. મહીકાંઠા સંબ ંધમાં પણ આવુ જ નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું. આમ સૌરાષ્ટ્ર ઉપરાંત લગભગ આખા ગુજરાત પ્રાંતનું વહીવટીતંત્ર ગાયકવાડના રાજ્યને બાદ કરતાં બ્રિટિશ તાબામાં આવ્યું.
પાદટીપ
1.
શ્રી. મગનલાલ વખતચંદ સદાદરાવ ગણેશના અમલ બે વર્ષ ચાલ્યા હોવાનું જણાવે છે, તેએ માનાજીખાનું નામ આપતા નથી (‘અમદાવાદના ઇતિહાસ ’, પૃ. ૪૨), પણ ઈસ. ૧૭૮૦ ના સપ્ટેમ્બર માસમાં લખાયેલ એક ખતપત્રમાં એ સમયે ક્રોસિંહ ગાયકવાડ વતી ભદ્રકોટ મધ્યે માનાજીખા સૂબેદાર હાવાનું સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે ( ભેા. જે. વિદ્યાભવન, ખતપત્ર ન. ૧૦૪), આથી સદાશિવ ગણેશના અમલના સમય ફેબ્રુઆરી ૧૭૮૦ થી સપ્ટેમ્બર ૧૭૮૦ દરમ્યાન ઘેાડા સમય રહ્યો હાવાનું ને એ પછી ૧૭૮૨ સુધી માનાજીખાને વહીવટ ચાલ્યા હાવાનું જણાય છે. —સ. Gazetteer of Bombay Presidency (GBP), Vol. IV : Ahmedabad, p. 259
૩.
3.
૪.
૫.
૬.
મગનલાલ વખતચંદ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૨
ભેા. જે. વિદ્યાભવન, ખતપત્ર ન. ૩૮ ~સ'.
૧૨.
મગનલાલ વખતચંદ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૨
ભેા. જે. વિદ્યાભવન, ખતપત્ર નં. ૫૬. ૨૭મી જાન્યુઆરી ૧૭૯૩ ના આ ખતપત્રમાં જણાવ્યું છે કે એ સમયે સૂબેદાર આબાસાહેબ ( રોકર) પુણે હાવાથી એના વતી ગુજરાતમાં અમદાવાદ ભદ્રકટમાં પડંત કાશીપથ બાખા અને અડધા ગાયક્રવાડી ભાગના સૂબેદાર માનાજી ખાખા હાવાથી એમના વતી અમદાવાદ હવેલીમાં પ આના વહીવટકર્તા હતા. —સ.
૧૭૯૫ ના ખતપત્ર( નં. ૧૦૫ )માં આખા સાહેખ કૃષ્ણરાય( શેકર ) પુણે હાવાથી એમના વતી વહીવટકર્તા એના નાયબ પલશીકર પંડિત હાવાનું જણાવ્યું છે, જ્યારે ૧૭૯૭ ના ખતપત્ર(નં. ૧૦૬)માં આખા સાહેબ કૃષ્ણરાય ( શેલૂકર ) શહેરમૂખા હતા ત્યારે એમના વતી દીવાન ખાલાજીરાંમ પલશીકર દાદા અને ગાયકવાડ વતી પંડિત આનાજી વહીટ સભાળતા હેાવાનું નાંધાયું છે. સ. GBP, Vol. IV : Ahmedabad, p. 259 મગનલાલ વખતચંદ્ર, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૨
૭.
૮.
૯. ભેા. જે. વિદ્યાસવન, ખતપત્ર નં. ૩૦ —સ'. ૧૦-૧૧. મગનલાલ વખતચંદ, ઉપર્યુક્ત, પૃ.
નગર : અમદાવાદ ’. પૃ. ૧પર
ભેા. જે. વિદ્યાભવન, ખતપત્ર નં. ૧૭ ~સ'.
૪૨; રત્નમણિરાવ જોટ, ‘ ગૂજરાતનું પાટ.

Page #147

મરાઠા કાલ
૧૪.
GBP, Vol. IV: Ahmedabad, p, 259
28. Aitchison, Treaties, Engagements etc, pt. VII, pp. 39-43
4. Elliot, The Rulers of Baroda, p. 57
૧૬. મગનલાલ વખતચંદ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૦-૪૧ ૧૭. એજન, પૃ. ૪૫
१८. खरे, ' ऐतिहासिक लेखसंग्रह ', पु. १३, पृ. ६९३६-३७
-૧૨૪ ]
[ 31.
e. Elliot, op. cit., pp. 63 f.
20. J. G. Duff, History of the Maharattas, Vol. II, pp. 320-27 21. Sardesai, New History of the Marathas, Vol. III, p. 384 ૨૧. આ સ્થળ આજે આળખી શકાતું નથી.
23. Duff, op. cit., Vol. II, pp. 320-27
23. Aitchison, op. cit., pt. IV, No. 8
28. Gazetteer of the Baroda State, Vol. I, p. 502
૨૫. કાઠિયાવાડ સર્વસંગ્રહ', પૃ. ૨૪૭ અને નાંધ
2. GBP, Vol. I, part I: History of Gujarat, pp. 421-23
20. Sardesai, op. cit., Vol. III, p. 455
R. T. E. Colebrooke, Life of Mountstuart Elphinstone, Vol. I,
p. 306; Tht End of the Peshwas (A Marathi Chronicle), pp. 176-86

Page #148

પરિશિષ્ટ ૧
ગાયકવાડના વડાદરા રાજ્યના ઇતિહાસ ( ઈ. સ. ૧૭૬૮ થી ૧૮૧૮ )
ગાવિંદરાવ (૧૭૬૮-૭૧)
દમાજીરાવના અવસાન પછી અનુગામી માટે થયેલા ઝઘડાથી ગાયકવાડની સત્તા નબળી પડવાની શરૂઆત થઈ. માછરાવતે ત્રણ પત્નીષે હતી. પહેલી પત્ની મનુબાઈના પુત્ર ગાવિંદરાવ હતા, જે પુણેમાં પેશવાના કેદી હતા. બીજી પત્ની કાશીબાઈના પુત્ર સયાજીરાવ હતા, જે માટે હતા અને રાજ્યની ગાદીને હક્કદાર હતા, પરંતુ એ રાજ્ય ચલાવવા તદ્દન બિનઆવડતવાળા અને ગેરલાયક હતા. ત્રીજી પત્ની ગંગાબાઈના ફત્તેસિંહરાવ, પલાજીરાવ, માનાજીરાવ અને મુરારરાવ એમ ચાર પુત્ર હતા, જેઓમાં ફોસિહરાવ ખૂબ ખાહેાશ ચ'ચળ અને ખટપટામાં કામેલ હતા. ગેાવિંદરાવ સયાજીરાવથી નાતા હતા, પરંતુ એ દમાજી રાવની પહેલી પત્નીનેા પુત્ર હાવાથી ગાદી માટે દાવા કરતા હતા, જ્યારે ફોસિંહરાવ પોતાની કાબેલિયત અને મુદ્ધિ વડે સત્તાધીશ બનવા માગતા હતા. એણે સયાજીરાવના હક્કને ટેકો આપ્યા. ગોવિદરાવ નબળા અને અસ્થિર પ્રકૃતિનેા હેાવાથી એણે શરૂઆતથી જ મૂખ સલાહકારાની સલાહ લીધી અને એ એ પ્રમાણે દારવાયા. એ રઘુનાથરાવ, અંગ્રેજ સત્તા, પુણે દરબાર, સિંધિયા અને કડીના પોતાના ભત્રીજા પાસે વારાફરતી મદદ માટે જઈ આવ્યા, પરંતુ કોઈએ એને દાદ દીધી નહિ.
ગાદી માટે દાવા કરનાર ભાઈઓને પેશવાની લવાદી પર આધાર રાખવાની ફરજ પડી. પેશવાએ પણ ગાયકવાડનાં હિત નબળાં પાડવાની તક જતી ન કરી. પેશવા માધવરાવે ફત્તેસિંહરાવને એક પત્રમાં કડક ઠપકો આપતાં (ડિસેમ્બર ૨૧, ૧૭૬૮) જણાવ્યું હતું કે હુ ભાઈઓ વચ્ચેના ઝધડાઓને અને તાફાનેને સાંખી લઈશ નહિ, વડાદરા રાજ્યને વહીવટ સંભાળી લેવાના હુકમ સાથે હું આપાજી ગણેશને માકલી રહ્યો છુ અને આપાજી રાજ્યના બધા વહીવટ તમારાથી અલગ રહીને ચલાવશે, તેથી બધી સત્તા. શ્માપાને સોંપી દેવી અને તમારા દાવાની રજૂઆત કરવા પુણે દરખમાં હાજર રહેવું.૨
પત્રમાં ગાયકવાડ કુટુંબના સભ્યાને બિનપક્ષપાતી ન્યાય આપવાની

Page #149

"૧૨૬ ]
ભરાઠા કાલ
[ .
પિશવાની વૃત્તિ જણાઈ આવે છે એની સાથે સાથે પેશવાની વડેદરાના ગાયકવાડ પર સર્વોપરિ સત્તા છે એવું પણ ફરી પ્રતિપાદિત કરવાનું વલણ જણાય છે. ' પરંતુ હકીકત તે એ હતી કે દામાજીરાવના અવસાન સમયે ગોવિંદરાવ શિવાના કેદી તરીકે પુણેમાં હતો અને પિતાના હક્કો માટે અન્ય દાવાદાર કરતાં સારી શરતે રજુ કરી શકે એમ હતું, આથી શિવાએ એની પાસે રઘુનાથરાવને મદદ કરવા બદલ અને એ રીતે પિતાની સામે બંડખેર પ્રવૃત્તિ કરવા બદલ ૨૩ લાખ રૂપિયા દંડ, અગાઉના વર્ષની ખંડણી તરીકે ૫ લાખ રૂપિયા અને બાબીઓ પાસેથી નવા મેળવેલા પ્રદેશ બદલ ૧ લાખ રૂપિયા આપવા જણાવ્યું. ગોવિંદરાવે એનો સ્વીકાર કર્યો. વધુમાં “સેના ખાસ ખેલ”. નું બિરુદ માન્ય રખાવવા ગોવિંદરાવે ૨૦ લાખ રૂપિયા તથા દરબારના ખર્ચ માટે ૫૦ હજાર રૂપિયા અને બીજી ચીજો આપવા કબૂલાત કરી. આમ લગભગ ૫૦ લાખ રૂપિયા જેટલી રકમ રોકડમાં થતી હતી. ગમે તે હોય, પરંતુ ગોવિંદરાવ આટલી બધી કબૂલાત આપ્યા છતાં ૧૭૬૮ માં પુણે છોડીને વડોદરા આવી શક્યો ન હતો.
બીજી બાજુએ ફત્તેસિંહરાવ પિતાના અવસાન સમયે ગુજરાતમાં જ હતો. એણે વડેદરા શહેર પર કબજો જમાવી દીધો અને એ પછી એણે એ કયારેય છોડ્યો નહિ. એણે પિતાને પક્ષ મજબૂત કર્યો અને ૧૭૭૧ માં સયાજીરાવના હક્કદાવા માટે પેશવા સાથે વાટાઘાટો કરવા એ પુણે ગયો. પેશવાએ ગોવિંદરાવ-તરફી આપેલા નિર્ણયને ફેરવી નાખી પોતાના દરબારના નામાંકિત ન્યાયશાસ્ત્રી રામરાવ શાસ્ત્રીની સલાહ પ્રમાણે સયાજીરાવને કાયદેસર હક્કદાર કરાવી “સેનાનાસખેલ” બિરુદ માટે જાહેર કર્યો ને એના “મુતાલિક અથવા નાયબ તરીકે ફરસિંહરાવને નીમ્ય. હવે પેશવા અને ફરસિંહરાવ વચ્ચે કરાર થયા. સયાજીરાવ ૧ લે (૧૭૭૧-૭૮)
ફતેસિંહરાવે શિવાને જે રકમ આપવાનું સ્વીકાર્યું તેની શરતો ગોવિંદરાવ જેવી જ હતી. નજરાણું તરીકે ૨૦ લાખ, દંડ તરીકે ૨૧ લાખ અને દરબારના ખર્ચ માટે અડધો લાખ રૂપિયા આપવાનું સ્વીકાર્યું હતું. પેશવાએ ગોવિંદરાવને ટેકો આપવા માટે આપેલું વચન હવે રદ કરાયું અને ગોવિંદરાવ જે વડોદરા રાજ્યમાં અશાંતિ ઊભી કરે તે પેશવાએ ફરોસિંહરાવને મદદ

Page #150

૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૨૭ આપવાની હતી. ગેવિંદરાવ સંબંધી જે વ્યવસ્થા કરવામાં આવી તેમાં એને વાર્ષિક બે લાખ રૂપિયા અને વડોદરા પાસે પાદરા જાગીર તરીકે આપવામાં આવ્યાં, પરંતુ ગોવિંદરાવ ગાયકવાડના પૂર્વજોના ગામ દાવડીમાં રહે એવું નક્કી કરાયું. ફતેસિંહરાવ સાથે થયેલા ખંડણી અને બિરુદ અંગેના બે કરારોમાં ભવિષ્ય માટે વાર્ષિક ખંડણી રૂા. ૭,૭૯,૦૦૦ નક્કી કરાઈ તથા ૩૦૦ સવારદળની સેવા અને યુદ્ધના સમયમાં જરૂર પડ્યે વધુ ૧,૦૦૦ સવારદળની મદદ પેશવાને આપવા કબૂલ રખાયું. વધુમાં જે ગાયકવાડ ગાદી પર હોય અથવા એનો જે ભાઈ હોય તે દર વર્ષ પૂણેમાં પેશવાના દરબારમાં હાજરી આપે એ માટે કડક આગ્રહ રાખવામાં આવ્યો. જો એ હાજરી ન આપે તે પેશવા દંડ કરી શકે એવી શરત ફત્તેસિંહરાવે માન્ય રાખી હતી.
હવે સયાજીરાવની તરફેણમાં નિર્ણય થતાં પરિસ્થિતિ બદલાઈ હતી. એ સ્થિતિમાં ગોવિંદરાવ શક્ય તેટલી જલદીથી ગુજરાતમાં પહોંચી જઈ એના ભાઈઓ પર હુમલે કરશે એવી શક્યતા દર્શાવી ફરસિંહરાવ ગાયકવાડનું ૩,૦૦૦નું સવારદળ, જે પુણેમાં રાખવાનું હતું કે, ગુજરાતમાં રાખવાની પરવાનગી પેશવા પાસેથી મેળવી. આથી પેશવાને જ ફાયદે થયો, કારણ કે એટલા સવારદળને ખર્ચ ગાયકવાડને જ ભોગવાને થતું હતું.
ગોવિંદરાવ અને ફરસિંહરાવ આ રીતે એકબીજાના શત્રુ બન્યા અને પહેલા અંગ્રેજ-મરાઠા વિગ્રહમાં સામસામે પક્ષે જોડાઈ લડ્યા, એ પછી પણ એમની વચ્ચેની શત્રુવટ ચાલુ રહી. દામાજીરાવના ભાઈ ખંડેરાવે પણ ભત્રીજાઓના બંને પક્ષો વચ્ચેના ઝગડામાં પિતાનાં સ્વાથી હિતેનું રક્ષણ કરવા પક્ષપલટા કર્યા અને સક્રિય ભાગ ભજવ્યો. બીજી પણ હકીકત એ બની કે આ પછીના સમયમાં પેશવા અને વડોદરાની ગાદી માટે હક્કદાવો રજૂ કરનાર ગાયકવાડે, પિતાના હરીફ ગાયકવાડે, કડીના જાગીરદાર ગાયકવાડે, મનસ્વી લેણદારો અને રાજ્યની અજંપાવાળી પ્રજા સામે, પેશવાનું રક્ષણ મેળવવું પડે એવી સ્થિતિ સજતી રહી.
ફરોસિ હરાવ પુણેથી સંતોષકારક કરાર કરીને વડેદરા આવ્યો એ પછી એણે સુરતની અંગ્રેજ કઠીના અધ્યક્ષ પ્રાઈસ સાથે વાટાઘાટ ચલાવી.
ફત્તેસિંહરાવને હેતુ પેશવા અને ગોવિંદરાવ સામે પોતાને પક્ષ મજબૂત બનાવવાનો હતો, તેથી એણે પ્રાઈસને કહેવરાવ્યું હતું કે હું ૧૦૦૦ સિપાઈ,

Page #151

૧ર૮ ]
મરાઠા કાલ ૩૦૦ યુરોપિય સૈનિકો અને ૨૦ તે પિની મદદના બદલામાં, કંપની સત્તાને સુરત પરગણાને પેશવાને હિસ્સો અને પાછળથી પિતાના હિસ્સાની સુરતની ચોથી આપીશ, પરંતુ મુંબઈની અ ગ્રેજી સત્તાએ કરાર કરવાની તૈયારી બતાવી નહિ. અંગ્રેજોએ ભરૂચ લીધું
ભરૂચના નવાબે સુરતની અગ્રેજ સત્તાની અમુક જકાતે ભરવાનું ન સ્વીકારતાં મુંબઈવાળાઓએ ભરૂચ કબજે લેવા અંગ્રેજ ફેજ મેકલી હતી.. (૧૭૭૧), પરંતુ ભરૂચ લેવામાં નિષ્ફળતા મળી હતી. બીજે વર્ષે પણ હુમલો કરવાની જન કરવામાં આવી, આથી નવાબે મુંબઈ જઈ હુમલે અટકાવાની વિનંતી કરી. હકીકતમાં એ વખતે નવાબ ફત્તેસિંહરાવ સાથે મૈત્રી મેળવવા બાબતમાં વાટાઘાટ ચલાવી રહ્યો હતો અને પિતાને પૂરતો સમય મળે એવી ઈચ્છાથી આવી વિનંતી કરી હતી, પરંતુ ગાયકવાડે એની વાત સ્વીકારી ન હતી. અંતે અંગ્રેજ સત્તાએ ભરૂચ જીતી લીધું (નવેમ્બર ૧૮, ૧૭૭૨). આ. બનાવથી મુંબઈ અને ફરસિંહરાવ ગાયકવાડ વચ્ચે નવા કરાર કરવાની, જરૂર ઊભી થઈ. ગોવિંદરાવ સામેના ભવિષ્યના સંઘર્ષમાં ભરૂચ ઉપયોગી મથક બની રહે એ માટે ફત્તેસિંહરાવ એ લેવા આતુર હતે. ભરૂચ એને આપવામાં આવે તે પોતે અગ્રેજ સત્તાને વાર્ષિક ૬ લાખ રૂપિયાને પિતાનો હિસ્સો. આપશે એવી તૈયારી બતાવી હતી (જાન્યુઆરી ૧૨, ૧૭૭૩), પરંતુ અંગ્રેજ સત્તાએ દરખાસ્તને સ્વીકાર કરવાની તૈયારી બતાવી નહિ. નવાબ એટલે હિસ્સે ગાયકવાડને આપતો હતો, તેટલા પરજ તમારો હકક છે તેમ જ ભરૂચના વહીવટમાં તમારે કઈ હક નથી એવું જણાવ્યા પછી જ એ બંને વચ્ચે કરાર થયા. ગાયકવાડ ભાઈઓમાં વિગ્રહ
એક બાજુ ફરસિંહરાવ અને ગોવિંદરાવ વચ્ચે આંતરિક સંઘર્ષ શરૂ થયો ત્યારે બીજી બાજુ પુણેમાં મેટા ફેરફાર થયા. શિવા માધવરાવનું અવસાન થતાં (નવેમ્બર ૧૮, ૧૭૭૨) એની જગ્યાએ એને ૧૭ વર્ષને ભાઈ નારાયણરાવ આબે પણ રધુનાથરા(રાબાએ) એની હત્યા કરાવી (ગસ્ટ ૩૦, ૧૭૭૩) અને પિતે પેશવા બન્યો, પરંતુ સંગત પેશવા નારાયણરાવની વિધવા પત્ની ગંગાબાઈએ પુત્રને જન્મ આપતાં એ બાળકને નાના ફડનવીસની આગેવાની નીચેના મરાઠા મંત્રી-મંડળે પેશવા જાહેર કર્યો.
ગોવિંદરાવ ગાયકવાડ આ સમયે પુણેમાં હતું. એણે રધુનાથરાવની રૂબરૂ

Page #152

૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ i
મુલાકાત લઈ, પોતે અગાઉ એના પક્ષે રહી આપેલી સેવાઓની યાદ અપાવી વડાદરા રાજ્યના પાતાના હક્કદાવા માટે રજૂઆત કરી. પોતે સેાનગઢ પણ કબજે કર્યુ હતુ એવા દાવા પણ પેશવા રઘુનાથરાવ પરના પત્રમાં એણે કર્યાં હતા,પ આથી રાધેાખાએ ગાવિંદરાવને ‘સેનાખાસખેલ ’ને! ખિતાબ આપ્યા. આથી ગેવિંદરાવ ફ્રોસિંહરાવને ગુજરાતમાંથી હાંકી કાઢવા લશ્કર સાથે ગુજરાત જવા નીકળી ગયા. એણે કડીના ખંડેરાવની મદ મેળવી વડેાદરાને ઘેરા ઘાઢ્યા. ફ્રોસિંહરાવ એ ધેરામાં સપડાઈ ગયા. આ સમયે ગાવિંદરાવે મદદ માટે મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા સાથે વાટાધાટ શરૂ કરી દીધી હતી.
થોડા સમય બાદ સત્તાષ્ટ થયેલ રાધેાખા પુણે છેાડી બ્રિટિશ રક્ષગુ હેઠળ ગાધરા થઈ વડાદરા ગાવિ દરાવની મદદે આવી પહોંચ્યા (જાન્યુઆરી ૩, ૧૭૭૫). એ વખતે સિ ંધિયા અને હેાળકર સાથે હરિપદંત ફડકે એની પાછળ આવી રહ્યાની ખબર મળતાં, એવડાદરાના ઘેરા ઉઠાવી લઈ, ગાવિંદરાવની મદદથી ઉત્તર તરફ જતા રહ્યો. એણે સુરત જઈ અંગ્રેજો સાથે મૈત્રી-કરાર કર્યાં.
રધુનાથરાવના નાસી ગયા બાદ ગાવિંદરાવ અને ખડેરાવ પેાતાના મજબૂત થાણા કપડવંજમાં જતા રહ્યા અને એમને પીછે કરનારાઓના મક્કમ મુકાબલા થઈ શકે એવી તૈયારી કરવા લાગ્યા, પરંતુ ફત્તેસિહરાવે પરિસ્થિતિને તાગ મેળવી અંગ્રેજ સત્તા સાથે સુમેળ રાખવાની નીતિ અપનાવી. એણે પેાતાના કાકાની જાગીરમાંના નડિયાદ આસપાસને પ્રદેશ કબજે કરી, એ પ્રદેશમાંથી ખંડેરાવની સત્તા નાબૂદ કરી.
સુરતના કરાર થયા બાદ મુંબઈની સત્તાએ અગ્રેજ કનÖલ કીટિ ંગતે રહ્યુનાથરાવની મદદે મોકલ્યા, જે રઘુનાથરાવના ભાગેડુ લશ્કર સાથે ખભાત નજીક જોડાઈ ગયા( એપ્રિલ ૭, ૧૭૭૫ ). ગાવિંદરાવ પણ એની સાથે ૮૦૦ પાયદળ અને થાડા સવારદળ સાથે જોડાયા, પરંતુ આ સમયે જ ખંડેરાવ ક્રોસિંહરાવના પક્ષે ગયા. એ વખતે પેશવાના મંત્રી–મડળનુ લશ્કર પાંચ હજાર પાયદળ સહિત ૨૫ હજારની સંખ્યાનું થયું હતું. હવે બંને પક્ષે વચ્ચે મુકાબલે થવાના હતા.
રઘુનાથરાવ અને કલ કીટિંગનું સંયુક્ત લશ્કર ધર્માંજથી રવાના થયું (એપ્રિલ ૨૩, ૧૭૭૫) અને માત્ર ત્રણ મહિનાના ગાળામાં ચામાસાને લીધે ભારે તકલીફો વેઠી ડભાઈ સુધીનુ ૧૦૦ માઇલનું અંતર કાપી શક્યું.
ઇ-૫-૯

Page #153

૧૫૦].
મરાઠા કાલ આ વખતે ફરસિંહરાવ વડોદરામાં એકલે હતે. ગોવિંદરાવે કર્નલ કીટિંગને વડોદરા તરફ કુચ કરવા અને એને ઘેરે ઘાલવા કહ્યું, પરંતુ ગોવિંદરાવ એના ભાઈ કરતાં મુત્સદ્દીગીરીમાં ઊતરતો હતો; જો કે લડાઈના મેદાનમાં એ ફત્તેસિંહરાવ કરતાં ચઢિયાત પુરવાર થતું. કર્નલ કીટિંગે એની સલાહ સ્વીકારી નહિ, એટલું જ નહિ, પણ એણે તથા રધુનાથરાવે ગોવિંદરાવને પક્ષ છોડી દીધે, જેથી તેઓ ફત્તેસિંહરાવ સાથે મસલત કરી શકે. કર્નલ કીટિંગ ફરસિંહરાવને ડભોઈ-વડોદરા વચ્ચે ઢાઢર નદીના કાંઠે મળ્યો અને એમની વચ્ચે સમજૂતી થઈ.
આ સમજૂતીમાં ફત્તેસિંહરાવે એના ભાઈ સયાજીરાવ વતી રઘુનાથરાવને વર્ષે ૮ લાખ રૂપિયા તથા ૩,•• નું સવારદળ આપે તથા ૬ ઠ્ઠી માર્ચના રોજ શિવા અને અંગ્રેજ સરકાર વચ્ચે થયેલા કરાર અનુસાર ભરૂચ પરગણાનું મહેસૂલ આપે તેમજ ચીખલી, સુરત નજીક વરિયાવ અને નર્મદા નદી પરનું કેરલ પરગણું આપે એમ નક્કી કરાયું. ગેવિંદરાવ હવે પછી પોતાના ભાઈ પર કોઈ હકદાવો રજૂ કરે નહિ અને એના બદલામાં રઘુનાથરાવને એણે દખ્ખણમાં ૧૦ લાખ રૂપિયાની જાગીર આપવાનું કબૂલ્યું. ખંડેરાવને દયાજીરાવે જે આપેલું તે બધું એને પુનઃ સોંપવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું. વધુમાં કરસિંહરાવ રઘુનાથરાવને ર૬ લાખ રૂપિયા ૬૦ દિવસમાં આપે એવી તાકીદ કરવામાં આવી. હકીકતમાં આ રકમને મેટ હિસ્સો કર્નલ કીટિંગ લેવા માગતું હતું, જેથી પિતાના લશ્કરને ચડેલે પગાર ચૂકવી શકે. આટલી મોટી રકમની આટલી ટૂંકી મુદતમાં ચુકવણી કરવી એ ફરસિંહરાવની શક્તિ બહારની વાત હતી, છતાં એના પર દબાણ લાવવા દારૂગોળા ફેંકવાની કે બીજી ધમકીઓની વાતે પહોંચાડવામાં આવતી. આથી ફત્તેસિંહરાવે ૩૦ મી ઓગસ્ટ સુધી અંશતઃ રકમ તરીકે રૂપિયા ૧૦ લાખની કિંમતનાં રત્નો, હાથીઓ અને ઈતર ચીજવસ્તુ આપ્યાં. પેશવા અને ફતેસિંહરાવ
૧૭૭૮ ના ફેબ્રુઆરી સુધી શું બન્યું એ અનિશ્ચિત છે, પણ પેશવા હવે ફરોસિંહરાવના ટેકા માટે ખૂબ આતુર હોવાથી એણે ખંડણીમાં અને લશ્કરી સેવા આપવાની બાબતમાં ઘણું ઘટાડો કરી ફરસિંહરાવને લાભ કરી આપો. આ સમયે સયાજીરાવનું અવસાન થયું. એના સમયમાં વડોદરાની રાજગાદી સોનગઢથી બદલી વડોદરા આવી. સયાજીરાવ પછી ફરસિંહરાવને ગાદી આપવામાં આવી. પિતાના હક્કને સ્વીકાર કરાવવા ફરસિંહરાવ પેશવાના

Page #154

ન્યૂ સું]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
( ૧૩૧
દરબારના મંત્રીઓને એક લાખની ભેટ આપી, સાડા દસ લાખ રૂપિયા પેશવાને આપ્યા અને પોતાના માટે સેના—ખાસખેલ ' ખિતાબ મેળબ્યા. પેશવાએ ગાવિ દરાવને બે લાખ રૂપિયાની જાગીર આપવાનું વચન આપ્યું અને ખંડેરાવને એના અગાઉના પ્રદેશા મળે અને એ પૂર્વવત્ સ્થિતિમાં રહે એવું ઠરાવવામાં આવ્યું.
ફત્તેસિંહરાવ ( પહેલા ) ગાયકવાડ ( ૧૭૭૮૧૭૮૯ )
ક્રોસિંહરાવે હવે પુણેના મંત્રી-મંડળના પક્ષે રહેવાનું વિચાયુ` હરો અને તેથી એ માટે પ્રયાસ પણ કર્યો. એ સમયે પુણેની સરકાર અને કંપની સત્તા વચ્ચે પુર ધરના કરાર થયા ( માર્ચ ૩, ૧૭૭૬ ). પુરંધર કરારમાં -કરેલી જોગવાઈ અનુસાર એ અગાઉ કરેલા બધા કરાર રદ કરવામાં આવ્યા.૧૦ -નવા કરારમાંની કેકલીક જોગવાઈ પેશવાએ પોતાને ફસાવવા કરી હતી એમ ફ્રોસિંહરાવને લાગ્યું....૧૧ ફત્તેસિંહરાવે કરેલા વિરાધ નકામા ગયા અને પેાતાના પ્રદેશ એ પુનઃ મેળવી ન શકયો, એટલુ જ નહિ, પણ એણે એક અલગ કરાર દ્વારા ઉપર્યુ ક્ત કરારને બહાલી આપવી પડી (નવેમ્બર ૨૮, ૧૭૭૮ ).
પુરંધર કરાર પછી પણ પેશવા અને કંપની સત્તા વચ્ચેના સંબંધ તંગ બન્યા અને ખીજી વારની લડાઈ ફાટી નીકળી (મા` ૩૦, ૧૭૭૯). ક’પની સત્તાની નીતિ ગાયકવાડ સાથે એક સધ રચવાની હતી. ગવનર હાખીએ આ સંબંધમાં એવું વિચાયુ` હતુ` કે બ્રિટિશ લશ્કર દખ્ખણમાં પર્વતમાળાના -અવરાથી રાકાઈ જાય તે। ગાયકવાડના પ્રદેશ જે દરિયાકાંઠે આવેલા છે ત્યાં સહેલાઈથી દરિયાઈ માગે પહેાંચીને લશ્કરને ઉતારી શકાય, ગુજરાતમાં પેશવાની સર્વોપરિ સત્તા લઈ લેવાય તેા ક્રોસિંહરાવ મહી નદીની ઉત્તરના ભાગ પોતાની જાસે રાખે અને ક ંપની સત્તા તાપી નદીની દક્ષિણના ભાગ રાખ એવી દલીલ એણે કરી હતી ( જૂન ૧૪, ૧૭૭૯). હાશ્મીની આવી યેાજના ગવન ર–જનરલે સ્વીકારી અને મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાની મદદે જવા માટે કલ ગાડાસને ગાળથી લશ્કર સાથે રવાના કરવામાં આવ્યા ( ડિસેમ્બર ૧૫, ૧૭૭૯). એ ગુજરાતના લશ્કર સાથે જોડાયા તે એણે પેશવાના લશ્કર પાસેથી ડભોઈના કબજો લઈ લીધેા ( જાન્યુઆરી ૧, ૧૭૮૦).
બીજી તરફ ફત્તેસિંહરાવને નાના ફડનવીસ તરફથી મદદ માટે તાકીદના પત્ર આવતા રહ્યા, પરંતુ ફ્રોસિંહરાવ અગ્રેજોના પક્ષે રહ્યો અને ડભોઈ નજીક કુંઢેલા ગામ પાસે ગાડા સાથે રક્ષણાત્મક અને આક્રમક સ્વરૂપના કરાર કર્યો

Page #155

૧૩૨] મરાઠા કેલ
[ પ્ર(જાન્યુઆરી ૨૦, ૧૭૮૦).૧૨ ગોડાર્ડની ઈચ્છા પૈતૃક વારસા માટે ઝગડતા ગોવિંદરાવ અને ફરસિંહરાવના આંતરિક ઝગડામાંથી લાભ ઉઠાવી લેવાની હતી. આ કરારમાં ફત્તેસિંહરાવે પોતાના વિષ્ટિકાર તરીકે બાહોશ પ્રધાન ગોવિંદ ગોપાલ કામેતકરને મેકલ્યો હતો. ફોસંહરાવ પેશવાથી સ્વતંત્ર બને, પેશવાને કે ઈ. ખંડણી આપે નહિ, એ પોતાના પ્રદેશ જાળવી રાખે, એ અંગ્રેજોને ૩૦૦૦. સવાદળની મદદ આપે અને યુદ્ધના સમયમાં એ વધારી આપે, મહી નદીની. ઉત્તરે આવેલા પ્રદેશ પરનો પેશવાને ભાગ પોતે રાખે અને એના બદલામાં સુરત. અઠ્ઠાવીસીના જિલ્લામાં પોતાનો હિસ્સો તથા ભરૂચ અને નર્મદા પર આવેલા સિનોરને પોતાને ભાગ અંગ્રેજ સત્તાને આપે એવું એણે કબૂલ્યું હતું. નોંધપાત્ર બાબત એ હતી કે આ કરાર સાલબાઈના કરાર(૧૭૮૨)થી રદ કરવામાં આવ્યા હતા.
કહેલા કરાર કર્યા પછી ફત્તેસિંહરાવ અને ગેડાઈ અમદાવાદ ગયા અને એમણે એ હિંમતથી જીતી લીધું (ફેબ્રુઆરી ૧૫, ૧૭૮૦). અમદાવાદનો હવાલે ફરોસિંહરાવને આપવામાં આવ્યો. ૩ કરારમાં વચન આપ્યા પ્રમાણે ફરસિંહરાવે અંગ્રેજોને પ્રદેશ આપ્યા, પરંતુ સુરત અઠ્ઠાવીસીમાંથી સોનગઢને ખાસ હેતુપૂર્વક બાકાત રખાયું.
ફરસિંહરાવે મુંબઈની સત્તાને વડોદરા ખાતે એક બ્રિટિશ રેસિડેન્ટ મેકલવા. લખ્યું હતું (એપ્રિલ ૧૭૮ ૦), પરંતુ એવું નક્કી કરાયું હતું કે ખંભાત, ખાતેને રેસિડેન્ટ ભાલેટ જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે વડોદરા ફરજ બજાવે. ૧૭૮૧ માં કેપ્ટન અલ ખરેખર વડોદરામાં રહ્યો, પણ બીજે વર્ષે એને પાછા બોલાવી લેવાય. હતો. આ રીતે વડેદરાના ગાયકવાડ અને અંગ્રેજ સત્તા વચ્ચેના રાજદ્વારી. સંબંધની શરૂઆત અહીંથી થઈ હતી.૧૪ . સાલબાઈના કરાર
પેશવાના દૂત તરીકે મહાદજી સિંધિયા અને ગવર્નર-જનરલના કરાર થયા (મે ૨૭, ૧૭૮૨).૧૫ આ કરાર ગાયકવાડ માટે દુઃખદ નીવડયા. એની કલમ ૫ પ્રમાણે નિર્દિષ્ટ પ્રદેશો અંગ્રેજ સત્તા કાં તે ગાયકવાડને આપે અથવા પેશવાને આપે અને કલમ ૮ પ્રમાણે યુદ્ધ શરૂ થતાં પહેલાં ગાયકવાડ પાસે એટલે પ્રદેશ હોય તેટલે જ રાખવામાં આવે એવું નક્કી કરાયું. આને અર્થ એ હતો કે ફરસિંહરાવને અમદાવાદ છોડી દેવાનું હતું અને પેશવાને આપવાનું હતું, તેમજ અગાઉની જેમ ખંડણી અને સેવા આપવાનાં હતાં.

Page #156

પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૦૦ અમદાવાદ પુનઃ સેંપવા બાબતમાં અંગ્રેજ સત્તા અને ફરસિંહરાવ વચ્ચે ઘણે પત્રવ્યવહાર ચાલ્યો. છેવટે ગવર્નર-જનરલે અમદાવાદ છોડી દેવા બાબતમાં ફિરોસિંહરાવને લખ્યું હતું (કબર ૩૧, ૧૭૮૩).
ટૂંકમાં જોઈએ તે પેશવા અને અંગ્રેજો વચ્ચે લડાયેલાં બે મોટાં યુદ્ધો પછી પણ ગાયકવાડની સ્થિતિ અગાઉની જેમ ચાલુ રહી. એ આર્થિક રીતે ઘણો ઘસાયો હતો. ભરૂચનો હિસ્સો ગુમાવવો પડયો હતો અને એ સિંધિયાને એટલે કે એના પ્રતિનિધિ ભાસ્કરરાવને સોંપવામાં આવ્યો હતો કે
રાજમહેલના ઉપરના માળેથી પડી જતાં ફતેસિંહરાવનું અવસાન થયું (ડિસેમ્બર ૨૧, ૧૭૮૯). એણે રાજ્યને વહીવટ ખૂબ જ કરકસર અને કાબેલપણાથી કર્યો હતો. એણે રાજ્યના રક્ષણ માટે પરદેશી ભાડૂતી સૈનિકે અને બીજા ઓને રાખ્યા, જે પછીના સમયમાં રાજ્ય માટે ભારે આફતસમાન બની ગયા.૧૭ માનાજીરાવ ગાયકવાડ( રાજયપાલક) ૧૭૮૯-૧૭૯૩
ફરસિંહરાવના અવસાનથી રાજા સયાજીરાવ વાલી વગરને બન્યો. એના -નાના ભાઈ માનાજીરાવે તરત જ સત્તા હાથમાં લઈ લીધી અને પિતાને સ્વીકૃતિ આપવા પેશવા સરકાર સાથે વાટાઘાટ શરૂ કરી. એ સમયે ગોવિંદરાવ પુણે નજીક આવેલા દૌર ગામે રહેતે હતો. એણે માનાજીરાવનો હક્ક સ્વીકારવા ઘણો વિરોધ કર્યો, પણ છેવટે એનું કંઈ ચાલ્યું નહિ. માનાજીરાવ પેશવાને રૂ. ૩૩,૧૩,૦૦૦ ની રકમ “ નજર' તરીકે આપી અને ફત્તેસિંહરાવની જે બાકી ખંડણીની રકમ ૩૬ લાખ થવા જતી હતી તે આપવાનું પણ કબૂલ કર્યું અને પિતાનું પદ પ્રાપ્ત કર્યું.
ગોવિંદરા હવે શક્તિશાળી બનેલા સિંધિયાને પોતાના પક્ષે લેવાનો પ્રયાસ કર્યો. ગોવિંદરા પોતાના પુત્ર આનંદરાવનું લગ્ન સિંધિયાની પુત્રી સાથે કરાવ્યું અને ત્રણ લાખ રૂપિયા પણ આપ્યા, આથી સિંધિયાએ ગોવિંદરાવના હકક માટે પેશવા સમક્ષ રજૂઆત કરી. જે પેશવાને ગમી ન હતી. બીજી બાજુએ માનાજીરાવે મુંબઈ સત્તા પાસે રજૂઆત કરી કે ગોવિંદરાવનું પગલું ૧૭૮૦ ના કરારની જોગવાઈ વિરુદ્ધનું છે અને તેથી દરમ્યાનગીરી કરવા માગણી કરી, પરંતુ મુંબઈની સત્તાએ જણાવ્યું કે પ્રસ્તુત કરાર સાલબાઈના કરારથી રદ્દ થયા છે તેથી દરમ્યાનગીરી કરવાનો પ્રશ્ન રહેતું નથી. ગવર્નર-જનરલ -લેડ કોલિસે પણ આવી નીતિ અપનાવવા ભલામણ કરી હતી (જુલાઈ ૧૫, ૧૭૯૩). આમ બંને ભાઈઓ વચ્ચે સત્તાસંઘર્ષ ચાલી રહ્યો

Page #157

૧૩૪]
મરાઠા કાલ
[ પ્રા
હતે એવામાં માનાજીરાવનું અવસાન થયું ( ઓગસ્ટ ૧, ૧૯૩). એ અગાઉ ૧૭૯ર માં ગાયકવાડ સયાજીરાવનું અવસાન થયેલું હતું. નવી પરિસ્થિતિમાં સિંધિયાએ ગોવિંદારાવને પક્ષ લઈ તરફેણ કરવાનું છોડી દીધું. ગોવિંદરાવ ગાયકવાડ (પુન: સ્થાપિત) ૧૭૦૩–૧૮૦૦
માનાજીરાવના અવસાન પછી પણ બિનહરીફ બનેલા ગોવિંદરાવને સહેલાઈથી વડોદરાની ગાદી ન મળી. નાના ફડનવીસની આગેવાની નીચેનું મંત્રી-મંડળ, ગેવિંદરાવ જ્યાં સુધી એક નવા કરાર કરી ન આપે ત્યાં સુધી એને પુણે છોડીને વડોદરાની રાજગાદી સંભાળી લેવા પરવાનગી આપે એમ ન હતું. ગોવિંદરાવને આવો કરાર કરી આપવાની ફરજ પડ઼.૧૮ આ કરારમાં માનાજીરાવે ચૂકવવાના બાકી રાખેલ ૨૦ લાખ રૂપિયા, “સેના ખાસખેલ ના. ખિતાબ બદલ ધનજર” તરીકે રૂ. ૫૬,૩૮,૦૦૧ અને ૧૭૮૧ થી ૧૭૯૩ નાં વર્ષોની બાકી રકમ તરીકે કુલ રૂ. ૭,૭૯,૦૦૦ તથા લશ્કરી સેવાના બદલામાં રૂ. ૬,૭૫,૦૦૦ આપવા એવું કબૂલ કરાવવામાં આવ્યું. વધુમાં એવું પણ ગોવિંદરાવને કહેવામાં આવ્યું કે તમારે તુર્ત જ વડોદરા જવા નીકળવું અને કબૂલ રાખેલાં બાકી દેવાં પેટે વડોદરાના રાજમહેલમાં જે મળે તે બધાં જવાહર, રોકડ રકમ, રાજપોશાક તથા ત્રણ હાથી, પાંચ ઘડા અને એક લાખનાં જવાહર મેકલાવો તથા સાવલી (વડોદરા જિલ્લે) ફત્તેસિંહરાવને આપવામાં આવેલું તે તથા તાપી નદીની દક્ષિણે આવેલા ગાયકવાડના બધા પ્રદેશ તથા સુરતના મહેસૂલમાં ગાયકવાડને રહેલે હિસ્સો આપો.” આમ નાના ફડનવીસનો ઈરાદો ગાયકવાડ કુટુંબને પૂરી રીતે બરબાદ કરવાનો હતો, પરંતુ એમાં એ ફાવ્યો નહિ. પુણેના બ્રિટિશ રેસિડેન્ટને આવા કરારની માહિતી મળતાં એણે તુર્ત જ અંગ્રેજ સરકારવતી દરમ્યાનગીરી કરી અને ગોવિંદરાવ પાસે આવી રીતે કરાવાયેલા કરારને સાલબાઈના કરારના ભંગ સમાન ગણવ્યા, આથી નાના: ફડનવીસને એ દરખાસ્ત પાછી ખેંચી લેવી પડી. ૧૯ કાજીરાવ તરફથી અવરોધ
ગોવિંદરાવને “સેના ખાસખેલ ” બિરુદ લેવાની છૂટ અપાઈ ડિસેમ્બર ૧૯. ૧૭૯૩). એણે પુણેથી વડોદરા જવા નીકળતી વખતે દીવાન તરીકે રાવજી આપાળ મજુમદાર, અને ફડનવીસ જેવી કાર્યદક્ષ વ્યક્તિઓને સાથે લીધી, પરંતુ વડોદરામાં ગોવિંદરાવનો પ્રવેશ સરળ ન બન્યો. એની ધરમપુરની રાજપૂત પત્ની ગજરાબાઈથી થયેલ પુત્ર કાહેરાવે મુશ્કેલીઓ ઊભી કરી. એણે

Page #158

૫ મું ) શિવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૩૫ ભરૂચમાં રહેલા સિંધિયાના પ્રતિનિધિ પાસેથી મદદ મેળવી એ વડોદરા પર ધસી આવ્યો, અને એણે ભાડૂતી ૨,૦૦૦ આરબ તથા ૬૦૦ પઠાણ સવારદળની મદદથી વડેદરા પર કબજો જમાવી રાખવા પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ છેવટે એ લશ્કરે કાજીરાવ સાથે જ દો કર્યો : એને કેદ કરી એના પિતા ગાવિંદરાવને સોં. ગેવિંદરાવે એને કેદમાં રાખે, પણ એ સ્ત્રી-વેશમાં નાસી છૂટથી અને ડુંગર-વિસ્તારમાં ગયો, જ્યાંના ભીલે એ એને સંખેડા-બહાદરપુરના વિસ્તારમાં લૂંટફાટ કરવામાં મદદ કરવાની તૈયારી બતાવી. એની સાથે કડીના અવસાન પામેલ ખંડેરાવ(મૃ. ૧૭૮૫ ને પુત્ર મહારરાવ પણ જોડાયે. ખંડેરાવે અગાઉના સમયમાં ગોવિંદરાવ-પક્ષે રહીને એને મદદ કરી હતી તેથી એને ખંડેરાવને વિરોધી પ્રવૃત્તિ કરવા બદલ ગાયકવાડે જે દંડ કરે અને “પેશકશ” આપવા ફરમાવ્યું હતું તે બધું માફ કરવું જોઈએ એવી માગણી મલ્હારરાવે કરી હતી. આ સમયે કડીના જાગીરદારના તાબામાં કડી કપડવંજ અને દહેગામ હતાં. ફત્તેસિંહરાવે અગાઉ દર્શાવ્યા પ્રમાણે નડિયાદ લઈ લીધું હતું.
મલ્હારરાવ અને કાજીરાવ સંયુક્ત બન્યા હતા. પણ એમની વચ્ચે ખટરાગ ઊભો થતાં• હવે કાન્હાજીરાવને પિતાના રક્ષણ માટે ફરી વાર સાતપૂડાના ડુંગરમાં નાસી જવું પડયું, પરંતુ ગોવિંદરાવે એને ખેટાં પ્રલોભન આપી બેલાવ્યો અને કેદખાનામાં નાખ્યો. ૧૭૯૪ માં મહારરાવ સાથે શાંતિસમજૂતી કરવામાં આવી. એની પાસે કડી કપડવંજ અને દહેગામ રહેવા દેવામાં આવ્યાં. આખા શેકર સાથે ઘર્ષણ
રઘુનાથરાવના પુત્ર બાજીરાવે ૧૭૯૬માં પેશવાપદ ધારણ કર્યું. એણે પિતાના દસ વર્ષના ભાઈ ચિમાજીને ગુજરાતનો સૂબો ની અને મરાઠી વહીવટી પદ્ધતિ પ્રમાણે સૂબાના નાયબ તરીકે આબા શેલકરને અમદાવાદ મોકલે.
બાજીરાવ પેશવા એવું ઈચ્છતા હતા કે આબા શેકર અને ગોવિંદરાવ વચ્ચે ઘર્ષણ થાય. શેલકરની નિમણૂક નાના ફડનવીસે કરાવી હતી તેથી પેશવા શેલકરને એને પ્રતિનિધિ ગણો હતો. પેશવા ગુજરાત પ્રાંતમાં પિતાને હિસે પણ પરત લેવા માગતા હતા.૨૧ એ ગોવિંદરાવને પણ સિંધિયા-તરફી વલણનો માનતા હતા અને ગોવિંદરાવને પ્રભાવ મુખ્ય

Page #159

મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
કેંદ્રમાંથી વધુ ફેલાવો ન પામે એવી પણ ઈચ્છા રાખતા હતા. ગોવિંદરાવે પેશવાને ચૂકવાની થતી રકમમાંથી હજી રૂ. ૩૯,૮૨,૭૮૯ ની રકમ બાકી હતી. અમદાવાદ આવ્યા પછી શેલૂકરના અમલદારોએ ગાયકવાડના તાબા નીચેનાં ગામડાંઓમાંથી ફરજિયાત રકમ ઉઘરાવવા માંડી. આવી લુંટ ગાયકવાડને પાછી આપવાની શેકરે ના પાડી, આથી ગોવિંદરાવના મંત્રી રાવજી અને ચિમાજીએ શેલકર પર હલે કરવા અને પિતાનો માર્ગ ચેખે કરવા તથા અમદાવાદ જીતી લેવા ગેવિંદરાવને અનુરોધ કર્યો. વળી આ સમયે નાના ફડનવીસનું અવસાન થતાં (માર્ચ ૧૩,૧૮૦૦) શેલારે મેટે આશ્રયદાતા ગુમાવ્યું હતું. શેકરને અમદાવાદમાંથી હાંકી કાઢવા અને અમદાવાદનો પિતાને ઇજારો જે હતું તે લઈ લેવા પેશવાએ ગોવિંદરાવને જણાવ્યું.
ગોવિંદરા શિવરામ ગારદીને લશ્કરી સામગ્રી સાથે અમદાવાદ જીતી લેવા મોકલ્યો. અમદાવાદને ઘેરો ઘાલવામાં આવ્યો અને અંતે શેકરને કેદી બનાવી, બેરસદ લઈ જઈ રાખવામાં આવ્યો, જ્યાં એ સાત વર્ષ કરતાં વધુ સમય એ સ્થિતિમાં રહ્યો. ૨૩
ગોવિંદરાવે અમદાવાદ લીધા બાદ પેશવાના ઈજારાવાળો ભાગ પિતાના અનૌરસ ખાસ માનીતા પુત્ર ભગવંતરાય માટે પેશવા પાસેથી મેળવી લીધો. પાંચ વર્ષ માટે દર વર્ષે પાંચ લાખ રૂપિયાના બદલામાં પેશવાએ ગુજરાતમાંના પિતાના બધા હક્ક આપ્યા હતા, જેમાં સૌરાષ્ટ્રની ખંડણી, પેટલાદ નાપાડ રાણાપુર ધંધૂકા અને ઘેઘાની મહેસુલનો તથા ખંભાતની અમુક જકાત અને અમદાવાદના મહેસૂલ ભાગને સમાવેશ થતો હતો. એ ધપાત્ર છે કે પેશવાએ પોતાના ભાઈ ચિમાજીની ગુજરાતના સૂબા તરીકે જે નિમણૂક કરી હતી તે રદ કરી ન હતી અને છતાં પણ ગેવિંદરાવ ગાયકવાડને હક્ક આપ્યા હતા !
* ગોવિંદરાવ ગાયકવાડે અમદાવાદમાં પિતાના નાયબ તરીકે સિંધિયાના મંત્રીના ભાઈ યાદવરાય ભાસ્કરને મોકલવા વિચાર્યું. એને હેતુ પિતાને મંત્રી રાવજી આપાછ રાજયમાં અધિક સત્તાધીશ બની થયો હતો તેની સામે એક પ્રબળ સત્તાબળ ઊભું કરવાનું હતું, પરંતુ ગોવિંદરાવ એમાં ફાવી શક્યો નહિ અને રાવજીએ પોતાના ભત્રીજા રઘુનાથરાવ ઉર્ફે કાકાજીની નિમણૂક અમદાવાદ માટે કરાવવામાં સફળતા મેળવી. સિંધિયાને પાંચ લાખ રૂપિયાની પહેલી રકમની ચૂકવણી કરવા વડોદરાના શાહુકાર હરિભક્તિને એ રકમ આપવામાં

Page #160

પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૩ આવી, એ સમયે ગોવિંદરાવનું અવસાન થયું (સપ્ટેમ્બર ૧૯, ૧૮૦૦).
ગોવિંદરાવના સમયમાં પેશવા બાજીરાવે વડેદરા રાજ્યને ખંડણી દંડ નજર વગેરેના અસહ્ય નાણાકીય બેજાથી તદ્દન નબળું બનાવી દીધું હતું. લશ્કરનો જ ખર્ચ રાજ્યની આવક કરતાં વધુ હતે. ન્યાયતંત્ર કે પ્રજારક્ષણ અને બીજાં પ્રજાકીય કાર્યો માટે દુર્લક્ષ અપાતું. તમામ સત્તા લૂંટફાટમાં માનનાર ઉદ્ ડ અને મિજાજી સ્વભાવના ભાડૂતી આરબ સેનિકોના હાથમાં કેન્દ્રિત થયેલી હતી. પેશવા અને સિંધિયા વડોદરા રાજ્યનું વિસર્જન થાય એ પ્રક્રિયાને ખૂબ રસપૂર્વક નિહાળી રહ્યા હતા. ૨૪ આનંદરાવ ગાયકવાડ (૧૮૦૦–૧૮૧૮)
ગોવિંદરાવને ૧૧ પુત્ર હતા. તેઓમાં ૭ અનૌરસ હતા, જે ગાદીના હકદાર ન હતા. તેઓમાં કાન્હજીરાવ સૌથી મોટો હતો. ગોવિંદરાવની પટરાણી ગહેનાભાઈએ જાહેર કર્યું કે મારા પુત્ર આનંદરાવને ગાદી નહિ અપાય તે હું પતિના મૃતદેહ સાથે સતી થઈશ. મંત્રી રાવજીની ગેરહાજરીમાં રાવજીના ભાઈ બાબાજી, આરબોના સરદાર મીર કમાલુદીન, મંગળ પારેખ અને સામળ પારેખે દરમ્યાનગીરી કરી ગહેનાબાઈને આનંદરાવના હક જાળવવા કબૂલાત આપી સતી થવાનો નિર્ણય પડતું મુકા, જો કે બધાને ખાતરી હતી કે આનંદરાવ નિર્બળ અને વ્યસની હોવાથી રાજ્ય ચલાવવા તદ્દન અયોગ્ય હતા, છતાં આનંદરાવને ગાદીએ બેસાડવામાં આવ્યો.
મંત્રી રાવજી વડેદરા પાછો ફરે એ પહેલાં જ કાન્હાજીરાવે મહારાજા -બનેલા આનંદરાવને ખુશ કરીને પિતાને તેના “મુતાલિક' એટલે કે નાયબ તરીકે નિમાવી દીધા, આરબોને રાવજી કરતાં પણ વધુ રકમ આપી પિતાના પક્ષે લઈ લીધા અને આનંદરાવના બધા અધિકાર ધીમે ધીમે પડાવી લઈ પિતે સાચી સત્તા ભોગવવા લાગ્યો. એણે નાણાં પ્રાપ્ત કરવા ઘણી ગેરરીતિઓ અજમાવી. રાજકુટુંબનાં સભ્યોની પણ ભારે કનડગત કરી. રાજ્યના આખા વહીવટમાં ભારે અવ્યવસ્થા ફેલાઈ. આ સંજોગોમાં આરાએ કાન્હાજીરાવના વિરોધીઓ પાસેથી વધુ લાંચ લઈ કાન્હજીરાવને કેદ કર્યો (જાન્યુઆરી ૧, ૧૮૦૧) અને રાણપુરના કિલ્લામાં રાખે. રાવજી ફરી પાછી સત્તા પર આવી ગયો. બ્રિટિશ દરમ્યાનગીરીને આરંભ
મંત્રી રાવજીએ વહીવટી સત્તા પુનઃ હાથમાં લીધી, પણ આરબે એમનાં

Page #161

૧૩૯ ]
મરાઠા કાલ
[ ...
હિંસાત્મક અને દમનકારી કાય કરતા રહેતા હેાવાથી એ ભારે દુ:ખી થતા. એની ઇચ્છા અંગ્રેજોની દર્મ્યાનગીરી લાવવાની હતી, જે આરઓને ગમતુ ન હતું. આત્માને લાવનાર એ પોતે છતા અને હવે તે જ એની સામે થયા હતા. આ સંજોગામાં કાન્હાજીરાવની માતા ગજરાબાઈ સુરત હતી તેણે કડીના જાગીરદાર મલ્હારરાવને દીવાન રાવજી સામે પગલાં ભરવા સ ંદેશા માલાન્ગેા. મલ્હારરાવે અગાઉ રાવજીને કાન્હાજીરાવ સામે ટેકા આપ્યા હતા, પરંતુ મલ્હારરાવ પોતાને ગાયકવાડને આપવાની થતી ‘- પેશકશ'ની રકમ માફ કરાવવા ઈચ્છા રાખતા હોવાથી એણે કાન્હાજીરાવ પક્ષે જવાનું નક્કી કર્યું. આનદરાવતા અનૌરસ પુત્ર મુકુંદરાવ પણ એમના પક્ષે તું જ જોડાયા,
આ પરિસ્થિતિમાં રાવજી અને કાન્હાજીરાવના પક્ષોએ મુંબઈ સત્તાને મદદ કરવા વિનંતી કરી, ગવર્નર ડંકનની મરાઠા રાજકારણમાં દરમ્યાનગીરી કરવાની અનિચ્છા હતી, તેથી ધણા વિલંબ પછી એણે મેજર એ. વાકરને અને પક્ષા વચ્ચે મધ્યસ્થી કરવા મે!કલવા અને મહારાજા આનંદરાવની ખીજી કાઈ ઇચ્છા હોય તે। એની ખાતરી કરવા માલવા નક્કી કર્યુ. અને એ જે નિણૅય આપે તેને ટેકા અને પીક્બળ મળી રહે એ માટે ૨,૦૦૦ નું લશ્કર ખંભાત રવાના કર્યું; જો કે એટલુ લશ્કર પૂરતુ તે ન જ હતુ..
૧૮૦૦ ના અંતમાં પરિસ્થિતિ ગૂંચવાડાવાળી બની હતી, બાબાજી અને મલ્હારરાવનાં લશ્કરા વચ્ચે ઘણું થતાં હતાં. વડાદરામાં રાવજીનું સ્થાન અસ્થિર બનેલું હતું. સામાન્ય સ્થિતિ બેચેનીભરી બની હતી. રાવજી અંગ્રેજોને ખેલાવી લાવનાર માણસ તરીકે આરખેમાં ભારે અપ્રિય બન્યા હતા. આ સંજોગામાં સિંધિયાએ પેાતાના અમદાવાદના ઇજારા માટેને એ વર્ષાંતે! ૧૦ લાખ રૂપિયાના હક્કદાવા રજૂ કરી પરિસ્થિતિ વધુ ગૂંચવી નાખી, આથી જ કદાચ મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ વડાદરા રાજ્યમાં મધ્યસ્થી કરવાની તૈયારી બતાવી હશે !' વકરનુ` કા`
મેજર વાકરે વડાદરા પહેાંચી ( જાન્યુઆરી ૧, ૧૮૦૧) જોયું કે આનંદરાવ નબળી મુદ્ઘિના, આરાથી ભયભીત થયેલા, જાગીરદાર મલ્હારરાવને અમિત્ર તરીકે માનતા થયેલા અને એના ભાઈ કાન્હાજીરાવને કેદમાં પૂરી રાખવાથી. ચિંતિત છે. રાજ્ય ભારે દેવામાં ડૂબેલુ હતુ. લશ્કરમાં તીવ્ર અસ તેાષ વ્યાપેલો હતા અને એ બંડખોર સ્થિતિમાં હતું. સમગ્ર વહીવટીતંત્ર મોકૂફ રખાયેલી સ્થિતિમાં લાગ્યું. આ બધી પરિસ્થિતિ જોઈ વકરે દીવાન રાવજીને બધા

Page #162

૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૩૯
આરોપોમાંથી મુક્ત કર્યો. મહારરાવે રવાથી નીતિ અપનાવી, દીવાન રાવજીએ સમાધાન કરવા માટે એને રૂ. ૧૦૦૦૦ ની “પેશકશ” રકમ ઘટાડી આપવાનું વચન આપેલું હતું છતાં એ ન સ્વીકારતાં કાન્હાજીરાવને મદદ કરવા બદલ જવાબદાર ઠેરવ્યું, પરંતુ મહારરાવે વડોદરા રાજ્યમાં ખંડણી ઉઘરાવવાના હકક માટે અને એણે લશ્કરીબળથી કબજે કરેલ વિસનગર એની પાસે રહેવા દેવા માટે આગ્રહ રાખ્યો. સમાધાન માટે કઈ માર્ગ ન રહેતાં વકર પિતાના ખંભાત ખાતેના લશ્કર સાથે જોડાવા, વડેદરા છોડીને જતો રહ્યો (ફેબ્રુઆરી ૧૮, ૧૮૦૧). જાગીરદાર સાથે લશ્કરી સંઘર્ષ અનિવાર્ય જણાયો હતો. એક બાજુએ સેનાપતિ બાબાજી અને વોકરનાં સંયુક્ત દળે અને સામા પક્ષે મલ્હારરાવને લશ્કર વચ્ચે થોડી લડાઈઓ ચારેક મહિનાના ગાળામાં થઈ (ફેબ્રુઆરી ૨૩. થી મે ૩), જેમાં અંતે મલ્હારરાવ હારી ગયો અને પછી શરણે થઈ ગયો.
મલ્હારરાવને નડિયાદ રહેવાની પરવાનગી અપાઈ અને સવા લાખ રૂપિયાની ઊપજવાળા જિલ્લા અપાયા. એ પછી ત્રીજા મહિને સંખેડા અને બહાદરપુરના જાગીરદાર ગણપતરાવે બંડ કર્યું, પણ એ બ્રિટિશ ટુકડીના શરણે થઈ ગયો (જુલાઈ ૭) અને એને સાથી મુરારરાવ ધારમાં આનંદરાવ પવારના આશ્રયે જતો રહ્યો. અંગ્રેજોને અપાયેલા પ્રદેશ અને સહાયક દળ
અંગ્રેજ સત્તાએ આપેલી સેવાઓની પહેલી કામગીરી પૂરી થતાં એને બદલે તુર્ત જ માગવામાં આવ્યો. લશ્કરી કામગીરી શરૂ થઈ એ પહેલાં જ
રાસી પરગણાની અને સુરતની ચોથને હિસ્સો બક્ષિસ તરીકે આપી દેવામાં આવ્યો હતે. ખંભાત ખાતે ડંકન અને રાવજી વચ્ચે થયેલા કરાર મુજબ આ ચડાઈને ખર્ચ વ્યાજ સાથે બે હપ્તામાં (પહેલે હતે ૧ લી ઓકટોબર ૧૮૧ અને બીજે હસ્તે ૫ મી જાન્યુઆરી ૧.૦૨ના રોજ) ચૂકવવાનું ગાયકવાડે. સ્વીકાર્યું અને બાંહેધરીરૂપે સુરત અઠ્ઠાવીસીને પિતાને હિસ્સો આપે. મહારરાવનું બંડ શમાવી દેવાયા બાદ અંગ્રેજોએ ગુપ્ત રીતે આપેલ લકરને ખર્ચ મહિને રૂ. ૬૫,૦૦૦ નો થતો હતો તે વડોદરા રાજ્ય ભોગવવાનો હતો. બંડ શમાવી દેવાયા બાદ ચીખલીનું પરગણું આપવામાં આવ્યું (જૂન 8,. ૧૮૦૨) અને પાછળથી એમાં ખેડાનો કિલ્લો તથા જાગીર ઉમેરવામાં આવ્યાં (મે ૨, ૧૮૦૩).
વડોદરા રાજ્ય ગીરા મુકાયેલા પ્રદેશને લીધે ભારી વિમાસણમાં આવી

Page #163

૧૦ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. પડયું હેવાથી, એમાંથી માર્ગ કાઢવા અંગ્રેજ સત્તા સાથે નવા કરાર કરવામાં આવ્યા (જન ૬, ૧૮૦૨). એમાં બધી જાયદાદ આપવાની વિધિ જન ૧૮૦૩ સુધી મફફ રાખવામાં આવી, પરંતુ એ જ સમયે એવું નક્કી કરાયું કે ધોળકાનું પરગણું તથા નડિયાદમાંથી રૂ. ૫૦,૦૦૦ની જાગીર તુ જ આપવી. એની ખાતરી તરીકે સૌરાષ્ટ્ર અને કડીની મહેસૂલી આવક બાનમાં આપવામાં આવી. પહેલા વર્ષમાં કરેલ લકરી ખર્ચ ૭ લાખ અને ૮૦ હજાર થત હતા એને માટે ૯ ટકા વ્યાજનું એક ઋણપત્ર આપવામાં આવ્યું, પરંતુ જાન્યુઆરી ૧૮૦૩ સુધીમાં ધોળકા નડિયાદ વિજાપુર અને કડીને ટપ, જેની બધી મળી કુલ કિંમત ૭ લાખ અને ૮૦ હજાર થતી હતી તે, અંગ્રેજ સત્તાને આપવામાં આવ્યાં. વળી આરબેને પગારની બાકી રહેલી રકમ ચૂકવવા કંપની સત્તાએ જે રકમ અગાઉથી આપી હતી તે ૧૮૦૫ ના જૂન સુધીમાં ભરપાઈ કરી આપવાની હતી. અને એને માટે વડોદરા કોરલ સિનોર પેટલાદ અને અમદાવાદનાં પરગણુઓની ઊપજ બાનમાં આપવામાં આવી. રાવજીએ કરેલા કરારને મહારાજા આનંદરાવે બહાલી આપી (જુલાઈ ર૯, ૧૮૨).
રાવજીએ અંગ્રેજ સત્તા પ્રત્યે આપેલી સેવાઓનો બદલે મુંબઈ સત્તાએ આપ્યો. વડોદરા રાજ્યનું દીવાનપદ રાવજીના પ્રભુ-કુટુંબમાં ચાલુ રહે એવી બાબતને એક ખાનગી કરાર કરવામાં આવ્યો.૨૮
ગાયકવાડ અને મુંબઈની સત્તા વચ્ચે વધતા જતા સંબંધના કારણે, મેજર વોકરને વડોદરામાં રેસિડેન્ટ તરીકે મોકલવામાં આવ્યો (જુલાઈ ૧૧, (૧૮૦૨ )..
દીવાન રાવજી આપાજીનું અવસાન થતાં (જુલાઈ ૧૮, ૧૮૦૭) એની જગ્યાએ એને દત્તક પુત્ર તરીકે લીધેલ ભત્રીજો સીતારામ દીવાન બને. સીતારામ અપ્રામાણિક, બિનઆવડતવાળો અને આ પદ માટે લાયક ગુણે ન ધરાવતો હતા. એ મહારાજાને ખેતી સલાહ પણ આપતો હતો. મેજર વોકર જ્યારે વડોદરા આવ્યો ત્યારે એ પિતાની સાથે પુણેના હરિપંત ફડકેના આશ્રિત તરીકે રહેલ ગંગાધર શાસ્ત્રી પટવર્ધનને ગાયકવાડ મહારાજાના સલાહકાર તરીકે લઈ આવ્યો હતો. એ બ્રિટિશ સત્તાની નોકરીમાં જોડાયો હતો(૧૮૦૨). એણે વફાદારીપૂર્વક કાર્ય કરી સંમાનનીયતા પ્રાપ્ત કરી હતી.૨૯ ફત્તેસિંહરાવનું પુનરાગમન
આ વખતે હેળકર અને સિંધિયા વચ્ચે મધ્ય હિંદમાં ભારે ઘર્ષણ

Page #164

પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૪૧
થયાં. એની અસર ગાયકવાડ કુટુંબ પર પણ પડી. મહારાજા આનંદરાવને નાનો ભાઈ ફત્તેસિંહરાવ એ વખતે પુણેમાં હતા તેને હેળકરના એક અમલદારે કેદ પકડયો. એને લશ્કર આપીને ગુજરાતમાં મોકલી તેફાને કરાવવામાં આવશે એવી દહેશત વડોદરાની રાજ્ય-કાર્યવાહક સમિતિ જે સીતારામ દીવાન. બનતાં અને વોકર આવ્યા પછી રચાઈ હતી તેણે ફરસિંહરાવને છોડાવવા માટે મેટી રકમ આપવાની તૈયારી બતાવી હેળકરને સંદેશે મેકલાવ્યો. એ સ્વીકારાતાં ફરસિંહરાવ અને એની માતાને ગુજરાત તરફ મોકલવામાં આવ્યાં. એમની સાથે આવવા નીકળેલા પીંઢારા સરદાર અહમદખાન તેમ હાળકરના લશ્કરની પકડમાંથી છટકી જઈને ફરસિંહરાવ એની માતા સાથે વડોદરા પહોંચી ગયો (ઓકટોબર ૨, ૧૮૦૩). ફરસિંહરાવે હવે વડોદરામાં રાણી ગહેનાબાઈની સાથે રહેવાનું રાખ્યું. મેજર વકરે પરિરિથતિ પર ચાંપતી નજર રાખી ફત્તેસિંહરાવને ગાદી પર બેસાડવા પઠાણે તોફાન ન કરે એ પણ જવાનું હતું. વળી આ સમયે મહારાજ આનંદરાવની માનીતી રાણી તખતાબાઈએ દીવાન સીતારામ અને રેસિડેન્ટ વૈકરને કેદ કરી, પઠાણે અને બીજાની મદદથી વડોદરા કબજે કરવાનું કાવતરું રેર્યું હતું, પણ એ ખુલ્લું પડી જતાં એના યજકોને શિક્ષા કરવામાં આવી ગાયકવાડ અને મરાઠા વિરહ ' '
પેશવાએ ગાયકવાડને ગુજરાતના પોતાના પ્રદેશને ઈજારો ફરી વાર વર્ષે સાડા ચાર લાખના દરે દસ વર્ષ માટે તાજે કરી આપે (ઓકટોબર ૨, ૧૮૦૪). હકીક્તમાં એ ભગવંતરાવ ગાયકવાડને આપવામાં આવ્યો હતો. ગાયકવાડે ૧૮૦૫ અને ૧૮૦૬ દરમ્યાન અંગ્રેજો અને મરાઠાઓ વચ્ચે થયેલી ઘણી લડાઈએમાં અંગ્રેજ પક્ષે સક્રિય ભાગ લીધો. અંગ્રેજોની હાળકર સાથે થતી નાની, મેટી લડાઈઓથી, હેળકરના ગુજરાત પરના આક્રમણનો ભય સતત રહેતે.. ૧૮૦૫ અને ૧૮૦૮ના કરાર
આ સંજોગોમાં અ ગ્રેજ સત્તાઓ અને ગાયકવાડ સત્તા વચ્ચે કરાર (The Definitive Treaty) થયા (એપ્રિલ ૨૧, ૧૮૦૫).૩૦ એની જોગવાઈઓમાં સહાયક દળમાં પાયદળની સંખ્યા ૩,૦૦૦ સુધી વધારવામાં આવી, એક યુરોપીય તોપખાનાની ટુકડી રાખવામાં આવી ને અંગ્રેજ સત્તાને જરૂર લાગે ત્યારે સૌરાષ્ટ્રમાં લશ્કરની એક ટુકડી મોકલવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું. એના ખર્ચ માટે અગાઉ અપાયેલા ચેરાસી, ચીખલી, સુરતની ચૂથ અને ખેડા ઉપરાંત,

Page #165

-૧૪૨ ]
મરાઠા કાલ
[ મ.
બીજી વધારાની રૂ. ૧૧,૭૦,૦૦૦ ની ઊપજવાળા જિલ્લા આપવામાં આવ્યા. એમાં ધાળકા નડિયાદ વિજાપુર અને માતર તથા મહુધાને સમાવેશ કરવામાં આવ્યા. કડીના ટપ્પો તથા કીમ--કઠોદરા પણુ આપવામાં આવ્યાં. આપવામાં આવેલા આ પ્રદેશાની ઊપજ ૧૦ લાખ અને ૭૦ હજારની મૂકવામાં આવી અને -બાકીની ખૂટતી રકમ માટે સૌરાષ્ટ્રમાંથી જોગવાઈ કરવામાં આવી. ગાયકવાડના -વડાદરા રાજ્યની પરદેશનીતિનું સંચાલન અંગ્રેજ સત્તા દ્વારા થાય, ગાયકવાડ કોઈ પણ યુરાપીય કે અમેરિકનને અથવા હિંદુ દેશના કેાઈ વતનીને અંગ્રેજ -સત્તાની પરવાનગી વગર નાકરીએ રાખે નહિ, અંગ્રેજ સતા પણ ગાયકવાડની સ ંપતિ વગર ગાયકવાડના નાકા કે આશ્રિતા અથવા ગુલામાને નાકરીએ રાખે નહીં, પેશવા સાથેના તમામ મતભેદ્યનુ નિરાકરણ બ્રિટિશ લવાદીને સોંપાય, એકબીજાના પ્રદેશની ભાગેડુ વ્યક્તિ અરસપરસના પ્રદેશમાં આશા લે તે એને પરત કરે એવી બાંહેધરી આપવા જેવી બાબતેનેા સમાવેશ કરવામાં આવ્યા.
૧૮૦૮ માં બીજા કરાર થયા (જુલાઈ ૧૨), જે પૂરક કરાર ( The :supplementry Treaty) કહેવાયાo એમાં ૧૮૦૫ ના કરારના ફરીથી સમાવેશ કરાયા અને એ કરારમાં અપાયેલા પ્રદેશાની ઊપજતી રકમ અગાઉ નક્કી કરાયેલી રૂ. ૧,૭૬,૧૬૮ ની રકમથી ઓછી આવતાં, રકમને મેળ પડી -શકે માટે ભાવનગર તરફથી આવતી ધાસદાણની રક્રમ અને નડિયાદ સેાખડા સાદર–મખજી હૈદરાબાદની વેરાની રકમા તથા ધેાળકા મોઢેરામાં અમુક ગામો, માતર વિજાપુર વગેરે બધુ મળી કુલ રૂ. ૧,૭૬,૧૬૮ ની ઊપજ મળે તેવા પ્રદેશ અંગ્રેજ સરકારે લીધા.
ત્તેસિંહરાવ ( બીજો ) ગાયકવાડ (રાજ્યપાલક) ૧૮૦૬-૧૮૧૮
મહારાજા આનંદરાવની ચિત્તભ્રમની સ્થિતિ ચાલુ રહી, દીવાન સીતારામની ઉશ્કેરણીજનક પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ હતી એ રાજ્યમાં સુધારા કરવામાં અરેધક ખની રહ્યો હતા. એણે ૧૮૦૭ ના આર ંભમાં સૌરાષ્ટ્રમાં રહેલા બાબાજીને પોતાની મદદે આવવા વિન ંતી કરી હતી, પણ બામાજી એની પ્રવૃત્તિઓથી નાખુશ હતે. સીતારામે મહારાજાની જાણ બહાર બેફામ ખર્ચો કર્યા હતા, આથી એના તરફના ભય બને તેટલા એ કરવા ફોસિહરાવની રાજ્યપાલક તરીકે પસંદગી કરવામાં આવી. મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા પણ સીતારામની પ્રવૃત્તિઓથી નાખુશ ન્હતી, આથી મેજર વોકરે મુંબઈ સરકારને રાજ્યની વહીવટી સમિતિ સભ્ય

Page #166

[ ૧૪a
૫ મું].
પેશવાઈ સત્તાની પડતી તરીકે બાબાજીને નીમવા ભલામણ કરી. બાબાજીએ સૌરાષ્ટ્રને હવાલે છડી દીધો અને એ વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીને આપે. વડોદરા આવ્યા પછી બાબાજીને વહીવટી કામો ક્રમશ: વધુ ને વધુ સોંપાતાં ગયાં ને સીતારામનાં ઓછાં કરાતાં ગયાં. રાજ્યમાં ફરસિંહરાવનાં સત્તા અને પ્રભાવ પણ વધવા લાગ્યાં. સલાહકાર તરીકે ગંગાધર શાસ્ત્રી હતા. જ્યાં સુધી ગંગાધર વડોદરામાં રહ્યા ત્યાં સુધી ફત્તેસિંહરાવ સારા શાસક તરીકે લેવાની અને બ્રિટિશ સત્તાને એના મિત્ર તરીકે રહ્યાની પ્રતીતિ કરાવી આપી.
ફત્તેસિંહરાવના સમયમાં સૌરાષ્ટ્રમાં રાજ્યની ખંડણી સંબંધમાં નિરાકરણ કરવાની ખાસ જરૂરિયાત ઊભી થઈ; એના પરિણામે “વોકર સેટલમેન્ટ' કરવામાં આવ્યું. -સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડની સત્તા
દમાજીરાવના સમય સુધીમાં (૧૭૬૮) સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડના તાબામાં ઘણું પ્રદેશ આવી જતાં, ગાયકવાડની સત્તાનો સારા પ્રમાણમાં ફેલા થયે હતો. પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે થયેલા ૧૭૫–૫૩ ના પ્રદેશ ભાગલા કરાર પ્રમાણે લગભગ ૧૮૦૦ સુધી બંનેની સંયુક્ત કે જે ખંડણી ઉઘરાવે એવી જોગવાઈ હતી. ગાયકવાડે પેશવાના હિસ્સાને ઈજારો ૧૮૧૪ સુધી રાખી ખંડણી ઉઘરાવવાનું કામ કર્યું હતું. મુલકગીરી ઉઘરાવનારા મરાઠા સરદારોમાં શિવરામ ગારદી અને બાબાજી આપાજીનાં નામ મોખરે રહ્યાં. એમણે ખંડણીની રકમમાં ઘણો વધારો કર્યો હતો. તેઓ ધાકધમકી અને બળના જોરે ખંડણી ઉધરાવતા. કેટલીક જગ્યાએ ઘણુ ઠાકોર બાબાજી સામે થયા હતા. કડીના મહારરાવે પણ બંડ ઊઠાવ્યું હતું, પરંતુ બાબાજીએ એ બધાને હરાવીને
ખંડણી વસુલ લીધી હતી. - વેકરનું સમાધાન
૧૯મી સદીના આરંભમાં સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય સ્થિતિ ભારે અસતેષવાળી અજંપાવાળી અને અરાજકતા ભરી હતી. મરાઠાઓએ છેક ૧૭૨૧ ના અરસાથી સંખ્યાબંધ સવારીઓ કરી ખંડણી વસુલ લેવાનું કામ કર્યું હતું.
વર્ષે વર્ષે થતી મુલગીરી–સવારીઓથી ત્રાસેલા હકોએ એનો ઈન્કાર કરી સામનો કરવા માંડયો. આથી કરી ખંડણી નિયમિત મળતી રહે અને રક્તપાત નિવારી શકાય એ માટે ઊકેલ લાવવાનું જરૂરી માનવામાં આવ્યું.

Page #167

૧૪૪ ]
મરાઠા કાલ
[31.
૧૮૦૭ માં વાકર બ્રિટિશ ટુકડી સાથે મારખી રાજ્યમાં આ તે વિઠ્ઠલરાવ દેવાજી સાથે જોડાયા. એમણે ધુંટુ મુકામે પડાવ નાખ્યા. એ વખતે મેારખી અને માળિયા વચ્ચે ગદંભીર સ્વરૂપને સધ ચાલી રહ્યો હતો,. તેમાં સમાધાન કરાવવામાં પણ એમણે ભાગ ભજવ્યેા. છેલ્લાં ચાર વર્ષોનુ મહેસૂલ મારખી પાસે લેણું હતું તે પણ મારખી પાસેથી કઢાવ્યુ.૩૨ વોકરે એ પછી નવાનગર પોરબંદર જૂનાગઢ રાજકોટ ગાંડળ ધ્રોળ અને ખીજા` હાલાર પ્રદેશનાં રાજ્યામાં થઈ એ પછી કાઠીઓના પ્રદેશ મધ્ય-સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ્યા.
સૌરાષ્ટ્રના સ ંબધકર્તા દરખારા રાજાએ રાણા રાવળ ાકાર વગેરે સાથે સીધી રીતે વાતચીત કરતાં પહેલાં ગાયકવાડના પ્રતિનિધિ તરીકે વિઠ્ઠલરાવે અને વાકરે એક પરિપત્ર એ બધાને મેાકલાવ્યા, જેમાં ખંડણીના નિરાકરણ માટે કેટલીક દરખાસ્તા આધાર તરીકે દર્શાવવામાં આવી હતી. એ બધા તરફથી વિવિધ પ્રકારના જવાબ મળ્યા હતા. માળિયાના રાજા, જેણે બાબાજીના સામને કરી પાછા હટાવ્યા હતા, તેણે તા વાકરને પોતાની સાથે જોડાઈ કચ્છનું રણ ઓળંગી કચ્છ સિ ંધને લૂટવા નિમત્રણ મોકલાવ્યુ` હતુ` ! વોકરે ગાયકવાડના છેલ્લાં થાડાં વર્ષોંના હિસાાની તપાસ કરી, વિગતાના અભ્યાસ કર્યો ત્યારે એને લાગ્યું કે ‘ ખરા-જાત ' અથવા વધારાની ( ખંડણી ઉપરાંતની ) રકમમાં ભારે ઘટાડો કરવાનું સલાહ ભર્યુ છે. જે ૨૯ દરબારાને પરિપત્રા મોકલાયાં હતા તેમના લાગતા વળગતા કુટુ ખીજતાના હક્કો અને હિતેાના રક્ષણ માટે કરારમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવે તે એ દરખારા સાથે અલગ કરાર ચઈ શકે એમ છે એ પણ એને જણાયું જો કે રાજપૂત વારસાના વિશિષ્ટ પ્રકારના નિયમાનુસાર તપાસ કરતાં જણાયું કે ૧૫૪ જેટલી વ્યક્તિઓને એમની ખાંડણી ને માટે એકખીજાથી સ્વત ંત્ર રહી, કરાર કરવાના અધિકાર છે તેથી સમાધાન કરવામાં ભારે વિલંબ થયા, પરંતુ છેવટે સમાધાન થયુ.. એ સમાધાનનાં નાણાકીય અને રાજકીય એવાં એ પાસાં હતાં.
ܕ
૧૮૦૭ માં જે ખંડણી નક્કી કરવામાં આવી તે દરેક દરખારે અને એના વંશ વાલી વારસાએ હવે પછી વડેાદરા રાજ્યને આપવાનું બંધન સ્વીકાયું, પણ પ્રતિપક્ષે દરબારાએ ચૂકવવાની નક્કી થયેલી રકમથી વધુ માગણી વડાદરા સરકારે કરવી નહિ, વળી એ માટે દશ વષ સુધી પ્રતિ-સલામતીની માગણી પણ એમણે કરી, એટલું જ નહિ, પણુ કરારામાં બ્રિટિશ સરકારે પણ સામેલ થવુ જોઈએ એવા આગ્રહ રાખ્યા. વાંકરે કંપની સરકાર વતી સલામતી આપી અને કરારમાં સહભાગી બનવાનું કબૂલ રાખ્યું. આ નાણાકીય પાસું હતું

Page #168

૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
રાજકીય પાસું જે હતું તેમાં દરબારે રાજાઓ ઠાકોરે વગેરે વચ્ચે પરસ્પરના ઝગડાને કેવી રીતે અટકાવી દઈ નાબૂદ કરવા અને એમને કાબૂમાં રાખવા કેવાં પગલાં લેવાં એ માટે મોટો પ્રશ્ન હતો. સર્વોપરિ સત્તાનું લશ્કર સૌરાષ્ટ્રમાંથી ખસેડી લેવાય તો અગાઉની જેમ જ આખા પ્રાંતમાં રાજકીય અશાંતિ ઊભી થાય અને એવી સ્થિતિમાં દરબારો નક્કી કરેલી ખંડણી વડોદરાને આપી ન શકે. આમ આવા રાજકીય પ્રશ્નનું સમાધાન કરવું જરૂરી હતું, આથી દરબારો પોતે જ શાંતિ-વ્યવસ્થા જાળવવામાં સહકાર આપે અને કરારનું પાલન કરે ને બીજાને કરવા દે એવી સ્થિતિનું નિર્માણ કરવાનું જરૂરી લાગ્યું. આવા મુદ્દા પરથી એવા કરાર કરવામાં આવ્યા, જેમાં દરેક સહી કરનાર દરબાર રાજા વગેરે પોતાની વર્તણૂક અને શાંતિભરી રીતભાત માટે પોતાને જામીન આપે. એ જામીન બીજો કોઈ રાજા કે દરબાર જ હોય એવું કરવામાં આવ્યું. આ રીતે જામીનની બાબત બધા રાજા-દરબારો વચ્ચે પરસ્પર સદ્ભાવના અને શાંતિ રાખવાની આવશ્યકતા બની રહી. દરેક દરબાર-રાજાને એક પરવાના-ખત અથવા બાંહેધરી–ખત આપવામાં આવ્યું, જેમાં ગાયકવાડ સરકાર કબૂલ કરવામાં આવેલી ખંડણીની રકમ કરતાં વધુ રકમ લેશે નહિ એવું લખવામાં આવ્યું. એના પર વકરે પણ પોતાની સરકાર વતી સહી-સિક્કા કરી આપ્યાં.
એ નેધવું જોઈએ કે ખંડણની રકમ કાયમી ધોરણે નક્કી કરાઈ હતી, પરંતુ સલામતીની બાંહેધરી દર દસ વર્ષે ફરી તાજી કરી આપવાની હતી. ગાયકવાડની ખંડણીની કુલ રકમ રૂ. ૯,૭૯,૮૮૨ નકકી કરવામાં આવી હતી. એ નોંધપાત્ર છે કે દરબાર-રાજાઓની સદ્વર્તણૂક માટેની ખાતરી આપતા કરાર (ફેલઝામિન) સિવાય પેશવા સરકારનો ઉલ્લેખ ખંડણીની બાબતમાં કરવામાં આવ્યું ન હતું. હકીકત એ પણ હતી કે આ સમયે પેશવાની ખંડણીને ઈજા ગાયકવાડ પાસે ૧૮૧૪ સુધી કામચલાઉ હતા.
આમ આવા જુદા જુદા કરારથી ખંડિયા રાજાઓ અને સર્વોપરિ સત્તા વચ્ચેના સંબંધ એકબીજા માટે વિશિષ્ટ પ્રકારના કરાર (contract જેવા) બન્યા અને બધી અનિશ્ચિતતાઓ દબાણે જુલમ પ્રતીકાર વગેરે જતાં રહ્યાં.૩૩ વોકર સમાધાન”ની અસર તાત્કાલિક તે એ પડી કે ઘણું વર્ષો સુધી સૌરાષ્ટ્રમાં ભારે અશાંતિ પ્રવર્તતી હતી તે જતી રહી અને શાસકે સહિત લકોને વાર્ષિક મુલાકગીરી–સવારીઓ આવવાને ભય જતો રહ્યો. ઈ-૭-૧૦

Page #169

મરાઠા કાલ
[પ્ર.
વકર ૧૮૦૯ સુધી સૌરાષ્ટ્રમાં રહ્યો. એણે વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીને સાચી સત્તા આપી, હિસાબે પુનઃ સુધારવાની, નવા અને કુશળ કામદારે નીમવાની, અગાઉના નાણાકીય ગેટાળા માટે તપાસ કરવાની અને ન્યાયકીય પંચ નીમવાની સલાહ આપી. કઈ કઈ બાબતમાં બીજા સુધારા કરવા એની પણ વિગતે સુચનાઓ આપી. આમાંના ઘણા સુધારા અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા હતા.
૧૯ મી સદીના આરંભમાં સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડની સત્તા નીચે વધુ પ્રદેશ-વિસ્તાર લાવવાની કામગીરી થઈ. વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીએ એમાં મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો. એણે બાબરાના કાઠીઓ અને બીજાઓ પાસેથી ગામ લખાવી લઈ પ્રદેશ વિધાર્યા. એમાંથી ર૬ ગામને “દામનગર મહાલ બને. શિયાનગર ભાવનગર તથા ગઢડાના ખાચર કાઠીઓના તાબામાં હતું. ભાવનગરના ઠાકોરે કાઠીઓને હિસ્સો પચાવી પાડવાની શરૂઆત કરી ત્યારે કાઠીઓએ ૧૮૧૪ ના અરસામાં પોતાના હિસ્સામાં પણ ભાગ ગાયકવાડ સરકારને લખી આપ્યો હતે અને ગાયકવાડનું રક્ષણ મેળવ્યું હતું. ભાવનગરને જેટલે બાકી હિસે રહેલે હતા તે પાછળથી ગાયકવાડે વેચાતે લઈ લીધે. આ સમયે ભાવનગર અને વળાના દરબારે મેનપુરના ઘોઘારી રાજપૂતોની જમીન દબાવવા લાગ્યા ત્યારે એમણે ગાયકવાડને કેટલાંક ગામનો બધો “વેર” અને અડધી વજે” લખી આપી રક્ષણ મેળવ્યું. શિયાનગર અને બીજા આઠ ગામ શિયાનગર મહાલ માં આવ્યાં. ૧૮૦૬-૦૭ માં નવાનગરના તાલુકામાં ભીમકદાના રાજપૂત ગરાસિયાઓ તથા એ જિલ્લાના ઉપરી ખવાસ સગરામ વચ્ચે ઝગડો થયો તેથી ગરાસિયાઓએ પિતાની જાગીરનો અડધો ભાગ તથા રાજ્યાધિકાર ગાયકવાડને લખી આપ્યાં ને રક્ષણ મેળવ્યું. - ૧૮ મી સદીમાં ધારીને કિટલે સરસિયાના થેબાણ કાઠીઓના કબજામાં હતો, તેઓએ એ કિલે વાંકિયા તાલુકાના રાણીંગ વાળા નામના બહારવટિયાને આપ્યો. રાણીંગ વાળો જ્યારે બહારવટું કરતો થયો ત્યારે ગાયકવાડે ધારી તાલુકા પિતાના કબજામાં લઈ લીધો. ૧૮૦૬-૦૭માં સરસિયા(તા. ધારી)ના કાઠીઓએ ૧૩ ગામની જાગીર ગાયકવાડને લખી આપી. ૧૮૧૧-૧૨ માં ચાઈના કાઠીઓએ પોતાનો દલખાણિયા પરગણામાં આવેલ આખો ગરાસ લખી આપે. એવી રીતે ધાતરવર પરગણુના કાઠીઓએ ૧૮૧૧–૧૩ દરમ્યાન ૭૮ ગામ ગાયકવાડને આપ્યાં. એ પછી સરસિયા ચાચઈ અને ધાંતરવરને ધારી તાલુકામાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. જેતપુર તાલુકાનાં નવ ગામ પણ આ તાલુકામાં જોડી દેવામાં આવ્યાં. અમરેલીને જેતપુરનાં ચોવીસ

Page #170

૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૪૭ ગામેની ચચ પર હક્ક હતો; અમરેલીના સત્તાવાળાઓએ ધીમે ધીમે ત્યાં પગપેસારો કરી છેવટે એમણે નવ ગામ અને કેટલીક રોકડ રકમ પડાવી લીધાં. આ નવેમાંનાં બે ગામ જૂનાગઢના નવાબે ગંગાધર શાસ્ત્રી અને વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીને વંશપરંપરા આપ્યાં હતાં એ ગામોને ગાયકવાડ સરકારે જે તે મહાલમાં ભેળવી દીધાં. વાળા કાઠીઓએ એમની ચલાળાની અને એમનાં તાબાનાં છ -ગામોની જાગીર નવાનગરના જામને ત્યાં ગીરો મૂકી હતી. ૧૮૧૨ માં જામે પિતાનું સ્વાતંત્ર્ય જાહેર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. પરિણામે ગાયકવાડ અને અંગ્રેજ લશ્કર એની સામે ગયાં, જેથી એને શરણે આવવાની ફરજ પડી. આવા સાનુકૂળ સમયે વિઠ્ઠલરાવે જામ પાસેથી ચલાળાને ગીરો હકક ગાયકવાડ માટે ખરીદી લીધો અને ચલાળાને ધારી મહાલમાં જોડી દેવામાં આવ્યું.
૧૮૦૪ માં ઓખામંડળના વાઘેર ચાંચિયાઓએ એક અંગ્રેજ દંપતીને લઈને દરિયાકાંઠે હંકારાતા જહાજને લૂંટી લીધું હતું. મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ
એમને શિક્ષા કરવા એક નૌકાકાફલે મોકલ્યો હતો, પણ એ કામગીરી કરવામાં નિષ્ફળ નીવડયો હતો, આથી ૧૮૦૭ માં મેજર વોકર માળિયા હતા ત્યારે તેને ઓખામંડળ જઈ વાઘેરે પાસે એમના કાર્ય બદલ વળતર વસૂલ લેવાને આદેશ અપાય. વોકર વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીના લશ્કર સાથે દ્વારકા જઈ વાઘેર પર 1 લાખ અને ૧૦ હજાર રૂપિયા દંડ નાખ્યો અને અપકૃત્ય બદલ ધમકી -આપી વાઘેરેને શરણે આણ્યા.
૧૮૦૯ માં માળિયા અને ખાંડાધારના સરદારોએ તોફાન મચાવતાં અને કાઠીઓએ જુલમો વર્તાવતાં ખાસ પ્રકારની લશ્કરી કામગીરી કરવાનું જરૂરી બન્યું. મિયાણને જોરદાર બચાવ છતાં માળિયા કર્નલ વકરે કબજે કર્યું (જુલાઈ ૧૮૦૯), તેથી આ ખા પ્રદેશ પર વોકરની નામના ફેલાઈ ગઈ. ખાંડાધાર પણ શરણે થઈ ગયું. ત્યાંના સરદાર પાસેથી ભારે દંડ લેવામાં આવ્યો.
આમ વીકર સૌરાષ્ટ્રમાં નેધપાત્ર કામગીરી બજાવી વડેદરા પાછો ફર્યો (૧૮૦૯). એના સૌરાષ્ટ્રમાંથી ગયા બાદ ૧૮૨૦ સુધી સૌરાષ્ટ્રને વહીવટ ગાયકવાડના સૂબા વિઠલરાવ દેવાજીએ ભારે કુશળતાપૂર્વક ચલાવ્યો. એણે અમરેલીમાં મુખ્ય મથક રાખ્યું. એની મદદમાં અંગ્રેજ રેસિડેન્ટને એક મદદનીશ ત્યાં રાખવામાં આવ્યો. એ બંનેની કામગીરીમાં પેશવા-ગાયકવાડની ખંડણી ઉઘરાવવી, શાંતિસુલેહ જાળવી બંદોબસ્ત રાખવા, ગાદીવારસની સરકાર બાબતમાં નીવેડે લાવ, ઝગડતાં સ્થાનિક રજવાડાંઓ વચ્ચે દરમ્યાનગીરી

Page #171

૧૪૮ ]
અશા કાલ
[ પ્ર..
કરવી, પરહદમાં પકડાયેલા ગુનેગારાને શિક્ષા કરવી વગેરેને સમાવેશ થતા હતા. ૧૮૧૨-૧૩ માં સૌરાષ્ટ્રમાં ભારે દુકાળ પડયો અને ઠેર ઠેર ખાંડ થયાં, પણ. એ બ્રિટિશ ફેાજની મદદથી દબાવી દેવાયાં.
૧૮૧૪ માં પેશવા સત્તાએ પેાતાના હિસ્સાના ગાયકવાડને આપેલા ઇજારા પૂરા થતાં ખંડણી ઉધરાવવા પાતાની ફાજ સૌરાષ્ટ્રમાં મેકલી આપી આથી અવ્યવસ્થા ફેલાતાં ગાયકવાડના અંકુશ શિથિલ બન્યા, પણ ૧૮૧૮ માં પેશવાની સત્તાના અંત આવતાં પેશવાના સર્વોપરિ હક્ક અંગ્રેજ સત્તાએ લઈ લીધા. અને સૌરાષ્ટ્રમાં બ્રિટિશ સત્તા સર્વોપરિ બની રહી,૩૪
વાકરની વડાદરાની કામગીરી
કર્નલ વોકરે વડાદરા પાછા આવી સુધારાનું કાર્ય પુનઃ શરૂ કર્યું, દીવાન સીતારામે ધણાં નાલેશીભર્યો' કૃત્ય કર્યાં હતાં. એણે હાફિઝ ગુલામ હુસેન નામની હલ્કી કક્ષાની વ્યક્તિ સાથે પત્રવ્યવહાર ચલાવી ગુજરાતમાં બ્રિટિશ સત્તા અને પ્રભાવ નાબૂદ કરવા ખટપટે શરૂ કરી હતી. સીતારામની આવી ખટપટી પ્રવૃત્તિ સામે વાકરે સખતાઈથી કામ લીધું.૩૫
બાબાજી આપાજીનું અવસાન થતાં (નવેમ્બર ૨૮, ૧૮૧૦) એના પુત્ર વિઠ્ઠલરાવ ભાઉ • ખાસગીવાલા ’પદે આવ્યેા. વિઠ્ઠલરાવ વર્ષો સુધી મંત્રી તરીકે રહ્યો અને એ પછી ગંગાધર શાસ્ત્રી આવ્યા. ૧૮૧૩ માં ગ ંગાધર શાસ્ત્રીને મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા તરફથી ‘મુતાલિક' તરીકે નીમતી સનદ મળી અને વાર્ષિક રૂ. ૬૦,૦૦૦ પગાર આપવાનું ઠરાવી આપ્યું.
ગાયકવાડની મુશ્કેલીએ
વાદરા સરકારે ૧૮૧૨ માં (ફેબ્રુઆરી ૧૨) કંપી સત્તાનું દેવું ભરપાઈ કરી દીધુ હાવાથી મુંબઈની સત્તાને વડાદરા રાજ્યની જરૂરી આંતરિક બાબતમાં ચાંપતી દેખરેખ રાખવાની જરૂર લાગતી ન હતી, પરંતુ ફરીવાર ગાવિદરાવના અસંતુષ્ટ અને ભારે કાવતરાબાજ પુત્ર કાન્હાજીએ વડાદસ રાજ્યમાં અડ કરવાની પ્રવૃત્તિ કરી. એણે નવાનગરના જામને પણ પેાતાના પક્ષે લીધે, પણ એ જામ રાજા, ટૂંક સમયમાં જ અ ંગ્રેજ સત્ત્વ સાથે સમાધાન થતાં, એમાંથી છૂટા પડયો. કાન્હાજીએ ખીજા પણ અસંતુષ્ટ તત્ત્વાને ભેગાં કર્યાં હતાં, પરંતુ ભરૂચના કૅપ્ટન ખેલેન્ટાઈને કાન્હાજીના કેંદ્ર પાદરા પર હલ્લા કરી કાન્હાજીને કેદ કર્યો. એને પહેલાં સુરત અને પછી મુંબઈ લઈ જવામાં આવ્યા અને છેવટે મદ્રાસમાં જીવતાં સુધી નજરકેદમાં રાખવામાં આવ્યા. આવી સ્થિતિમાં

Page #172

પેશવાઈસત્તાની પડતી
[ ૧૪૯ વડોદરાના રેસિડેન્ટને વડોદરાના વહીવટ પર ચાંપતી દેખરેખ રાખવાનું કહેવામાં આવ્યું.
મુહમ્મદ અબૂદ સિંધિયા વતી સાવલી નજીક ખંડણી ઉઘરાવતે હતા તે ગાયકવાડ સરકારને ધિક્કારતો અને એણે રાજયમાં ભારે મુશ્કેલીઓ ઊભી કરી *(ડિસેમ્બર ૧૨, ૧૮૧૨). એણે તખતાબાઈની વિનંતીથી માંડુજી ઢમઢેરે સાથે રહીને આમદ પર થેડી ટુકડીઓ સાથે કુચ કરી. આમેદ પેશવાનું ખંડિયું ગામ હતું અને એ હિંદુ ગરાસિયા કુટુંબનું હતું, પરંતુ એ ગરાસિયો પાછળથી મુસ્લિમ બન્યો હતો. એ ગામના સગત મુખીનું લગ્ન તખતાબાઈની -બહેન સાથે થયેલું હતું. એ બહેનના પુત્ર અને ગરાસિયાના ભાઈ સામે -તખતાબા પગલાં લેવા માગતી હતી. એમ કરવા જતાં પેશવા સાથે ગાયકવાડને સંઘર્ષમાં આવવું પડે એમ હતું, પરંતુ ફરસિંહરાવની વિનંતીથી એ આક્રમણની યોજના પડતી મૂકવામાં આવી.
૧૮૧૩ માં ખાનદેશ તરફથી પીંઢારાઓએ આવીને ગુજરાતમાં હલ્લા ક્ય અને તેઓ નવસારી લૂંટીને જતા રહ્યા. એમાં ગાયકવાડનાં લકરોએ ખરાબ દેખાવ કરતાં ગાયકવાડની પ્રતિષ્ઠાને ઝાંખપ લાગી. આવાં સરહદી તોફાન વારંવાર થતાં રહેતાં. પેશવાના હક્કદાવા
વસાઈના કરાર અને ૧૮૦૫ ની ગાયકવાડ તથા કંપની સત્તા વચ્ચે થયેલ નિર્ણય કરારમાં સમાવિષ્ટ કરાયેલ પેશવાના હક્કદાવાનું નિરાકરણ થયું ન નહતું, અમદાવાદના ઈજારાની મુદત પૂરી થવા આવી હતી, પેશવા–ગાયકવાડ -વચ્ચેના રાજકીય સંબંધ પણ સુખદ ન હતા.
બીજી બાજુ, ગાયકવાડને લાગતું હતું કે અમદાવાદના ઈજારાની મુદત પેશવા ફરી લંબાવી આપશે નહિ અને વડોદરા રાજ્ય સહન ન કરી શકે તેવી જોરદાર નાણાકીય માગણીઓ મૂકશે, આથી નાણાકીય પાસાંની વાટાઘાટ કરી સમાધાન સાધવા માધવરાવ તાત્યા મજુમદારને પુણે મોકલવાનું -નક્કી કર્યું, પણ પાછળથી એને બદલે બાબાજીના ગાઢ મિત્ર બાપુ મરાળને પસંદ કરવામાં આવ્યો. બાપુ મિરાળ પુણે પહોંચી પણ ગયો. એના પછી ગંગાધર શાસ્ત્રી જાય એવું અગાઉથી નક્કી થયેલું હતું, પરંતુ ગંગાધરની ઇચછા જવાની ન હતી. એમ છતાં એ ભારે અનિચ્છાએ અને બ્રિટિશ રક્ષણની સલામતી નીચે પુણે જવા નીકળે (ઓકટોબર ૨, ૧૮૧૩).

Page #173

૧૫૦ ]
- મરાઠા કાલ', મુંબઈની અંગ્રેજી સત્તા પેશવા–ગાયકવાડ વચ્ચે મતભેદનું નિરાકરણ થાય એમ ઈચ્છતી હતી, તેથી પરિસ્થિતિ પર ચાંપતી નજર રાખતી હતી. અમદાવાદનો ઈજારો ગાયકવાડ પાસે ચાલુ રહે એમ એ ઈચ્છતી હતી, કારણ. કે મુંબઈ સત્તાના પ્રદેશની સદહદો ઘણી જગ્યાએ અમદાવાદ પ્રદેશ સાથે ભેગી થતી હતી. જે પેશવા વડોદરા સાથે નવા સ્વરૂપના રાજકીય સંબંધ બાંધે છે. એના પ્રયાસને અવરોધવાના હતા. આ કારણે મુંબઈ સત્તા પશવા-ગાયકવાડની બાબતમાં ભારે રસ ધરાવતી હતી. વડોદરામાં જૂથબંધી
આ સમયે વડોદરામાં બે જૂથ હતાં : એક જૂથ બ્રિટિશ સાથેના જોડાણમાં માનતું, તો બીજું જૂથ અમુક શરતે પૂરી થાય તે પેશવા વડેદરા રાજ્ય પર પિતાની સર્વોપરિ સત્તા સ્થાપવાનો પ્રયાસ કરે છે એમાં મદદ કરવા આતુર હતું. એ ગંગાધર શાસ્ત્રીની પુણેની પ્રવૃત્તિઓથી માહિતગાર રહેતું.
ફેબ્રુઆરી ૧૮૧૪માં પુણેના રેસિડેન્ટ એલિફન્સને ગોવિંદરાવ બંધુજી ગાયકવાડ, જે પુણેમાં રહી પેશવા સાથે કાવતરા ઘડી રહ્યો હતો, તેને વડોદરા, પાછા બોલાવી લેવા માગણી કરી. એ સમયે જ ગંગાધર શાસ્ત્રીએ પુણેની રેસિડેન્ટની કચેરીના મુખ્ય કારકુન કરસેટજી શેઠ મોદી પર આક્ષેપ કર્યો કે એ પોતાના માટે અમદાવાદને ઈજારો લેવાની પેરવી કરી રહ્યો છે તેથી એને હૈદા પરથી ઉતારી મૂકવો જોઈએ. હકીકતમાં એ ઈજારો વિઠ્ઠલ નારસિંગ ઉ યંબકજી ડુંગળને આપવામાં આવનાર હતો. ગંગાધર શાસ્ત્રીએ એ પણ સૂચવ્યું હતું કે મેંદી અને ચંબકજી ફત્તેસિંહરાવ અને અંગ્રેજ સત્તા વિરુદ્ધ પેશવા પર દબાણ લાવી પિતાને સતત હેરાન-પરેશાન રહેવું પડે અને ભયભીત રહેવું પડે એવી પેરવી કરી રહ્યા છે.
બીજી બાજુ વડોદરામાં રાણી તખતાબાઈ અને ખટપટી સીતારામ હવે એકત્ર થયાં હતાં. સીતારામ પ્રજાપક્ષ અથવા અંગ્રેજ-વિરોધી પક્ષના નેતા બન્યો હતો. એને સત્તા–ભ્રષ્ટ કરવામાં ભાગ લેનાર બધા પ્રત્યે વેર લેવાની અને અગાઉનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરવાની એની ઈચ્છા હતી. એ વડોદરા અને પુણેનાં અસંતુષ્ટ તો વચ્ચે સંકલન કરી લાભ મેળવવા માગતા હતા. પુણેમાં એના તરફી પક્ષકાર તરીકે ગોવિંદરાવ બંધુજી ગાયકવાડ અને સદ્ગત મહારાજા ગોવિંદરાવનો અનૌરસ પુત્ર ભગવંતરાવ પણ હતો. રાણી ગહેનાબાઈ. ભગવંતરાવને નાણાં પૂરાં પાડતી હતી. સીતારામે પુણે અને મુંબઈની કચેરીઓમાં

Page #174

૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[૧૫૧ પિતાનાં ખાસ માણસ રાખ્યાં હતાં. મુંબઈ સત્તાની વહીવટી કાઉન્સિલના ગુપ્ત હેતુઓ અને ઠરાવોની એને માહિતી મળતી રહે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવી હતી.
ગંગાધર શાસ્ત્રીને બ્રિટિશ રેસિડેન્ટના ટેકાથી જે રીતે અભ્યદય થયે હતો તે આનંદરાવ અને ગેવિંદરાવના જૂના નેકરાને ગમતું ન હતું. તેઓ શાસ્ત્રીને વચ્ચે આવી પડનાર અનિચ્છનીય વ્યક્તિ તરીકે ઓળખતા. જે શાસ્ત્રીને પુણેના એને સોંપવામાં આવેલા કાર્યમાં સફળતા મળે તે એ કાયમ માટે મુખ્ય મંત્રી બની રહે અને જે એને નિષ્ફળતા મળે તે એને વડોદરા પાછા બોલાવવામાં આવે એવી સ્થિતિ હતી. વાટાઘાટો માટે શાસ્ત્રીએ પેશવા સમક્ષ કેટલીક દરખાસ્તો મૂકી (સપ્ટેમ્બર ૧૮૧૪) તે નાણાંકીય બાબતો સંબંધે હતી. પેશવા પિતાના હક્કદાવા માટે ૫૦ લાખનો સ્વીકાર કરશે અને વર્ષે ૮ લાખના હિસાબે પાંચ વર્ષ માટે ઈજારાની મુદત લંબાવી આપશે એવી અપેક્ષા રાખી હતી, પરંતુ પેશવાએ એ દરખાસ્તોને સ્વીકાર કર્યો નહિ અને અમદાવાદનો હવાલે યંબકજી ગળેને આપો (ઓકટોબર ૨૩, ૧૮૧૪).
બીજી બાજુએ વડોદરામાં ફરસિંહરાવે અમદાવાદના ઈજારા સંબંધમાં વિરેાધી ભાગ ભજવનાર તરીકે સીતારામને કેદમાં નાખ્યો, જેથી એ હવે પછી વધુ ભાગ ભજવી ન શકે. ૩
પેશવાએ રેસિડેન્ટ એલિફન્સ્ટનની મુલાકાત લઈ, ગાયકવાડના રાજ્ય માટે દીવાન નીમવાને પિતાને હકક છે એવું જણાવી સીતારામના ગુણોની ભારે પ્રશંસા કરી, એની તરફેણ કરી અને ગંગાધર શાસ્ત્રી માટે તિરસ્કૃત વલણ બતાવ્યું. પોતાને વડોદરાના આંતરિક મામલામાં તપાસ કરવાનો હકક છે વગેરે મુદ્દા પણ દર્શાવ્યા. એટિફસ્ટને પેશવાની આવી રજુઆત પ્રત્યે સખ્ત નાપસંદગી વ્યક્ત કરી અને પેશવાને માત્ર કાયદેસર રીતે ગાદીએ બેસનાર ગાયકવાડને અથવા ઉત્તરાધિકારીને મંજૂરી આપવાને જ હક છે એમ સ્પષ્ટપણે કહ્યું.
૧૮૧૫ માં શિવા અને ગંગાધર શાસ્ત્રી વચ્ચે ચર્ચાઓ થઈ. શાસ્ત્રીએ વડોદરાના રેસિડેન્ટની સંમતિથી પેશવા સાથે વધુ વાટાઘાટો ચલાવી, પરંતુ પેશવાએ રાજકીય હક્કદાવાનું નિરાકરણ કરવા માટે આગ્રહ રાખ્યો અને જેમ બને તેમ વાટાઘાટે વધુ લંબાય એવી નીતિ અપનાવી.
ગંગાધર શાસ્ત્રીને માત્ર નાણાકીય હક્કદાવા માટે વાટાઘાટો કરવાનો અધિકાર હતો અને એ જ એનું મુખ્ય કાર્ય હતું, જ્યારે પેશવાએ એ બાબતને ગૌણ ભાની ગાયકવાડ પરને પોતાને સર્વોપરિ અધિકાર છે એ હક્ક સ્વીકારાવવાનું

Page #175

૧૫૨ ]. મરાઠા કાલ
[પ્ર. વલણ અપનાવ્યું. બીજી બાજુ શાસ્ત્રીને સર્વોપરિ અધિકાર બાબત કઈ વાતચીત કરવાનો અધિકાર ન હતા. આમ બંને વચ્ચે કોઈ સમાન ભૂમિકા ન હતી. ૩૭ એણે ગંગાધર શાસ્ત્રીને પોતાના મંત્રી બનવાનું પ્રલેભન આપ્યું, પરંતુ શાસ્ત્રીએ એલિફન્સ્ટનની સલાહથી એ પદ સ્વીકાર્યું નહિ. શાસ્ત્રી આમ પહેલાં અંગ્રેજ સત્તાને વફાદાર અને ભાન ધરાવતે કર હતો. એની વફાદારી આ વખતે પણ ચાલુ હતી તેથી એ અંગ્રેજ સત્તાના અધિકારીઓની સલાહ પ્રમાણે વર્તતે. શિવાએ શાસ્ત્રીને પોતાના મંત્રી બનાવવાના પ્રલોભન સાથે સાથે શાસ્ત્રીના પુત્રનું લગ્ન પેશવાની સાળી સાથે થાય એવી પણ ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. પેશવાએ જોયું કે ગંગાધર શાસ્ત્રી અવરોધક અને અનિચ્છનીય વ્યક્તિ બની રહી છે, તેથી છેવટે એણે એની હત્યાનું કાવતરું યોજવા બાબતમાં પ્રત્સાહન આપ્યું, જેને મુખ્ય સૂત્રધાર ચુંબકજી ડેગળે હતો. આ કાવતરાના ફલસ્વરૂપે ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યા પંઢરપુરમાં વિઠેબાના મંદિરથી પાછા ફરતાં રસ્તામાં કરવામાં આવી (જુલાઈ ૨૦, ૧૮૧૫). આવી કરપીણ હત્યાથી વાતાવરણ ભારે તંગ બન્યું. હત્યા પછી બાપુ મરાળ અને શાસ્ત્રીનું કુટુંબ ભારે મુશ્કેલીથી ત્યાંથી નાસી છૂટયાં. આ હત્યા કરાવવાથી પેશવા યંબકજી અને વડેદરામાં અગ્રેજ વિરોધી જૂથને ભારે સફળતા મળી દેખાઈ, પરંતુ શાસ્ત્રીની હત્યા બાદ પરિસ્થિતિ વણસી જાય એ અંગ્રેજ સત્તાવાળાઓને ગમે એમ ન હતું.
પેશવા બાજીરાવ કાવતરામાં સંડોવાયેલ છે અને હત્યા કરવાનું કામ એના સાથી યંબકજી ડુંગળેએ અને એના સાગરીતે એ કર્યું છે એમ જાણવા છતાં અગ્રેજ સત્તાએ પેશવા સાથે અત્યંત ખામોશી રાખી કામ લીધું.૩૯ યંબકજી અને એના અન્ય સાગરીતને સેંપી દેવા પેશવા બાજીરાવને કહેવામાં આવ્યું. બાજીરાવ અન્ય મરાઠા સરદારે કે રાજાઓને સહકાર મળે તે અંગ્રેજોને જોરદાર ફટકો મારવો કે એમને શરણે થઈ જવું એ બાબતને નિર્ણય લેવા માગતો હોઈ એણે બને તેટલે વિલંબ કર્યો, પણ બધી પરિસ્થિતિનો તાગ મેળવી છેવટે રેસિડેન્ટ એલિફન્સ્ટનની સલાહ સ્વીકારી અને યંબકજી, જેને પોતે સતારામાં કેદી તરીકે રાખ્યો હતો, તેને સિડેન્ટના હવાલે કર્યો. ચુંબકને થાણાના ગઢમાં રાખવામાં આવ્યો. ભગવંતરાવ અને ગોવિંદરાવને કબજે ફરસિંહરાવને સોંપવામાં આવ્યો (નવેમ્બર ૧૮૧૬). અંગ્રેજ સત્તા આ સમયે યુદ્ધ થાય એમ ઇચ્છતી ન હતી. એની સંમતિ અને સલામતીની બાંહેધરી છતાં ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યા થવાથી વડોદરામાં વાતાવરણ ભારે ઉશ્કેરાટભય બન્યું હતું. રસિંહરાવ ભારે રોષ સાથે ગમગીન હતો.

Page #176

૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૫ સીતારામની ખટપટને અંત
વડોદરામાં સીતારામનું જે જ અંગ્રેજ સત્તા વિરુદ્ધ હતું તે શાસ્ત્રીની હત્યા થવાથી આનંદિત થયેલું હતું અને શિવાની દરમ્યાનગીરીથી સીતારામ (જેને કેદ રાખવામાં આવ્યો હતો તે)ને ફરીથી દીવાન નીમવામાં આવશે એવી આશા રાખી રહ્યું હતું. વળી નબળા મનના મહારાજા આનંદરાવે પણ ગોવિંદરાવને આવું કામ થાય એ જોવા માટે એક પત્ર લખ્યો હતો અને ગોવિંદરાવે કરેલા કાર્યની પ્રશંસા કરી હતી. આ રીતે સીતારામને આનંદરાવનો ટેકો મળી રહ્યો. એ ઉપરાંત એને ગહેનાબાઈ અને હંમેશ ખટપટમાં રાચતી તખતાબાઈનો પણ ટેકો હતો. શાસ્ત્રીએ તખતાબાઈને કેદમાં નખાવી હતી તેથી એ પણ વેર લેવાયાનો સંતોષ માની શાસ્ત્રીની ખુલ્લી નિંદા કરતી હતી. વડોદરામાં તોફાનો થાય તો સીતારામના જૂથે સીતારામના વફાદાર સેવક બાપુ રઘુનાથને ધારથી ચાર હજારના લરકર સાથે સરહદ ઓળંગી વડોદરા કુચ કરવા કહેવડાવ્યું હતું. અમદાવાદમાં પેશવાનો સૂબે પણ લશ્કરી જમાવટ કરી રહ્યો હતો અને વડોદરાના અસંતુષ્ટ જૂથ સાથે મસલતો ચલાવી રહ્યો હતો. જાટ અને અન્ય મોટી ટુકડીઓ ધોલેરા પર ત્રાટકવાની તૈયારીમાં હતી, પણ સીતારામની તરફેણમાં જે બંડ થવાનું હતું તે અપરિવકવ પુરવાર થયું. ફતેસિંહરાવ તત્કાલ પૂરતું રાણી ગહેનાબાઈના પ્રભાવમાં આવ્યો, રેસિડેન્ટ સીતારામનો કબજો પોતાને સોંપી દેવા માગણી કરી, પણ ફત્તેસિંહરાવ એ મંજૂર રાખી શક્યો નહિ. સીતારામને પહેલાં સુરત અને પછી મુંબઈ લઈ જવાનો હતો. તાજેતરના બનાવોની તપાસ પૂરી થતાં સીતારામના રહેઠાણને કેદખાનામાં ફેરવી નાખવામાં આવ્યું (સપ્ટેમ્બર ૨૦, ૧૮૧૫) ને ત્યાં અંગ્રેજ એકિયાતે મૂકવામાં આવ્યા, પરંતુ છેવટે
સીતારામને મુંબઈ લઈ જવાનો હુકમ કરાયો ( એપ્રિલ ૧૮૧૬). -ગાયક્વાડનું અંગ્રેજ-વિરોધી વલણ
આ પછી ફરસિંહરાવનું વલણ અંગ્રેજ સરકાર પ્રત્યે હકીલું બન્યું. પોતે સ્વતંત્ર થવાની ઈચ્છા રાખતો હતો. રેસિડેન્ટ શાસ્ત્રીને અનુગામીની નિમણુક કરવા માટે એને વિવશ બનાવ્યો હતો. રેસિડેન્ટ એવી વ્યક્તિને નીમવા માગતો હતો કે જે એની અને ગાયકવાડના દરબારની વચ્ચે કડી સમાન બની રહે. આથી ધાકજી દાદાજીની નિમણૂક મધ્યસ્થ તરીકે માસિક ૩. ૨૫૦ ના પગારથી કરવામાં આવી (ફેબ્રુઆરી ૨૦, ૧૮૧૬). રાજ્યપાલક ફરોસિંહરાવે શરૂઆતથી જ ધાકજીને અંગ્રેજ-તરફી બીજે શાસ્ત્રી માની લીધો. એ પિતાનાં કાયદેસરનાં સ્વાતંત્ર્ય અને સુખ માટે અવરોધક બની રહેશે એમ

Page #177

૧૫૪ ] મરાઠા કાલ
[ પ્રપણ માનતા હો, આથી એણે ધાકજીને એની અગાઉ બનેલા બનાવથી. અજાણ રાખ્યો અને દરેક બાબતમાં શાહુકાર બેચર માણેકદાસની સલાહ લેવાનું રાખ્યું. આ સ્થિતિ રેસિડેન્ટ બેચરને સલાહકાર તરીકે કરવાની વિનંતી કરી
ત્યાં સુધી રહી. ફરસિંહરાવનું વલણ હવે બંને પક્ષે સાથે ઝઘડાખોર બન્યું. રેસિડેન્ટ સાથે ઘણી બાબતોમાં મતભેદ વધતા ગયા અને એકબીજા પ્રત્યે અસહિષ્ણુતાનું વાતાવરણ સર્જાયું. રેસિડેન્ટ તે ફરસિંહરાવ વડોદરા રાજ્યની હિત-વિરોધી પ્રવૃત્તિ કરવા લાંચ લે છે એ પણ આક્ષેપ કર્યો હતે (ઑગસ્ટ ૧૫, ૧૮૧૬), પરંતુ મુંબઈની સત્તા વડોદરા રાજ્યની આંતરિક બાબતમાં
અને વહીવટમાં ઊંડી દરમ્યાનગીરી કરવામાંથી દૂર રહેવા માગતી હતી. દીવાનની નિમણૂકની બાબતમાં છેવટે એણે અંગ્રેજ સત્તાની બાંહેધરી થી શાસ્ત્રીને મે પુત્ર ભીમશંકર, જે કિશોર વયનો હતો, તેને વડોદરાના દીવાન તરીકે નીમ્યો. (ડિસેમ્બર ૯, ૧૮૧૬), ને દીવાનની ફરજો યશવંતરાવ દાદાએ સંભાળી.. ઓખામંડળમાં બખેઠા
૧૮૦૯માં વડોદરા સત્તાએ ઓખામંડળના વાઘેર મુખીઓ માટે પોતાની જામીનગીરી આપી હતી છતાં એમણે ૧૮૧૦ માં લૂંટફાટની પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરી. એ સમયે રેસિડેન્ટ તરીકે કર્નલ વકરની જગ્યાએ કેપ્ટન કર્નાક આવ્યો હત તેણે “વડેદરા-સવારદળ” નામે ઓળખાતી ટુકડી દ્વારકા મોકલી અને પરિસ્થિતિ કાબૂમાં લીધી. ૧૮૧૩માં અમરેલીના આસિસ્ટન્ટ રેસિડેન્ટ કેપ્ટન બેલેન્ટાઈને વાઘેરોને કર્નલ વોકરે નાંખે દંડ ભરવાની તાકીદ કરી, પરંતુ એ બીજા વર્ષ સુધીમાં માત્ર એક તૃતીયાંશ જેટલે દંડ મહામુશ્કેલી એ ઉઘરાવી શક્યો હતે. આવી સખતાઈ છતાં વાઘેરેએ એમની મૂળ પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ રાખી હતી, આથી મુંબઈ સત્તાએ એમને નમાવીને શરણે લાવવા મક્કમ નિર્ધાર કર્યો. ૧૮૧૬માં કર્નલ ઈસ્ટનને મોકલવામાં આવ્યો તેણે એ કામ પૂરું કર્યું. દ્વારકા અને બેટ ઢાપુ હિંદુઓનાં પવિત્ર ધાર્મિક સ્થળ હતાં તેથી સંપૂર્ણ સર્વોપરિ સત્તા સાથે એ સ્થળે ગાયકવાડને સોંપી દેવા વિચાર્યું અને એ માટે પૂરક કરાર કરવામાં આવ્યો (નવેમ્બર ૧૮૧૭). ૧૮૧૮ માં પતરામલ, માણેકની આગેવાની નીચે વાઘેરોએ ડાં રમખાણ કર્યા હતાં, પણ એ સવર દાબી દેવાયાં.• પુણે-કરાર
વસાઈના કરારને પંદર વર્ષ થઈ ગયાં હતાં અને વાટાઘાટે ચાલુ થયાને પાંચ વર્ષ થયાં હતાં છતાં પણ પેશવાને સંતોષ થતો ન હતો અને ગાયકવાડ

Page #178

૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૫૫. ફત્તેસિંહરાવ મચક આપવા માગતો ન હતો. છેવટે કંપની સત્તા વતી એટિફન્સને અને શિવા વતી મોરે દીક્ષિતે તથા બાલાજી લમણે પુણે ખાતે “પુણે-કરાર” નામથી ઓળખાતા કરાર કર્યો (જૂન ૧૩, ૧૮૧૭). એ કરારની કલમ પ્રમાણે પેશવાએ ગાયકવાડ પરના પિતાના ભૂતકાળના હક્કદાવા ૪ લાખ રૂપિયા સ્વીકારી છેડી દીધા અને કલમ ૭ પ્રમાણે પેશવાએ પિતાની સૌરાષ્ટ્રની ખંડણી અંગ્રેજ સત્તાને સોંપી. કલમ ૧૫ પ્રમાણે અમદાવાદને ઈજારો વાર્ષિક સવાચાર લાખ રૂપિયાના બદલામાં ગાયકવાડને અને એના ઉત્તરાધિકારીઓને આપો. પ્રસ્તુત કરાર પ્રમાણે જબુર આમોદ દેસરા ડભોઈ અને બહાદરપુર અંગ્રેજ સત્તાને અપાયાં પાછળથી સાવલી પણ અપાયું.
આમ “પુણે-કરાર 'નું મહત્ત્વ જોઈએ તો ગુજરાતમાં પેશવાના અમદાવાદ અને ઓલપાડ પરના હકક સિવાયના તેમજ ગાયકવાડ પાસે વાર્ષિક લેણી પડતી રકમ સિવાયના બધા જ હક્કો અને પ્રદેશ પરના અધિકાર નાબૂદ કરવામાં આવ્યા હતા. પેશવાએ ગાયકવાડ પરના ભવિષ્યને પિતાને અધીન સત્તા તરીકેને અધિકાર જાતે કર્યો હતો. ગાયકવાડ હવે પેશવાથી અલગ બની સ્વતંત્ર રાજા બન્યો હતે, ખંડણી લશ્કરી–સેવા અને “નજરાણું ” આપવામાંથી મુક્ત બન્યો હતો.૪૧
પૂરક કરાર
અમદાવાદને ઈજા ગાયકવાડને આપવા બાબતની સનદ તૈયાર કરવામાં આવી (જન ર૫ ૧૮૧૭) અને એને અમલ એક મહિનામાં કરવામાં આવ્યો. એ જ દિવસે મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાને લાગ્યું કે હવે ગાયકવાડની સ્થિતિ સુધરી છે અને એને ગુજરાતમાં પ્રદેશોની દૃષ્ટિએ મેટો હિસ્સો મળ્યો છે તેથી એને હવે વધુ સહાયક દળ” રાખવા અને નિભાવવા કહેવું જોઈએ. કચ્છ અને વાઘેર સામે અંગ્રેજોએ બાર લાખ જેટલી રકમ ખચી હતી. મુંબઈના ગવર્નર કલકત્તાના ગવર્નર-જનરલને ઘણું સચને અને દલીલો સાથે લખ્યું હતું. એનું
સ્વરૂપ આવું હતું : ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રમાં આક્રમણ સામે અને આંતરિક ગરબડ કે તેફાન-ઉત્પાત સામે રક્ષણની સમગ્ર જવાબદારી અંગ્રેજ સત્તાએ લીધેલી છે, આથી વધારાનું સહાયક દળ કે જેમાં બે સવાર ટુકડી ( રેજિમેન્ટ) અને ૧,૦૦૦ ના દેશી પાયદળનો સમાવેશ થાય તે ગાયકવાડ રાખે અને એ સામે એ સૌરાષ્ટ્રની ખંડણી અંગ્રેજ સત્તાને સોંપી દે. જે ગાયકવાડને ગ્ય લાગે તો પિતાના લશ્કરમાં એટલે પ્રમાણસર ઘટાડે કરી શકે છે. વધારાની સહાયક દળની

Page #179

-૧૫૬ ]
સરાઠા કાલ
[31.
મદદ ઉપરાંત પર્દેશા સાથેના યુદ્ધના પ્રસ ંગોએ ગાયકવાડ અ ંગ્રેજ સત્તાને મદદ કરે એવું બંધન મૂકવામાં આવે અને વિદેશીઓ સાથેના યુદ્ધમાં જે લાભા થાય તેમાંથી ગાયકવાડને પણ બદલા આપવામાં આવે. પેશવા હવે ગુજરાતમાંથી વિદાય થઇ ગયા હતા તેથી ગાયકવાડ સાથે એવા વેપારી કરાર થાય કે જેમાં વડાદરામાં જે બિનજરૂરી વેરા હતા તે પણ નાબૂદ થઈ શકે. મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ છેવટે એ પણ વિચાયુ કે પેશવાએ ડભાઈ સાવલી અને બહાદરપુરના બદલામાં ગાયકવાડને પદેથી આપેલ વિરમગામ અને પંચમહાલ પણ લઈ લેવાં. આવા મુદ્દાઓને આધારે પૂરક કાર કરવામાં આવ્યા ( નવેમ્બર ૬, ૧૮૧૭ ).
રોહિસંહરાવે સહાયક દળ વધારવા અને એના નિભાવ-ખચ ની ચુકવણી માટે પ્રદેશા આપવા સંમતિ આપી, પણ સૌરાષ્ટ્ર પરના પોતાના હક્ક જતા કરવાની તૈયારી ન બતાવી. એને તાજેતરમાં મળેલ અમદાવાદના ઇજારા જે અંગ્રેજ સરકાર એવું ભાડુ આપે તેા ‘ જાયદાદ ' તરીકે એના બધા હક્કો સાથે આપવા તૈયારી બતાવી, આમાં ભાડાની ચોખ્ખી રકમ રૂ. ૧૨,૬૧,૯૩૯ થવા જતી હતી. એમાં અડધા ભાગનું અમદાવાદ શહેર, પેશવાના દસક્રોઈ વિરમગામ પ્રાંતીજ અને હરસાલમાં રહેલા હિસ્સાને તેમ પચમહાલને સમાવેશ થઈ જતા હતા. સમજૂતી પ્રમાણે અમુક ભાગનું અમદાવાદ તેમ ડભાઈ અને બહાદરપુરની સોંપણી કરવામાં આવી ( નવેમ્બર ૩૦ થી ડિસેમ્બર ૧, ૧૮૧૭) અને પેશવાએ અમદાવાદ પરતે કબજો છેવટે એડી દીધા ( જુલાઈ ૫, ૧૮૧૮ ), પરંતુ આમાં અમદાવાદ મેળવવાના પ્રશ્ન અગ્રેજ સત્તાએ અને ગાયકવાડની સરકારે પ્રતિષ્ઠાના બનાવ્યા હતા.
'
છેવટે જે સમાધાન થયું તેમાં ગાયકવાડે દસક્રાઈ તથા અમદાવાદ શહેરમાંની ‘હવેલી ’ રાખ્યાં અને મહીકાંઠાની ખંડણી કાયમ માટે મેળવી અને અમદાવાદ પર પોતાના હિસ્સા ( જે રૂા. ૧,૬૫,૩૧૩ ના થતા હતા તે ) અંગ્રેજોને આપ્યા. વળી આ સમયે પેશવાએ પણ ગાયકવાડને એક સનદ મેાકલી ખબર આપી કે ‘અમે અમારી અમદાવાદમાંની સર્વોપરિ સત્તા અંગ્રેજ સત્તાને આપી દીધી છે.' આમ અમદાવાદ મેળવીને ઉત્તર ગુજરાતમાં પોતાના પ્રદેશાને સંગઠિત કરવાનું કાર્ય સરળ બની રહેતાં મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાને ઘણી ખુશાલી થઈ હતી.
ઉપર્યુક્ત કરારની કલમ ૭ પ્રમાણે ઓખામંડળનેા પ્રાંત તથા ખેટ ટાપુ માયકવાડને મફત અક્ષિસ તરીકે આપવામાં આવ્યાં. શરત એ મૂકવામાં આવી

Page #180

૫ મું ]
પેરાવાઈ સત્તાની પડતી
કે બેટ ટાપુ પર અંગ્રેજો પોતાનો માલ-જથ્થો અનામત રાખવા માટે એક મકાન રાખશે અને અંગ્રેજોનાં જહાજ વડેદરાને અધીન હોય તેવાં બંદરોએ હરકત વિના આવજા કરી શકશે. એવી જ રીતે વડોદરાનાં જહાજ પણ બ્રિટિશ અંકુશ નીચેનાં બંદરોએ મુક્ત અવરજવર કરી શકશે. ચાંચિયાગીરીને પણ ડામી દેવાની હતી. એક બીજી કલમ અનુસાર કંપની સરકારે પણ ભવિષ્યમાં પ્રદેશની આપલે નહિ કરવામાં આવે એવી કબૂલાત આપી.
આ કરાર પછી ડાં જ અઠવાડિયામાં કેપ્ટન કનકને પ્રદેશની નવી ફેરબદલી કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું. ગાયકવાડે પહેલાં દસક્રોઈ આપ્યું અને એ પછી એ જિલ્લાનાં “ઇનામ” અને “દમલા” ગામડાં આપ્યાં અને છેવટે અમદાવાદની હવેલી' આપી. આ ફેરફારને મુંબઈની સત્તાએ છેવટે બહાલી આપી (નવેમ્બર ૧૮૧૮). એના બદલામાં ગાયકવાડને પેટલાદમાંની જમીનો મળી અને સુરત અઠ્ઠાવીસી અને કેટલાંક ગામની બાકી પડતી “મેગલાઈ” વેરાની રકમ માફ કરવામાં આવી. છેવટે પેશવાનો પેટલાદ નગર પરનો હિરસો ઉમરેઠના બદલામાં ગાયકવાડને આપવામાં આવ્યું. આ સાથે જ ગાયકવાડને સિદ્ધપુર, મફત ભેટ તરીકે આપવામાં આવ્યું.
૧૮૧૮ માં અંગ્રેજો અને પેશવા વચ્ચે જે ઘણાં યુદ્ધ થયાં તેમાં વડે-- દરાના રાજ્યપાલક ફરસિંહરાવે અંગ્રેજોના વફાદાર મિત્ર તરીકે કામગીરી કરી.. ફરસિંહરાવે સહાયક દળ ઉપરાંત પોતાની ટુકડીઓ પણ સેવામાં હાજર રાખી. અંતે અંગ્રેજોને સફળતા મળી હતી. ફતેસિંહરાવે આપેલી મદદ બદલ એને કોઈ નો પ્રદેશ મળે નહિ, પરંતુ જે પેશવાની સત્તાને અંત ન આવ્યો હેત તો એને ચાર લાખ રૂપિયાની ખંડણ ભરવી પડી હત.
ફરસિંહરાવનું ૨૬ વર્ષની વયે અવસાન થયું (ઑગસ્ટ ૨૩, ૧૮૧૮) એણે અંગ્રેજ સત્તા પ્રત્યે વફાદારી રાખી ભાગ ભજવ્યો તેથી એના પ્રત્યે અંગ્રેજ સત્તાએ ભારે આદર બતાવી અંજલિ આપી. ફરસિંહરાવના અવસાન બાદ આનંદરાવની ગાદીને હક્કદાર ફત્તેસિંહરાવનો ૧૯ વર્ષનો નાનો ભાઈ સયાજીરાવ હતો.
પાદટીપ ?. G. H. Desai & A. B. Clarke, Gazetteer of the Baroda State
(GBS), Vol. I, p. 466 2. Sardesai, New History of the Marathas, Vol. II, p. 547 3. Gazetteer of Bombay Presidency (GBP), Vol. I, pt. I, p. 400 8. R. C. Majumdar (Ed.), The Maratha Supremacy, p. 285

Page #181

440 ]
મરાઠા કc
[ 31.
4. GBS, Vol. I, p. 471 5. J. Grant Duff, History of the Mahrattas, Vol. II, pp. 34-42 4. Aitchison, Treaties, Engagements etc., Vol. IV, No. LXXVI 6. GBS, Vol. I, p. 475 t. 32, sitHETT511 HULSTE 11179715 (PHT) giè ara, H. 8, 9. 38 70. Aitchison, op. cit., Vol. V, No. VI -91. GBS, Vol. I, p. 471 12. rorrest, Maratha Series, p. 394: Baroda Precies, 1853, para 19;
Sardesai, op. cit., Vol. III, p. 102 -PB. Sardesai, Historical Papers Relating to Mahadji Sindiria, pp.
72-75 98. Baroda Precies, 1853, paras 23-24 44. Aitchison, op. cit., Vol. III, p. 51 15. GBS, Vol. I, p. 480 20. Majumdar, op. cit., p. 287 ૧૮. ૧૭૯૩ માં થયેલા કરારને ૧૭૯૪ માં કરવામાં આવેલા બીજ કરારથી રદ કરવામાં
341041. Go GBS, Vol, I, pp. 481 f.; F. A. H. Elliot, The
Rulers of Baroda, p. 57. 16. Poona Residency Correspondence (PRC), Vol. II, p. 314 20. 372, 3967a, E. PE 21. H814114 quazle, 24HELYEN ulasia', 4. 83-88 22. PRC, Vol. XII, p. 277 23. a, 'Thaaliho SANTE", . 83, 8. 883839 28. Elliot, op. cit., pp. 63 f. 24. A. K. Forbes, Rasmala, pp. 378-382 25. Grant Duff, op. cit., Vol. II, pp. 320-27 29. Aitchison, op. cit., Vol. VI, No. 78 26. Ibid., Vol. IV, p. 210 2. Wallace, History of the Gaekwads, p. 198 30. Aitchison, op.cit., No. 8
39. Ibid. No. 82 38. Bombay Government Selections XXIX, p. 121; GBS, Vol. I,
p. 674 33. GBP, Vol. I, pt. I, p 423 38. $1841913 24°21'46 ', ų. Ree 34. GBS, Vol. I, pp, 506 f. 35. Ibil.. p. 515 34. PRC, Vol. XI, pp. 369–372 34. Wallace, op.cit., p. 198 34. GBS, Vol. I, p. 518 8o. '3118241913 2142248', Y.Bc6 X?. GBS, Vol. I, p. 552

Page #182

પરિશિષ્ટ ૨ ગુજરાતમાં અંગ્રેજોનું જામતું પ્રભુત્વ
ગુજરાતમાં જહાંગીરની પરવાનગીથી સુરતમાં અંગ્રેજોએ વેપારી કોઠી સ્થાપી એ પછી તેઓ ધીમે ધીમે પોતાનો પગદંડે અહીં સ્થિર કરવા પ્રવૃત્ત રહ્યા. તેઓએ સુરત ઉપરાંત ભરૂચ ખંભાત અને અમદાવાદમાં પણ પોતાની કાઠીઓ સ્થાપી દીધી. શિવાજીની સુરતની લૂટે પછી અને મુઘલેના નિર્બળ સૂબેદારોના સમયમાં મરાઠા સરદારનું ગુજરાતમાં પ્રભુત્વ જામતું જતાં અંગ્રેજોએ અન્ય પ્રાંતની જેમ પોતાનાં આર્થિક હિતોની સલામતી માટે ગુજરાતમાં પણ રાજકીય સત્તા હાંસલ કરવાના પ્રયત્ન આદર્યો. એમણે સર્વ પ્રથમ સુરત કબજે કરવા નક્કી કર્યું.
આગળ જણાવ્યું છે તેમ સુરતનું આર્થિક તેમજ દરિયાઈ તાકાત માટે વ્યુહાત્મક મહત્ત્વ હોવાથી એ નૌકા–મથક મેળવવા માટે મરાઠા, જંજીરાના સીદીઓ અને અંગ્રેજો પ્રયત્નશીલ હતા. સીદીઓની સહાયથી એ વખતે મિયાં સૈયદ અચ્ચન સુરતનો નવાબ બ એ વખતે સીદીઓએ અંગ્રેજ કેડી પણ લૂંટી. પરિણામે અંગ્રેજોએ મુંબઈથી લશ્કરી સહાય મગાવી, મરાઠાઓ સાથે સંધિ કરી એમને સાથમાં લીધા (૪ થી માર્ચ, ૧૭૫૯) ને કિલ્લા પર આક્રમણ કરી કિલ્લેદાર હબશી અહમદને હાંકી કાઢી કિલ્લો સર કરી લીધો. મિ. સ્પેન્સરને સુરતનો વહીવટદાર તેમજ મિ. ગ્લાસને કિલ્લેદાર બનાવવામાં આવ્યા. પાછળથી ડિસેમ્બર, ૧, ૧૭૫૯ ના રોજ મુઘલ બાદશાહે એક ફરમાન બહાર પાડી અંગ્રેજોને સુરતના કિલ્લા પરનો અધિકાર માન્ય રાખ્યો.
સુરતને કિલે સર થયા પછી બે વર્ષ ૧૭૬૧માં પાણીપતના મેદાનમાં મરાઠાઓની હાર થતાં તેઓની રાજકીય પ્રતિભા ઝાંખી પડી. આવી સ્થિતિનો લાભ અંગ્રેજોએ ઉઠાવ્યું. એમણે મરાઠાઓના આંતર-સંઘર્ષમાં એકના પક્ષકાર બની એમની પાસેથી પ્રદેશ પડાવવાની નીતિ અખત્યાર કરી.
પાણીપતની લડાઈમાં મરાઠાઓને મળેલા અપયશથી પ્રોત્સાહિત થયેલા નિઝામે પેશવા માધવરાવના પ્રદેશ પચાવી પાડવાની પેરવી કરવા માંડી ત્યારે પેશવા વતી એના કાકા રઘુનાથરા(રાબાએ) અંગ્રેજો પાસેથી તોપદળ મેળવવાના બદલામાં ગુજરાતમાંથી જંબુસરનું ફળદ્રુપ પરગણું આપવાની દર

Page #183

૧૬૦ ] મરાઠા કાલ
[y. ખાસ્ત કરી, પણ અંગ્રેજોએ મુંબઈ બારાના મરાઠા ટાપુઓ માટે આગ્રહ રાખ્યો, પરિણામે એ વાટાઘાટો પડી ભાંગી. આ પછીનાં દસ વર્ષોમાં અગ્રેજો તકની રાહ જોઈ રહ્યા.
અ ગ્રેજોએ ભરૂચના નવાબને પદભ્રષ્ટ કરી ઈ. સ. ૧૭૭૮ માં ત્યાંને કિર્લો સર કર્યો (૧૮ મી નવેમ્બરના રોજ ). તેઓ સુરત અને ભરૂચ બંને શહેરની ઊપજમાં પોતાને હિસ્સો ધરાવતા હતા. અંગ્રેજોએ ભરૂચ લેતાં ફરસિંહરાવ ગાયકવાડ અને અંગ્રેજો વચ્ચે ઝઘડો થયો. ફતેસિંહરાવે ભરૂચ બદલ છ લાખ રૂપિયા તથા સુરતના પોતાના ફાળાના ૬૦,૦૦૦ રૂપિયા દર વષે આપવાની માગણી કરી, પરંતુ અંગ્રેજોએ એ માન્ય ન રાખી અને ૧૨ મી જાન્યુઆરી ૧૭૭૩ ને દિવસે એક કરારનામું કર્યું. આ કરારનામા પ્રમાણે, એમણે ભરૂચ ઉપર ગાયકવાડને ૨ ભાગ કબૂલ રાખ્યો. આ ભાગની રકમ એલ્ફિન્સ્ટનના મતે છ લાખની અને કેપ્ટન કનકના મતે નવ લાખની થતી. હતી.૩ -
પેશવા માધવરાવના અવસાને સત્તા પર આવેલા નારાયણરાવનું ખૂન એના મહત્ત્વાકાંક્ષી કાકા રઘુનાથરાવે કરાવ્યું, પણ “બાર ભાઈઓ એ પેશવાપદે એને અમાન્ય કરી સવાઈ માધવરાવને સ્થાપ્યો, આથી રઘુનાથરાવ પુણેથી ભાગી વડેદરા તરફ નીકળી ગયો ને એણે ગોવિંદરાવને તેમજ કડીના ખંડે. રાવ ગાયકવાડને સાથે રાખી વડોદરાને ઘેરી લીધું. ફરસિંહરાવે અંગ્રેજોને બદલે હવે પેશવાની સહાય માગી. બીજી બાજુ, રઘુનાથરાવ અને ગેવિંદરાવે અંગ્રેજોની મદદ માંગી. અંગ્રેજોએ આ તકને લાભ ઉઠાવ્યો. મુંબઈની અંગ્રેજી સત્તાએ સુરત મુકામે રધુનાથરાવ સાથે કરાર કર્યા (૬ માર્ચ, ૧૭૭૫). મદદના બદલામાં અંગ્રેજોને વસઈ સાલસેટ અને સુરતની આસપાસનો પ્રદેશ આપવા રઘુનાથરાવે કબૂલ્યું તેમ ભરૂચની ઊપજમાં ગાયકવાડને હિસ્સો મુકાવી દેવાનું પણ માથે લીધું કે આ બાબતમાં મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા અને કલકત્તાના ગવર્નર-જનરલ વચ્ચે મતભેદ ઊભા થયા. છેવટે રઘુનાથરાવને સહાય કરવા કર્નલ કીટિંગને ટુકડી સાથે મેકલવામાં આવ્યું, જે ખંભાત પાસે રઘુનાથરાવને જઈ મળે (એપ્રિલ, ૧૯, ૧૭૭૫ ). બંનેનાં સંયુક્ત સૈન્યએ ખેડા અને નડિયાદ જીતી લીધાં (મ, ), પણ એ પછી અડાસના મેદાનમાં પેશવાની સેનાને હાથે એમની સંયુક્ત સેનાને પરાજય થતાં (મે, ૧૮) તેઓ ભરૂચ તરફ રવાના થઈ ગયા. પેશવાનું લશ્કર ગુજરાતમાંથી વિદાય થતાં અને વડોદરા ઘેરાઈ જતાં વિપત્તિમાં આવેલા ફરસિંહરાવે કર્નલ કટિંગ અને રધુનાથરાવ સાથે

Page #184

→ Y]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૬૧
સુલેહ કરી ( જુલાઈ, ૮ ). આ સુલેહથી અંગ્રેજોને ભચ ચીખલી વરિયાવ અને કારલનાં પરગણાં આપવાનુ હોસિંહરાવે કબૂલ્યું, કે પણ કલકત્તાના ગવર્નર-જનરલ વૉરન ઇંસ્ટિંગ્સે મુંબઈની સત્તાએ અધિકાર વગર ચલાવેલી આ અન્યાયી લડાઈના સત્વરે અંત આણી વિગ્રહ દરમ્યાન મળેલ તમામ પ્રદેશ પાછા આપી દેવાતા મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાને આદેશ આપ્યા,
ભરૂચની ઊપજમાંને પોતાના ભાગ ફતેસિંહરાવ પુનઃ પ્રાપ્ત કરી શકયો નહિ, કારણ કે પુર ́ધરની સંધિના કરાર( માર્ચ ૧,૧૭૭૬ ) પ્રમાણે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કં ́પનીએ ભરૂચ અને એનાં પરગણાંની ઊપજમાં મરાઠાઓને સધળા ભાગ તેમજ એની આસપાસને ત્રણ લાખની કિંમતનેા પ્રદેશ પોતે રાખ્યા હતા અને આ ભાગ એમના તાબામાં આવે નહિ ત્યાંસુધી ચીખલી અને કારલ પરગણાંને તથા વરિયાવ શહેરને કબજો પોતે અનામત તરીકે રાખ્યા હતા.
પેશવાઈ સત્તાની નાબૂદી
અ ંગ્રેજો અને મરાઠાએ વચ્ચે ચાલેલા સંધ માં તળેગાંવ પાસે અ ગ્રેજોની હાર થતાં અગ્રેજોએ મરાઠાઓની સત્તાના નાશ કરવા દૃઢ નિર્ધાર કર્યાં. ગવન રજનરલ વૉરન હસ્ટિંગ્સની સૂચના મુજબ અંગ્રેજ સેનાપતિ ગાડા ગુજરાતમાં આધ્યેા. એ ફેબ્રુઆરી ૧૭૭૯ ના અંતમાં સુરત પહેાંચ્યા. રઘુનાયરાવ પોતાના લશ્કર સાથે ગેાડાડ ને જઈ મળ્યું. દરમ્યાન ઈસ્ટ ઈન્ડિયા ક ંપનીના પ્રેસિડેન્ટે એની સાથે સ ંધિ કરી તે મુજબ સવાઈ માધવરાવને કાયદેસરના પેશવા તરીકે અને મરાઠા સરકારના ઉપરી તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યા. એ બાળ પેશવા વતી રઘુનાથરાવે એના વાલી તરીકે કારભાર સંભાળવા અને બાળક પેશવાને અંગ્રેજ સિપાઈઓના રક્ષણ નીચે રાખવામાં આવે એમ યુ.
ખીજી બાજુ અંગ્રેજ પોતાની વિસ્તારવાદી નીતિ અજમાવતા રહ્યા. કનલ ગાડાડે તાપી નદી ઊતરીને ઈ. સ. ૧૭૮૦ ના આરંભમાં પેશવા પાસેથી ડભાઈ લીધું. પેશવાના પક્ષને વળગી રહેવાનેા નાના ફડનવીસે ફોસિંહરાવને આગ્રહ કર્યો, પણ અંગ્રેજ સૈન્યના સામીપ્ટને લીધે એને અ ંગ્રેજો સાથે સંબંધ રાખવા યાગ્ય લાગ્યા અને તેથી ૨૬ મી જાન્યુઆરી ૧૯૮૦ ના રાજ એણે વરક્ષાથે સહાય મેળવવાની તથા અ ંગ્રેજોને સહાય આપવાની શરતે-વાળી સુલેહ ઉપર કૅ ડીલ (ભાઈ) આગળ સહી કરી. આ સંધિની
ઇ-૭-૧૧

Page #185

કર ]. - મરાઠા કાલ
[પ્ર. કલમે આ પ્રમાણે હતી : (૧) ફરસિંહરાવ પેશવાને કઈ પણ ખંડણી આપવી નહિ. ( આવી રીતે એ પેશવાથી બિલકુલ સ્વતંત્ર થઈ ગયો). (૨) અંગ્રેજોને ૩૦૦ ઘોડેસવારોની અથવા ખપ પડે વધારે મદદ આપવી. (૩) ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની સાથે ગુજરાત વહેંચી લેવું. (૪) જે દિવસે પેશવાના હાથમાંથી અમદાવાદ અંગ્રેજો જીતી લઈને એને આપે તે જ દિવસે ગાયકવાડ બદલામાં અંગ્રેજોને શિનોર તથા સુરત અઠ્ઠાવીસીમાં અમુક ભાગ આપે.
આ કરાર થતાં જ ગડાડે અમદાવાદ ઉપર હુમલો કર્યો અને ૧૫ મી ફેબ્રુઆરી ૧૭૮ ને રાજ એ તાબે કર્યું તથા એ ફરસિંહરાવને સેપી સુરત અઠ્ઠાવીસીમાંના સેનગઢ સિવાયના ભાગને એની પાસેથી કબજો લઈ લીધે.
અંગ્રેજોએ મરાઠાઓના ગુજરાત સહિતના મરાઠી હકૂમતના પ્રદેશમાંથી કેટલોક ભાગ પડાવી લીધો હતો; પુણેના મરાઠી સરદારોએ આ પ્રદેશ પાછે મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો. ઘણી વાટાઘાટો અને પત્રવ્યવહાર બાદ ૧૭ મી મે ૧૮૮૨ના રેજ સાલબાઈ મુકામે એક સંધિ થઈ. આ સંધિથી ગાયકવાડના તાબે લડાઈ પહેલાં જે મુલક હતા તે એની પાસે જેમને તેમ રખાયા, પણ પુરંધરના તહનામા અનુસાર આપી દીધેલો ભાગ અંગ્રેજોને પાછો મળ્યો.”
સયાજીરાવ ગાયકવાડના મુતાલિક ફરસિંહરાવના અવસાન (ડિસેમ્બર, ૧૭૮૯) પછી ચાર વર્ષે એના સ્થાને આવેલા માનાજીરાવનું અવસાન થયું ત્યારે પેશવા તરફથી ગોવિંદરાવને મુતાલિપદ પ્રાપ્ત થયું, પણ એ માટે પેશવાએ એની પાસેથી સાવલી ગામ, તાપી નદીની દક્ષિણનો સઘળો પ્રદેશ અને સુરત શહેરની ઊપજમાં ગાયકવાડને હિસ્સો પિતાને આપવા હુકમ કર્યો. આ વખતે મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ દરમ્યાનગીરી કરી સાલબાઈની સંધિ અનુસાર ગાયકવાડને રાજ્યમાંથી કઈ પણ પ્રદેશ લઈ લેવા સામે વાંધો ઉઠાવ્યો, પરિણામે ગાયકવાડને પ્રદેશ બચી ગયો. આ પ્રસંગથી ગાયકવાડ ઉપર અંકુશ રાખવા અંગેના હક્કને લગતી બાબતમાં પેશવા અને અંગ્રેજો વચ્ચેની તકરાર વધી ગઈ.
સયાજીરાવના અવસાને (ઈ.સ. ૧૭૯૨) ગાદી પર આવેલા ગોવિંદરાવનું ઈ.સ. ૧૮૦૦ માં ૧૯મી સપ્ટેમ્બરે અવસાન થતાં ગાદી પર ગોવિંદરાવનો પુત્ર આનંદરાવ આવ્યો. પેશવાએ એ પૂર્વે ૬૦ લાખ રૂપિયા ગાયકવાડ પાસેથી પડાવ્યા હેવાથી રાજ્યની આર્થિક સ્થિતિ કફોડી બની હતી. એવામાં કડીના જાગીરદાર મહારરાવે બંડ કર્યું. આરબેએ પણ રાજધાની વડોદરામાં અરાજકતા ફેલાવવા

Page #186

૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૬૩
માંડી. આવી સ્થિતિમાં વડોદરા રાજ્યના બખેડાઓને નિવેડે લાવવાના પુરસ્કાર પેટે ગાયકવાડે અંગ્રેજોને ચોરાસી પરગણું અને સુરતની ચોથને પોતાનો હિસ્સો આપવાની દરખાસ્ત કરી. મુંબઈના ગવર્નર ડંકને એ સ્વીકારી મેજર - વોકરને એ માટે મોકલ્યો ને વડોદરાની સેનાની સહાયમાં ૨,૦૦૦નું સૈન્ય પણ રવાના કર્યું. કડીને મલ્હારરાવ મેજર વેકરને શરણે આવ્યો (મે, ૧૮૦૨) ને
એનો પ્રદેશ ખાલસા કરી ગાયકવાડી પ્રદેશમાં જોડી દેવાયો. સંખેડા અને - બહાદરપુરના જાગીરદાર ગણપતરાવ અને મેરારરાવનો પ્રદેશ અંગ્રેજ લકરે છતી લીધે (૭ જુલાઈ, ૧૮૦૨) ને ખાલસા કર્યો. ૧૧
દરમ્યાન આનંદરાવ ગાયકવાડ સાથે કરાર કરી અંગ્રેજોએ ચેરાસી પરગણું, સુરતની ચોથ, ચીખલી અને ખેડાનો રૂ. ૨,૫૮,૦૦૦ ની ઊપજવાળ પ્રદેશ પ્રાપ્ત કર્યા (૬, જૂન, ૧૮૦૨). વળી પ્રથમ વર્ષના લશ્કરી ખર્ચના રૂા. ૭,૮૦,૦૦૦ પેટે ધોળકા નડિયાદ અને બિજાપુરનાં પરગણાંની તેમજ - કડીના ટપાની ઊપજ પ્રાપ્ત કરી (૧૮, જાન્યુઆરી, ૧૮૦૩). ઈ. સ. ૧૮૦૫ ના જુન સુધીમાં ગાયકવાડે સઘળી રકમ ચૂકતે ભરી દેવી એ શરતે - અંગ્રેજોએ વડોદરા રાજ્યના સૈનિકોને અરધો પગાર પણ ચૂકવવાનું માથે લીધું ને એ રકમ ચૂકતે થાય નહિ ત્યાં સુધી વડોદરા શિનોર કેરલ અને અમદાવાદ પરગણાંઓની ઊપજ અંગ્રેજોને આપવાનું ગાયકવાડે સ્વીકાર્યું.૧૨
મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ રાજ્યનું રક્ષણ કરવાનું તથા રાજ્યનું મોટું દેવું પતાવવાનું માથે લીધું ત્યારે વડોદરાના આરબોની સ્થિતિ કફોડી બની. અંગ્રેજોએ રાજ્યની નાણાકીય વ્યવસ્થા ઉપર કડક અંકુશ મૂક્યો, મહારાજા આનંદરાવને કોઈ કાર્યમાં ભાગ લેવા દેવા નહિ, કારભારી મંડળ અથવા કમિશન દ્વારા રાજ્યનું સઘળું કાર્ય ચલાવવામાં આવતું. અંગ્રેજ રેસિડેન્ટ અથવા એનો દેશી પ્રતિનિધિ ન હોય તે વખતે કાર્ય કરવામાં આવતું તે ગેરકાયદેસર કરાવવામાં આવતું. વોકર કર્નાક અને વિલિયમ્સ એ ત્રણે કુશળ અને સારા અમલદાર હતા. થોડા સમય સુધી તે એમના કાર્યમાં ગંગાધર શાસ્ત્રી જેવા બુદ્ધિશાળી પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થની સહાયતા પણ મળતી રહી.૩
પેશવાએ અંગ્રેજો સાથેની વસાઈની સંધિ વખતે વડોદરાના રાજ્યની આ નવી વ્યવસ્થા કબૂલ રાખી. આ કબૂલાતથી વડેદરા ઉપર પેશવાને બદલે કંપની સત્તાનું સર્વોપરીપણું સ્થપાયું, ગાયકવાડ અંગ્રેજના રક્ષણમાં આવ્યા, પુણે સાથેના એના વાંધાઓનો નિર્ણય કરવાનું અંગ્રેજોને શિરે નાખવામાં

Page #187

૧૬૪]
.
મરાઠા કુલ
|
[
,.
આવ્યું. અંગ્રેજોએ ગાદી એના જ વંશમાં રહેવા દેવાનું વચન આપ્યું.. ગાયકવાડે પેશવાને આપવાની રકમની જામીનગીરી અંગ્રેજોએ આપી. ગાયકવાડે અંગ્રેજોને આપેલા ભાગમાં શિવાની સંમતિ લીધી, જેથી પાછળથી કોઈ પણ પ્રકારની તકરાર રહે નહિ.૧૪
વસાઈના કરારોની ૧૦ મી કલમ પ્રમાણે પેશવાએ સુરતની ચેય ઉપરનu તથા ચોરાસી અને ચીખલી પરગણુઓ ઉપર પિતાનો હક્ક અંગ્રેજોને આપો. અને ત્યાંનો ગાયકવાડને હક્ક તો ગાયકવાડે અગાઉથી જ અંગ્રેજોને આપેલ હોવાથી આ ભાગ ઉપર એકલી અંગ્રેજ સત્તા જ હવે રહી.૧૫
અંગ્રેજો અને સિંધિયા વચ્ચે ત્યાર પછી લાંબે સંઘર્ષ ચાલ્યો. દક્ષિણમાં આસાઈ અને આર્ગમ આગળ તથા ઉત્તરમાં દિલ્હી-આગ્રા આગળ સિંધિયાને સખ્ત હાર મળી. ૨૯ મી ઑગસ્ટે ભરૂચ્ચ અને ૧૭ મી સપ્ટેમ્બરે પાવાગઢ સિંધિયાના તાબામાં હતાં તે અંગ્રેજોએ જીતી લીધાં. ૩૦ મી ડિસેમ્બર, ૧૮૦૩ ની સંધિ પછી પાવાગઢ સિંધિયાને પાછું આપવામાં આવ્યું.
ઈ.સ. ૧૮૦૫ ની ૨૧ મી એપ્રિલે અ ગ્રેજોએ આનંદરાવ ગાયકવાડ સાથે નિર્ણાયક સ ધિ (definitive treaty) કરી, જેનાથી વડોદરા પરની અંગ્રેજોની સર્વોપરિતા સ્પષ્ટ થઈ.
આ વખતે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના ૪,૩૮,૭૩ર રૂપિયા ગાયકવાડ પાસે લેણા નીકળતા હતા. આ રકમ પૂરેપૂરી ભરાઈ જાય ત્યાં સુધીને માટે ગાયકવાડે કેટલાક પ્રાંતની મહેસૂલી ઊપજ એમને આપી. સહાયકારી સૈન્ય વધારીને ૩,૦૦૦ પાયદળ તથા એક યુરોપિયન તપખાનાની ટુકડી રાખવાનું ઠરાવ્યું ને જ્યારે કંપની સરકારના વિચાર પ્રમાણે જરૂર જણાય ત્યારે એક ટુકડી સૌરાષ્ટ્રમાં મોકલવાનું નક્કી કર્યું. આ સૈન્યના નિભાવ અર્થે પ્રતિવર્ષે રૂા. ૧૧,૭૦,૦૦૦ ની ઊપજ થાય તેવો ભાગ કંપની સરકારને સોંપવાનું પણ ઠરાવ્યું. એ ઉપરાંત ધોળકા નડિયાદ વિજાપુર માતર કડી વગેરે પરગણાંની એટલી ઊપજ આપવાનું નક્કી થયું. ૧૭ આમાં પ્રથમ આપી દીધેલાં ચોરાસી ચીખલી અને ખેડા પરગણાં તથા સુરતની ચોથને સમાવેશ થતો નહતું.
૧૮૦૮ ની જુલાઈની ૧૨ મી એ ઉપર જણાવેલા પ્રદેશ સિવાય પ્રતિવર્ષે 1,૭૬,૧૬૮ ની ઊપજ આવે એવી મહેસૂલ પણ ગાયકવાડે અંગ્રેજોને સોંપી.
૧૩ મી મે, ૧૮૧૭માં પેશવા વતી મેરે દીક્ષિત અને બાબાજી લક્ષ્મણે એલ્ફિન્સ્ટન સાથે કરાર કર્યો, જેમાં બીજી બાબતોની સાથે ગાયકવાડ ઉપરના

Page #188

ન્યૂ સુ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
(૫
પોતાના સઘળા દાવા જતા કરીને જૂના તમામ દાવાઓને બદલે પ્રતિવર્ષ સાડા ચાર લાખ રૂપિયા લેવા પેશવા બાજીરાવે કબૂલ્યું. વળી આ વખતે પેશવાએ -કંપની સત્તાને સૌરાષ્ટ્રમાંથી પેશકશ ઉધરાવવાના પોતાના હક્ક પણ આપી દીધા. આ કરારથી અ ંગ્રેજોતે જ ખુસર આમેાદ દેસબારા ડભાઈ બહાદરપુર અને સાવલી મળ્યાં.
પ્રદેશની અદલાબદલી
હવે ફત્તેસિંહરાવે અંગ્રેજો સાથે ઊપજના સંદર્ભામાં પ્રદેશાની અદલાબદલી કરવા વિચાયું. ૬ ઠ્ઠી નવેમ્બર, ૧૮૧૭ ના રાજ થયેલ સ ંધિના પરિશિષ્ટ(અર્થાત્ પૂરક કરાર )માં જણાવ્યું છે તેમ ગાયકવાડને અમદાવાદના ઇજારા સાડા ચાર લાખ રૂપિયામાં મળેલા તે ફોસિંહરાવે પાતે સ્વીકારેલી અંગ્રેજોની સહાયકારી સૈન્યની યાજનાના ખર્ચ પેટે અંગ્રેજોને આપી દીધા. વળી એણે (હવેલી દસક્રાઈ અને મહીકાંઠાની ખંડણીએ સિવાયનેા) અમદાવાદ જિલ્લામાંને પાતાને રૂા. ૧,૬૫,૩૧૩ તે ભાગ તથા કુલ રૂા. ૨,૦૭,૧૯૮ થઈ રહે તેટલી ઊપજના પેટલાદ પરગણાના ભાગ અંગ્રેજોને આપ્યા, જેના બદલામાં એટલી જ ઊપજનાં ડભાઈ બહાદરપુર અને સાવલીનાં પરગણાં ગાયકવાડને મળ્યાં. ૧૯ મી સપ્ટેમ્બરે પેશવાએ ગાયકવાડને જણાવેલું કે અમદાવાદ જિલ્લામાંના અમારા સધળા હક્ક અમે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા ક ંપનીને આપી દીધા છે, આથી એમાંથી પ્રતિવષ સાડચાર લાખ રૂપિયા જેટલી ઊપજના પ્રમાણમાં અંગ્રેજોએ પેશવાના સહાયકારી સૈન્યમાં વધારા કરી આપ્યા. આ પરિશિષ્ટમાંની એક કલમ પ્રમાણે ૩,૦૦૦ સનિકોનું સંપૂર્ણ સજ્જ, નિયમિત પણે પગાર મેળવતું, ચોક્કસ રીતે નોંધાયેલુ અને અંગ્રેજ રેસિડેન્ટના કાબૂ નીચેતુ એક સૈન્ય રાખવા ગાયકવાડે કબૂલાત પણ આપી, પ્રદેશાને ખીજો વિનિમય ગાયકવાડે કપડવ ંજ ભાલજ કડાદ અને બીજા કેટલાંક ગામ આપીને વિજાપુર અને કડીના ટપ્પા લીધા ત્યારે થયા. હિંદુઓનાં પવિત્રધામ ગણાતાં ઓખામંડળ અને બેટદ્વારકા ક્રુપનીએ કાઈ પણ બદલા વિના ગાયકવાડને અક્ષિસ આપ્યાં. પાછળથી અમદાવાદમાંથી ગાયકવાડની હવેલી અને બક્ષિસ આપેલાં ગામ તેમજ દસક્રોઈ અંગ્રેજોએ ગાયકવાડ પાસેથી માગ્યાં. ૧૮૧૮ ના જૂનમાં ગાયકવાડે આ જગ્યાને બદલે પેટલાદમાંની જમીનેા, સુરત અઠ્ઠાવીસીમાંના મુ‰લાઈ વેરાઓ અને મેટા કસ્બા અને તારકેશ્વર પરગણા સાથે કર્યાં. પેટલાદમાંતે। ભાગ ગાયકવાડે ઉમરેઠને બદલે લીધે અને પવિત્ર ધામ સિદ્ધપુર અંગ્રેજોએ એને અક્ષિસ આપ્યું.૧૯

Page #189

મરાઠા કાલ
[ પ્રા.
સૌરાષ્ટ્રમાં વેકરનું સમાધાન
સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડ અને પેશવાની વારંવારની મુલાકગીરી ચડાઈઓથી. ત્રાસેલા તેમજ ભાવનગર જુનાગઢ અને નવાનગર જેવાં મોટાં રાજયોથી ભયભીત રહેતા કેટલાક નબળા રાજવીઓ તાલુકદારો અને દરબારોએ એમાંથી પોતાને ઉગારવા અને રક્ષણ આપવા માટે ૧૮૦૩ માં મેજર વકરને વિનંતી કરી, પણ મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાએ મેજર વોકરને એવી પરવાનગી આપવામાં વિલંબ કર્યો, છતાં છેવટે આવી દરમ્યાનગીરી કરવામાં અંગ્રેજોનું હિત સધાતું જોઈ પરવાનગી અપાઈ. એની પાછળ સૌરાષ્ટ્રમાં અંગ્રેજોનું આધિપત્ય સ્થાપવાની સાથે અન્ય લાભ પણ થતા હતા. ગાયકવાડના સેનાપતિને સૌરાષ્ટ્રમાંથી ખંડણી ઉઘરાવવા મદદ કરવાની ફરજ આ નિમિત્તે બજાવી શકાય એમ હતી, વળી ખંડણી ઉઘરાવવાના કાર્યમાં અધિકારી ત્યાં હોય તે નિરીક્ષણ પણ રાખી શકે, કેમકે અંગ્રેજ સત્તા પણ ખંડણીમાં અંશતઃ હિસ્સો ધરાવતી હતી, તેથી એમાં એને સીધે રસ હતે. વળી સૌરાષ્ટ્રના દરિયાકાંઠા પર એક બંદર પ્રાપ્ત થાય એવી શક્યતા પણ હતી. ફ્રાન્સના એજન્ટો દ્વારા થતાં. કાવતરાં અને પ્રવૃત્તિઓ પર આ બંદરથી સીધી દેખરેખ રાખી એનો પ્રતીકાર થઈ શકે એમ હતું. આ બધા માટે મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાનું લક્ષ્ય કચ્છ પર કેંદ્રિત થતું હતું. અંગ્રેજ અધિકારી સાથે હોય તે બળજબરીથી થતા ખંડણી–વસૂલાતના કાર્યમાં સુધારો પણ સૂચવી શકાય. આમ અંગ્રેજ દર માનગીરી માટે ઘણાં કારણ હતાં, આથી મુંબઈના ગવર્નરે મેજર વોકરને ઈ. સ. ૧૮૦૭ માં સૌરાષ્ટ્રના પ્રશ્નોનું નિરાકરણ લાવવાની પરવાનગી આપી. એ પૂર્વે એણે એ વિસ્તારનાં બધાં રાજ્યોને લગતાં આર્થિક અને સજકીય પાસાં તપાસી લીધાં હતાં.૨૦
મેજર વેકર અને બાબાજી આપાજી તુરત પોતાની સેનાએ લઈ સૌરાષ્ટ્ર, પહોંચ્યા (ઑગસ્ટ, ૧૮૦૭). ઘુંટુ (તા. મોરબી, જિ. રાજકોટ ) ગામે. એમણે નોતરેલા ઘણું રાજવીઓ તાલુકદારો અને દરબારો આવ્યા તેમની સાથે લાંબી ચર્ચા વિચારણાને અંતે સમાધાનકારી કરાર થયા તમે, ૧૫, ૧૮૦૮). આવા કરાર કુલ મળીને ૧૫૩ થયા. એ કરારો “વોકર સેટલમેન્ટ” તરીકે ઓળખાય છે. આ કરારોથી મુલકગીરી પદ્ધતિ નાબૂદ કરવામાં આવી. દરેક રાજવીના ને દરબારના પિતાપિતાના પ્રદેશમાં વહીવટ કરવાના અધિકાર ચાલુ. રખાયા. કરારમાં જોડાનાર રાજવીઓ અને દરબારોએ પોતાના પ્રદેશમાં સામાન્ય શાંતિ અને વ્યવસ્થા જાળવવાની અને પેશવા કે ગાયકવાડી પ્રદેશને રક્ષણ

Page #190

૫ મું] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[૧૬૭ ' આપવાની બાંહેધરી જામીન સાથે આપવાનું કર્યું હતું. આ કરારના અમલ માટે તેમ બંડ બળવા કે પરસ્પરની અથડામણ અટકાવી દેવા માટે સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડ અને અંગ્રેજોની સંયુક્ત ફોજ રાખવામાં આવી. ૨૧
એ પછી કર્નલ વોકરે ૧૮૦૯ માં માળિયા પર આક્રમણ કરી ત્યાંના જોરાવર મિયાણુઓને હરાવી એ કબજે કરવાથી એની નામના સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રમાં ફેલાઈ. સૌરાષ્ટ્રમાં અમરેલીમાંથી વહીવટ કરતા ગાયકવાડને નાયબ વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીની મદદમાં અંગ્રેજ રેસિડેન્ટને મદદનીશ રાખી એ વડેદરા ગયો.
૧૮૧૬ માં શિવાએ સહાયકારી સૈન્યની અંગ્રેજોની ચેજના સ્વીકારીને એ સૈન્યના ખચ બદલ સૌરાષ્ટ્રમાંના પોતાના બધા હકક અંગ્રેજોને પુણે કરાર અનુસાર આપી દીધા (૧૮૧૭). ગાયકવાડે પણ એ મુલકમાંથી “વૈકર સેટલમેન્ટ અને આધારે મળવાપાત્ર ખંડણીની રકમ નિયમિત મળતી રહે એ શરતે એની વ્યવસ્થામાં વચમાં પડવાનો હક્ક છેડી દીધો. આમ સૌરાષ્ટ્રમાં અંગ્રેજ સર્વોપરી બન્યા.
પાદટીપ
૧. જુઓ ઉપર પૃ. ૭૨. – સં. 2. Maharashtra State Gazetteers, History, Pt. III (Maratha
Period), p. 137 3. C. U. Aitchison, Treaties, Engagements and Sunnuds, Vol.
IX, pp. 270–72; ઈશ્વરદાસ ઈચ્છારામ (અનુ.), વડોદરાના રાજ્યકર્તા, પૃ.પર ૪. જુઓ ઉપર પૃ. ૯૧. – સં. 4. Aitchison, op.cit., Vol. IX. p. 282; G. S. Sardesai, New
History of the Marathas, Vol. II, p. 50 ૧. ઈશ્વરદાસ ઈચ્છારામ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૫૮; Aitchison, o p.cit, article
No. LXVII, pp. 282 f 6. Sardesai, op.cit., pp. 58 f. c. Ibid., Vol. III, pp. 77–79
૯. ઈશ્વરદાસ ઈચ્છારામ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૬૧-૬૩ ૧૦. એજન, પૃ. ૬૪; Sardesai, op.cit., Vol. III, p. 119 ૧૦. એજન, પૃ. ૬૫-૬૬ ૧૧. એજન, પૃ. ૭૪-૮૮ ૧૨. એજન, પૃ. ૭૩-૮૨; Aitchison, op.cit, Vol. IX, articles 1 to 5,
pp. 293–96 ૧૩. એજન, પૃ. ૮૩-૮૪ ૧૪. Baroda Garciteer, pt. I, pp. 485 ff.

Page #191

૧૬૮ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. ૧૫. sardesai, opacit, Vol. III, p. 384; ઈશ્વરદાસ ઈચ્છારામ, ઉપર્યુક્ત, પૃ.
૮૪-૮૬ ૧૬. એજન, પૃ. ૮૮-૯૪ ૧૭. Baroda Gazetteer, pt. I, pp. 500 f. 26. Aitchison, op.cit., Vol, IX, p. 326 ૧૯. Ibid, pp. 330-39; ઈશ્વરદાસ ઈચ્છારામ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૩૦-૩૩ ૨૦. વિગતો માટે જુઓ ઉપર પૃ. ૧૪૩–૧૪૮. ૨૧. રગો. પરીખ, સૌરાષ્ટ્રમાં મરાઠી સત્તા,” “પથિક,વર્ષ ૧૦, અંક ૯૯, પૃ. ૭૩ ૭૪

Page #192

પ્રકરણ ૬
સમકાલીન રાજયો
૧. જાડેજા વંશ ૧. કચ્છના જાડેજા
ઈ સ. ૧૭૬૦ માં રાવ લખપતજીનું અવસાન થતાં એને પુત્ર ગોડજી સત્તા પર આવ્યો. એણે આવીને જૂના દીવાન પૂજા શેઠને વિદાયગીરી આપી અને એના જ એક સેવક જીવણને દીવાન બનાવ્યો, આથી પૂજે શેઠ પિતાને ભારે અપમાનિત થયેલ માની સિંધમાં રાજ્ય કરતા ગુલામશાહને ઉકેરી એને કરછ પર ૭૦,૦૦૦ ની સેના સાથે લઈ આવ્યો. દીવાન છવણ કચ્છ અને રાધનપુરના સંયુક્ત લશ્કરને લઈ ઝારા નામક સ્થળે સામે જઈ પહોંચ્યો, જયાં પાંચ દિવસ સુધી કાતિલ યુદ્ધ થયું, જેમાં કચ્છના ૪૦,૦૦૦ અને ગુલામશાહના ૩૦,૦૦૦ -માણસોની ખુવારી થઈ. દીવાન જીવણ આ જંગમાં માર્યો ગયો. આ ખુવારી સાથે ગુલામશાહ પાછા ફરી ગયો. એને પાછો મેકલવામાં પૂજે શેઠ પણ કારણભૂત હતો. શેઠને એમ લાગેલું કે કચ્છ પર મુસ્લિમ શાસન આવશે તો કચ્છ ખેદાનમેદાન થઈ જશે, એટલે કચ્છ જીતીને એના પર શાસન કરવામાં કાંઈ લાભ નથી એવું જણાવી એને પાછો વાળેલ. પૂજે શેઠ કચ્છમાં જ હતો. રાવે એને કેદ પકડી દેહાંતદંડની સજા કરી. આ સાંભળી ગુલામશાહ ફરી ૫૦,૦૦૦ નું સન્મ લઈ આવ્યો, પરંતુ જાડેજાની એક કન્યાથી સંતોષ માની એ પરત ચાલ્યો ગયો.'
કચ્છની આ પરિસ્થિતિને લાભ નવાનગરના મેરુ ખવાસે લીધે અને કચ્છની સત્તા નીચેને બાલ ભાને કિલ્લે કબજે કરી લીધો. ગુલામશાહે કચ્છ ઉપર ત્રીજે હુમલે કરેલે, પરંતુ એ એમાં પણ નિરાશા સાથે પરત ગયો.
રાવ ગોડજીના ઈ. સ. ૧૭૭૮ માં થયેલા અવસાને એના બે કુમારોમાંનો મેટે રાયધણજી ગાદીએ આવ્યું. એણે ડા સમયમાં બેત્રણ દીવાન બદલી નાખ્યા. એના સમયમાં મુહંમદ પન્ના નામના એક મુસ્લિમે રાયધણજીને હિંદુ ધર્મ પ્રત્યે એટલે સુગાળ બનાવી દીધો કે રાયધણજી મુસ્લિમ ધર્મ સ્વીકારવા -તૈયાર થઈ ગયો. આને કારણે ભૂજની આખી વસ્તીમાં હાહાકાર મચી ગયો. અધૂરામાં પૂરું દીવાન વાઘજી અને બીજા અમલદારોએ રાવને કબજે કરવા

Page #193

[ પ્ર..
૧૭૦ ]
વિચાયુ અને દીવાનના ભાઈ કારાને અંજારથી નાનુ સૈન્ય લઈ ખેાલાવી મગાવ્યા. રાજમહેલમાં એણે આક્રમણ તે કર્યું, પણ રાવના પડાણાએ પ્રબળ સામના આપ્યા, જેમાં કારાના બધા સૈનિક માર્યાં ગયા. આ બધા સૈનિકાને મુસ્લિમ પદ્ધતિએ રાવે ટાળ્યા. આને કારણે હિંદુ અમલદારો અને વસ્તીમાં પણ ભારે ગભરાટ ફેલાઈ ગયા. આ સ્થિતિના લાભ લઈ કેટલાક ભાયાત પેાતાની જાગીરમાં સ્વતંત્ર થઈ ગયા. મેઘજી, શેડ અને ખીજાઓએ રાવને કાબૂમાં લેવા નિશ્ચય કર્યો. એક દિવસ જ્યારે રાવે હિંદુ મંદિશ તેડી નાખવાને આદેશ આપ્યો ત્યારે મેજી શેઠ અને અન્ય અધિકારીએએ રાજગઢી ઉપર એકાએક હુમલા કર્યાં. રાવ ટકી ન શકતાં મહેલના અંદરના ભાગમાં છુપાઈ ગયા. મેશ્વજી શેઠ એક ખરા સૈનિકના જુસ્સાથી પોતાના માણસા સહિત રાજમહેલને દિવસેા સુધી ઘેરા ધાલીને ત્યાં રહ્યો. રાવના પડાણા પાતાની લાચાર સ્થિતિ જોઈ તાબે થયા અને ઈ. સ. ૧૭૮૬ માં રાયધણજીને કેદ કરવામાં આવ્યા. મેઘજી શેઠે રાવના નાના ભાઈ પૃથુરાજને સત્તાસૂત્ર સેાંપ્યાં અને જે ભાયાત સ્વત ંત્ર થઈ ગયા હતા તેને પણ મનાવી લીધા. મેઘજી શેઠને હંફાવવા આંતરિક ષચક્ર ચાલ્યું. એ ડગ્યા નહિ. રાજ્યના છે અધિકારીઓએ રાયધણજીને મુક્ત તે કરાબ્યા, પણ એક નાની ટુકડી ધરાવનારા ફતેહમામદ નામના બહાદુર જમાદારે એને કેદ કરી લીધા. એ પેાતે મુસ્લિમ હોવા છતાં રાવ મુસ્લિમ બને એવું સ`થા ઇચ્છતા નહાતા.
મરાઠા ફાલ
'
રાવના ફરી પકડાઈ જવા પછી ડૈાસલ વેણુ નામા એક અધિકારી રાજ્યમાં સત્તાધારી બન્યા હતા. એણે જમાદાર ફતેહમામદને ૨૦૦ ઘેાડેસવારેાની સરદારી આપી. આ જમાદારે પોતાની કુનેહબાજીથી રાજ્યમાં સ્થિર સત્તા રચવામાં જહેમત ઉઠાવી અને આંતરિક ઝઘડાઓને સમાવ્યા. જે પૃથુરાજ એક વાર ફતેમામદ ઉપર તલવાર કાઢી ધસી ગયા હતા તેને પોતાને ઉશ્કેરનારાઓનું આ કાવતરું હતું એવું માલૂમ પડતાં એ જાતે ફતેહમામદ પાસે ગયા અને એણે એની માફી માગી, છતાં આ બેઉ વચ્ચે મનમેળ નહેાતે. ખટપટિયાઓની ખટપટથી કેટલીક ધાંધલ ઊભી થઈ હતી. પૃથુરાજજી વગેરેએ બીજા સાથીદારાની મદદથી ભૂજ ઉપર હલ્લો કરી કબજો લીધેા એટલે ફતેહમામદે રાવને કેદમાંથી મુક્ત કરી દીધા, પૃથુરાજે હંસરાજ નામના ઈસમને દીવાન બનાવ્યા, પણ એ ઇ. સ. ૧ ૦૧ માં અવસાન પામતાં રાયધણુજીને ફરી ભૂજની સત્તા મળી. હંસરાજ દીવાન તરીકેઃ ચાલુ હતા. રાવ હંસરાજને મારી નાખવાની વેતરણમાં હતા તેવામાં હંસરાજે માંડવીની મદદ મગાવી રાવને કેદ કરી લીધેા. આ આંતરિક ઝઘડામાં રાવ

Page #194

સમકાલીન રાજ્ય
[ ૧૭૪ મુક્ત થશે અને પાછા કેદ પકડાયો. થોડા સમય પછી વળી એ મુક્ત થયે.
આશકરણ નામના એક અધિકારીએ આ ડામાડોળ પરિસ્થિતિને લાભ રાજધાની લૂંટીને લીધે. રાવ આ અપમાન સહન કરી ન શક્યો, પણ ત્યાં તે આશકરણ સિંધ તરફ નાસી ગયો. નાસતી વખતે રાવના સૈનિકોએ એને અટકાવવા પ્રયત્ન કરેલ. આ ઝપાઝપીમાં પલાના એક સૈનિકની ગોળીથી રાવ. એના એક પગમાં જખમી થયો અને ફરી કેદ પકડાયો.
રાજ્યનું હિત ઈચ્છનારા જમાદાર ફતેહમામદે ગરાસિયાઓનાં, મિયાણાઓનાં અને ધર્મસ્થાનાને અપાયેલાં ગામો ઉપર વેરે નાખ્યો તેથી ગરાસિયા ગુસ્સે થયા. ધમડકા (તા. અંજાર)ને ગરાસિયો ફતેહમામદની હવેલીમાં ઘૂસી ગયો ને એણે જમાદાર પર ઘા કર્યો, પણ એ બચી ગયો ને જમાદારના માણસે એ ગરાસિયાના ટુકડે. ટુકડા કરી નાખ્યા. ફતેહમામદે એના પરના ઘામાંથી ચાર મહિને બેઠે થયા પછી ધમડકા અને બારી (તા. ભચાઉ) ગામ ખાલસા કર્યો. સણા (તા. રાપર) ના ઠાકોરને પણ તાબે કર્યો. જે ગરાસિયા સામે થયા તેમને ભારે સજા કરી. એણે બનાસકાંઠાનું વારાહી લૂંટવું, બાલંભાને કિલ્લા પર કચ્છનો હકક છે એમ કહી એ નવાનગરના પ્રદેશ ઉપર પણ ચડાઈ લઈ ગયો અને એણે નવાનગરને કેટલાક પ્રદેશ ઉજજડ કર્યો, પણ મેરુ ખવાસ નવાનગર અને જૂનાગઢની સંયુક્ત સેનાઓ સાથે સામે આવ્યો ત્યારે ફતેહમામદ પાછા ફરી આવ્યો. ફરી પણ એણે નવાનગર પર વિજય મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો. આમાં પણ એને નિષ્ફળતા મળી. એણે હાલારમાં કચ્છનાં કેટલાંક થાણાં મૂક્યાં અને એ પાછો ફર્યો.
એક સૂચક પરિવર્તન ઈ.સ. ૧૮૦૯ માં આવ્યું. કંપની સરકાર અને કરછ રાજ્ય વચ્ચે કરાર થયા તેમાં કંપની સત્તા તરફથી વડેદરાના રેસિડેન્ટ કર્નલ વકર દ્વારા ગ્રીનવૂડ અને કચ્છ રાજ્ય તરફથી જમાદાર ફતેહમામદ હતે. કરાર થયા છતાં થોડા સમય સુધી ફતેહમામદે અંગ્રેજ સત્તાનું ઉપરીપણું કબૂલ્યું નહિ અને એની ધૂંસરીમાંથી છૂટવા અને કચ્છને સ્વતંત્ર કરવા ઈ.સ. ૧૮૧૭ માં યુક્તિઓ અજમાવી. એણે કેટલાક બહારવટિયાઓને હરકત કર્યો. સિવાય લૂંટફાટ કરવા દીધી, આથી કંપની સત્તા તરફથી ખરીતે લઈને કેપ્ટન મેકમને એલચી તરીકે કચ્છ જવાનો હુકમ થયો. લૂંટારાઓએ ચલાવેલી લૂંટ ભરપાઈ કરવાને ફતેહમામદે ના પાડતાં બીજો ખરીતે આવ્યો. આવી. ગડમથલ ચાલતી હતી એ દરમ્યાન કેલેરાથી ફતેહમામદ મરણ પામ્યો. રાયધણ જનું પણ એ જ વર્ષે ચેડા જ દિવસો બાદ અવસાન થયું.

Page #195

૧૭૨]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
રાયધણજીના સમયમાં વિખ્યાત થયેલા સુંદરજી સોદાગરે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને વિશ્વાસ સંપાદન કરી સૌરાષ્ટ્રમાં અંગ્રેજોને પોતાની સત્તા દઢ કરવામાં સહાય કરી હતી તેમ સૌરાષ્ટ્રનાં રજવાડાંઓને આંતર સંઘર્ષમાં પણ સમાધાન કરાવવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો હતો.
પિતાના અવસાને કુમાર ભારમલજીને ગાદી મળી. એ સગીર હેઈ રાજ્યનો કારભાર ફતેહમામદના પુત્ર હસનમિયાના હાથમાં હતો. કંપની સત્તા અને કચ્છ રાજ્ય વચ્ચે થયેલા કરારને અમલ થતો નહતે એ માટે કેપ્ટન મેકમડું ભૂજ ગયો. હસનમિયાં તે અંગ્રેજોને અનુકૂળ હતો, પણ એનો ભાઈ ઈબ્રાહીમ પ્રતિકૂળ હતો. એને સમજાવવાને ફતેહમામદના એક વિશ્વાસુ જગજીવન મહેતાએ પ્રયત્ન કર્યો, પણ એ ફાવ્યો નહિ અને ઇબ્રાહીમે એના સહિત એના સમગ્ર કુટુંબને ઘણી ઘાતકી રીતે મારી નાખ્યું (ઈ. સ. ૧૮૧૪). ચેડા જ દિવસમાં એક મારવાડી અમલદારે હસનમિયાં અને લક્ષ્મીદાસ કારભારીની હાજરીમાં ઈબ્રાહીમને ખતમ કરી નાખ્યો. હસનમિયાં કુશળ વહીવટદાર નહોતો તેથી લક્ષ્મીદાસે રાજ્યની કુલ જવાબદારી ઉપાડી લીધી. હસનમિયાં ભૂજમાંથી ખસ્ય અને અંજારનો કબજે કરી સ્વતંત્ર રીતે ત્યાંને વહીવટ કરવા લાગ્યો. ઈ. સ. ૧૮૧૫ માં વાગડના બહારવટિયાએ ઘાટીલા પાસે કેપ્ટન મેકર્ડોની છાવણી લૂંટી તેથી રાવ વાગડ ઉપર ચડાઈ લઈ ગયો. આ ચડાઈમાં અંગ્રેજી તેમજ ગાયકવાડી સૈન્ય મદદમાં હતું. કેટલાક નાસી ગયા અને હસનમિયાંએ હથિયાર હેઠાં મૂકી દીધાં. હવે આખું અંજાર પરગણું અંગ્રેજોની સત્તા નીચે આવી ચૂક્યું. ૨. નવાનગરના જામ જાડેજા
આ પૂર્વે (ગ્રંથ ૬ પૃ. ૧૨૨ માં) આપણે જોયેલું કે ઈ. સ. ૧૭૬૮ માં જામ લાખાજીનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી મેરામણ ખવાસના હાથમાં નવાનગર રાજ્યમાં સર્વસત્તા હતી. પિતાના અવસાને એના સગીર કુમાર જસાજીને મેરામણે ગાદી ઉપર જામ તરીકે બેસાડવો. એના ઈ. સ. ૧૮૧૪ સુધીના દીર્થ રાજ્યકાલને બે ખંડમાં વિભક્ત કરી શકાય : (૧) મેરામણ ખવાસ ઈ.સ. ૧૦૦૦ માં મરણ પામ્યો ત્યાંસુધી સર્વસત્તાધીશ હતો અને (ર) એ પછી જસેજી સંપૂર્ણ સત્તાધીશ બન્યો.
(1) મેરામણ ખવાસ અને ભવાન ખવાસના હાથમાં સર્વસત્તા હતી એ તકનો લાભ લેવા કચ્છના રાવ ગોડજીએ એક પ્રબળ સેના તૈયાર કરી અને

Page #196

સમકાલીન રાજ્ય
|| ૧૭૩
મેરામણને દમ આપતો પત્રવ્યવહાર કર્યો. મેરામણ સાવધાન હતો. ગોડજીની સેના નાનું રણ ઓળંગી આવે એટલા સમયમાં મેરામણ મેટા સૈન્ય સાથે બાલંભા સુધી પહોંચ્યો અને થાણું કબજે કરી એણે રાવના થાણદારને હાંકી કાઢવા. દારૂગોળો અને બધા જ લશ્કરી સરંજામ હાથમાં આવી જતાં ગોડજીને રણ ઓળંગવું મુશ્કેલ બન્યું ને નામોશી સાથે ભૂજ ચાલ્યા જવું પડયું. દરમ્યાન પડધરીના હાલોજી( કાકાભાઈ)એ માથું ઊંચકેલું અને મેડપર તેમ આસપાસનો. પ્રદેશ કબજે કરી લીધેલ. મેરામણે આગળ વધી મોડપર કબજે કર્યું. ઘેરા. દરમ્યાન જ હાલેજીનો ઘાત કરવામાં આવ્યો હતો. બાળક જશોજીની માતા ઝાલી રાણી વૈષ્ણવતીર્થ નાથદ્વારાની યાત્રાના બહાને નવાનગર છેડી માતૃગૃહે. ધાંગધ્રા ચાલી ગઈ અને એણે ત્યાં રહી મેરામણને ખસેડવાનો પ્રયત્ન શરૂ કર્યો. મેરામણને એની જાણ થતાં એણે પિતે કશું જ જાણતો નથી એવા ભાવે રાણીને નવાનગર આવી જવા આગ્રહ કર્યો. રાણી પાછી આવતાં જ એને વધ કરવામાં આવ્યો. ઓખામંડળમાં આવેલા પિસીતરાનો કિટલ જીતી લેવા અને વાઘેરોને કાબૂમાં લેવા માટે હવે મેરામણે જૂનાગઢના શક્તિશાળી દીવાન અમરજીને નિમંત્રણ આપ્યું. દીવાન અમરજી આવતાં ઉપરના કાર્યમાં લખલુટ સમૃદ્ધિની મેરામણને પ્રાપ્તિ થઈ, પણ બેથલીના નવા બાંધવામાં આવેલા કિલ્લાના વિષયમાં મેરામણ અને અમરજી વચ્ચે ગેરસમજુતી થઈ, છતાં અંતે એ કિલ્લાને તોડી નાખવાની શરતે સમાધાન થયું. અમરજી પિતાની સેના સાથે જૂનાગઢ ચાલ્યો આવ્યો. ઈ.સ. ૧૭૮૩ માં મેરામણ અમરજીની સામે યુદ્ધ માટે ગયો, પણ પાછો પડ્યો. મેરામણને એનો પશ્ચાત્તાપ થયે અને સંબંધ જાળવવા રિબંદરના રાણ ઉપરના આક્રમણમાં મેરામણે અમરજીને સાથ આપ્યો. બંનેએ રાણાના પ્રદેશને ભારે રંજાડ કરી. ઈ.સ. ૧૭૮૪ માં અમરજીને જૂનાગઢમાં ઘાત કરવામાં આવ્યો. ઈ. સ. ૧૭૮૩ માં અમરજીના પુત્ર દીવાન રઘુનાથજીને મેરામણે નિમંત્રણ આપી ઉચ્ચ હોદ્દા પર બેસાડયો. એ સાથે એનો નાનો ભાઈ રણછોડજી પણ સાથે આવી પહોંચે. આ પહેલાં મેસેમણે ઈ. સ. ૧૭૮૮ માં નવાનગરને ગઢ ફરતી દીવાલ બંધાવી અને નવાનગરને લશ્કરી દષ્ટિએ મજબૂત બનાવ્યું. ઈ. સ. ૧૭૯૨ માં મેરામણ સૌરાષ્ટ્રમાં આગળ વધ્યો અને સંથાલી કેટડા–પીઠા બાબરા કરિયાણ ભડલી બરવાળા આણંદપુર ભાડલા અને જસદણના કાઠીઓને ઢીલા પાડી ત્યાં ત્યાં નવાનગરનાં થાણાં બેસાડયાં. આ સમયે જસદણના વાજસૂર ખાચરે મેરામણને આટકેટ સોંપી દઈ જસદણ બચાવી લીધું. ઈ. સ. ૧૭૯૪ માં હાલારના ભાયાતોએ મેરામણને દૂર કરવા અને જસોજીને બચાવી લેવા.

Page #197

જૂ૭૪ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
- હલમલ કરી, પણ એમનું કંઈ વળ્યું નહિ. મેરામણે રાજકોટનું સરધાર પરગણુ ખેદાન–મેદાન કરી નાખ્યું. આ સમયે ભાવનગરના વખતિસંહજી રાવળ ઢાડી સાથે મેદાને પડયો હતા અને જસદણમાં છાવણી નાખી પડયો હતા. એ સમયે કાઠીઓની મદદે જૂનાગઢને નવાબ હામદખાન આવ્યા હતા. મેરામણ આ મામલામાં વચ્ચે પડયો અતે એણે જૂનાગઢ-ભાવનગર વચ્ચે સમાધાન કરાવી આપ્યું. જાડેજા ભાયાતા મેરામણને પહેાંચી શકે એમ નહાતા તેથી તેએએ કચ્છના રાવની મદદ માગી ને કચ્છના જમાદાર ફતેહમામદને અગાઉ રાવ ગાડજીને પાછા ડી– જવાના પ્રસંગો અલા લેવા માટા સૈન્ય સાથે નવાનગરના પ્રદેશ ઉપર ચડી આવવા અરજ કરી. આની જાણ થતાં ભવાન ખવાસ સામના કરવા આગળ વધ્યા અને ખાખરા ખેલા ગામ નજીક છાવણી નાખી રહ્યો. ફતેહમામદે એને આગળ વધવા દીધા અને પોતે પડધરી કૂચ કરી ગયા. ભવાન પાછા વળી એની પાછળ આવ્યા. મુકાબલામાં કચ્છી સૈન્યને વિજય થયા અને ભવાન ખવાસ પોતાના સૈન્ય સાથે નવાનગર ચાલ્યા આવ્યા. તેહમામદે નવાનગરને અલગ રાખી છેક જામખંભાળિયા સુધી આગળ વધી લૂંટ ચલાવી અને પછી પાછો ફરી આવ્યા. આ ચળવળની પાછળ જામ જસેાજી અને એની રાણી અશ્રુતાની ખાનગી । હોવાની ગધ આવતાં મેરામણે એ બંને પર વધુ જાતે રાખવા માંડયો. આનાથી મૂંઝવણ વધતાં જસેાજીએ કચ્છના રાવ રાયધણજી અને જાડેજા સરદારને પેાતાને બચાવી લેવા નિમંત્રણ આપ્યું. અમદાવાદ ખાતેના પેશવાના પ્રતિનિધિ આખા શેલૂકરના નેતૃત્વે ઈ. સ. ૧૭૯૪ માં મરાઠા લશ્કર આવી પહોંચતાં ઉપરનું અસ્તિત્વમાં આવી શકયુ નહિ. મેરામણે મરાઠાઓને સારી એવી રકમ આપી ગાંડળના પરગણાને સાફ કરી નાખવા પ્રેર્યાં. ઈ.સ. ૧૭૯૫ માં મેરામણ ઓખામંડળ ઉપર ચડાઈ લઈ ગયા અને એણે વાઘેરેની સત્તા નીચેથી રણુની પૂવ બાજૂનાં ગાંગા ગુડગઢ વગેરે કબજે કરી લીધાં. ઈ.સ. ૧૭૯૭ માં જામ જસેાજી અને એના ભાઈ સતાજીએ મેરામણના સક ંજામાંથી નીકળવા પ્રયાસ કર્યાં, પર ંતુ મેરામણે વધુ મજબૂત પકડ કરી તેને તાબે કર્યાં અને એમની હિલચાલ ઉપર વધુ સખત જાપ્તા રાખવા માંડયો. એ માસ સુધી મેરામણે પેાતાના જ મકાનમાં જસેાજીને જાપ્તામાં રાખ્યા હતા. આ વર્ષે ભવાન ખવાસનું અવસાન થયું'. એ જ વર્ષમાં મોડેથી કચ્છના જમાદાર ફતેહમામદે રણુ દ્વારા આવવા કર્યું. પણ મેરામણે એવા પ્રબળ સામના કર્યો કે જેથી તે રાજ્યો વચ્ચેના ઝધડા માટે લવાદીના સિદ્ધાંતતા સ્વીકાર કરી ફતેહમામદ યુદ્ધ આપ્યા વિના જ કચ્છ તરફ પાછા વળી ગયા. ઈ. સ. ૧૭૯૮ માં મેરામણને થયું કે રાજ્યમાં પોતાની

Page #198

સમકાલીન રાજ્ય
[ ૧૭૫
સામે વંટોળ ઊભો થતો જાય છે. તેથી પિતાની આંતરિક સલામતી માટે જોજી પાસેથી પિતાને માટે જોડિયા બાલંભા અને આમરણ વંશપરં પરાની જાગીર તરીકે ચાલુ થાય એવું લખાવી લીધું. આ વર્ષમાં કચ્છના રાવ રાયધણજી અને ફતેહમામદે ધસી આવી નવાનગર ઝૂંટવી લીધું અને તેઓ શહેરના સ્વામી થઈ પડયા, પણ મેરામણની કુનેહથી એમને હાંકી કાઢવામાં આવ્યા. ઈ.સ. ૧૭૯૯ માં આરબ જમાદાર હામીદને પુત્ર અમીનસાહેબ સૌરાષ્ટ્રની ખંડણી ઉઘરાવવા વડોદરાથી નીકળ્યા. મેરામણે વાંકાનેરમાં છાવણી નાખી પડેલા અમીનસાહેબને, જે દરે શિવરામ ગારદીને ખંડણી આપવામાં આવતી હતી તે દરે, આપવાનું કબૂલ્યું. મેરામણ આ વખતે ભાણવડના ભાયાતને ભિડાવવા રણછોડજીને લકર સાથે મોકલ્ય, પણ એમાં સફળતા ન મળતાં રણછોડજી પાછો ફર્યો. દરમ્યાન ફતેહમામદે નવાનગરને ફરી ઘેરો ઘાલ્યો. એ વખતે પાંચાલમાં શિવરામ ગારદી ખંડણી ઉઘરાવી રહ્યો હતો તેને મેરામણે દીવાન રઘુનાથજી દ્વારા મદદ માટે કહેણ મોકલ્યું. રઘુનાથજી એ પ્રમાણે શિવરામને નવાનગર તરફ લાવતો હતો એ વેળા મેરામણને ભય જાગ્યો કે કદાચ એ બેઉ પિતાને નવાનગરમાંથી ઉખેડી નાખે. એ ભયે એ ફતેહમામદ પાસે ધુણવાવ ગયો અને એણે એને ઘેરો ઉઠાવી લેવા સમજાવ્યો. આમાં સફળતા મળતાં મેરામણે રઘુનાથજીને લખી જણાવ્યું કે બધું ઠીકઠાક થઈ ગયું છે એટલે શિવરામ ગાદીની મદદની હવે જરૂર નથી. રધુનાથજીએ શિવરામને એની મદદના ઉપલક્ષ્યમાંથી કેટલીક રકમ બદલામાં આપવા વચન આપેલું તેથી નવાનગરની આસપાસનાં પરગણુઓના પટેલ પાસેથી ઉઘરાણું કરી શિવરામને ચૂકવી આપ્યું અને એને પાછો વાળ્યો આ કાર્યથી મેરામણ નારાજ થયો તેથી રઘુનાથજી નવાનગર છોડી દઈ ધ્રોળમાં છાવણી નાખી રહ્યો.
ઈ.સ. ૧૮૦૦માં મેરામણ યશસ્વી કારકિર્દીના એના શાસનકાળ પછી અવસાન પામ્યો. મેરામણના પુત્ર આ પછી પિતાનાં ત્રણે ગામોમાં પોતાનો હિક જમાવી સ્વતંત્ર તાલુકદાર તરીકે બેસી ગયા. સ્વતંત્રતા મળી જવાના ઉત્સાહમાં જામ જસાજીએ એ તરફ ધ્યાન આપ્યું નહિ. જસોજીએ ૧૮૦૧ માં જસદણના કિલ્લાને ખેદાનમેદાન કર્યો. એણે મધ્ય સૌરાષ્ટ્રના અને ઝાલાવાડના તેમજ ઘોઘાબારાના ઊતરતા દરજજાના તાલુકદારો પાસેથી “ઘોડા-વેરે” વસૂલ કર્યો. જસોજીએ આ પછી પોરબંદર તાબાના રાણ-કંડેરણાના ગઢને કબજે લીધે. પરિણામે રાણાએ ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ સત્તાની મદદ માગી, આથી કર્નલ વકરે આવી ઈ. સ. ૧૮૦૭ માં રાણું કંડોરણાનો

Page #199

૧૭૬ ]
મિરાઠા કાલ
[ પ્ર
કબજે લઈ રાણાને સેંપી આપ્યું (ડિસેમ્બર ૨, ૧૮૦૭). ઈ. સ. ૧૮૦૮ માં જામ અને બ્રિટિશ સત્તા વચ્ચે કરાર થયા અને જસાજીએ લૂંટણ–પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કર્યો. જજીએ ભાઈ સતેજીને કુટુંબના રિવાજ પ્રમાણે આપવું જોઈએ તે વિષયમાં માથાભારે વર્તન કર્યું તેથી સતેજીએ કર્નલ વોકર અને ગાયકવાડને ફરિયાદ કરી. એ બંનેએ પ્રયત્ન કર્યો, પણ સફળતા ન મળી. આ ગાળામાં કચ્છના રાવે પણ નવાનગરના પિતાના દાવા વિશે અંગ્રેજ સત્તા અને ગાયકવાડને ફરિયાદ કરી વચ્ચે પડવા જણાવ્યું, પણ જામે એ બેઉની સલાહ તરફ આંખ આડા કાન કર્યા. આ પ્રમાણે અસંતુષ્ટ પરિસ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી. એવામાં જામની સેનાના એક આરબે ગેપમાં થાણું નાખીને પડેલા એક અંગ્રેજ અમલદારને મારી નાખ્યો અને એ આશ્રયને માટે જામના. તાબાના મોડપરના કિલ્લામાં ભરાઈ ગયો. જામ પાસે એની માગણી કરવામાં આવી ત્યારે એને પાછે સેંપવા જામે ઘસીને ના પાડી, આથી આગ ચંપાઈ અને કેપ્ટન કનક તથા ફત્તેસિંહરાવ ગાયકવાડ ઈ. સ. ૧૮૧ર ના આરંભમાં નવાનગર સુધી ધસી આવ્યા. થોડા જ સંઘર્ષ બાદ જામે નમતું મૂક્યું અને એને એક સંધિ કરવાની ફરજ પાડી (ફેબ્રુઆરી ૨૩, ૧૮૧૨ } : (૧) બ્રિટિશ અમલદારના ખૂનીઓની સોંપણી કરવી, (૨) મોડપરને કિલે જમીનદોસ્ત કરવો, (૩) કચછના હક્કદાવાનું નિરાકરણ લાવવું, (૪) સતાજીને રાણપુર અને બીજા બાર ગામ જિવાઈ માટે આપવાં, (૫) ફત્તેસિંહરાવને વારસાવેરા, તરીકે રૂા. ૨૫ હજાર આપવા અને (૬) ધ્રોળને સરપદડનું પરગણું સોંપી દેવું. હવે અન્ય ધાંધલ ન કરવાના વિષયમાં એને મજબૂર કરવામાં આવ્યો.
ઈ. સ. ૧૮૧૩ માં જમાદાર ફતેહમામદ હાલાર ઉપર ચડી આવ્યો. તે વખતે કુતિયાણાથી દીવાન રણછોડજી જામની કુમકે આવી પહોંચ્યો. હડિયાણા પાસે સૈન્યોને મુકાબલે થયો અને જંગ જામ્યો. આમાં ફતેહમામદ મુંઝા અને કચ્છમાંના બ્રિટિશ પ્રતિનિધિ સુંદરજી લવજી દ્વારા વડોદરાના રેસિડેન્ટ કેપ્ટન કકને સંઘર્ષ બંધ કરવાના વિષયનો પત્ર જામ ઉપર મોકલ્યો. એ વિષયમાં સંધિ થઈ અને ફતેહમામદે પોતે કરેલા તોફાન માટે બદલે આપવાનું સ્વીકારી લીધું.
ઈ. સ. ૧૮૧૪ માં જામ જસાજી ૪૭ વર્ષના રાજ્યકાલના અંતે અવસાન પામ્યો અને એને નાનો ભાઈ સતેજી સત્તા ઉપર આવ્યો. સતેજ અફીણ અને બીજાં વ્યસનોને કારણે નિર્બળ થઈ ગયો હતો અને એને કાંઈ સંતાન નહોતું તેમ થવાની પણ શક્યતા નહોતી તેથી જામ જસેજની વિધવા અબુબાએ

Page #200

સમકાલીન રાજ્ય
[ ૧૭૭
ભાણવડના ભાયાત જસોજીના પુત્ર રણમલ્લને ગેટે લીધે. જોડિયાના ખવાની ધાંધલે સિવાય સતેજના છ વર્ષના રાયકાલમાં કોઈ મહત્ત્વના બનાવ બન્યા કહી શકાય એમ નથી. સતેજીએ ખવાસો સામે થવા ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ સત્તાની કુમક માગતાં કર્નલ ઈસ્ટ પિતાનું સૈન્ય લઈ ખવાસોને દબાવી દેવા આવી પહોંચ્યો. સંગ્રામ ખવાસ હિંમત હારી ગયો અને પિતાના ગામનો કબજો સોંપી બ્રિટિશ રક્ષણ નીચે મેરબી ચાલ્યો ગયો. પછી ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ સત્તાની મધ્યસ્થીથી આમરણ પરગણાની જાગીર એને મળી. ચડેલી ખંડણી વસૂલ કરવા બ્રિટિશ વતી સુંદરજીએ આઠ વર્ષ માટે જોડિયા અને બાલંભાનાં પરગણાંને હવાલો સંભાળે.
સતાજીનું ઈ. સ. ૧૮૨૦ માં અવસાન થયું અને રણમલજી નવાનગરની ગાદીએ આવ્યો. ૩. ધ્રોળના જાડેજા * કલેજ પછી એને ના ભાઈ વાઘજી સત્તા ઉપર આવ્યો. એનું અવસાન ઈ. સ. ૧૭૬૦માં થતાં એને પુત્ર જયસિંહજી ૧ લે ઉર્ફે દાદાજી ધ્રોળની ગાદીએ આવ્યો હતો. એણે ખિરસરાના જાગીરદાર પાસેથી ઈ. સ. ૧૭૬૦ માં ખિરસરા પડાવી લીધું ને એ થડે સમય ભીમજીને સોંપાયું. પૂરાં ૨૧ વર્ષ રાજ્ય કરી જયસિંહજી ઈ. સ ૧૧૮૧ માં અવસાન પામ્યો. પછી એને પુત્ર જનોઇ ર જે ગાદીએ આવ્યો. આઠ વર્ષ બાદ એનું અવસાન થતાં ઈ. સ. ૧૭૮૯ માં નાથજી અને એના પછી મોડજી ર જે સત્તા પર આવ્યો. મેરામણ ખવાસની સામે મેડછએ જામ જસાજીને દૂફ આપી હતી અને જામ તથા મેરામણ વચ્ચે સલાહસંપ કરી આપવામાં સફળતા મેળવી હતી. આ વખતે મેડજી સ્વતંત્ર શાસક તરીકે ધ્રોળમાં રાજ–સત્તા ભગવતે થઈ ગયો હતે. ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં એનું અવસાન થતાં એનો પુત્ર ભૂપતસિંહજી સત્તા ઉપર આવ્યો, જેણે ૪૧ વર્ષ રાજ્ય ભોગવ્યું હતું. ગાયકવાડને દીવાન અને કર્નલ વકર એના રાજ્યકાલમાં ખંડણી નક્કી કરવા ધ્રોળ આવ્યા હતા અને ધ્રોળ પરગણુની ખંડણી રૂ. ૫,૩૪૬ અને સરપદડ પરગણાની રૂા. ૪,૩૫૯ નક્કી કરવામાં આવી હતી, પણ સરપદડ પરગણું એ સમયે નવાનગરને ત્યાં ઘરાણે મૂકેલું હતું તેથી એ પાછું લેવા ભૂપતસિંહ ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ સત્તાની સહાય માગી. ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ સતાએ એ પાછું
ઈ-૭–૧૨

Page #201

[ પ્ર.
૧૭૮ ]
મરાઠા કાલ આપવા જામને સમજાવ્યો, પણ એ એકદમ તૈયાર ન થશે એટલે કરોસિંહરાવ ગાયકવાડ અને કર્નલ વકર નવાનગર ઉપર ચડી આવ્યા. જામે નમતું મૂક્યું. અને ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં ધ્રોળને એનું સરપદડ પરગણું પાછું મળ્યું. જરાજકોટના જાડેજા
લાખોજીને કુવર મહેરામણજી ગણ્ય કોટિને કવિ હતે. એણે ઈ. સ. ૧૭૮૨ માં “પ્રવીણસાગર” નામના હિંદી ગ્રંથની રચના કરી હતી, આ કાવ્યશાસ્ત્રને લગતે એક ઉત્તમ ગ્રંથ થયે. એ ઈ. સ. ૧૭૯૪માં પિતાની હયાતીમાં જ અવસાન પામતાં પિતા લાખાજીએ રાજ્ય-કારોબાર હાથમાં લીધો, પણ મહેરામણજીના પુત્ર રણમલજીએ દોઢ જ વર્ષમાં એને કાઢી મૂક્યો, પરંતુ પાછળથી પસ્તાઈ એને વહીવટ ફરી સો. પછી ઈ.સ. ૧૭૯૬ માં લાખોજી મરણ પામ્યો તેથી ઈ.સ. ૧૮૨૫ સુધી રણમલજીએ સ્વતંત્ર રીતે રાજ્ય કર્યું. ૫. ગોંડળના જાડેજા
ગેંડળમાં કુંભાજી ર જે પ્રતાપી અને બળવાન રાજા હતે. ઈ. સ. ૧૭૫૮ માં જૂનાગઢની ગાદીએ મહાબતખાનજી આવ્યો ત્યારે ત્યાં આંતરિક ખટપટ હતી. આને લાભ લેવા રાધનપુરનો નવાબ કમાલુદ્દીનખાન જૂનાગઢ સુધી આવી પહોંચ્યા હતા, પણ કિલ્લે લેવાય નહિ એટલે જૂનાગઢથી થોડે દૂર છાવણી નાખી પડ્યો. ગંડળના કુંભોજીએ જુનાગઢ આવી, રાધનપુરના નવાબને સમજાવી પાછો કાઢ્યો અને નવાબી કુટુંબને ઝઘડે સમાવ્યો. નવાબ પાસે નાણાંની ખેંચ હતી એટલે કુંભોજીએ ૩૫,૦૦૦ કોરી આપી નવાબ પાસેથી ઉપલેટા પરગણું લખાવી લીધું હતું. પછી એને ધોરાજી પરગણું પણ મળ્યું.
કુંભોજીના મનમાં દીવાન અમરજીને ડર હતો તેથી દીવાનને દૂર કરવા નવાબને સમજાવ્યો. એણે નજીકમાં જ મરાઠાઓનું સૈન્ય છાવણી નાખી પડયું હતું, તેની મદદથી માલાસીમડી પાસે છાવણી નાખી પડેલા અમરજી પર ચડાઈ કરી, પણ જિતાશે નહિ એવું લાગતાં કુંભોજી મરાઠાઓના સૈન્યને છોડી જતો રહ્યો. નવાબ હમીદખાન ઈ. સ. ૧૭૭૫ માં જૂનાગઢની સત્તા પર આવ્યો ત્યારે પણ કુંભોજીની ભંભેરણી ચાલુ રહી. એક વાર તે અમરજીની સત્તા તેડવા જામના દીવાન મેરામણ ખવાસ અને પોરબંદરના રાણા સુલતાનજીને ઉશ્કેરી પિતાની મદદે બોલાવ્યા અને ઈ. સ. ૧૭૮૨ માં કુતિયાણા પરગણું પર હલ્લે કરી ત્યાંનાં ગામ લૂંટવાં. અમરજીએ લડત આપી, પણ

Page #202

સમકાલીન રાજ્યે
[ ૧૦૯
એ ફાવ્યા નહિ અને જૂનાગઢ ચાણ્યા ગયે એટલે ત્રણેએ મળી દેવડા(તા. કુતિયાણા )ના કિલ્લો તેાડી પાડયો.
''' ' ]
§
અમરજી કે ભાજીના નાશ કરવાની તક જોતા હતા, આથી ઈ. સ. ૧૭૮૪ માં જૂનાગઢના નવાબને કુંભાજીએ પોતાને ત્યાં આમંત્રી, ખૂબ ખાતર કરી અમરજીતે વિનાશ કરવા ખૂબ ભંભેર્યાં. પરિણામે નવાબે અમરજીની થાડા દિવસ બાદ કતલ કરાવી.
ઈ. સ. ૧૭૮૮ માં પોરબંદરના રાણાએ વેરાવળ બંદર પર એ જીતી લીધુ ત્યારે નવાએ કુંભાજીની મદદથી ચડાઈ કરી ફરી આ વિજયની ખુશાલીમાં નવાબે કુંભાજીને ગાંડળ જેતલસર અને ભિમારા ગામેાની વંશપર ંપરાની સનદ લખી આપી. અગાઉ ઈ. સ. ૧૭૭૪ માં કુ ંભાજીએ નવાબને ત્રણ લાખ કરી દીધી હતી તે આપી ન શકતાં બદલામાં કુંભાજીએ સરસાઈ (તા. વિસાવદર ) અને ચાપરડા (તા. વિસાવદર) પરગણાં લખાવી લીધાં.
હુમલેા કરી કબજે કર્યાં, મળેડી લા૪
કુંભાજીના પુત્ર સગરામજી હયાતીમાં મરણ પામતાં સગરામજીનેા પુત્ર મૂલુજી ગાદીએ આવ્યા. એના અવસાને તે પુત્ર હાલાજી આવ્યા, પણ એક · જ વર્ષોંમાં અવસાન પામતાં એને નાના ભાઈ દાજીભાઈ ગાદીએ આવ્યા. એ ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં અપુત્ર મરણ પામતાં એના કાકા દેાજીને ગાદી મળી, ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં જૂનાગઢને દીવાન રઘુનાથજી ઝાલાવાડમાં ખાંડણી ઉઘરાવવા ગયેલા ત્યારે દેવાજી પણ સાથે હતા. એણે ઉજ્જડ થયેલાં પરગણાંને આબાદ કર્યાં. ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં એનુ અવસાન થતાં પાટવી કુંવર નાથેાજી સત્તા ઉપર આવ્યા. ઈ. સ. ૧૮૧૪ માં જ એનુ અવસાન થતાં નાના ભાઈ કાતાજી ગાદીએ આવ્યા
૬. સારમીના જાડેજા
ઈ.સ. ૧૭૫૮ માં રેવાજી મરણ પામતાં એને પુત્ર પચાણજી સત્તા ઉપર આવ્યા. એણે પિતાના સમયથી ચાલ્યે. આવતા માળિયા સાથેને વિગ્રહ ચાલુ રાખ્યા હતા. જૂનાગઢની મદદથી માળિયાને સાફ કરવા પચાણજીએ પ્રયત્ન કર્યો, પણ કઈ ખાસ સફળતા મળી નહિ.
ઈ. સ. ૧૭૭૧ માં પંચાણુજીનુ અવસાન થતાં એને કુમાર વાઘજી સત્તા પર આવ્યા. એણે જૂનાગઢના અમરજી દીવાનની મદદ લઈ કચ્છ-વાગડ ઉપર ચડાઈ કરી પળાંસવા( તા. રાપર) અને કરિયાણી( તા. લખપત ) જીતી લીધાં.

Page #203

1
૧૮૦ ]
મરાઠા કાલ
[346
એની માળિયા સાથે તેા લડાઈએ ચાલુ જ હતી. વળી ધ્રાંગધ્રાના સજકુમાર ખાપાજી સાથે પણ અંટસ પડેલા. છેવટે ફત્તેસિંહ ગાયકવાડ તરફથી સૈન્ય આવ્યું તેની મદદથી માળિયા જીતી લેવાયુ..
ઈ. સ. ૧૭૮૫ માં વાધજીનું અવસ'ન થતાં એના પાટવી કુંવર હમીરજી ગાદીએ આબ્યા. એના સમયમાં મેરખીના એક વેપારીને ઝાલાઓએ લૂંટી લેતાં જૂનાગઢની મદદથી એણે વઢવાણુનાં વસ્તડી( તા. વઢવાણુ ) કારડા( તા. લીંબડી) અને સમઢિયાળા( તા. લીંબડી) ગામે લૂટી એમાંથી પેલા વેપારીને નુકસાનને બદલા વાળી આપ્યા હતા. હમીરજી ઈ. સ. ૧૭૯૦ માં મરણ પામતાં એને ભાઈ જિયાજી ગાદીએ આવ્યેા.
જામ જસેાજી ધ્રાંગધ્રા પરણવા આવ્યેા ત્યારે જસદણના વાજસૂર ખાચરે આટકાટ ચાંલ્લામાં આપેલું, પણ એ આટકોટના દાદા ખાચરને માન્ય ન થતાં એ નવાનગર સામે બહારવટે ચડેલા. મેરામણ ખવાસે એને સમજાવી સમાધાનઃ ". જામને વેર મેારખી સાથે હ।ઈ દાદા ખાચરે જામનુ લશ્કર અને થ પોતાનું લઈ મારખી ઉપર હલ્લા કરી ત્રણ વાર મેરખી લૂંટયું.. છેલી લડાઈથી. સાંકડમાં આવી ગયેલા દાદા ખાચર બાકી રહેલા થાડા સેાખતી સાથે મા ગયા ( ૧૭૯૨-૧૭૯૩ ).
નાગડાવાસ( તા. મારખી ને જુણાજી જાડેજે પેાતાના ગામને કિલ્લે ખાંધી આજુબાજુના પ્રદેશમાં લૂંટ ચલાવતા હતા તેના પર પેશવાઈ સૈન્યની મદદથી ચડાઈ કરી. ઈ. સ. ૧૭૯૫ માં નાગડાવાસને કિલ્લે તેાડી પાડી જૂણાજીને જિયાજીએ નસાડી મૂકયો હતા.
ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં ક્રુચ્છથી ભાણજી મહેતા આવ્યા અને એણે મેરખી રાજ્યના વવાણિયા બંદરને ઘેરા ધાહ્યા ત્યારે ઈ.સ. ૧૮૦૧ માં નસાડી મૂકી ખંદરના રક્ષણાર્થે ત્યાં થાણું બેસાડયુ
એના સૈન્યને
પણ.
ઈ. સ. ૧૮૦૧-૦૨ માં માળિયાના ઠાકોર ડાસાજીના તરફ ઉપર ઉપરથી પ્રેમ ખતાવી તેનાં સૈન્યાએ આજુબાજુના પ્રદેશમાં લૂંટ ચલાવવી શરૂ કરી, પછી પાછા ફરતાં દગાથી ડેાસાને ભાજન પર માલાવી એના સૈન્ય પર હલ્લા. કરી અનેક મિયાણાને ખતમ કર્યાં અને ડેાસાજીને કેદ કરી મારખી લઈ આવ્યા.
ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં ગાયકવાડ તરફથી ખાખાજી આપાછ છ વર્ષની ચડેલી ખંડણી ઉધરાવવા આવ્યા ત્યારે જિયાજી સૈન્ય લઈ સામા થયા,
પણ આખરે.

Page #204

સમકાલીન રાજ્ય
| [ ૧૮૧ સલાહ કરી, ખંડણી માપી એને પાછો મોકલ્યો. એ ફરી વાર આવ્યો ત્યારે સફળતા ન મળવાથી આસપાસને પ્રદેશ લૂંટતો એ ચાલ્યો ગયો.
ઈ. સ. ૧૮૦૬ માં બાબાજી ત્રીજી વાર આવી મોરબીની આસપાસ લૂંટ ચલાવવા લાગ્યો. મિયાણું પણ હેરાન કરતા હતા. આવી સ્થિતિમાં બાબાજીના કહેવાથી ડોસાને મુક્ત કરવામાં આવ્યો.
ઈ.સ. ૧૮૦૭માં કર્નલ વોકર ગાયક્વાડ અને પેશવા વતી ખંડણી ઉઘરાવવા Fઆવ્યો ત્યારે મોરબી મિયાણાની લૂંટફાટથી હેરાન-પરેશાન હતું. અંગ્રેજ સત્તા સાથે મોરબીનો સંબંધ બંધાતાં હરકતો દૂર થવા લાગી અને મેરબી પગભર થવા લાગ્યું. એ જ વર્ષમાં જગી(તા. ભચાઉ)ના જાડેજા સેસમલજીએ -બળવો કરી આધોઈ (તા. ભચાઉ) કબજે કર્યું, પણ મોરબીના રણ તરફના અમલદારે એના પર ચડાઈ કરી પાછું હાથ કરી લીધું અને બળવો ઠારી નાખ્યો.
ઈ. સ. ૧૮૧૬ માં મેરામણ ખવાસના વારસ સગરામની દૂફથી નવા -નગર સાથેના આરબો જોડિયામાં જઈ ભરાયા હતા તેમને નરમ પાડયા. કર્નલ ઈસ્ટ જોડિયા પર હલ્લે લઈ ગયો ત્યારે પિતાનાં જોડિયા આમરણ વગેરે છોડી જઈ એ મોરબીને આશરે જઈ રહ્યો. જિયોએ એને કાનપુર (તા. વાંકાનેર ) ગામ આપ્યું અને પછી જામ સાથે જિયોએ વાટાઘાટ કરી સગરામને આમરણ પરગણું પાછું અપાવ્યું.
૨. જેઠવા વંશ સરતાનજી ૨ જા (૧૭૫) પાસેથી ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં જૂનાગઢના નવાબ મહાબતખાનજીએ કુતિયાણું પાછું હસ્તગત કરી લીધું. ઈ. સ. ૧૭૭૪ માં માંગરોળ (સોરઠ)ના શેખમિયાંએ નવીબંદર ઉપર હલે કરી એ કબજે કર્યું, પણ ગોંડળના કુંભેશની સહાયથી સરતાનજીએ પાછું મેળવ્યું. ઈ. સ. ૧૭૭૮ માં રાણાએ નવાનગરની સરહદે ભેટાળીનો કિલ્લો બંધાવ્યો. જસે નજામે મેરામણ ખવાસને મોટા લશ્કર સાથે એ કિલ્લો તોડી પાડવા મેકલ્યો. રાણાએ જુનાગઢની મદદ માગી, પરંતુ જૂનાગઢના દીવાન અમરજીએ -નવાનગરના જામ સાથે પિતાને ફાવતી શરત કરી અને ભેટાળીને કિલો પાડી નાખવાની શરતે બધાં સૈન્ય પાછાં વળ્યાં.
ઈ. સ. ૧૭૮૨ માં સરતાનજીએ ગોંડળના કુંભેજીની સહાય મેળવી કુતિયાણા પર ચડાઈ કરી અને પરગણામાં લૂંટફાટ કરી. દરમ્યાનમાં અમરછ આવી પહોંચ્યો ને એણે બંને સૌને હાંકી કાઢયાં.

Page #205

[ પ્ર.
૧૮ર ]
મરાઠા કાલ ઈ. સ. ૧૭૮૫ માં સરતાનજીએ છાયાના કિલ્લામાંથી રાજધાની ઉઠાવી. લઈ રિબંદરને રાજધાની બનાવી.
ઈ. સ. ૧૭૮૭ માં ચેરવાડના રાયજાદા સંગજીને હાટી અલિયાજી સાથે માળિયા હાટીના મુકામે યુદ્ધ થયું તેમાં સંગજી માર્યો ગયો. સંગજી સરતાનજીનો સગે થતું હતું એટલે એના કુટુંબને પોતાની દૂફમાં લઈ, સંગજીનું કરજ પિતે ભરી દઈ સરતાનજીએ ચોરવાડ પિતાની સત્તા નીચે લીધું. ત્યાંથી જ એણે. વેરાવળ જઈ ત્યાં કિલ્લે કબજે કરી લીધો.
ઈ. સ. ૧૭૮૯ માં હમીદખાન નવાબે રાણુ પાસેથી રવાડ અને વેરાવળ જીતી લીધાં અને રાણાના પ્રદેશમાં લૂંટફાટ ચલાવી. કુતિયાણામાં એ સમયે દીવાન ગોવિંદજી હતો તેણે રાણાના કંડેરણા ગામને ઘેરે ઘા તેથી રાણાને સલાહ કરવી પડી અને નવાબને નજરાણું તેમ દંડ ભરી એણે મુક્તિ મેળવી.
ઈ. સ. ૧૭૯૯ માં જૂનાગઢના દીવાન કલ્યાણ શેઠે કુતિયાણાને કબજે કરી રાણાના પ્રદેશમાં લૂંટફાટ શરૂ કરી. દીવાન અમરજીને પુત્ર રણછોડજી એ વખતે રાણાની સેવામાં હતું તે રીન્ય લઈ કુતિયાણું પહોંચ્યો અને કલ્યાણ. શેઠને હરાવી એની કેટલીયે તો કબજે કરી.
ઈ. સ. ૧૮૦૪ માં રાણાએ વાનપ્રસ્થાશ્રમ ગ્રહણ કરતાં પિતાના નામથી કુમાર હાલે રાજ્ય ચલાવવા લાગ્યો.
રાણએ કંડેરણાને રક્ષણ માટે રાખેલા મકરાણી જમાદાએ ઈ. સ.. ૧૮૦૭ માં એ કિટલે જામ જસાજીને વેચી નાખ્યો. ગાયકવાડનો દીવાન અને કર્નલ વોકર આ પ્રદેશમાં ખંડણી ઉઘરાવવા આવ્યા ત્યારે હાલેએ ફરિયાદ કરી એ ઉપરથી કંડોરણે જીતી લઈ રાણાની સત્તા નીચે સોંપવામાં આવ્યું. રાણાએ એ માટે રૂ. ૨,૦૦૦ ખંડણીના દર વર્ષે આપવા કહ્યું. ૧૮૦૮ માં રાણા સાથે થયેલા સંધિપત્રમાં પોરબંદર રાજ્ય દરિયાઈ લૂંટ ન કરવાનું તેમ ભાંગેલાં વહાણો પાસેથી કાંઈ હકક ન લેવાનું કબૂલ્યું.
હાલેજીને એના બે પુત્રોમાંના નાના રામસિંહજી સાથે અણબનાવ હતો તેથી રામસિંહજીએ છાયાને કિલો કબજે કરી લીધેલ. એ સામે હાલાજીએ ફરિયાદ કરતાં કંપની સત્તાએ છાયાનો કબજે કરી હાલોજીને હવાલે આપ્યું અને કુંવરને કેદ કર્યો.
પિોરબંદર ઉપર ખં ડણી ઘણી ચડી ગયેલી તેથી અંગ્રેજ સત્તાને પબંદરની અડધી ઉપજ આપવાનું કરાવ્યું અને એ સામે ખંડણી ભરવા રૂ.

Page #206

સમકાલીન જે ૫૦,૦૦૦ ધીર્યા. ૧૮૦૮ માં આ રાજ્ય કંપની સત્તાના રક્ષણ નીચે આવ્યું અને રાણાને સહાય થવા એક કૅપ્ટન સાથે ૧૦૦ ગોરાઓનું થાણું મૂકવામાં આવ્યું.
સરતાનજી ઈ. સ. ૧૮૧૩માં મરણ પામ્યો તે પૂર્વે હાલેજીનું ૧૮૧૨ માં જ અવસાન થયેલું એટલે હાલેજીને ભેટે પુત્ર પ્રથીરાજજી “ખીજી” નામ ધારણ કરી ગાદીએ આવ્યો.પિરબંદરથી વાયવ્યકોણે સમુદ્રકાંઠે આવેલા મૈત્રકકાલીન મંદિર–સમૂહમાંના મુખ્ય મંદિરના જૂના ભીમેશ્વર મહાદેવનું ખીમેશ્વર ” નામ આ ખીમજીએ કરાવેલી મરામતને કારણે પડયું.૧૧
' ૩. ઝાલા વંશ ૧. હળવદ-ધ્રાંગધ્રાના ઝાલા
કૌટુંબિક કલેશને લઈને ગજસિંહજીની ચાવડી રાણી જીજીબા પિતાના કુમાર જસવંતસિંહજીને લઈ વરસડા રહેતી હતી. ગજસિંહજી ઉપર સાયલાના સેસાભાઈનો ઘણે દાબ હતો, એની ઈચ્છા ગજસિંહજીને ઉઠાડી મૂકી હળવદની સત્તા કબજે કરવાનો હતો, એને ખ્યાલ આવી જતાં ગજસિંહજી બાવલીના રાણા કલાભાઈને ત્યાં રહ્યો અને એમની સહાયથી એણે હળવદનો કબજે પાછો લીધે. સેસાભાઈએ ધ્રાંગધ્રા કબજે કરી યુદ્ધની તૈયારી કરી. આની ખબર જીજીબાને મળતાં એણે વિરમગામના કબાતીઓની મદદથી સેસાભાઈ પાસેથી ધ્રાંગધ્રા હસ્તગત કરવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ સફળતા ન મળી એટલે પેશવાનો સરદાર ઝાલાવાડમાં ખંડણી ઉઘરાવવા આવ્યો તેની અને રાધનપુરના કમાલુદ્દીનખાનની સહાય મેળવી જીજીબાએ ધ્રાંગધ્રા જીતી લીધું ને પેશવાના સરદાર ભગવંતરાવને નજરાણું અને ખંડણી આપ્યાં. ગજસિંહજીએ જ્યાંસુધી હળવદમાં રહી સત્તા ભેગવી ત્યાંસુધી જીજીબાએ ધ્રાંગધ્રામાં રહી પિતાની અલગ સત્તા ભોગવી. બંને મરાઠાઓને અડધી અડધી ખંડણી આપતાં. ઈ. સ. ૧૭૫૩ માં હળવદ પર આક્રમણ કરી મરાઠાઓ ગજસિંહજીને અમદાવાદ લઈ ગયેલા પછી એની પાસેથી બળપૂર્વક ૧,૨૦,૦૦૦ રૂપિયા પેશકશરૂપે વસૂલ કર્યા.
ઈ. સ. ૧૭૬૫ માં ગજસિંહજીનું અવસાન થતાં ૧૨ પાટવી કુંવર જસવંતસિંહજી ગાદીએ આવ્યો અને રાજધાની ધ્રાંગધ્રા છતાં હળવદમાં રહી વહીવટ ચાલતું હતું તે બદલી ધ્રાંગધ્રામાં શરૂ કર્યો. એણે રાજ્યની સુવ્યવસ્થા કરવામાં સારો સમય ગાળ્યો. ઈ. સ. ૧૮૦૧ માં એનું અવસાન થતાં એને મે કુમાર રાયસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. એ ૧૮૦૪ માં મરણ પામતાં એને

Page #207

૧૮૪ ]
મરાઠા કાલ
[ »
મેટો કુમાર અમરસિંહજી સત્તા પર આવ્યો. ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં વઢવાણ અને ધ્રાંગધ્રા વચ્ચે બકરીની લડાઈ તરીકે જાણીતી લડાઈ થઈ, જેમાં ધ્રાંગધ્રા પક્ષે ચૂડા લખતર સાયલા અને લીંબડી આવતાં વઢવાણ પર સંયુક્ત આક્રમણ કરવામાં આવ્યું હતું. ૧૩ ઈ. સ. ૧૮ ૦૭–૮ માં કર અને ગાયકવાડને સરદાર બાબાજી આપાછ ખંડણીને આંકડો નક્કી કરવા આવેલા.
વોકર સેટલમેન્ટ પ્રમાણે કાયમી જમાબંદીને આંકડે પણ નક્કી થયો. ઈ. સ. ૧૮૧૪માં કોળી અને ઝાલા ભાયાતો પાસેથી ઝીંઝવાડા પરગણું લઈ લીધું, પણ પછી વિઠ્ઠલરાવે એ ઈ. સ. ૧૮૧૮-૧૯ માં સંભાળી લીધું. અમરસિંહજીના સમયમાં જાટ મિયાણા તેમ અન્ય તફાની લેકેના હુમલાથી રાજ્ય તંગ સ્થિતિમાં આવી ગયું હતું. ૧૪ ૨. લીંબડીના ઝાલા
લીંબડીમાં રાજધાની વિકસાવી હરભમજી કાઠીઓ સાથે સંઘર્ષમાં પડ્યો હતો. જસદણ અને પાળિયાદ વગેરેના કાઠીએ અંબાજી યાત્રા કરવા ગયેલા હરભમજીની ગેરહાજરીમાં લીંબડી ઉપર હુમલો કર્યો. આની જાણ થતાં હરભમજીએ તાબડતોબ લીંબડી આવી કાઠીઓને હરાવી હાંકી કાઢયા. ઈ. સ. ૧૭૬૫ માં ખંડણી ઉઘરાવવા વઢવાણમાં છાવણી નાખી પડેલી ગાયકવાડી સેનાને શિકસ્ત આપેલી ૧૫ ૧૭૬૫–૭૮ માં વઢવાણના ચંદ્રસિંહજી સામે યુદ્ધ થયાનું વઢવાણની વિગતમાં અપાયું છે. ઈ. સ. ૧૭૮૭ માં હરભમજીનું અવસાન થતાં એને કુમાર હરિસિંહજી ગાદીએ આવ્યા. હરિસિંહે લીબડીની કિલ્લેબંદી પૂરી કરી ૧૮૦૦ માં બરવાળાનો કોટ બંધાવ્યું. બાણાના જતોએ ધાંધલ શરૂ કરેલી ત્યારે જૂનાગઢની મદદથી એમને શિકસ્ત આપી હતી. ૧૪ કર્નલ વેકર અને ગાયકવાડી સરદાર બાબાજી ૧૮૦૭-૦૮ માં આવ્યા અને સૌરાષ્ટ્રના રાજાઓની ખંડણી નક્કી કરી ત્યારે લીંબડીની ખંડણીનો આંકડો પણ નકકી કરવામાં આવ્યો હતો. ૧૭ છે. વાંકાનેરના ઝાલા
ઈ. સ. ૧૭૪૯ માં સત્તા પર આવેલા ભારાએ સાયલાના સેસાજીની મદદથી ધ્રાંગધ્રાને કબજે જાળવી રાખેલે. સેસાઇએ થોડા સમય માટે હળવદને કબજે કર્યો હતો, પણ બાવળીના કલાજીની મદદથી એને હઠાવાતાં કબજે ટૂંકમાં જ જતે કરવો પડ્યો હતો, પણ ધ્રાંગધ્રા મળ્યું નહિ.૧૮ એના સમય માં કોઠી-કુંદણીના કાઠીઓ વાંકાનેરના પ્રદેશમાં લૂંટફાટ કરતા હતા તેમને અટકાવવા જૂનાગઢના દીવાન અમરજીની સહાય મેળવી, કાઠીઓની પાછળ

Page #208

સમકાલીન રાજે
[ ૧૮૫
પડી એમને ભારજીએ વશ કર્યા હતા. એણે સરધાર તાબાનું સાજડિયાળી (તા. જામકંડોરણા) લુંટી કબજે કર્યું હતું અને રાજકોટના રાજવી જાડેજા લાખાજીને પણ પરાજય આપ્યો હતો. એ ઈ. સ. ૧૭૮૪ માં અવસાન પામતાં અને એ પૂર્વે પિતાની પાસેથી રાજ્યને કબજે લઈ બેઠેલે પાટવી કુંવર રાયધસિંહજી પણ મરણ પામેલે હેઈ બીજો કુંવર કેસરીસિંહ સત્તા ઉપર આવ્યો. એ ૧૭૮૭ માં મરણ પામતાં એને કુંવર ચંદ્રસિંહ ર જે ગાદીએ આવ્યો. એણે વારંવાર ચડી આવતા કાઠીઓને નરમ પાડવામાં સફળતા મેળવી હતી. ચંદ્રસિંહજી એક વાર વઢવાણના પ્રથીરાજજી સાથે અમદાવાદ ગયેલે ત્યાંથી પાછો આવતાં ગાયકવાડના માણસો સાથે માર્ગમાં ઝઘડો થયો, જેમાં ઘણાં માણસ મરાયાં, એમાં ગાયકવાડ તરફે ટુકડીને જમાદાર બચેલો અને એને ભત્રીજે જમાઈ ઈસબખાન પણ માર્યો ગયો હતો. એ ખૂનના બદલામાં વાંકાનેર તરફથી મેસરિયા (તા. વાંકાનેર, જિ. રાજકેટ ) એના વારસને આપવામાં આવ્યું, જે પછીના સમયમાં રાજ્ય પાછું વેચાણ લઈ લીધું.
ઈ.સ. ૧૮૦૭-૦૮ માં કર્નલ વોકર અને ગાયકવાડના પ્રતિનિધિએ સૌરાષ્ટ્રના રાજવીઓની ખંડણી આકારી ત્યારે વાંકાનેરની ખંડણીને આંક પણ નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. ૧૯ ૪. વઢવાણના ઝાલા
સબળસિંહજી ૨ જે ઈ. સ. ૧૭૬૫ માં મરણ પામતાં એના ત્રણ પુત્રમાંનો પાટવી કુંવર ચંદ્રસિંહજી ગાદીએ આવ્યું. એણે રાજકોટના ગરાસિયા મેઘજીએ મેમકા(તા. વઢવાણ)ના લેહાણું વેપારીને રોઝવા(તા. દસાડા)માં માલ ઝૂંટવ્યો હતો એની ફરિયાદ ઉપરથી ચંદ્રસિંહ મોરશિયા (?) પર ચડાઈ કરી એને લૂંટયું હતું. આનો બદલો લેવા મેઘજીના પુત્રોએ લીંબડીની સહાય માગતાં બનેવી હરભમજી સૈન્ય સાથે દેડી આવ્યું હતું. એ સમયે મરાઠા સરદાર ભગવંતરાવ લીંબડીમાં છાવણી નાખીને પડયો હતો તે પણ હરભમજીની સાથે આવ્યો હતો. ભાદરના કાંઠે મુકામ કર્યો ત્યારે ચંદ્રસિંહજી પણ સામે આવી એમનો માર્ગ રોકીને બેઠો હતો. એના અરબ જમાદાર ગોરીભાવી યુક્તિથી મરાઠા સૈન્યના ગોલંદાજ તો છોડી નાસી ગયા. આ તકે ચંદ્રસિંહજીએ હરભમજીની સેના પર હલે કર્યો એટલે હરભમજી પાછો વળી ગયો. ગાયકવાડની તો કબજે કરેલી તે ભગવંતરાવના કહેવાથી પાછી આપી દીધી.
ઈ. સ. ૧૭૭૮ માં ચંદ્રસિંજીનું અવસાન થતાં કુમાર પ્રથીરાજજી ગાદીએ

Page #209

મરાઠા કાલ
[ x
આવ્યો. એ જ વરસે હરભમજી લીંબડીમાં ગુજરી જતાં હરિસિંહજી સત્તા પર આવ્યો. એણે પિતાના અપમાનને બદલે લેવા વઢવાણ પર ચડાઈ કરી, પણ હારજીત વિના યુદ્ધ પત્યું.'
ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં બકરી વિશેના મામૂલી કિસ્સામાં ઝાલા કુટુંબમાં આંતર કલહ થયો અને એમાં ધ્રાંગધ્રાના અમરસિંહજીએ લીંબડીના હરિસિંહજી, સાયલાના વિકમાતજી અને ચૂડાના હઠીસિંહજીને પિતાની મદદે બોલાવ્યા, તેઓ વઢવાણ ઉપર ચડી આવ્યા. હરિસિંહજીએ પ્રથીરાજજીને કડવાં વેણ કહેવાડાવતાં કથીરાજજી ચિડાયો અને ધ્રાંગધ્રાનાં અને પછી લીંબડીનાં ગામમાં લૂંટફાટ કરવા, લાગે પણ હવે ધ્રાંગધ્રા સામે ટકરાવાનો પ્રસંગ આવતાં પ્રથીરાજજીને વઢવાણ ચાલ્યા જવું પડયું, પછી ભાટ ચારણેએ વચ્ચે પડી ઝાલાઓને શાંત પડવા. કથીરાજના અમલમાં દેદરાના હમીર જાદવની દીકરી અને કરશન પટેલ નાડોદાની પત્ની ઘરેણાંના પ્રશ્નને બહાવટે ચડી ગામ ભાંગવા લાગી. વઢવાણની ભીંસ વધતાં એ હળવદ પહોંચી, આને કારણે કોઈ પણ હળવદિયો વઢવાણના પાધરમાંથી પસાર ન થાય એવો કડક હુકમ આપ્યો. અંતે ઘરેણાં પાછાં અપાતાં બહારવટું શાંત થયું.
ઈ. સ. ૧૮૦૬ માં પ્રથીરાજજીનું અવસાન થતાં એને માત્ર સવા વર્ષને કુંવર જાલમસિંહ ગાદીએ આવ્યું. આમ એ સગીર હાઈ એની વાઘેલી માતા બાઈ રાજબા રાજ્ય ચલાવતી હતી. ઈ.સ. ૧૮૦–૦૮ માં વઢવાણ પણ કર્નલ વોકર અને ગાયકવાડી સત્તાને ભરવાની ખંડણીના કરારમાં સામેલ થયું. આ વખતે અમદાવાદની સુખડી અને જુનાગઢની જોરતલબીના કરારને પણ વકર દ્વારા વશ થવું પડ્યું, બાઈ રાજબાએ રાજ્યને આબાદ કરવામાં ભારે જહે-- મત ઉઠાવી હતી. ૨૨ ૫. લખતરના ઝાલા
અભયસિંહજીના અવસાને ઈ. સ. ૧૭૬૯ માં રાયધરજી ગાદીએ આવ્યો. ઈ. સ. ૧૭૭૫ માં દીવાન અમરજીએ જૂનાગઢની મુલગીરી ઝાલાવાડ પ્રાંતમાંથી પહેલી વહેલી વસૂલ કરી.૨૩ પિતાના અવસાને ઈ.સ. ૧૭૯૮માં યુવરાજ સગરામજી એક વર્ષ માટે સત્તા પર આવ્યું. એના અવસાને એને કાકે ચંદ્રસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. ચંદ્રસિંહજીના અવસાને ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં પ્રથીરાજજી ગાદીએ આવ્યો. એના સમયમાં ઈ. સ. ૧૮૦૭-૦૮ માં વકરવાળા ખંડણી કરારોમાં લખતરને. પણ સામેલ થવું પડયું. એ સમયે કારભાર હીરજી નામના ખવાસના હાથમાં

Page #210

સમકાલીન રાજ્ય
[ ૧૮૭
હત; એના વિશે કર્નલ વકરે ખરાબ અભિપ્રાય નો હતો. હીરજીએ અગાઉથી નાણાં ધીરી લખતરને કેટ ચણાવો શરૂ કરતાં રાજપૂત ભાયાતો ને ગિરાસદારે વડોદરા ગોવિંદરાવ ગાયકવાડની વિધવા ગેહનાબાઈની પાસે ફરિયાદ ગયા. ગેહનાબાઈ લખતરની કુંવરી હતી તેથી એણે હીરજી ખવાસનું દેવું ચૂકવી લખતરની પેદાશમાંથી જૂનું કરજ તેમજ રાજ્યનો ખર્ચ ચૂકવવાની વ્યવસ્થા કરી.૨૪ ૬. ચૂડાના ઝાલા
રાયસિંહજી ઈ. સ. ૧૭૬૮ માં પાળિયાદના કાઠીઓની સાથેના દંગામાં માર્યો જતાં એને કુમાર ગજસિંહ સત્તા પર આવ્યો. એ પણ ઈ. સ. ૧૭૮૦માં કાઠીઓ સાથેના જંગલમાં ચાચકા (તા. લીંબડી) ગામે ભરાયો. ચૂડા હાથથી ગયું. એના પૌત્ર હઠીસિંહે કાઠીઓ ઉપર વિજય મેળવી ચૂડા ફરી હાથ કર્યું. એના સમયમાં વઢવાણના પ્રથીરાજ અને એના વચ્ચે ઝગડે થયું હતું, જેમાં એકબીજા પક્ષે ઝાલા એકઠા થયેલા. પાછળથી સમાધાન થયું. ઈ.સ. ૧૮૦૭-૦૮ માં વોકરે ખંડણી બાંધી આપવાનું કામ કર્યું તે વખતે હઠીસિંહ ચૂડામાં સત્તા. પર હતો.૨૫
૪. પરમાર વંશ ૧. મૂળીના પરમાર
રતનજી ૩ જા પછી મૂળીની ગાદીએ કલ્યાણસિંહજી ર જે સત્તા ઉપર આવ્યો. એના અવસાને રામભાઈ ગાદીએ આવ્યો. કર્નલ વકરના ઈ. સ. ૧૮૦–૦૮ ના ખંડણી-કરાર સમયે આ રામભાઈ મૂળીનો સત્તાધીશ હતો. ૨૬ ૨. દાંતાના પરમાર
રાણું કરણસિંહના અવસાને એને કુંવર રતનસિંહ દાંતાની ગાદીએ આવ્યો હતો. એ નિઃસંતાન ગુજરી જતાં એનો ભાઈ અભયસિંહ ગાદીએ આવેલ. એ ઈ. સ. ૧૭૮૫ માં અવસાન પામતાં પાટવી કુંવર માનસિંહજી આવ્યો, જે ઈડરના રાવ ગંભીરસિંહે મેવાસી લોકો ઉપર ચડાઈ કરી હતી ત્યારે રાવની કુમકે ગયા હતા. પાંચ જ વર્ષ રાજ્ય કરી એ ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં અવસાન પામતાં એનો ભાઈ જગતસિંહ ગાદીએ આવ્યો. એનો કેટલેક સમય પિશીના વગેરે પડશના હાકેરોની સાથેના દંગામાં ગયો હતો. એના રાજ્યકાલાં કુંડળને ઠાકોર સરદારસિંહ અપુત્ર મરણ પામતાં એનાં પાંચે ગામ ખાલસા કર્યા. એ વખતે ભવછ છતા નામના ઠાકોરે મિલકત માટે વારસા-હક્કથી દા રજૂ કર્યો. એને નાસીપાસ કરવાથી એ પાલણપુર ગયો. એની સાથે રાણાજીને.

Page #211

૧૮૮ ]
મરાઠા કાલ
-
[ 5.
- જુને એક નેકર – મેરુસિંહ નામનો વૃદ્ધ જમાદાર પિતાને થયેલા મનદુઃખને
કારણે ગયો. ત્યાં રહી ભવજીએ અંગ્રેજ રેસિડન્ટ માઈસને અરજ કરી કે - રાણે તેમ હું બંને કુંડળના સરખા હકકદાર છીએ, છતાં રાણે બધી મિલકત બચાવી પાડ્યો છે, પણ હું એ ગામ અંગ્રેજ સત્તાને બક્ષિસ કરવા ચાહું છું. રાણું જગતસિંહને આની જાણ થતાં અંગ્રેજ સત્તાને રાજ્યની પેદાશમાંથી સાત આની ભાગ આપવાનું જણાવી પક્ષમાં લેતાં ભવળ નિરાશ થઈ પાલણપુર રાજ્યમાં દીવાન ફતેહખાનજીને ત્યાં નોકરીમાં રહ્યો. આ પછી રાણાએ - ભવને કરણપુર ગામ કાઢી આપી સંપ કર્યો. ૨૭
૩. સુંથના પરમાર
બદનસિંહજી સંભવતઃ ઈ. સ૧૭૮૪ માં અવસાન પામતાં એનો પાટવી કુંવર શિવસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. એના સમયમાં ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં કંપની સત્તા તરફથી કમાન્ડિંગ કર્નલ મરે આવ્યો તેની સાથે મૈત્રી કરાર કરવામાં આવ્યા, પણ ગવર્નર જનરલ કેનવોલિસ રાજપૂત રાજાઓ સાથે દોસ્તી બાંધવાની વિરુદ્ધ હતો એટલે કરાર રદ થયા. શિવસિંહજીના અવસાને એને પાટવી કેસરીસિંહ ગાદીએ આવ્યો.૨૮
૫. ગૃહિલ વંશ ૧. ભાવનગરના હિલ
ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં સુરતના સીદી નામના કિલ્લેદાર પાસેથી અંગ્રેજોએ - સુરતનો કિલ્લો તેમ બંદર જીતી લીધાં ત્યારે ભાવસિંહજીએ ખંભાતના નવાબ
સામે રક્ષણ મેળવવા અગાઉ ભાવનગર બંદરની આવકને ચોથે ભાગ આપવા વિશેના સીદી સાથે કરેલા બંદરી વેપારના કરાર ઈ. સ. ૧૭૬૦ માં કબૂલ ક્ય.
એ જ વર્ષમાં ૮૧ વર્ષની વયે એનું અવસાન થતાં એને મેટો પુત્ર અખેરાજજી ગાદીએ આવ્યો.
ઘેઘા ઈ. સ. ૧૭૫૮ માં અમદાવાદ સાથે મરાઠાઓને મળ્યું હતું, પણ મોમિનખાને એનો હવાલે ન આપ્યો એટલે મરાઠા ચડી આવ્યા તે સમયે અખેરાજે સહાય કરી ઈ. સ. ૧૭૮૪ માં ઘોઘા મરાઠાઓને અપાવ્યું. આ કારણે અખેરાજજીની કેટલીક ખંડણ પેશવાએ ઓછી કરી હતી અને દર વર્ષે "ભાવનગરની ત્રણથી ચાર હજારની જકાત લેવાતી હતી તે પણ લેતી બંધ કરી હતી. ખંભાતના નવાબનો હવે ભય રહ્યો નહિ.

Page #212

સમકાલીન રાજે
[ ૧૮૯
તળાજાને કિલ્લો બારૈયા કોળીઓના તાબામાં હતું. આ લેકે સૌરાષ્ટ્રના કાંઠા ઉપર લૂંટ ચલાવતા અને પ્રસંગ મળતાં અંગ્રેજોનાં વહાણોને પણ આંતરી લૂંટી લેતા. અંગ્રેજોએ ઈ. સ. ૧૭૭૧ માં અખેરાજજીની મદદ માગી: ત્યારે અખેરાજજીએ દિલથી સહાય આપી. આ કારણે અંગ્રેજો એને તળાજા આપવા માગતા હતા, પણ અખેરાજજીએ શેત્રુંજી નદીના પશ્ચિમ ભાગમાં પ્રદેશ. વધારવાની અનિચ્છા બતાવતાં અંગ્રેજોએ રૂ. ૭૫,૦૦૦ માં એ કિલ્લો ખંભાત-- ના નવાબને વેચી નાખ્યો હતે.
અખેરાજજીને અંગ્રેજો સાથે ગાઢ સંબંધ હોવાને કારણે જ્યારે માધવ-- રાવ પેશવાએ રાબાને હાંકી કાઢેલે ત્યારે વડોદરાના રેસિડન્ટના કહેવાથી અખેરાજજીએ એને આશ્રય આપ્યો હતો અને પાછળથી પિતાના વહાણમાં બેસાડી મુંબઈ પહોંચતે કર્યો હતો.
રાવળ અખેરાજજીનું ઈ. સ. ૧૭૭૨ માં અવસાન થતાં એને મેટો પુત્ર. વખતસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. આ સમયે ભાવનગરની સત્તા નીચે શિહેર ( તા શિહેર, જિ. ભાવનગર), ગુંદી (તા. ભાવનગર ), કોળિયાક (તા. ભાવનગર), વરતેજ (તા. ભાવનગર), ઉમરાળા (ઉમરાળા મહાલ), ત્રાપજ ? (તા. તળાજા–દાંતા), ભંડારિયા (તા. ભાવનગર) અને દિયર (તા.. તળાજા–દાંતા) મહાલ તેમ સરવૈયાવાડનો થોડો ભાગ અને ભાલ(હાલ જિ. અમદાવાદ)નાં કેટલાંક ગામ હતાં. તળાજાનો કિલ્લે (ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે): ખંભાતના નવાબના તાબા નીચે હતા અને નવાબનો સૂબો નુરુદ્દીન એને હાકેમ. હતો. નવાબે વખતસિંહને સમજાવતાં વખતસિંહે એ ખરીદી લીધો. આને વિરોધ કરી ન રુદ્દીન એને સામને કરવા તૈયાર થયે. દરમ્યાન નાની લડાઈથી વખતસિંહે નૂદ્દીનનેશિકસ્ત આપી અને બ્રિટિશ સત્તાની મધ્યસ્થીથી રૂ. ૭૫,૦૦૦. ચૂકવવાના સ્વીકારી કિલ્લો હાથ કરી લીધે (ઈ. સ. ૧૭૭૩). પિતાના સસરા ઢાંકવાળા ખીમાભાઈ વાળા પાસેથી ભાવનગરને ગોરખી (તા. તળાજા-દાંતા) અને દેવળિયા (તળાજા–દાંતા) એ બે ગામ મળ્યાં હતાં. આ ખીમાભાઈને તળાજાને વહીવટ સેંપવામાં આવ્યું. જૂનાગઢના દિવાન અમરજીને નવાબે મરાવી નાખ્યા પછી જૂનાગઢનો કડપ ઢીલો પડતાં કાઠીઓ વગેરે જેરમાં આવ્યા અને લાઠીનાં અને લાઠીના ભાયાતનાં ગામ લૂંટવા લાગ્યા એટલે વખતસિંહ એ ભાગમાં સૈન્ય લઈ આવ્યો અને એણે કાઠીઓને હરાવી લાઠી અને લાઠી-ભાયાતોને પિતાના રક્ષણનીચે લઈ પિતાની સત્તા વધારી. એ વખતે એણે મહુવા છતી પિતાના ભત્રીજા હમીરને વાઘનગર (તા.મહુવા) જાગીરમાં આપ્યું. હમીર સાહસિક

Page #213

૧૯૦ ) મરાઠા કાલ
[પ્ર. હ, એ ઝાંઝમેર (તા. તળાજા-દાંતા), ઊંચડી (તા. તળાજા દાંતા), કોટડા (તા.મહુવા) અને બીજાં કેટલાંક ગામ વાજા ગિરાસદાર પાસેથી ઝુંટવી લઈ, ઝાંઝમેરને રાજધાની કરી તળાજાનાં ગામડાં લૂંટવા લાગ્યો. તળાજાનો વહીવટ કરનારા ખીમાભાઈ વાળાએ આ હકીકત ભાવનગર મોકલી આપતાં ઈ. સ. ૧૭૮૧ માં વખતસિંહ ઝાંઝમેર પર ચડી આવ્યો અને એણે હમીરને હરાવી ત્યાંથી - હાંકી કાઢ્યો. એ ગેપનાથના મહંતને શરણે ગયા ત્યાં પાછળ વખતસિંહજી પણ જઈ પહોંચ્યો. મહંતે એને સોંપ્યો નહિ અને સંધિ કરાવી આપતાં હમીરનાં જીતેલાં જેટલાં ગામ હતાં તેટલાં આપતાં અને હવેથી લૂંટ ન કરવાની શરત સ્વીકારતાં વખતસિંહ ભાવનગર ચાલ્યો આવ્યો. એ પછી વખતસિંહે વાજ ગિરાસદારોનો પ્રદેશ છતી એકાદ ગામ આપી શાંતિ સ્થાપી. હવે મહુવામાં હમીર ખસિયાનો કાકે જ સત્તા ભોગવતું હતું તેના ઉપર વખતસિંહે ચડાઈ કરી. છએક દિવસ બરાબર સામનો કર્યો, પણ કિલ્લાની દીવાલમાં બાકોરું પડવાનું જાણતાં જસોજી રાજુલા નાસી ગયો. આમ મહુવા પણ ભાવનગરની સત્તા નીચે આવ્યું. મહુવાનું જૂનાગઢનું થાણું પણ બંધ થયું. જસાએ રાજુલાના ભોળા ધાંખડાને મહુવા છતી આપવા ઉશ્કેર્યો, પણ વખતસિંહજી આવી પહોંચતાં જસાને નાસી જવાનું કહી પિતે વખતસિંહને શરણે આવ્યો. વખતસિંહે રાજુલામાં પણ થાણું મૂક્યું અને એના તાબાનો કેટલોક પ્રદેશ ખાલસા કર્યો. જસ રાજુલાથી ડેડાણ (તા. રાજુલા, જિ. અમરેલી) ગયો, પણ ત્યાંના દંતા કેટિલાએ આશરે ન આપતાં એ ગીરમાં નાસી ગયો. દંતાએ પણ વખતસિંહજીને નજરાણું ધરી તાબેદારી સ્વીકારી લીધી (ઈ. સ. ૧૭૮૨).
કુંડલા(તા. કુંડલા, જિ. ભાવનગર)ને શાસક આલા ખુમાણના શરણે એના છ દીકરા વચ્ચે વારસાના વિષયમાં ઝઘડે પડ્યો. મોટા ભોજે વખતસિંહની મદદ માગી, તે બીજા ભાગદારાએ જૂનાગઢની સહાય માગી. વખતસિંહે એમાં વચ્ચે પડી હકીકતે નામશી વહેરી. બંને વખતે એના સૈન્યને પરાજય મળ્યો, કુંડલા સુધી ન પહોંચાયું. આ દરમ્યાન ગીરમાં નાસીને જઈ ભરાયેલા મહુવાવાળા જ ખસિયો બહારવટે ચડયો. એને વાઘનગર(તા.મહુવા)વાળે હમીર ખસિયા દૂફ આપે છે એની જાણ થતાં વખતસિંહે મહુવાના કિલ્લેદારને મોકલી વાઘનગર જીતી લીધું. આમ થતાં હમીર અને જસે બંને ગીરમાં ભરાયા અને ગીરનાં ગામડાં ધમરોળવા લાગ્યા. આ પછી વખતસિંહે કુંડલા પણ હસ્તગત કરી લીધું. ખુમાણ મિતિયાળા (તા. કુંડલા) જતા રહ્યા તો ત્યાં પહોંચી, મિતિયાળા જીત્યું અને ત્યાં થાણું બેસાડયું. ત્યાંથી ગુંદરણા (તા. મહુવા) અને

Page #214

સમકાલીન રાજ્ય
[ ૧૯૧
લીલિયાના કાઠીઓ સામનેા કરવા તૈયારી કરતા હતા, તેમના પર ચડી જઈ સાલેાલી ( તા. મહુવા ) વગેરે ગામ જીતી ત્યાં ત્યાં ચાણાં મૂકયાં. આ રીતે ખુમાણા, ખશિયા કાળી, ખાખરિયા વગેરે લડાયક લેાકેાની દુરમનાવટ વખતસિં વહેરી લીધી.
' ]
g)
ઈ. સ. ૧૭૯૨-૯૩ માં આ લોક ચિત્તળ( તા. અમરેલી)ના ક્રૂપા વાળાને ત્યાં એકઠા થયા અને એમણે મેટ્રુ સૈન્ય તૈયાર કર્યુ. વખતસિ ંહજીને આની જાણુ થતા ભાયાતાને પોતાને મદદે ખેલાવી એણે પણ માઢું સૈન્ય સજ્જ કર્યું અને ચિત્તળને ઘેરા બ્રાહ્યા. કાઠીએ આનાથી ખી ગયા અને ધીમે ધીમે વેરાઈ ગયા. વખતસિહે ચિત્તળ *બજે કર્યું. એ પછી કાઠીઓનાં ઘણાં ગામ કબજે કર્યો. અંતે હમીરને સેદરડા તાબામાંનાં દસ અને ખીમાને મેણુપુર (તા. અમરેલી ) તાબાનાં ૧૨ ગામ ગરાસમાં આપતાં શાંતિ પ્રસરી, પાલીતાણા(તા. પાલીતાણા)ના રાજવી ઊનડજી ગેાહેલને શિહાર પાછુ મેળવી લેવાની ઇચ્છા ઉપરના વિગ્રહ દરમ્યાન ઉદ્ભવી, પશુ એમાં એને સરિયામ નિષ્ફળતા મળી. વખતસિહે સરહદનાં મઢડા ( તા. શહેાર), ભૂઢણા( તા. શિહેાર) અને ટાણા ( તા. શિહેાર) વગેરે ગામામાં ચાણાં મૂકવાં. પાલીતાણાના ભાયાત વનાણી વખતસિંહને મદદ આપતા તેથી પાલીતાણાના ઊનડજીએ કાઠીને વનાણીનાં ગામ લૂંટવા ઉશ્કેર્યા હતા. એની જાણ થતાં વખતસિંહજીએ રધાળા( તા. ઉમરાળા)માં પણ થાણું મૂકયુ'. કાઠીઓની સતામણી ને રંજાડ સતત ચાલુ હોવાથી વખતસિંહજીએ કાઠીઓને મારી વનાણી રક્ષણમાં લીધું અને એનાં જીયુડી ( તા. કુંકાવાવ-વડિયા ), આંબલા ( તા. શિહેાર) અને ખજૂડી ( તા. કુંકાવાવ વડિયા ) માં થાણાં મૂકવાં.
ઈ. સ. ૧૭૯૫ માં શિવરામ ગારદી સૌરાષ્ટ્રમાં ખંડણી ઉધરાવવા આવ્યા હતા તેણે વખતસિ ંહજી પાસે ૧૧ વરસની ચડત ખંડણી માગી. વખતસિંહજીએ દેશ ઉજ્જડ થઈ ગયેલા હાઈ ના પાડી. તે વચ્ચે બે વાર યુદ્ધ થયું. જીતવાની તે। શકયતા ન જોઈ, ઊલટું હારી જવાશે એ ખીકે ગાદીએ ખસી જવાનું ચેાગ્ય માન્યું. પાલીતાણાને ઊનડ હાડા ખુમાણની મદદ લઈ શિહાર પર ચડાઈ લઈ ગયા, પણ ભાવનગરના પાતાભાઈએ એને હાંકી કાઢવો એટલે ઊનડે શિવરામ ગારદીને શિહેાર પર ચડાઈ લઈ જવા પ્રેરણા કરી. આની માહિતી મળતાં વખતસિંહજી પાલીતાણા ઉપર ચડી આવ્યેા ને એણે ભારે નુકસાન કર્યું ત્યારે ઊનડજીએ કિલ્લામાં સામને આપતાં વખતસિંહજીને પાછા વળી જવું પડયું'. એ પછી વખતસિંહજીએ ગારિયાધાર ( તા. ગારિયાધાર )

Page #215

૧૯૨] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. અને એની આસપાસને પ્રદેશ લુંટી લીધે. શિવરામગારદીએ શિહેર ઉપર હલે. લઈ જવાનું માંડી વાળી ખંડણી ઉઘરાવવા ચાલતી પકડી.
રાજુલાના ભેળા ધાકડાને ભાઈ ભામે વખતસિંહજીથી ડરતો તેથી જૂનાગઢના નવાબ હમીદખાનની મદદ માગવા ગયો. રાજુલાના થડે ભાગ આપવાની કબૂલાતથી નવાબે થવું સૈન્ય મોકલ્યું. પણ ત્યાંના બેલીએ મામૈયાને હરાવી કાઢયો, એટલે નવાબે વધુ સૈન્ય કહ્યું. બેલની સંખ્યા ઓછી હોઈ કિલ્લે સેપી દેવો પડ્યો. આ વાતની ખબર પડતાં વખતસિંહજીએ એક ભાયાત. કાયાભાઈને મોકલ્યો. એણે મહવે જઈ ત્યાંના એક અંતાજી નાગરને અને દેઢસો જેટલા સવારેને લઈ રાજુલા જીતી લીધું. આના સમાચાર મળતાં નવાબે દુભાયેલા કાઠીઓ વગેરેનું બળ મેળવી મેટા રીન્ય સાથે પ્રથમ કુંડલા પર ચડાઈ. કરી એ જીતી લીધું. પછી રાજુલા ૫ર ચડાઈ કરી, જેમાં અંતાજી અને કાયાભાઈ ભરાઈ જતાં કિલ્લે નવાબને હાથ આવી ગયા. ત્યાંથી કાઠીઓની ઉશ્કેરણીથી નવાબ ભાવનગર ઉપર ચડાઈ કરવા આગળ વધ્યો ત્યારે વખતસિંહજી પણ એના સૈન્યને ખાળવા આગળ વધે. વરલ (તાશિહેર) આગળ બંને સૈન્ય અથડાયાં, પણ કોઈની જીત ન થઈ. નવાબ તેથી લાઠી તરફ વળ્યો. વળી પાછું સૈન્યને કાઠીઓની ઉશ્કેરણીથી ભાવનગર તરફ વાળ્યું. ઢસામાં વખતસિંહજીને મુકાબલે થયે. દરમ્યાન વખતસિંહજીના બનેવી જેઠવા રાણાએ વચ્ચે પડી સમાધાન કરાવી આપ્યું. એથી વખતસિંહજી જૂનાગઢના. નવાબને જોરતલબી આપે અને નવાબ કંડલા લીલિયા રાજુલા વગેરે ઉપર હક્ક છોડી દે એમ ઠર્યું. નવાબ ધાંધલપુર (પંચાલ) તરફ વિદાય થયો અને વખતસિંહજી ભાવનગર તરફ (ઈ. સ. ૧૭૮૬). આમ બે મેટાં રા . વચ્ચેના સંઘર્ષને અંત આવ્યો.
હવે વખતસિંહજીને લાગ્યું કે કાઠીઓ સાથે વેર રાખવામાં વધુ સાર: નથી. ઈ.સ. ૧૭૯૭ માં ચિત્તળ અને એની આસપાસના પ્રદેશ ત્યાંના કંપા વાળને પાછા આવે, એ શરતે કે કંપા વાળાએ ખાસ કરી કુંડલાના ખુમાણેને આશરો. ન આપો. હવે ખુમાણોને કોઈ આશરે ન રહ્યો તેથી ગુંદરણાને બાલે અને લેમે ખુમાણ તથા ખારાપત તાબે થયા તેમ બીજા પણ કાઠીઓ તાબે થયા. જસદણ સાથે સલાહ થઈ, જસદણની પ્રજાને ભાવનગર રાજ્યમાં થઈ વગર જકાતે માલ લઈ જવાની છૂટ હતી તે રદ થઈ. ઈ. સ. ૧૭૯૮માં ગઢડા અને બેટાદના ખાચરને પણ પિતાનાં રાજ્યોને છેડે હિસ્સો પરત મળ્યો. આ શાંતિ

Page #216

'']
સચીન રાજ્યે
[ta
સ્થપાતાં ૧૮૦૦ માં વખતસિંહજી દ્વારકાની યાત્રાએે ગયા તે પેાતાના સાળા રાણા સરતાનજીને પણ મળ્યા.
ઈ. સ. ૧૮૦૨ માં અંગ્રેજો અને પેશવા વચ્ચે થયેલા વસઈના કરાશને અંગે હવે અંગ્રેજોને પગપેસારા ગુજરાતમાં પણુ પ્રળતાથી યેા. વખતસિ હૂજીને અંગ્રેજો સાથે આ પહેલાં જ સારા સંબંધ બધાઈ ગયા હતા તેથી હવે ગ્રેને ભાવનગર રાજ્યના રક્ષક ખૂની રહ્યા. પેલા કરાર પ્રમાણે ખંડણી પણ હવે અ ંગ્રેજોને લેવાની મળી,
ઈ.સ. ૧૮૦૪ માં ગાયકવાડી દીવાન બાબાજી આપાજી મોટા સૈન્ય સાથે શિદ્ધાર પર ચડી આવ્યા અને આંબલા પાસે છાવણી નાખી, વખતસિંહજી પાસે ખંડણીની ઉધરાણી કરી. વખતસ ંહજીએ નકાર ભણ્યો અને પ્રબળ સામને આપ્યો એટલે બાબાજી ભાવનગર તરફ આગળ વધ્યો, ગઢેચી પાસે છાવણી નાખી અને ભાવનગર પર તેાપ મારા કર્યો. નુકસાન વધુ થયુ હતુ. તેથી આ સÖમાં ઉકેલ કાઢવા વખતસિંહજીએ ખંડણી આપી બાબાજીને પાછા વાળ્યો. ઈ. સ. ૧૮૦૬ માં ગોંડળના ભા કુંભાના પ્રયત્ને એના પુત્રના સસરા બનેલા વખસિ હજી અને પાલીતાણાના ઊનડજી વચ્ચે સલાહ-સંપ થયાં.
હવે ૧૮૦૭-૦૮ માં ડેાદરાના રેસિડન્ટ કર્નલ વોકરે ગાયકવાડ વતી સૌરાષ્ટ્રના રાજવીએ સાથે કરાર કર્યા તેમાં ભાવનગરને। સમાવેશ થઈ ગયો. પેવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે ખંડણી ઉધરાવવાના વિષયના મતભેદ હતા તે ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં ટળ્યો અને પેશવા વતી હવે અંગ્રેજ સત્તા સીધી ખંડણી ઉઘરાવવા લાગી
વસઈના કરારની રૂએ ધંધુકા રાણપુર અને ધાબા પરગણાં પેશવા તરફથી અંગ્રેજોને મળેલાં હાઈ ભાવનગરના સ ંપર્કમાં આવવુ થતું હતુ. વખતસિહજી પાતાને પ્રદેશ સચવાઈ રહે એ માટે અંગ્રેજ સત્તાની દે!સ્તી જરૂરી માનતા હતા, છતાં ઉપરનાં ત્રણ પરગણાંને કારણે અંગ્રેજો સાથે સંઘમાં આવવાનું થયું. છેવટે ત્રણે પરગણાંની ઘેાડી ઝાઝી ખાંડણી આપવાનું નક્કી કરી ૧૮૧૦ મ શાંતિ પ્રસરાવી.
૧૮૧૨ માં વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે વખતસિહજીએ રાજ-વહીવટ કુમાર વજેસિહજીને સોંપ્યો. ૧૮૧૩-૧૪ માં દુકાળ પડયો. એક ગાયના વધને કારણે વખતસિદ્ધઃએ વધ કરનારને મોતની સજા કરી, પરિણામે ખેડાના કલેકટર અને
ઇ-૭-૧૩

Page #217

જિસ ] . . જરાઠા કાલ
[મ. વખતસિંહજી વચ્ચે ઘર્ષણ થયું ને ૧૮૧૬ માં ઘેવા ધંધુકા અને રાણપુરનાં પરગણું ખેડાના કલેકટરે કબજે લઈ લીધાં. આ વાતને ઘા હૃદયમાં લાગવાથી વખતસિંહજીનું અવસાન થયું અને વજેસિંહજી ગાદીપતિ થયો. ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં વડોદરાને આસિ. કલેકટર બેલેન્ટાઈન સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યો ત્યારે વજેસિંહજી એને મળ્યો અને ખંડણી વિશે સંતોષકારક વ્યવસ્થા મેળવી. ૨૯ ૨. લાઠીન ગુહિલ
લાઠીના પ્રદેશના રક્ષણની જવાબદારી હવે ગાયક રડી સત્તાએ લીધી હતી એટલે હવે આસપાસનાં રાજ્યોના હુમલાઓથી એને રક્ષણ મળ્યું. ગાયકવાડે એના ઉપરની ખંડણી પણ કાયમ માટે માફ કરી આપી હતી, માત્ર બહુ નાની રકમ નજરાણા તરીકે લેવાની કરી હતી. ઈ.સ. ૧૮૦૭-૦૮ માં થયેલા કર્નલ
કરવાળા કેલકરાર વખતે લાઠીમાં સુરસિંહજી હતા, જે દમાજી ગાયકવાડના સસરા લાખાજી પછી સત્તા પર આવ્યો હતો. • ૩. પાલીતાણાના ગૃહિલ
સરતાનજી ૨ જાને ઈ.સ. ૧૭૬ માં પાલીતાણા પાસે દગો કરી એના એક ભાયાત અલુભાઈએ મારી નાખ્યો અને ગારિયાધાર(રાજધાની)ને કબજે લીધેદરમ્યાન રાજધાની ગારિયાધારથી ખસેડી પાલીતાણું લાવવામાં આવી. આની સામે થવા સરતાનજીના નાના ભાઈ ઊનડજીએ આદર(તા. લાઠીદામનગર)ના ઓઢા ખુમાણની સહાય માગતાં એણે આવી અલુભાઈને ખતમ કરી ઊનડને પાલીતાણાની ગાદીએ બેસાડવો. ઓઢાની મરજી ઊનડજી પાસેથી રાજ્ય છીનવી લેવાની હતી, પણ ઊનડજીએ એની એ મેલી મુરાદ બર આવવા ન દીધી અને એને ત્યાંથી હાંકી કાઢયો.
આ પૂર્વે આપણે જોયું છે કે ઊનડજીને ભાવનગરના વખતસિંહજી સાથે સંઘર્ષ થયેલું. એને પીઠા ખુમાણ સાથે પણ અણબનાવ થયેલ. વખતસિંહજીનો વેવાઈ, ગંડળનો કુંભોજી આમાં વચ્ચે આવ્યો અને વખતસિંહજી અને ઊનડજી વચ્ચે સમાધાન કરી આપ્યું. આ પૂર્વે વખતસિંહજીએ પાલીતાણાનું ગારિયાધારનું પરગણું લૂંટી ઉજજડ કરી નાખેલું. વખતસિંહજી સાથેના સતત સંઘર્ષને કારણે આર્થિક સંકડામણ સતત થયેલી આથી ઊનડજીએ અમદાવાદમાં નગરશેઠ વખતચંદ ખુશાલચંદ પાસેથી કરજે નાણું લઈ કામ ચલાવ્યું હતું, ઈ.સ. ૧૮૨૭–૧૮ ના કર્નલ વોકરના કરારમાં ઊનડજીનો પણ સમાવેશ થઈ ગયો હતો.૩૧

Page #218

૧ ૬ ] ' ' ' સમકાલીન રાજ્ય
[ ૧૫ ૪. રાજપીપળાના ઝાહિલ
પ્રતાપસિંહજીના સમયમાં ઈ.સ. ૧૭૬૫ માં દમાજી ગાયકવાડે પેશવાની પરવાનગી મેળવી રાજપીપળા રાજ્યનાં નાંદોદ (જિ. ભરૂચ, તા. નાંદોદ), ભાલેદ (તા. જગડિયા), વરીટી () અને ગેવાલી (તા. જગડિયા) એ ચાર પરગણાંમાં પિતાનો અડધે ભાગ ઠરાવ્યો હતો.
ઈ.સ. ૧૭૬૪ માં પ્રતાપસિંહ અવસાન પામતાં એને પાટવી રાયસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. દમાજી ગાયકવાડનું લગ્ન રાયસિંહજીના ભાઈની પુત્રી સાથે થતાં ઈ.સ. ૧૭૮૧ માં ઉપરનાં ચારે પરગણુઓમાંને અડધો ભાગ માફ થયો અને એને બદલે વાર્ષિક રૂ. ૪૦,૦૦૦ રોકડા ભરવાનો ઠરાવ થયો. આ પછી ફરસિંહરાવ ગાયકવાડ નાંદોદ ઉપર ચડી આવતાં હવે રૂ. ૪૯,૦૦૦ ભરવાનો કરાવ થયો.
ઈ.સ. ૧૭૮૬ માં રાયસિંહજી પાસેથી એના નાના ભાઈ અજબસિંહે રાજ્ય ઝૂંટવી લીધું. કૌટુંબિક કલહને લઈને રાજ્ય દિન-પ્રતિદિન નબળું બનતું જતું હતું એને કારણે ખંડણીનો આંકડે ઈ.સ. ૧૭૯૩ માં રૂ. ૭૮,૦૦૦ની રકમે પહોંચ્યો હતો. વળી સાગબારાના વસાવા ભીલ ઉમેદે બંડ કરી આરબ તથા સિંધાઓની મદદથી પાંચ ભિલેડી પરગણાં હાથ કરી લીધાં હતાં. એને પુત્ર પણ માંડવાના ચૌહાણની મદદ લઈ રાજપીપળા પર ચડી આવેલે, પણ એ એને જીવી શકે નહિ. પાછળથી એને કેદ કરી લેવામાં પણ આવ્યો હતે.
ઈ.સ. ૧૮૦૩ માં અજબસિંહજી અવસાન પામતાં બીજા પુત્ર રામસિંહજીને -વટાવી ત્રીજા પુત્ર નાહારસિંહજીએ સત્તાનાં સૂત્ર ધારણ કરી લીધાં, પણ પાછળથી સન્યની મદદથી રામસિંહજીએ નાહારસિંહને ઉઠાડી રાજ્યસત્તા હાથ કરી લીધી. એ એશઆરામી બની જતાં ગાયકવાડે ઈ.સ ૧૮૦૫ માં સૈન્ય મોકલી, દોઢ લાખનું નજરાણું વસૂલ કરી વાર્ષિક રૂ. ૯૬,૦૦૦ ની ખંડણી નક્કી કરી ને વધારામાં રૂ. ૪,૦૦૦ પણ આપવા એવું ઠરાવ્યું. આ નબળા રાજવીથી રાજ્ય નહિ થઈ શકે એવું વિચારી ગાયકવાડી સત્તાએ એને ગાદી ઉપરથી ઉઠાડી મૂકી એના પુત્ર પ્રતાપસિંહજીને સત્તા સોંપી, જેમાં બાંયધરી અંગ્રેજ સત્તાની મળી.
પ્રતાપસિંહજીને ગાદી મળ્યા પછી રામસિંહજીનું અવસાન થયું અને નાહારસિંહજીએ ગાદીનો હક આગળ ધર્યો. એ પરગણાં લૂંટવા લાગ્યો.

Page #219

૧૯૬ ]
સરાડા કાલ
[=
ઈ. સ. ૧૮૧૩ માં ગાયકવાડી લશ્કરે આવી ખાખરત કર્યા ત્યારથી રાજ્યકારાબાર ગાયકવાડી અમલદારોના હાથમાં આવ્યા ૩૨
૬. ઓખામડળના વાઢેલ વશ
વાઢેલ વજેરાજજીને પોશીતરાની જાગીર મળતાં આરભડાના ભાગ થયા. આ પછી આ સત્તાઓનુ તિહાસમાં કોઈ વિશિષ્ટ સ્થાન રહ્યું નહિ.. વાઘેર સરદાર પણ સામાન્ય ગરાસિયા જેવા થઈ ગયા. ઈ. સ. ૧૮૦૪ માં વાઘેર સરદારાએ મુંબઈથી નીકળીને પસાર થતું અ ંગ્રેજ વહાણુ એખા પાસે લૂંટ્યું.. અંગ્રેજોએ વળતર માગ્યું, પણ મદે ચડેલા વાઢેલ અને વાઘેરાએ દરકારી કરી નહિ.. ઈ.સ. ૧૮૦૭ માં કર્નલ વોકરે આવી હુમલા—દંડ ભરવા કહેણ મોકલ્યું. અ ંગ્રેજોને પહોંચી નહિ શકાય એમ જાણી રૂ. ૧૦,૦૦૦ ના નક્કી થયેલા દંડ ભરવા તેએ તૈયાર થયા અને હવે અમે વાઢેલ લૂંટફાટ નહિ કરીએ એવુ વચન આપ્યુ' એટલે કČલ ચોકર દંડ લીધા વિના પાછો ચાઢ્યા ગયો, પણ પાછળથી ત્રણ વર્ષ પછી લૂંટફાટ શરૂ કરવાને કારણે અમરેલી ખાતેના આસિ. રેસિડન્ટ કૅપ્ટન મેલેન્ટાઇને મુખીઓને કલ વોકરે નક્કી કરેલા દડ ભરવા હુકમ મેટ્યા તે એ વખતે વર્ષની ત્રીજા ભાગની રક્રમ વસૂલ કરવામાં આવી. આમ છતાં લૂટફ્રાટ ચાલુ જ રાખવામાં આવી તેથી કર્નલ ઈસ્ટની આગેવાની નીચે અ ંગ્રેજોએ એમના પર હુમલા કર્યો. વાધેરા હાર્યા, દંડના કેટલાક ભાગ વસૂલ કરાયા તે અ ંગ્રેજોએ સમગ્ર પ્રદેશ કબજે કરી ગાયઢવાડને ઈ.સ. ૧૮૧૭ માં સોંપ્યો. આ સમયે મૂહુ માણેક દ્વારકામાં સત્તા પર હતા તે હાર્યો. એના સરદારા પકડાઈ ગયા અને તેઓને અમદાવાદની જેલમાં રાખવામાં આવ્યા. આમ રહી સહી સત્તા અસ્તાચલ તરફ સિધાવી ૩૩
૭. જસદણના ખાચર કાઠી વશ
જસદણના અધિકાર ભોગવતા વાજસૂર ખાચરે ઈ. સ. ૧૭૮૭ માં આરાટમ (), ધંધુકા ( તા. ધંધુકા) અને રાણપુરને કર આપવાની ફરજ પાડી. એ પહેલાં ઈ. સ. ૧૭૮૧ માં લીંબડીના રાજવીને વાજસૂર સાથે એતે એક ગામ આપીને સંધિ કરવી પડી હતી એવા એ માથાભારે થઈ પડથો હતા. ઉત્તરાવસ્થામાં એણે લૂંટફાટ છેડી દઈ પોતાના રાજ્યને સમૃદ્ધ કરવા તરફ ધ્યાન આપ્યું હતું..
ઈ. સ. ૧૮૦૧ માં નવાનગરના જામ સાથે અણબનાવ થતાં વાજસૂરે નવાનગરના પ્રદેશને ધમરેાળવા માંડયો, આથી જામે મેટા રસૈન્ય સાથે આવી

Page #220

સમકાલીન રાજ્ય
1 ૧૯૭ જસદણ ઉપર હુમલો કર્યો. આવડા મોટા લશ્કર સામે નહિ ટકી શકય માની વાજસૂર ભાવનગર નાસી ગયો, જ્યાં વખતસિંહજીએ એને આવકાર કર્યો. જામે જસદણને લૂંટયું, બાળ્યું ને કબજે લઈ ત્યાં થાણું મૂકી નવાનગર તરફ વિદાય લીધી. એ પછી જ્યારે જ છ જામના પુત્રના લગ્ન વખતે વાજસૂરે માન કોટનો કિલે જામને આપ્યો ત્યારે એને જસદણ પાછું મળ્યું. પછીથી કાઠીઓએ - ભાવનગરને વખતસિંહજી સામે સંયુક્ત મોરચે માંડવો ત્યારે વાજસૂર અને વખતસિંહજી વચ્ચે પણ સંઘર્ષ થયો. એ વખતે વખતસિંહજીએ ચિત્તળ પર ચડાઈ કરી હતી અને જસદણને કબજે કરી એને લૂંટયું હતું. એનું ઈ.સ. ૧૮૧૦ માં અવસાન થતાં એના પછી ચેલે ખાચર જે જસદણની ગાદીએ આવ્યો. એ સરળ સ્વભાવનો રાજવી નીવડવો.૩૪
૮ઈડરને રાઠોડ વંશ ઈ. સ. ૧૭૫૫ માં મરાઠાઓને સહાય કરવા જતાં મુઘલ સત્તા ઉપર મરાઠાઓનો વિજય થયો અને અમદાવાદમાં દરબાર ભરવામાં આવ્યું ત્યારે શિવસિંહજીને પણ બોલાવવામાં આવ્યું. શિવસિંહજીએ આ પ્રસંગે પેશવાને ત્રણ ગામ આપ્યાં.
- ઈ. સ. ૧૭૬૬ માં વડોદરાના દામાજીરાવ ગાયકવાડે રહેવર રાજપૂતો અને પિળાના રાવ વગેરેની ઉશ્કેરણીથી ઈડર ઉપર આક્રમણ કર્યું ત્યારે સામનો કરવો મુશ્કેલ જણાતાં રાવ અને સરદારો દાંતા અને પિોશીનાની વચ્ચેના ડુંગરાએમાં જતા રહ્યા અને ત્યાં રહી મરાઠાઓ પર હલે કરવા લાગ્યા. ત્યાં પણ -મરાઠાઓની ભીંસ વધતાં મેવાડ ચાલ્યા ગયા. મરાઠાઓ ગામડાં તૂટતા ઈડર ભણી આવ્યા અને સમાધાન માટે શિવસિંહજીને લાવ્યા. દસ્તાવેજ તયાર થયો તેના પર ચાંદરણીના ચાંપાવત સૂરજમલ સિવાયનાઓએ સહી કરી. સુરજમલે વાંચવાના બહાને એ દસ્તાવેજ લઈ ફાડી નાખ્યો અને એ દરબારમાંથી ચાલ્યો ગયો. દાજીરાવે અન્ય સરધરાની મદદ લઈ ચાંદરણી ઉપર ચડાઈ કરી. પરિણામે સૂરજમલ ડુંગરાઓમાં ચાલ્યા ગયા. મરાઠાઓને અને શિવસિંહજીને બધાને આ ધાંધલને કંટાળો આવતાં સમાધાન થયું -અને શિવસિંહજીએ નજરાણુની થોડી રકમ આપવાનું કબૂલી ઝઘડો શમા.
મરાઠા પાછા તે ગયા, પણ અમનગર મોડાસા વગેરે સંખ્યાબંધ સ્થાનોમાં થાણાં મૂકી ગયા હતા. શિવસિંહજીએ ઈડરમાં સ્થિર થયા પછી ધીમે ધીમે મોટા ભાગનાં થાણુ ઉઘડી મૂક્યાં. ચાંદરણીના સૂરજમલને એની નિમક

Page #221

૧૯૮).
મરાઠા કાલ
[ પ્ર... "
હલાલીની કદરરૂપે રાવે પ્રધાનપદું આપ્યું. રાવને કુંવર ભવાનસિંહજીસાથે મનદુ:ખ થયેલું તેથી કુંવર સુરજમલ પાસે જ રહેતો. કોઈ એક કારણે સુરજમલ અને કુંવરને પરસ્પર મનદુઃખ થયું. પરિણામે એક પ્રસંગે ભજનસમારંભમાં સૂરજમલને બેલાવી એની હત્યા કરવામાં આવી. આ કારણે. સુરજમલના પુત્ર સબલસિંહે બહારવટું ખેડયું. છેવટે એને ૧૨ ગામ આપી. રાવે સમાધાન કરી આપ્યું.
ઈડરનાં ઘણાં ગામ ભાયાતો અને સરદારને અપાઈ ગયેલાં લઈ ઈડરની સીધી સત્તામાં ચેડાં જ બચ્યાં હતાં. આથી કુંવર ભવાનસિંહજીએ એક પછી એક ગામ પાછાં મેળવવાનો આરંભ કર્યો, જેને કારણે ગતાને સુરતસિંહ બહારવટે ચડ્યો. એ ઘણો જ પ્રામાણિક હતું એટલે કેટલીક ભાંજઘડ પછી એને એને ગરાસ પાછા આપવામાં આવ્યો (ઈ. સ. ૧૭૮૫).
ઈ. સ. ૧૭૯ર માં પર વર્ષોના અમલે શિવસિંહજીનું અવસાન થયું. એના અવસાને કુંવર ભવાનીસિંહજી ગાદીએ આવ્યા, પણ બીમારીને કારણે માત્ર ૧ર જ દિવસમાં એ અવસાન પામ્યો એટલે એનો કુમાર ગંભીરસિંહજી ૧૩ વર્ષની સગીર વયે ગાદીએ આવ્યો. એના વાલી તરીકે કાકા જલિમસિંહે સત્તાસુત્ર સંભાળ્યાં. એ કુમારને મેળામાં બેસાડી રાજસિંહાસન. ઉપરથી હુક આપતે એનાથી ભાયાતે અને સરદારે નાખુશ હતા. પરિણામે આંતરિક વિગ્રહ શરૂ થશે. આવી સ્થિતિમાં કાકા સંગ્રામસિંહજીએ અમનગર (આજનું હિંમતનગર), જાલિમસિંહજીએ મોડાસા અને અમરસિંહજીએ બાયડમાં પિતા પોતાની સ્વતંત્ર ગાદી સ્થાપી જમાવટ કરી લીધી.
ગંભીરસિંહજી ૧૮ વર્ષને થતાં એણે ગામે દબાવી બેઠેલા કાકાઓને પિતાપિતાનાં સ્થાન છોડી દઈ મુખ્ય સત્તાને સોંપી દેવાનાં કહેણ મોકલ્યાં. દાદ ન મળતાં એણે અમનગર ઉપર ચડાઈ કરી. આની જાણ થતાં મેડાસા અને બાયડથી જાલિમસિંહજી અને સંગ્રામસિંહજી અમનગરની મદદે દેડી આવ્યા. અંતે સમાધાન થયું ને સૌ સૌના પટા પરનો અધિકાર કબૂલવામાં આવ્યું.
જાલિમસિંહજી માથાભારે હ. એણે આસપાસનાં ગામ કબજે કરવા માંડયાં. માલપુર ઉપરના વિજયને કારણે ત્યાં રાવળ તખતસિંહ બહારવટે નીકળ્યો. એની ધાંધલે ચાલુ હતી, દરમ્યાન મોડાસાની ગાદી નિર્વશ થતાં મોડાસાને પદો ઈડર સાથે જોડાઈ ગયો. - ઈ. સ. ૧૮૦૮ માં પાલણપુરના રાજવી દીવાન પીરખાન સાથે એના

Page #222

સમકાલીન શો
[૧૯૯ ભાઈ શમશેરખાનજીને અણબનાવ થવાથી એ ઈડર રિસામણે આવ્યા, જ્યાં રાવે આશ્રય આપી ચાંપલપુર નામનું ગામ નિભાવ માટે આપ્યું. આની જાણ થતાં પીરખાનજીએ સૈન્ય મોકલી ઈડરની સત્તાનું ગઢવાડા ગામ કબજે કરી લીધું એટલે રાવ પોતાનું સૈન્ય લઈ ગઢવાડા પોં ને એ કબજે કરી પાલણપુર તાબાનું એક ગામ ભાંગવા વિચાર કર્યો. આ વાત ભાયાત અને સરદારોને ગમી નહિ અને એમણે પાલણપુર સાથેના સંબંધ ન બગાડવા સમઝાવતાં ત્યાંથી ઘેરે ઉઠાવી લઈ દાંતા ઉપર ચડાઈ કરી, આથી દાંતાને. રાણે જગતસિંહજી ડુંગરામાં જઈ ભરાય. છેવટે સલાહ થતાં રૂ. ૫૦૦ ની ખંડણી કબૂલી અને સમાધાન થતાં જગતસિંહજી દાંતામાં આવી રહ્યો. ગંભીરસિંહજીના સમયમાં બીજા પણ કેટલાક આંતરિક ઝઘડા થયેલા, જે બધાનું ધીમે ધીમે સમાધાન કરી લેવામાં આવ્યું.
એ અરસામાં કર્નલ બેલેન્ટાઈને દેશમાં બંદેબસ્ત કરવાના આશયે ઈડરના ભાયાતને અને સરદારોને સાદરા (જિ. અમદાવાદ) મુકામે બેલાવી ઈડરની સત્તાને ખંડણી આપવા સમજાવ્યા, પણ પેલા તૈયાર નહેતા, છતાં રાજીથી કે કરાજીથી છેવટે ખંડણી આપવાનું કબૂલ્યું. ૫ .
૯ ખીચી ચૌહાણ વંશ ૧. છેટા ઉદેપુરના ખીચી ચૌહાણ
બાળ રાવળના સમયમાં આર્થિક સંકડામણ વધી ગઈ હતી, કારણ કે રાજ્ય પાસે બચેલી જમીન હલકા પ્રકારની હતી. ગાયકવાડની ખંડણું પણ માંડ ભરી શકાતી. એનું અવસાન થતાં દુર્જનસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. એ બાજી રાવળનો દૂરને પિતરાઈ થતો હતો. એના અવસાને એનો પિતરાઈ ભત્રીજે અમરસિંહજી અને એના પછી એને કુંવર અભયસિંહજી આવ્યો. ઘડા ઉપરથી પડી જતાં એનું અવસાન થતાં એને પુત્ર રાયસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. ૪ ૨. બારિયાના ખીચી ચૌહાણ
ગંગદાસજીના અવસાને ગંભીરસિંહજી, એના અવસાને મેટે કુમાર ધિરતસિંહજીને એ અપુત્ર અવસાન પામતાં નાનો ભાઈ સાહેબસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. એના સમયમાં મહાદજી સિંધિયા દ્વારા એને માન મળ્યું હતું. એનું અવસાન થયે પાટવી કુંવર જસવંતસિંહજી સત્તા ઉપર આવ્યો. એના સમયમાં ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં અંગ્રેજો સાથે સંબંધ બંધાયો અને એ આશ્રિતને દરજે પામે. એના અવસાને એના કુમાર ગંગદાસજી ૨ જાને ગાદી મળી. એ નબળો

Page #223

૭૦]. રાઠા કાલ
[ 2: હે ઈ રાજ્યની સત્તા એની માતાના હાથમાં હતી. એના સમયમાં મરાઠા વારંવાર હુમલા કરી પ્રવેશતા હતા. આ રાજવી પાસેથી ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં સિંધિયાના અને હેળકરના જુદા જુદા ભરાઠા સરદારોએ સારી રકમ વસૂલ કરી હતી. ૧૮૧૦ થી એની પાસેથી જુદા જ મરાઠા સરદારે ખંડણી વસુલ કર્યે જતા હતા. ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં નારણદેવ નામનો બ્રાહ્મણ બારિયા ઉપર છાનોમાનો પિતાના નાના સૈન્ય સાથે ચડી આવ્યો અને રાતે મહેલમાં પ્રવેશ કરી, રાજમાતાની હત્યા કરી એણે સઘળી મિલકત લૂંટી લીધી. ગંગદાસજી તેથી પિતાના પિતરાઈ છોટા ઉદેપુરના રાયસિંહજીને આશરે જઈ રહ્યો. પાછળથી નારણદેવ ગોધરાના સબા સામેના જંગમાં મરાતાં ગંગદાસ બારિયામાં પાછા આવી ગયો. પાછલા સમયમાં સિંધિયાનું રાજ્ય સરહદ પર હોવા છતાં એના તરફથી કોઈ મુશ્કેલી નડતી નહોતી, ઊલટું દહેદ હાલેલ અને કાજોલ તાલુકા સિંધિયાની સત્તા નીચે હતા તેમાંથી બારિયાને ચોથાઈ હક્ક વસુલ કરવાની સરળતા હતી. ૩. માંડવાના ખીચી ચૌહાણ
ભીમસિંહજી પછી રાયસિંહજી અને માધવસિંહજી માંડવામાં ઈ.સ. ૧૭૫૭ થી ૧૮૧૮ ના ગાળામાં થયા હોવાની શક્યતા છે.
૧૦. સોલંકી વંશ
૧. લુણાવાડાના સોલંકી
દીપસિંહજીને ગાદી મળી તે જ વર્ષમાં ૧૭૫૭ માં જ પેશવાના સૂબા સદાશિવરાવ રામચંદ્ર ચડાઈ કરી, રૂ. પ૦,૦૦૦ લેવાનું ઠરાવ કરી એ રકમ ભરાઈ ગઈ ત્યાં સુધી એને કેદમાં રાખ્યો હતે. ઈ.સ. ૧૭૮૨ માં એના અવસાને એને કુંવર દુર્જનસિંહજી સત્તા ઉપર આવ્યો, જે ઈ. સ. ૧૭૮૬ માં એના કારભારી શંકરદાસે ખૂન કર્યું અને એના સ્થાને એના ઓરમાઈ ભાઈ જયસિંહજીને ગાદી આપી. દુર્જનસિંહજીનું કુટુંબ બાળ કુમાર પ્રતાપસિંહજીને લઈ ભયનું માર્યું અન્યત્ર નાસી ગયું. થોડા સમય પછી વિધવા રાણીએ લુણાવાડા આવી શંકરદાસને ખતમ કરાવ્યો અને જગતસિંહને હાંકી કાઢી કુમાર પ્રતાપ સિંહજીને ગાદીએ બેસાડયો. ઈ. સ. ૧૮૦૩માં દક્ષિણ ગુજરાતના કેટલાક પ્રદેશ અંગ્રેજ સત્તાએ હસ્તગત કર્યો ત્યારે આ નાના રજવાડાને અંગ્રેજો સાથે સંબંધ શરૂ થયો. આશ્રિત થતાં હવે એણે ખંડણી અંગ્રેજોને આપવાનું

Page #224

''' ]
સમકાલીન રાજ્ય
[ ૨૦૧
તુ, પરંતુ લાડ કાનાલિસે દાખલ કરેલી નવી પદ્ધતિને કારણે ગાયકવાડને આપવાનું નક્કી થયું .
ઈ. સ. ૧૮૧૬ માં વાડાશિનેરના નવાબના સવારાએ લુણાવાડા પર હલ્લો લઈ જઈ એને લૂટયું. એ પછી ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં ધારના પવારના બાપુ રુગનાથ નામના સરદારે ૨૭ દિવસ સુધી લુણાવાડા પર કબજો જમાવી રાખેલા ને એ રૂ. ૪૦,૦૦૦ની ખંડણી ઠરાવી એ ધાર પાછો ફરેલા, ઘેાડા સમય પછી હાળકરના સરદાર માનસિ ંહૈ, સિંધિયાના પંચમહાલના મૂબા પાટણકરે, ગડના ઠાકોર અર્જુનસિ ંહું અને વાંસવાડાના એક અમલદારે મળીને લુાવાડા પાસે ખંડણી લીધી હતી. આ વખતથી જ વીરપુરમાં વાશિનેાર તરફથી એક લશ્કરી અમલદાર રહેવા લાગ્યા હતા.
પ્રતાપસિંહજીના અવસાને એના બે પુત્રામાંતા નાના પુત્ર ફતેહસિંહજી ગાદી બથાવી પડયો હતેા.૩૯ ૨. વાંસદાના સાલકી
ઉદયસિ હજી ઈ. સ. ૧૭૭૦ માં અપુત્ર મરણ પામતાં એ પિતરાઈ ભાઈઓએ દાવા કરતાં પેશવાના પ્રધાને કરતાસંહજી નામના ભાયાતને વાંસદાની ગાદી આપી. એ ઈ. સ. ૧૭૮૦ માં અવસાન પામતાં અને અપુત્ર હતાં એના પિતરાઈ બિસનપુરવાળા જોરાવરસિંહજીના વંશજ ભાઈઓએ દાવા કર્યાં. વીરસિંહજીએ રૂ. ૫૦,૦૦૦ પેશવાના દરબારમાં ખર્યો અને એ રીતે પોતાના લાભમાં ફેસલા મેળવતાં એ વાંસદાના રાજા બન્યો. ઈ. સ. ૧૭૮૯ માં એનુ અવસાન થતાં એનેા નાના ભાઈ નહારસિંહુ ગાદી મેળવવા પ્રયત્ન કરવા લાગ્યો. અંતે રૂ. ૮૫,૦૦૦ નજરાણું ભરીને પેશવા પાસેથી ગાદીતેા હ પોતાના લાભમાં કરાવી શકયો તે એ રાજા બન્યો. ઈ. સ. ૧૭૯૩ માં એનુ અવસાન થતાં એને કુમાર રાયસિંહજી ગાદીપતિ થયો. ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં અંગ્રેજ સત્તા ખંડણી ઉપરાવવા હક્કદાર બનતાં એના આશ્રયને! વાંસદાને લાભ ભંળ્યો.
ઈ. સ. ૧૮૧૫માં સંભવતઃ એના અવસાને એને દૂર પિતરાઈ ભાઈ ઉદયસિંહૈં દત્તક-વિધાનથી ગાદીએ આવ્યો.૪
૧૧. ધર્મપુરના સિસેાદિયા
રામદેવ ૨ જાતુ ઈ. સ. ૧૭૬૪ માં અવસાન થતાં ધરમદેવજી ગાદી પર આભ્યા. એણે ઈ. સ. ૧૭૬૬ માં ધરમપુર વસાવ્યુ અને રાજધાની

Page #225

૨૨ ]
- મરાઠા કાલ
રામનગરથી ત્યાં બદલી. એનું ઈ.સ. ૧૭૭૪માં અવસાન થતાં ઉદયપુરના ભાયાતમાંના સબળસિંહજીના બીજા પુત્ર ગુમાનસિંહજીને વિધવા રાણીએ બોલાવી, “ નારણદેવજી” નામ ધારણ કરાવી ગાદીએ બેસાડ્યો. એ ઈ. સ. ૧૭૭૭ માં અવસાન પામતાં એને એક ભાઈ અભયસિંહજી “સોમદેવજી” નામથી ગાદીએ આવ્યું. ઈ. સ. ૧૭૮૫ માં મેટે દુકાળ પડતાં દુકાળિયાઓએ ધરમપુરમાં પેસી દરબારગઢ લુંટી લીધેલ. ૧૭૮૭ માં સમદેવજીના અવસાને રૂપદેવજી સત્તા પર આવ્યો. ઈ. સ. ૧૮૦૩ માં એ અંગ્રેજ સત્તાના સંબંધમાં આવ્યો. - ઈ. સ. ૧૮૦૭ માં રૂપદેવજીનું અવસાન થતાં વિજયદેવજી સત્તાધીશ. બન્યો. આ રાજવી ભેળો અને ઉદાર હોઈ છેલ્લા દિવસ સુધી કરજના ભારણમાં દબાયેલું રહેતું હતું. એના જીવનના છેવટના ભાગમાં મુંબઈના ગવર્નર વચ્ચે પડી ગામની ઊપજ અને બીજી ગઠવણ કરી દેવું વાળવામાં સહાય કરી
હતી.૪૧
૧૨પાટડીના કણબી દેસાઈ ભાવસિંહજીના અવસાને નાથુભાઈ પાટડીની સત્તા પર આવ્યો. આના સમયમાં ફત્તેસિંહરાવ ગાયકવાડે પાટડી ઉપર ચડાઈ કરેલી. ઈ. સ. ૧૭૯૬માં નાથુભાઈના અવસાને વખતસિંહજી સત્તા પર આવ્યો. વખતસિંહજી કડીના બંડખેર સૂબા મહારરાવને સહાય કરે છે એવા વહેમને લઈ વડદરેથી બાબાજી આપાજીને પાટડી ઉપર હુમલે કરવા મોકલ્યા. આ સઘર્ષમાં વખતસિંહજીને પરાજય થયો અને વાર્ષિક રૂ. ૫,૬૫ર ખંડણી આપવાની ફરજ પડી. પાટડીને અંગ્રેજી સત્તા સાથે ઈ. સ. ૧૮૦૭ થી સંબંધ શરૂ થયો.
૧૩. બાબી વંશ ૧. જૂનાગઢના બાબી
ઈ. સ. ૧૭૫૮ માં બહાદુરખાનનું અવસાન થતાં સહુથી વડા નવાબજાદા મહાબતખાનને ગાદી મળી. મહાબતખાને સત્તા ઉપર આવતાં જ પિતાના કર અને ક્રોધી સ્વભાવને પર આપવાનો આરંભ કર્યો. પરિણામે એણે પ્રજાને તેમજ અમલદારને પ્રેમ ગુમાવ્યો. એણે પહેલું દુષ્કૃત્ય કર્યું તે ગાયકવાડનું સૌન્ય જનાગઢ પર ધસી આવતું હતું તેને ખાળવા મજેવડી દરવાજા પાસે છાવણી નાખી પડેલા સંનિષ્ઠ દીવાન જગન્નાથ ઝાલાનું પોતાના બીલાલ નામના ગુલામ દોરા ખૂન કરાવ્યું અને એણે જગન્નાથના ભાઈ રુદ્ર ઝાલાને તેમજ તેના સમગ્ર કુટુંબને કેદ કરી તેનાં મકાન-મિલકત લૂંટાવ્યાં એ રાજ્યને.

Page #226

સમકાલીન રાજે
ભારે નુકસાન થશે એ ભયે જૂનાગઢના કેટલાક આગેવાનોએ ગંડળના ઠાકર કુંભોજીને બોલાવી દરમ્યાનગીરી અને મધ્યસ્થી કરાવી ઝાલા કુટુંબને મુક્ત કરાવ્યું, જે પોરબંદર જઈ રહ્યું.
નવાબે પ્રથમ સેમ છકાર નામના નાગર અને થોડા દિવસ બાદ દયાળશેઠને દીવાનગીરી આપી. નવાબી કુટુંબ પણ નારાજ હતું તેથી નવાબનાં ફેઈ. સુલતાનાએ આરબ જમાદાર સુલેમાનની મદદથી મહાબતખાનને ઉપરકેટના કિલ્લામાં કેદમાં મૂક્યો અને પિતાના પૌત્ર મુઝફફરખાનની જુનાગઢના નવાબ તરીકે જાહેરાત કરી દીધી.
રાધનપુરનો નવાબ કમાલુદ્દીન આ તકને લાભ લેવા ચાહતો હતો અને મહાબતખાન તેમ મુઝકૂફરખાનને બાજુએ રાખી પિતાના પુત્ર ગાઝી-ઉદ્-દીનને જૂનાગઢનું તખ્ત અપાવવા માગતો હતો તેથી મોટું લઈ એણે જૂનાગઢ પર રાત્રે આક્રમણ કર્યું. દુર્ગરક્ષકોએ એને એ પ્રબળ સામનો કર્યો કે એ પીછેહઠ કરી રાધનપુર તરફ ચાલ્યો ગયો.
ગંડળના કુંભાજીએ આ તકે વચમાં પડી મહાબતખાનને ફેઈના સકંજામાંથી છોડાવી ફરી નવાબી તખ્ત સોંપ્યું. ફેઈના પૌત્ર મુઝફરખાન અને ફયાબખાનને જુનાગઢ ઉપર દાવો ન કરવાની શરતે રાણપુર ચોવીસી તેમજ ધંધુસર વગેરે આપવામાં આવ્યાં.
મહાબતખાને બહાર આવતાં જ દયાળ શેઠને દવાનગારીમાંથી મુક્ત કરી પિતાના સૈનિકોના પગાર ચૂકવવા પિતાનાં જ ગામડાંઓમાં લૂંટફાટ કરવા, માંડી, છતાં પણ પૂરું તે ન જ પડ્યું ત્યારે મેવાલાલ મુનશીને દીવાનગીરી સંપી. આ દીવાને રાજ્યતંત્રને મજબૂત કરવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ એની મહેનતનું કાંઈ પરિણામ આવે તે પહેલાં એને રૂખસદ આપી ને એ સ્થાન નવાબે પિતાના. કાકા શેરમાનખાનને આપ્યું.
ફેઈ સુલતાના બેગમના મનમાં પૂરે અસંતોષ રહી ગયો હતો એટલે થયેલા સમાધાનને બાજુએ રાખી વેરાવળ બંદરનો એણે કબજે કરી લીધે. શેરઝમાનખાનની દાનત સારી નહોતી; એની ઈચછા જૂનાગઢની સત્તા સ્વાધીન કરવાની હતી તેથી કાબાર કથળાવા દીધો હતો અને સુલતાના સામે કાંઈ જ પગલું લીધું નહોતું. આ તકનો લાભ માંગરોળના શેખમિયાંએ ઉઠાવી. લીધો અને પ્રભાસ પાટણના દેસાઈ સુંદરજી નારણજીની સહાયથી સુલતાના પાસેથી વેરાવળ પડાવી લીધું.

Page #227

૨૦૪]
મરાઠા કાલ
[ 5.
આ વખતે માંગરોળ(સોરઠ)નો એક ઊગતે આવતે નાગર જુવાન અમરછ કુંવરજી નાણાશ્રી પરબંદરના આરબ જમાદાર સાલમીનને વકીલ - હવે તેણે નવાબ પાસે આવી, નવાબને દાદ ન દેતા અને ઉપરકોટમાં રહેતા આરબ સેનિકોને મહાત કરવાનું બીડું ઝડપ્યું. નવાબને આ ગમ્યું. અમરજી પોરબંદર ગયો અને ત્યાંથી જમાદાર સાલમીન અને એના માણસોને લાવી, વાઘેશ્વરી(ગિરનાર) દરવાજે સર કર્યો અને ઉપરકોટ ઉપર આક્રમણ કર્યું. અમરજીની -શક્તિ આગળ ઉપરકેટના આરબ ઢીલા થયા અને નવાબને શરણે આવ્યા. આનાથી પ્રસન્ન થઈ નવાબે અમરજીને જૂનાગઢ રાજ્યના સેનાધ્યક્ષનો હોદ્દો આપે.
હવે અમરજીએ સ્થાનિક આરબ સેનિકોના પગાર ચૂકવી લાકરી તંત્રને ખૂબ વ્યવસ્થિત કર્યું અને પૂરાં બે વર્ષ પછી વેરાવળ ઉપર ચડાઈ કરી, કિલ્લે સર કરી એને પુનઃ નવાબી સત્તા નીચે આશેખનિયાં નાસી ગયો અને સુંદરજી દેસાઈને કેદ કરવામાં આવ્યો.
હવે નવાબે શેરઝમાન ખાનને દૂર કરી, ત્રણ દિવસ માટે પણ પારેખને, ૨૦ દિવસ માટે ઝવેરચંદ નામના ગૃહસ્થને, અને એક મહિના માટે મૂળચંદ પારેખને દીવાનપદુ આપી છૂટા કરી દીધા.
આ તકનો લાભ શેરઝમાં ખાન લેવા માગતો હતો. એણે સૈનિકની - જમાવટ કરી અને એક દિવસ અચાના જૂનાગઢના કિલ્લા પર હલે કર્યો. જૂનાગઢની સીબંદી સમયસર ચેતી જતાં હલ્લે પાછો વાળ્યો અને શેરઝમાનખાન નાસી છૂટયો.
પિતાને પ્રબળ દીવાનની જરૂર હતી. આ જરૂર અમરજી જ પૂરી પાડી શકશે એ વિશ્વાસ બંધાતાં નવાબે અમરજીને દીવાનગીરી આપી. એ મળતાં જ એણે દલખાણિયા (તા. ધારી), કુતિયાણા (તા. કુતિયાણા), સત્રાપાડા (તા. પાટણ-વેરાવળ), દેવડા (તા. કુતિયાણા), શીલ (તા. માંગરોળ), દિવાસા (તા. માંગરોળ), મહિયારી (તા. કુતિયાણાઅને (ડ)બગસરા(તા. માંગરોળ)ના વિકલા લીધા. એણે ગીરમાં છેક ઊના સુધીના પ્રદેશ ઉપર નવાબી આણ વરતાવી. એણે સૌરાષ્ટ્રનાં બધાં રાજ પાસેથી જોરતલબી નામનો વેરો પણ - વસૂલ કર્યો હતો. ભાવનગરના હર વખતસિંહજીની વિનંતીથી તળાજા કિલે પણ અમરજીએ સર કર્યો હતે.
અમરજીની તેજસ્વિતાને અંદરખાનેથી ગંડળ ઠાકર કુંભનું સહન કરી

Page #228

સમકાલીન રાજ્ય
[૨૫:
શકતે નહોતે. એને પિતાના રાજ્ય માટે ભય હતું તેથી એણે છત્રાસા (તા.. ધોરાજી)ના રાયજાદા બામણિયોને ઉશ્કેરી, ગાંડળનું સૈન્ય આપી જૂનાગઢ ઉપર ચડાઈ કરાવીને મદદમાં ગાયકવાડના સૌન્યને પણ બોલાવ્યું. કુંભાજીએ નવાબની સંમતિથી, અમરજીની ગેરહાજરીનાં, માલાસમડી () પાસે છાવણી. નાખી પડેલા જૂનાગઢના રીન્ય ઉપર હલ્લો કરાવ્યો. જૂનાગઢના સૈન્યમાં ભંગાણ પડયું, જમાદાર સાલમીન નાસી ન શક્યો તેથી પકડાઈ ગયો. અમરછ માલાસીમડીની પાસે છાવણી નાખી પડેલા ગંડળના અને ગાયકવાડના સૈન્ય પર ધસી આવ્યો. કુંભોજીએ બામણિયોજીને અલગ પાડી લૂંટનો માલ તથા દંડ અમરજીને આપી સલાહ કરી લીધી. અમરજી ત્યાંથી છત્રાસા પર ચડાઈ લઈ ગયે અને છત્રાસાને ગઢ તોડી પાડવ્યો.
આવા નિમકહલાલ અને કર્મનિષ્ઠ દીવાનના તેજને ન સહન કરનારા નવાબે કેટલાક આગેવાનોના સહકારથી એને કેદ કરી એને વાત કરી નાખવાનું વિચાર્યું. એણે ઈ. સ. ૧૭૬૯ માં અમરજીના પક્ષપાતી અને વિકાદાર. જમાદાર સાલમીનને માંગરોળ ઉપર ચડાઈ લઈ જવા વિશે વાતચીત કરવા બોલાવી એનો ઘાત કરાવ્યો અને એ પછી થોડા જ સમયમાં નવાબે અમરજીને, એના ભાઈઓને અને અન્ય કુટુંબીજનને કેદ કરી લીધાં. પાંચ માસ સુધી કેદ રાખ્યા પછી ૪,૦૦૦ કરીને દંડ વસૂલ લઈ મુક્ત કરવામાં આવ્યાં. (ઈ. સ. ૧૭૭૩). દંડની રકમ પૂરી ન ભરાય ત્યાંસુધી પુત્ર રઘુનાથજીને નવાબ પાસે બાનમાં મૂકી અમરજી જેતપુર જઈ રહ્યો. નવાબે દીવાનગીરી ભીમ નામના બોજાને આપી. આ તકનો લાભ માંગરોળ(સેરઠ)ના શેખમિયાંએ લીધો અને જૂનાગઢનાં ગામડાં ધમરોળવાને એણે ઉપદ્રવ મચાવ્યો. એને ખાળવા. નવાબે ભીમ ખેજાને માંગરોળ સર કરવા મૂકો . આરબ સેનિક સાલમીનના ખૂનનો બદલે ન અપાય અને અમરછને નેતાગીરી ન સંપાય ત્યાંસુધી લડવા તયાર નહતા. નવાબને ભૂલ સમજાઈ ગઈ અને એણે અમરજીને મનાવી લાવી દીવાનગીરી પાછી આપી.
હવે આવીને અમરજીએ સૂત્રાપાડા સર કર્યું અને વાગડ(કચ્છ)થી આવી પિશીત્રા(તા. ઓખામંડળ)ના કિલ્લામાં આશ્રય લઈ લૂંટારા આસપાસના પ્રદેશ લૂંટતા હતા તેઓને જેર કરવા કચ્છના તથા જામનગરના નિમંત્રણથી એ ત્યાં ગયો. દરમ્યાન ઈ.સ. ૧૭૭૪ ના છેલ્લા મહિનામાં નવાબ મહાબતખાનનું અવસાન થયું. આના સમાચાર મળતાં તાબડતોબ અમરજી જૂનાગઢ આવી પહોંચ્યો.

Page #229

-31 ]
મરાઠા કાલ
[ ».
નવાબજાદા હમીદખાન ૨ જાતે એની આઠ વર્ષની સગીર વયે ગાદીનશીન કરી અમરજીએ રાજ્યની અને રાજકુટુંબની સમગ્ર જવાબદારી ઉઠાવી લીધી.
હવે જ્યારે કરવશાત્ અમરજી ઝાલાવાડ ગયા હતા ત્યારે એની ગેરહાજરીના લાભ લઈ નવાબની માતા સુભાનકુવરે વહેંચળીના નાગેરીતે ફાડી, · આટવાના બાબી મુખ્તારખાન અને એદલખાનની સહાયથી વંથળીના કિલા કબજે કરી અમદાવાદથી પેશવાના સખેદારની સહાય મગાવી, અમરજીને પણ એ સમાચાર પહોંચાડવામાં આવતાં એ તરત જ આવી પહેાંચ્યા અને એણે વાંચળીના કબજો કરી લીધા. મુખ્તારખાને માફી માગતાં એને જતેા કરવામાં આવ્યો. આ પછી પોશીત્રાના કિલ્લામાં રહી વાઘે નવાનગરનાં ગામડાંઓમાં લૂંટફાટ કરતા હતા તેમની સામે મેરુ ખવાસે અમરજીની મદદ માગતાં અમરજી પોતાનું સૈન્ય લઈ પોશીત્રા પહોંચ્યા અને એણે એ કિલ્લા સર કરી લીધા. આ વિગ્રહમાં કાળુ મેર નામના બરડાના લૂટારા પણ માર્યો ગયો.
અમરજી એક કુશળ યાહ્નો હતા. એણે પોરબંદરના રાણા સરતાનજીને હરાવ્યા હતા. વળી ગોંડળના પ્રદેશને લૂટી રહેલા દેવડાના મામદ સિંધીને પણ હરાવી દેવડાને કિલ્લા હાથ કરી લીધા હતા. એણે (જામ)કડેારણા( તા. ખંભાળિયા ) અને મેવાસા( તા. ઓખામ`ડળ)ના કિલ્લા પરૢ હસ્તગત કર્યો હતા. સૌરાષ્ટ્રમાં જૂનાગઢની સત્તાને સર્વોપરિ બનાવવામાં એની અસામાન્ય સેવા હતી.
સૌરાષ્ટ્રમાં અમરજી મુસ્લિમ રાજ્યને સર્વોપરિ બનાવી રહ્યો હતા તેથી એનું બળ ખાળવા ગાંડળના કુંભાજીએ રાજપૂત રાજવીઓને એકત્રિત કરી - ઈ. સ. ૧૭૮૨ માં જામનગર હળવદ પોરબંદર કોટડા જેતપુર વગેરેના હિંદુ રાજવીઓનાં સૈન્યાને સાથે લઈ કુતિયાણા ઉપર હલેા કર્યો અને જૂનાગઢ પર હલા લઈ જવા જેતપુર પાસે છાવણી નાખી.
અમરજીએ એની સામે માર્ચ નાખ્યા. આ સમયે જૂનાગઢની દુશ્મનાવટમાં રાચતા ખાટવાના ખાખી ભાયાતા અને માંગરાળા શેખમિયાં સમાન ધ્યેયને કારણે અમરજીની મદદમાં આવી પહોંચ્યા. મેરુ ખવાસે અમરજીના સેનાનીએ રુદ્રજી છાયા અને પૂજારામ વસાવડાને વિષ્ટિ માટે લાવ્યા અને તે રાતે સૂતા હતા ત્યારે એ તકનો લાભ લઈ એ ભાદર વટાવી આગળ વધ્યા. અમરજીને આ સમાચાર મળતાં એણે એને પાંચપીપળા પાસે આંતર્યું, અને સભ્યો વચ્ચે ભારે પ્રબળ યુદ્ધ થયું, જેમાં રાજપૂત રાજવીઓની ભારે હાર થઈ.

Page #230

5]
સમકાલીન રાજ્યો
[ ૨૦૭
રાજપૂતેાની છાવણી અમરજીના હાથમાં આવી પડી. મેરુએ ગાયકવાડની મદદ માગેલી તે આવી તે ખરી, પણ પરિણામ જોઈ ગાયકવાડી સન્ગે ચાલતા પકડી. અમરજી ત્યાંથી પશ્ચિમ તરફ આગળ વધ્યો અને એણે કુતિયાણાની પાસેના દેવડાના કિલ્લો પાડી નાખ્યો. સમયને સમજી, કુંભાજી માફી માગી ગાંડળ ભેગા થઈ ગયો, મેરુ પાસેથી નવાનગર તાબાના ખિરસરાના કિલ્લા મેળવી એને પણ જવા દીધા. ધંધુકા અને ખંભાત પાસેથી જોરતલબી લેવાને પણ અમર્જીએ પ્રયત્ન કર્યો હતા. આ સમયે સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રમાં એ સર્વોત્તમ મુત્સદ્દી અને યોદ્ધા તરીકે પ્રતિષ્ઠા પામી ચૂકયો હતેા.
અમરજીને કાઈ પણ રીતે ખતમ કરવા જોઈએ. એ માટે ભાજીએ ખુદ નવાબ હમીદખાનના કાન ભભેરવાની શરૂઆત કરી તે મોટી રકમ આપી એને પેાતાના કરી લીધા. યુક્તિથી નવાભે અમરજીને રાજમહેલમાં ખેાલાવી મારા મારફતે એને ધાત કરાવ્યા તે એના કુટુંબને કેદ કરી લીધું ( ઈ. સ. ૧૭૮૪ ).
નવાબના આ કૃત્યથી વ્યાકુળ થઈ આરબ અને સિધી જમાદારાએ અમરજીના કુટુંબને મુક્ત કરવા માગણી કરી. એ વ્ય` જતાં નવાબનાં કામ કરવાના એ લેાકેાએ નકાર ભણી દીધા. અમરજીનેા પ્રભાસ પાટણવાળા બનેવી દેસાઈ ભાઈ ખીલદાસ જૂનાગઢ આવ્યા અને કેદમાં નહોતાં તેવાં સગાંઓને મેારખી મેકલી આપ્યાં અને પોતે શહેારમાં છાવણી નાખી રહેલા મેરારરાવ ગાયકવાડ અને રૂપાજી સિ ંધિયાને અમરજીના ખૂનને ખલા લેવા અને કુટુંબને મુક્ત કરાવી આપવા વિનંતી કરી, તરત જ મરાઠા સરદારાએ જૂનાગઢ તરફ કૂચ કરી ધંધુસર (તા. ખંભાળિયા ) નજીક છાવણી નાખી નવાબને તાકીદ કરી કે અમરજીનાં કુટુબીજનેને મુક્ત કરી દો અને ખૂનના ખુલાસા આપે. મરાઠી સૈન્યે આગળ વધી જૂનાગઢ સામે તેાપા ગોઠવી. નવાએ એક માસ સુધી વાટાધાટે કરી અમરજીનાં કુટુ ખીજતાને મુક્ત કર્યાં અને અમરજીના મોટા પુત્ર રઘુનાથરાયજીને દીવાનગીરી આપી. વળી અમરજીનુ નવાબ પાસે સાઠ લાખ કારીનું લેણું હતું તેની સામે ઊના( તા. ઊના ), દેલવાડા (તા. ઊના), માંગરાળ ( તા. માંગરાળ), શીલ( તા. માંગરાળ ) અને દિવાસા(તા. માંગરાળ)નાં પરગણાં રધુનાથજીતે માંડી આપ્યાં તેમ અમરજીના ભાથા સાટે વેરાવળ અને કુતિયાણાના કિલા તથા અમરજીએ અગાઉ જીતેલાં હળિયાદ (?), ભેંસાણ (ભેંસાણ મહાલ ), આંતરાલી ( તા. માંગરાળ ) અને અખાદડ (તા. કેશાદ ) પરત

Page #231

૨૮ ] - મરાઠા કાલ
પ્રિઆપ્યાં. રઘુનાથજીએ દીવાનગીરી સ્વીકારી ત્યારે સૈયદ મેસુંદીન, સૈયદ અહમદ કાદરી, જમાદાર હયાતખાન બલેચ અને પુરબિયા હરિસિંહની બાંહેધરી લીધી હતી. રણછોડજીને મોકલી મરાઠા સુબેદારને પણ મુક્તિની ખાતરી કરાવી. • એ કાલનો અમરજી અસામાન્ય કટિને મુસદ્દી વિદ્વાન અને કલાકોવિદ. હતો. સમગ્ર નવાબી સૈન્ય એની સીધી સત્તા નીચે હતું. એણે ધાર્યું હોત તે. નવાબીને જડમૂળમાંથી ઉખેડી તે સરહનો શાસક બન્યો હોત, પણ જેનું લુણ ખાધું તેનું બૂરું કરવું તે નહિ જ, વિચારવું પણ નહિ, એ નાગરી .કે એણે પિતાના છેલ્લા શ્વાસ સુધી પ્રામાણિકતા ન છોડી. એ નિમકહલાલીની એ રઘુનાથજીએ પણ દીવાનગીરી સ્વીકારી.
અમરજી મહત્ત્વનું કાર્ય કરી તે તે સૌરાષ્ટ્રનાં બધાં રાજ્યો પાસે નવાબની જોરતલબી પ્રકારની ખંડણીને હકક. એણે તદન નાનાં રજવાડાંઓને આ ખંડણીમાંથી મુક્તિ આપી હતી એ એનું સૌજન્ય.
ગાયકવાડી સૈન્ય પાછું ફરી જતાં જૂનાગઢના આરબ જમાદાએ જૂનાગઢના વંથળી દરવાજે છાવણી નાખીને પડેલા નવાબ હામિદખાનના તંબુની ફરતે ચોકી બેસાડી પોતાના ચડત પગાર ચૂકવી આપવા દબાણ કર્યું. ચાર માસ વટાઘાટ ચાલી. એક દિવસે રાજમાતા સરદાર બીબી મળવા આવવાનાં છે એ બહાને જે બંધ માના આવ્યા તેમાં બેસી નવાબ નાસી છૂટયો. નવાબ રંગ. મહેલમાં પહોંચ્યો અને એણે આરબો ઉપર હલ કરાવી કંઈક આરબોને ખતમ કરાવી નાખ્યા. બચ્યા તે ઉપરકેટમાં ભરાઈ ગયા ત્યાં નવાબે ઘેરો પાલ્યો. અડધે પગાર સ્વીકારી આરબે તાબે થયા.
રઘુનાથજી પણ શક્તિશાળી બેઠો હતો. એણે દીવાનગીરી સ્વીકારીને તરત જ વંથળી તાબે કર્યું અને અગાઉ સૂત્રાપાડામાંથી રણછોડજીને દૂર કરેલ ત્યાં. જઈ પટણીઓને હાંકી કાઢી ફરી રણછોડજીને સોંપ્યું.
રઘુનાથજી પિતાની જેમ ઉત્તરોત્તર વિજય હાંસલ કરતો જતો હતો અને સૈનિકો એને સંપૂર્ણ વફાદાર હતા, આથી નવાબે એને દૂર કરવા કાવા દાવા શરૂ કર્યા, પરંતુ નવાબ કાંઈ પગલું લે તે પહેલાં તે રધુનાથજીએ જ રાજીનામું આપી દીધું ને નિવૃત્તિ લીધી. થોડા જ સમયમાં હામિદખાનને એની ગેરહાજરી સમજાઈ ગઈ અને એને ઘેર જઈ, માફી માગી દીવાનગીરી લેવા સમજાવ્યો.. | રઘુનાથજીની ગેરહાજરીમાં ગાંડળના કુજીએ નવાબ પાસે એની લેગી થતી ત્રણ લાખ કોરીની ઉઘરાણી કરી, પણ નવાબ આપી શકે એમ નહતું

Page #232

* ' ]
સમકાલીન રાજ્યે
[ ૨૦૯
એટલે એ કરજના બદલામાં માંડળ, જેતલસર(તા. જેતપુર), મેલી (તા. ઉપલેટા) મજેઠી (તા. દસાડા), લાઠ (તા. ઉપલેટા) અને ભિમારા (તા. ઉપલેટા)ન જમા એણે માફ કરાવી લીધી અને સરસાઈ (તા. વિસાવદર ) અને ચાપરડા (તા. વિસાવદર )નાં ગામડાં લખાવી લીધાં. જુનાગઢનું પોતાનું રાજ્ય ગુમાવ્યા પછી રા'ના વંશજો કેશાદ ( તા. કેશાદ ), ચેારવાડ (તા. માળિયા-હાટીના ) વગેરેમાં નાની સત્તા ભાગવતા હતા. તે જુનાગઢની દાઢમાં હતા, એવાનાં કેશોદના દાગાજી રાયજદાએ સૈન્ય જમાવા ખાટવાનાં ગામડાં લૂટવા માંડયાં તેથી ખાટવાના ભાષી ભાયાતોએ રઘુનાયજીની સહાય માગી. રઘુનાથજીએ રણછેડજીને માલ્યા, ખીજા પણ ગયા અને દાગેાજીએ તાબે થઈ લૂંટના બધા માલ સાંપી દીધા, સાથે દંડ ભરવા કબૂલત કરી આપી. એણે રાખેલા રસૈન્યના પગાર એ ચૂકવી શકે એમ નહેતુ તેથી ઈ. સ. ૧૭૮૮ માં દીવાન દુલ ભબંને એક લાખ કારીમાં કેશાદ વેચી નાખ્યું.
પૂર્વ માળિયાના જંગમાં માર્યા ગયેલા રાયાદા સછતું કરજ ભરવા એના વારસોએ પારબંદરના રાણા સરતાનજીને ચેારવાડ વેચી નાખ્યું. રાણા સરતાનજીને વેરાવળના પાણીએ આવી મળતાં ઈ. સ. ૧૭૮૮ માં વેરાવળ પર રાણાએ હલેા કરી એ બજે કરી લીધા તેથી રઘુનાથજીએ ચારવાડ ઉપર હલ્લા લઈ જઈ રાયજાદાઓની સત્તા નિર્મૂળ કરી નાખી અને ત્યાંથી આગળ વધી વેરાવળના કબજો કરી લીધા. રાણાની સત્તા ચોરવાડ અને વેરાવળ ઉપરથી સદાને માટે નષ્ટ થઈ ગઈ. હવે રાણાને સજા કરવાના ઉદ્દેશે રઘુનાથજીએ પારખંદરના પ્રદેશમાં ઘૂસી જઈ ગામડાં લૂંટવા માંડયું. રાણા ગભરાયો અને એણે ઈ. સ. ૧૭૯૦ માં માટુ નજરાણું આપી નવાબના રસૈન્યને પાછુ વાળ્યું.
જૂનાગઢ આવ્યા પછી સૈનિકોએ પગાર માટે તકાદો કર્યાં, પણ નવાબ એ ચૂકવી શકયો નહિ તેથી આખાએ નવાબને રંગમહેલમાં કેદ કરી ખારાક-પાણી બંધ કર્યો. આમાંથી વફાદાર જુરિયાએની સહાયથી નવાબ છટકી ગયો અને ખાંટ અને સિધી લેાકેાનું સૈન્ય ઊભું કરી એણે આરો ઉપર હુમલા કર્યો. જૂનાગઢના રાજમાર્ગો ઉપર જ ભારે જગ મચી ગયા. આરો હાર્યાં અને ચોરવાડ જઈ, એને કબજો કરી આસપાસનાં ગામ ધમરોળવા લાગ્યા. દીવાને રણછોડજીને માકલ્યો અને આખાને તાબે થવા ફરજ પાર્ટી,
અસ્થિર બુદ્ધિના નવામે ભલભલાઓને જેર કરી આપનારા રઘુનાથજીને
૪-૭-૧૪

Page #233

મરાઠા કાલ
[ . ઈ.સ. ૧૭૯૩ માં કેદ કર્યો, એનાં સગાંઓને બંધનમાં નાખ્યાં અને મિલકત તૂટી લીધી. રણછોડજી આ સમયે ચોરવાડમાં હતા અને ભાઈ અનંતજી ઊનામાં હતા. બંનેએ ઘઘલા (કેડિનાર પાસે), સરસિયા (તા. ધારી), માળિયા (તા. માળિયા હાટીના), કાગવદર (તા. જાફરાબાદ) અને આદરી(તા. પાટણ-વેરાવળ). ના કિલ્લાઓમાં લૂંટ ચલાવી, આ સમય દરમ્યાન રસુતછના પ્રભાસપાટણવાળા
આ જીભાઈ દેસાઈએ લૂંટફાટ ન કરતાં સ્વતંત્ર રાજ્ય જ જમાવવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ એમ કહેતાં રણછોડજીએ પ્રભાસપાટણ ઉપર હલ્લે કરી એનો કબજે કરી લીધે.
રઘુનાથજી અને મોરારજીને નવાબે મુક્ત કરતાં તેઓ નવાનગર ચાલ્યા ગયા, રણછોડજી પણ પાટણ છોડી નવાનગર જઈ પહોંચ્યો અને ત્યાં જતાં મેર ખવાસે એને જામની નોકરીમાં સ્થાન આપ્યું. મોરારજી ભાવનગર ગયો,
જ્યાં એને જાગીર મળી. ગોવિંદજીના પુત્ર મંગળછની સર્વ સંપત્તિ લૂંટાઈ ગઈ અને એ રિબંદર જઈ રહ્યો.
નાગરી દીવાનગીરી એ સમયે આમ ખતમ થઈ અને નવાબે કલ્યાણ શઠ નામના ઈસમને દીવાનગીરી આપી. આ તકનો લાભ લઈ વખતસિંહજીએ જૂનાગઢની સત્તા નીચેથી કુંડલા અને રાજુલા કબજે કરી ભાવનગરની સત્તા નીચે લઈ લીધાં. નવાબ એ પાછાં મેળવવા ભાવનગર તરફ ધસી ગયો. ઢસા આગળ પ્રબળ મુકાબલે થયો. હારી જવાના ભયે નવાબે એક લાખ પંદર હજાર રૂપિયા લઈ એ બેઉ ગામ વખતસિંહજીને કબજે માન્ય રાખ્યાં. બદલામાં વખતસિંહજીએ જૂનાગઢની જોરતલબી ભરવાને સ્વીકાર કર્યો.
ચિત્તળના કાઠીઓ ઉપર વખતસિંહે આક્રમણ કર્યું ત્યારે નવાબે સૈન્ય મોકલેલું, પણ એ હારી નાસી આવ્યું હતું.
રઘુનાથજી પછી કલ્યાણ શેઠ, એના પછી મૂળચંદ મહેતે, અને ફરી લ્યાણ શેક અને માધુરાય જોડિયા દીવાન થયેલ.
ઈ.સ ૧૭૮૬ માં આબા શેલકર અને ૧૭૮૯માં જમાદાર અમીન ગાયકવાડ તરફથી ખંડણી ઉઘરાવવા આવેલા તેમને મેટી ખંડણી આપી પાછા વાળેલા.
નવાબે ધાંધલપુર(તા. સાયલા)ના ગોદડ ખવડ ઉપર ચડાઈ કરેલી તેમાં એને સરિયામ નિષ્ફળતા મળેલી. આર્થિક સ્થિતિ તદ્દન નબળી હતી, સૈનિકોના પગાર ચૂકવી શકાતા નહતા, તેથી એ રઘુનાથજીને જાતે મનાવવા ગયો, પણ

Page #234

→ * }
સમકાલીન રાજ્ય
( ૨૧૧
રઘુનાથજીએ ઘસીને ના પાડી દીધી. દરમ્યાન માધુરાય દિલ્હી દરબારમાં સારે હાદું ચિર થતાં હવે કલ્યાણ રોના હાથમાં પૂરી દીવાનગીરી આવી રહી.
હવે ઈ.સ. ૧૭૯૬ માં કચ્છના જમાદાર તેહમામદ નવાનગર ઉપર મેટા સૈન્ય સાથે ચડાઈ કરવા આવ્યો ત્યારે મેરામણુ ખવાસે જૂનાગઢની સહાય માગી, નવાં. માટી સેના સાથે દહીંસરા (તા. જસદણ) પાસેના નવાનગરના સૈન્યને મળ્યો ત્યાં તે। હળવદના ગજસિંહજીના પ્રયાસથી સમાધાન થયું અને સૈન્ય પાંછાં વળી ગયાં.
કલ્યાણ શેનું જૂનાગઢની દીવાનગીરીનું ગજું નહતુ તેથી રઘુનાથજીને નવાબે મનાવી લઈ દીવાનગીરી પાછી સોંપી. આ વાતથી કલ્યાણ રોડ નારાજ થયો અને એણે બળવા કરી કુતિયાણાને કબજો લીધા, અને આસપાસનાં ગામડાં લૂંટી લીધાં. આમાં ખાટવાના મુખ્તારખાન બાબી પણ સહાયક હતા. રઘુનાથજી જૂનાગઢથી અને રણછોડજી પારબંદરથી મોટાં સૈન્યો સાથે આવે છે એની જાણ થતાં મુખ્તારખાન બાબી તે ઢીલા થઈ ગયો અને એણે માફી માગી, કલ્યાણ શે હવે એકલા પડયો. ઈ.સ. ૧૮૦૧ માં જૂનાગઢના સૈન્યે કુતિયાણા પર હલ્લા કરી કબજે કરી લીધું, કલ્યાણુ શેને અને એના કુટુંબને અટકાયતમાં લીધાં. કલ્યાણુ શેષ કેદી અવસ્થામાં મરણ પામ્યો. એના પુત્ર લક્ષ્મીચંદ પાસેથી ચોરવાડ અને ઊનાના કિલ્લા પણ ઝૂંટવી લેવામાં આવ્યા.
રઘુનાયજી અને રણછોડજી ઝાલાવાડમાં જોરતલખી ઉધરાવતા હતા ત્યારે ઈ. સ. ૧૮૦૨ ના વર્ષમાં ગાયકવાડી સરદાર શિવરામ ગારદીએ વાંધા લીધેલા, પણ આ તે ભાઈઓની કુનેહથી સ થતા અટકી ગયો. આ ગાળામાં મુકુદરાવ ગાયકવાડે ગાયકવાડી સત્તા સામે ખડ કરી અમરેલીના કિલ્લે હસ્તગત કરી લીધા તેમ વસાવડના દેસાઈએને કેદ કરી લીધા. નવાએ આ દેસાઈને છોડાવવા માટે રણછોડજીને અમરેલી પર ધસી જવા હુકમ કર્યાં. રણછોડજીએ આ દિવસના ધમસાણને અતે અમરેલી હસ્તગત કર્યુ અને દેસાઈએની પાસે આ પ્રસ ંગે જોરતલબી સ્વીકારાવી,
ઈ. સ. ૧૮૦૪ માં ગાયકવાડી સરદાર મામાજીએ આવી વચળીને ઘેરા બ્રાયો. રઘુનાથજી વગેરે કોઈ સહાયક ન થતાં નવાએ પોતાના ખાનગી કારભારીને મેકલી માસના સંધષ પછી વાંચળીને કિલ્લે હાથ કર્યો. એવી સ્થિતિ પ્રભાસપાટણની પણ થવાની હતી ત્યાં તે રણછોડજીએ ત્યાં જઈ બાબાજી સાથે સલાહ

Page #235

૨૧૨ ]
સરામા કાલ
[ પ્ર
કરી. અને રાજ્યોએ દેસાઈના હક્ક માન્ય રાખ્યા. જૂનાગઢે ગાયકવાડને ખંડણી આપી.
ઈ. સ. ૧૮૦૬ માં રઘુનાથજી અને રણછેડજી અનુક્રમે કુતિયાણા અને હાલારમાં રાકાયેલા હાઈ રેવાશંકર ત્રીકમદાસ વૈષ્ણવ(આ પુત્ર-પિતા બને ગુજરાતી ભાષાના કવિ હતા ને ત્રીકમદાસ ભવાનીશંકર તા ગાયકવાડતા મજમૂદાર પણ હતા )તે રાણપુર અને ધંધુકા સુધી જોરતલબી ઉધરાવવા મોકલ્યે હતા. એ સમયે અંગ્રેજ સત્તાએ પણ આ જોરતલબી ઉધરાવવાના જૂનાગઢના હક્ક માન્ય રાખ્યો હતા તેથી એ પ્રદેશમાં કાઈ ધાંધલ થવા પામી નહોતી.
આ જ વર્ષામાં રઘુનાથજી સ્વેચ્છાએ છૂટા થયા અને કુતિયાણા ચાહ્યો ગયા એટલે રેવાશ ́કર વૈષ્ણવને નવાએ દીવાનગીરી આપી, પણ ઘેાડા સમયમાં માળિયા–મિયાણા મુકામે એ જ વર્ષમાં કલ વોકરે રેવાશંકરને લાવા “સેટલમેન્ટ’' કરવા ચર્ચા કરી ત્યાંથી આવતાં રેવાશ કરતે છૂટા કરવામાં આવ્યે અને વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીની સૂચના મુજબ ત્રણ જણાને સંયુક્ત દીવાનગીરી નવામે સાંપી, રઘુનાથજી આમાં કયાંય વચ્ચે ન આવે એ માટે એને ખાટવા નજીકનાં ચાર ગામડાં અપાવ્યાં અને અમરેલી દામનગર અને ધારીમાંના જૂનાગઢના ભાગ વિઠ્ઠલરાવે લખાવી લીધા. વિઠ્ઠલરાવની દાનત રઘુનાથજીને દૂર રાખી જૂનાગઢ ઉપર પોતાની પકડ જમાવવાના હતા.
*`લ વાકરને અમરજીના દીવાન પુત્ર પ્રત્યે ધણા આદર હતા. એ એમનું. હિત ન જોખમાય એ માટે સાવધાની રાખતા. ઈ. સ. ૧૮૦૭ માં કર્નલ વોકર ગાયકવાડના સરદાર વિઠ્ઠલરાવ સાથે ખંડણી ઉધરાવવા આવેલા ત્યારે વિઠ્ઠલરાવને સ્પષ્ટ કહેલું કે આ દીવાનના જે શત્રુ છે તે અંગ્રેજોના શત્રુ છે.
ચાંચિયાઓએ સુરત અને મુંબઈનાં વહાણ નવીબંદર પાસે લૂંટત્યાં હતાં. એ માટે અ ંગ્રેજોએ નવાબનેા દંડ કરી વસૂલ લીધે। હતા. આ સમયે વૉકરે નવાબને પણ સેટલમેન્ટમાં સમાવી લીધા, જેમાં કેાડીનાર અમરેલી અને માંગરેશળ-નાં પરગણાંઓને સમાવેશ જૂનાગઢ રાજ્યમાં કરી લેવાયો હતા.
આ કરારમાં સામેલ થવાથી જૂનાગઢ ગાયકવાડી સત્તાનું ખંડિયું બની ગયું અને સૌરાષ્ટ્રનાં રજવાડાંઓમાંથી જોરતલબી ઉધરાવવાના એને હક્ક નષ્ટ થયો. એ સમયે દરિયામાં થતી ચાંચિયાગીરીમાંથી રક્ષણ આપવાનું, મુશ્કેલીમાં

Page #236

ૐ હું ]
સમકાલીન શખ્યું
[ ૨૧૩
આવી પડનારાં વહાણોને સહાય કરવાનું અને ભાંગેલાં વહાણાનાં ભંગાર ઉપર કોઈ પણ પ્રકારના હક્ક ન કરવાનું પણ નવાબને કબૂલવાનુ થયુ.
ઈ. સ. ૧૮૧૧ માં હામિદખાનનુ અવસાન થતાં એનેા પાટવી નવાબજાદો બહાદુરખાન નવાબની ગાદીએ આવ્યો. ગાયકવાડે બહાદુરખાનને નવાબ તરીકે મંજૂર રાખવાની સાથે કોડીનાર અને અમરેલીમાં નવાબને જે ભાગ હતા તે પણ લખાવી લીધે
હામિદખાનના અવસાન સમયે નવા ઉપર એક કરોડ કરીનું કરજ હતું. રાજ્યતા અમીરા અને અમલદારામાં એ પક્ષ પડી ગયેલા હતા, ગાયકવાડે સર્વોપરિ સત્તા પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી અને ઇસ્ટ ઇન્ડિયા *'પનીની સત્તા સા་ભૌમ દરજજે નક્કી થઈ ચૂકી હતી. આવા સ ંજોગેામાં રાજ્યની દીવાનગીરી પણ કોઈ સમર્થાં મુસદ્દીના હાથમાં હોવી જોઈએ એ માટે રઘુનાથજીને કહેણુ મેાકલવામાં આવ્યું, પણ એણે રણછોડજીને મોકલ્યો. પછીથી પ્રબળ દબાણ જતાં રઘુનાયજી આવ્યો અને એણે દીવાનગીરી સ્વીકારી.
ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં કૈપ્ટન કૌક અને ફત્તેસિંહરાવ ગાયકવાડ ખાંડણી ઉઘરાવવા સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા અને તેઓએ જૂનાગઢ નજીક લાલવડ ગામે છાવણી નાખી, નવાબને ગાદીએ આવ્યા બદલ નજરાણું ભરી જવા કહેણ મોકલ્યું. દીવાન રઘુનાથજીએ આ નવા પ્રકારના કરતા ઇન્કાર કર્યો અને વિશ્નો-આડોશ નાંખી સંયુક્ત સૈન્યને આગળ વધતું અટકાવ્યું. રઘુનાયની પ્રતિષ્ઠાને ધ્યાનમાં લઈ કૅપ્ટને કર્નાકે સમાધાનના સંદેશા મોકલ્યો તે વારસ-નજરાણાની ગાયકવાડની માંગણી પાછી ખેંચાવી લીધી, પશુ જમાદાર મુખાસનની ખામીથી કેાડીનાર અને અમરેલી વિશેના લખાણ પર રઘુનાથંજીની જાણ બહાર નવાબની સહી રાવી લેવાથી રઘુનાથજીને પણ માઠું લાગ્યું. એની પ્રસન્નતા માટે અંગ્રેજી સત્તા અને ગાયકવાડની સ ંમતિથી નવાષે રઘુનાથને વાડાસડા( તા. માણાવદર), મેસવાણ ( તા. કેશાદ ), ખાગેશ્રી( તા. કુતિયાણા ) અને ઈશ્વરિયા( તા. કુતિયાણા ) વંશપર ંપરાગત ઇનામમાં આપ્યાં.
ઈ. સ. ૧૮૧૧ થી ૧૮૧૯ સુધીનાં વર્ષ સેાર ઉપર અનેક કુદરતી આફતમાંથી પસાર થયાં.
હવે જમાદાર ઉમર મુખાસનની ચસમપોશીને કારણે વિક્રમરાવ દેવાજી જૂનાગઢના રાજ્યત ંત્રમાં હસ્તક્ષેપ કરવા લાગ્યો. આ પરિસ્થિતિમાં રઘુનાથજી અને રણછોડજીને જૂનાગઢમાં વધુ રહેવુ યોગ્ય લાગ્યું નહિ અને નાના ભાઈ

Page #237

ર૧૪]
મરાઠા કાલ
દલપતરામ ગુજરી જતાં બંને ભાઈ મેરે સંઘ કાઢી યાત્રાએ નીકળી ગયા. પ્રવાસમાં એમને અનેક ઠેકાણે રાજરજવાડાંઓ વગેરે તરફથી સકાર થયો હતો. પાછા આવ્યા ત્યારે જમાદાર ઉમર મુખાસન જોરદાર થઈ પડ્યો હતો. એણે રઘુનાથજીને કરજ પેટે મળેલું કુતિયાણા ઝૂંટવી લીધું. રઘુનાથજીને હતું કે કંટન બેલેન્ટાઈન આમાં સહાયક બની કુતિયાણું પાછું અપાવશે, પણ સંમતિ મળી નહિ. - ઉમર મુખાસનનું જોર એટલું વધ્યું હતું કે એણે નવાબના રંગમહેલમાં પિસી, બાથ ભરી નવાબને કેદ કરી લીધું અને બીજો આરબ તલવારથી ઘા કરવા ગયો પણ એ વખતે બે આરબ જમાદાએ નવાબને બચાવી લીધો. નવાબે બેલેન્ટાઈનને ફરિયાદ લખી મેલતાં તાબડતોબ દીવાનગીરીને હવાલે રઘુનાથજીને આપવાનું જણાવ્યું, પણ મુખાસન માથાભારે થઈ ગયો હતો તેથી એને જેર કરવા અંગ્રેજો પાસેથી લરકરી મદદ માગવામાં આવી. એ માટે કેપ્ટન એસ્ટન આવ્યો અને એણે મુખાસનને કેદ કરી, એજતી કરી હદપારક કર્યો. નવાબે રઘુનાથજી અને રણછોડજીને જોડિયા દીવાન બનાવ્યા.
થોડા સમય પછી કચ્છને શાહ સેદાગર સુંદર શિવજી જૂનાગઢમાં આવી રાજયની દીવાનગીરી લેવાના કામમાં પડવો. પુષ્કળ પ્રલેભનો આપી, ગયેલાં. ગામોકિલ્લાઓ–પરગણાં વગેરે પાછાં મેળવી આપવાની વાત કરી નવાબને પલાળ્યો, એટલું જ નહિ, વાડાશિનેરનું રાજ્ય પણ કાકાએ દબાવી લીધું છે. તે પાછું મેળવી આપીશ, વળી દીવાન અને મુસદ્દીઓએ નવાબના હક્ક ડુબાવી મેરી મેરી મિલકત અને સંપત્તિ જમાવી છે તેઓની પાસેથી પચાસ લાખ કેરી જેટલે દંડ વસૂલ કરાવી દઈશ, તેમ માંગરોળ ખાલસા કરી જનાગઢની. રિયાસતમાં મેળવી આપીશ, એવાં બણગાં ફૂંક્યાં. નવાબે આવાં પ્રલેભનેથી રઘુનાથજી અને રણછોડજીને દીવાનગીરીમાંથી મુક્ત કર્યો ને ઈ. સ. ૧૮૧૮ ને વર્ષમાં સુંદરજીને દીવાનગીરી આપી. સુંદરજીએ અમલ્લાહ અને મુગટરામ. બક્ષીને પિતાના પક્ષમાં લીધા અને બેલેન્ટાઈનને ટેકે મેળવી રઘુનાથજીના પક્ષના બે અધિકારીઓને કેદ પકડી, અમરુલ્લાહને દીવાનપદ અપાવી સર્વ સત્તા પિતાના. હાથમાં લીધી.૪૩ ૨. રાધનપુરના બાબી
કમાલુદ્દીનના સમયમાં કોઈ શંભુરામ અને એક રોહિલ પઠાણે મરાઠાઓ, સામે ઉઠાવેલા બંડમાં કમાલુદ્દીન પણ સામેલ હતે એવા શાકથી મરાઠાઓએ

Page #238

સમકાલીન રાજ્ય
સમી (જિ. મહેસાણા), રાધનપુર (જિ. બનાસકાંઠા) અને મુંજપુર સિવાયનાં બાકીનાં પરગણાં પાછાં લઈ લીધાં.
ઈ. સ. ૧૭૬પ માં કમાલુદ્દીનના અવસાને મેટે કુમાર ગજુદ્દીનખાન ગાદીએ આવ્યો. એના ૪૮ વર્ષોના રાજ્યકારોબારમાં રાજ્ય ઉપર કરજો ભારે બેજ આવી પડ્યો હતો. એના ઈ.સ. ૧૮૧૩માં થયેલા અવસાને મેટે કુમાર શેરખાન સત્તા ઉપર આવ્યો અને તરતમાં જ અંગ્રેજી સત્તા સાથે સંબંધ બંધાયો. થયેલા કરાર પ્રમાણે હવે ગાયકવાડને રાજ્યના કારોબારમાં કઈ જાતની ડખલ કરવાનું રહેલું નહિ; એટલું જ કે કોઈ સગા કે ઇતર સત્તા રાજ્યને તકલીફમાં મુકે ત્યારે સહાય કરવાની જન્મેદારી અંગ્રેજોની રહી.૪૩ ૩. વાડાસિનોરના બાબી
બાબી જાફરખાનના બે પુત્રોમાંના સલાબત મુહમ્મદખાનને મુઘલ સત્તા તરફથી પ્રથમ ગોહિલવાડમાં અને પાછળથી વિરમગામમાં સૂબેદારી મળી હતી. પછીથી ઘોઘા (જિ. ભાવનગર) અને વાડાશિનેર(જિ. ખેડા)માં જાગીર મળી હતી. આ રીતે બાબીઓનો વાડાશિનેર સાથે સંબંધ શરૂ થયો હતો. એના ઈ.સ. ૧૭૩૦ માં થયેલા અવસાને એના પુત્ર મુહમ્મદ બહાદુર(શેરખાન)ને પિલાજ ગાયકવાડે અભયસિંહ રાઠોડને મારી નાખી વડેદરાનો અધિકાર સેપેલે, પરંતુ પછીથી પિલાજીના ભાઈ માધજીએ જંબુસર (જિ. ભરૂચ) આવી, વડોદરા કબજે કરી મુહમ્મદ બહાદુરખાનને દૂર કર્યો અને એ પાછો વાડાસિનોર આવી ગયો. એને સેરઠના સૂબેદારે બોલાવી ને રીના બદલામાં સેરઠની જાગીરમાં અડધાં પરગણાં આપ્યાં (ઈ. સ. ૧૨૭૩૮-૩૯ ). આ પછી થોડા જ સમયમાં સોરઠની સત્તા પિતાના હાથમાં કરી, ઈ. સ. ૧૭૫૭માં દિલ્હીથી તદ્દન સ્વતંત્ર થઈ એણે જુનાગઢમાં બાબી વંશની સત્તા સ્થાપી. વળતે વર્ષે “બહાદુરખાન' નામથી સત્તા ઉપર આવેલ મુહમ્મદ બહાદુર(શેરખાન)નું અવસાન થતાં મેટ નવાબજાદે મહાબતખાન જૂનાગઢમાં ગાદીએ આવ્યો અને નાના ભાઈ સરદાર મુહમ્મદખાને વાડાશિનેરમાં સ્વતંત્ર બાબી સત્તાને આરંભ કર્યો. મરાઠાઓ સાથે એને મેળ નહોતું એટલે પેશવાના સરદાર સદાશિવ રામચંદ્ર વાડાસિનોર પર ચડાઈ કરી ખંડણી કબુલાવી હતી. ઈ.સ. ૧૭૬૦માં સેનાપતિ ભગવંતરાવે વાડાશિનર કબજે કરી લીધું હતું, પણ બીજે વર્ષે ખંડણી આપવી કબૂલ કરવાથી નવાબ મુહમ્મદખાનને વાડાશિનેરની સત્તા પાછી મેંપી હતી. આ નવાબના અવસાને એને પુત્ર જમિયતખાન અને એના અવસાને એને કુમાર સલાબતખાન ગાદીએ આવ્યા. એના સમયમાં પેશવા અને ગાયકવાડે

Page #239

[ 5.
૨૧૭ ].
મરાઠા કાજ અંગ્રેજોને વાડાશિનેર ઉપરનું સાર્વભૌમત્વ સોંપી આપ્યું હતું. આ રીતે શિવાને હક્ક ઈ. સ. ૧૭૬૮ માં વધીને વાર્ષિક રૂ. ૧૦,૦૦૦ને થયેલે તે ઈ. સ. ૧૮૧૮ ના વર્ષમાં કંપની સરકારને મળે. આમાં ઈ. સ. ૧૮૧૩ ની સાલમાં ગાયકવાડને અંગ્રેજ સત્તા નીચે રૂ. ૩૬ ૦૧-૦૦ ને હક્ક નક્કી થયેલ તે પણ સામેલ હતા.૪૫ (૪) બાંટવા-માણાવદર-સરદારગઢના બાબી
શેરખાન બાબી ઈ. સ. ૧૭૩૭-૩૮ માં સોરઠી-જૂનાગઢ પ્રદેશના કેટલેક અંશે એક સત્તાધીશ બન્યો હતો ત્યારે એના દિલેરખાન અને શેરજમાનખાન એ ભાઈઓએ જૂનાગઢના પ્રદેશમાં ભાગનો હકક રજૂ કર્યો ત્યારે સલામતી ન જોખમાય માટે એણે બાંટવા તથા લીંબુડા પરગણાનાં ૮૪ ગામ અને થાણદેવડીનાં ૨૪ ગામ તેઓને કાઢી આપ્યાં. ઈ.સ. ૧૭૪૯ માં એ બંનેએ ડયા (તા. ગંડળ) , ત્રાકુડા (તા. ગોંડળ) અને ચરખડી (તા. ગંડળ) એ ત્રણ ગામ પણ દબાવી કબજે કરી લીધાં હતાં. આમ છતાં પણ અસંતોષ રહેતાં ઝઘડો વંશપરંપરાગત ચાલુ જ રહ્યો હતો.
આ પરગણાઓની આબાદી આ બંને ભાઈઓએ ઈ. સ. ૧૭પર માં બાંટવા આવી શરૂ કરી; પેલાં વધારાનાં ત્રણ ગામ ગોંડળને સુપરત કરી દીધાં.
ઈ.સ ૧૭૭૦ માં આ બંને ભાઈઓએ પિતાના ભાગોની વહેચણી કરી, જેમાં માણાવદર પરગણાનાં ગામ અલગ કરાવી દિલેરખાને વહીવટ શરૂ કર્યો.
જ્યારે ગીદડ પાછળથી છેક ઈ. સ. ૧૮૯૮ માં “સરદારગઢ) અને બાંટવા પરગણુઓને વહીવટ શેરજમાનખાને શરૂ કર્યો. આમ બે શાખા અલગ પડી. હજી કેટલાંક ગામ મજનૂ હતાં તેમાંનાં કેટલાંકની વહેંચણી ઈ. સ. ૧૭૪૬ માં થયેલી.
૧૭૭૯ માં શેરજમાનખાનનું અવસાન થતાં સહિયારી સત્તા એના બેઉ પુત્રો એદલખાનજી ઉર્ફે શેરખાનજી અને મુખત્યારખાનજીના હાથમાં હતી. ઈ.સ. ૧૮૧૨ ના વર્ષમાં બેઉ વચ્ચે ભાગ પડતાં બાંટવા–હિસ્સો અલખાનજીના હાથમાં આવ્યું. આમ બાંટવાની શાખા બની.
મુખત્યાર ખાનના હાથમાં ગીદડ પરગણું આવ્યું. એનું ઈ. સ. ૧૮૧૧ માં અવસાન થતાં એની હયાતીમાં ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં ગુજરી ગયેલા શાહજાદા સલાબતખાનને શાહજાદે નથખાન સત્તા પર આવ્યો. આમ ગીદડની શાખા થઈ.

Page #240

સમકાલીન શા
[ ર૧૭ . માણાવદર પરગણું દિલેરખાનને મળેલું. એના પછી સરદારખાન અને ગજનફરખાન એક પછી એક સત્તાધીશ બન્યા. આમ માણાવદર શાખા બની.
૧૩. માંગરોળ(સોરઠ)ના કાઝીશેખ આ પૂર્વે (ચં. ૬, . ૧૫૪) આપણે જોયું કે શેખમિયાંએ માંગરોળમાં - ઈ.સ. ૧૭૪૮માં સ્વતંત્ર સત્તા સ્થાપ્યા પછી ઈ.સ. ૧૭૬રમાં વેરાવળનો કિલ્લે
સર કર્યો હતો. એ પછી એણે એરવાડ કેશેદ કેડીનાર માળિયા (હાટીના) -અને બાંટવા ઉપર ચડાઈ લઈ જઈ ત્યાં પિતાની જમાબંદી નાખી હતી. ઈ.સ. ૧૭૭૧ માં જુનાગઢના દીવાન અમરજીએ માંગરોળ ઉપર ચડાઈ કરી માંગરોળ પરગણામાંથી અડધો ભાગ નવાબ માટે લીધો હતો. શેખમિયાં સંયોગને પારખનાર મુસદી યોદ્ધો હતો. એને પિતાથી પ્રબળ લાગતા લકરી બળ પાસે ઝૂકી જતાં પણ વાર ન લાગતી. તક મળે ત્યારે માથું ઊંચકી ગામોનાં ગામ કબજે કરવામાં પણ એ એવો જ ચપળ હતા. રણછોડજી નોંધે છે કે ૮ ગામ બાંટવા સાથે જોડી દેવામાં આવ્યા છતાં શેખમિયાંને તાબે ર૮૧ ગામ હતાં.૪૭ ઈ. સ. ૧૭૭૬ માં એણે રિબંદરના રાણુની સત્તા નીચેના નવીબંદરને કબજે લઈ ત્યાં પિતાનું થાણું મૂક્યું હતું, જ્યારે પોરબંદરના રાણુએ “જમા ” ચૂકવવાનું કબૂલ કર્યું ત્યારે પિતાનું થાણું એણે ઉપાડી લીધું હતું. આ વખતે ગાંડળના કુંભોજીએ રાણાને મદદ કરી હતી. ઈ. સ. ૧૭૭૪ માં શેખમિયાંએ માથું ઊચકતાં જૂનાગઢના નવાબે ભીમ બેજાને મોકલેલે. એનું ન ચાલતાં નવાબે - જાતે ચડાઈ કરી, પણ એ ન ફાવ્યો. પરિણામે નેકરી ઉપરથી ઉતારી મૂકેલા અમરજીને બોલાવ્યું. માંગરોળ નજીક અમરછ આવી પહોંચ્યાના ખબર મળતાં જ શેખનિયાએ મેળવેલી લૂંટ અને દંડ રજૂ કરી કાયમી ખંડણી આપવી સ્વીકારી લીધી.૪૮ - શેખમિયાંએ ૧૭૭૬ માં સરસિયા (તા. ધારી ) ઉપર ચડી જઈ વિજય મેળવેલે, તે ૧૭૭૯ માં પ્રભાસપાટણને કિલ્લે સર કરી ૧૪-૧૫ વર્ષો સુધી - તાબામાં રાખ્યો હતો. એણે દીવ નજીકના માંડવી(તા. ગારિયાધાર)ના કિલ્લા પર વિજય મેળવી, છતના નિશાન તરીકે ત્યાંના કિલ્લાનાં બારણાં લાવી માંગરોળના બહારના કોટના ઉત્તર દરવાજા પર લગાવ્યાં હતાં. એ સમયથી એ દરવાજે “માંડવી દરવાજો” કહેવા આવ્યો છે. - ઈ.સ. ૧૭૮૪ માં એનું અવસાન થતાં એનો પૌત્ર શેખ બદરુદ્દીન માંગરોળની ગાદિએ આવ્યો. થોડા જ સમયમાં પાટણના અને બીજા કાઝીએાએ માંગરોળમાં

Page #241

૨૧૮ ]
ચણા કાય
[...
હુલ્લડ કરેલું. શેખે ઈ. સ. ૧૭૯૧માં ચારવાડ ઉપર ચડાઈ કરેલી. ઈ.સ. ૧૭૯૩ પ્રભાસપાટણ ઉપર ચડાઈ કરી રથનિક પાણી સિપાઈઓની મદદથી હંમેશ માટે એ હસ્તગત કરી લીધું. ઈ.સ. ૧૭૯૪ માં માંગરાળ અને પારબંદરની સત્તાએ વચ્ચે એકબીજા સામે હથિયાર્ ન ઉપાડવાના કરાર થયા. જ્યારે ઈ.સ. ૧૭૯૭ માં માળિયાના હાટી અને જૂનાગઢની સત્તા વચ્ચે લડાઈ થઈ ત્યારે ખતે સત્તાઓએ માંગરાળની મદદ માગેલી. ઈ.સ. ૧૭૯૮ માં માંગરેાના સૈન્યે નવાનગરના જોધપુર ઉપર ચડાઈ કરી ત્યારે મેરુ ખવાસ મધ્યસ્થી બનતાં ઘેરા ઉઠાવી લેવામાં આવ્યા હતા. ઈ.સ. ૧૮૦૩ માં મલ્હારરાવ ગાયકવાડે સૌરાષ્ટ્રની ખંડણી ઉધરાવવા સૈન્ય મેલેલ. એણે ઈ.સ ૧૮૦૪ ના વર્ષામાં માંગરોળ પાસે ચડેલી ત્રણ વર્ષની ખંડણી સામટી વસૂલ કરી હતી. ઈ.સ. ૧૮૦૭ માં જૂનાગઢ અને માંગરેાળ વચ્ચેનાં મજમૂ પરગણાંનાં ગામેાની વસૂલાત અને બીજી ખાખતા માટે કરારનામાં થયેલાં. આ વર્ષમાં રાણા કડૈારણા ( રાણાવાવ મહાલ ) ઉપર મકરાણીઓએ હુમલા કરતાં પારખંદરના રાણાએ માંગરાળની મદદ માગી હતી. ૧૮૦૮ માં કનČલ વૉકરના ‘ સેટલમેન્ટ 'માં શેખ બદરુદ્દીનને અનેક વાર પત્ર લખી ખેાલાવેલા, પણ એ ગયા નહિ, પરિણામે જૂનાગઢ બાંટવા–માણાવદર-ગીદડ જેવું જ માંગરાળ પણ તાબાનુ જાગીરદારી પરગણુ છે એમ લખાવી લીધું, પરિણામે એ પેટારાજ્ય જ રહ્યું; જો કે શેખાએ આ હંમેશ અસ્વીકાર કર્યો હતેા.૪૯
આા જ વર્ષમાં જૂનાગઢ માંગરાળ અને ગાંડળ સાથે એકબીજાને મદદ કરવા માટે કરાર કર્યા હતા. આ સમયે મંદરના ભાર્ હાલાજીએ પિતા સામે માથું ઊંચકર્યુ હતું. એને ઉશ્કરનારા કરશન નામના ખવાસે રાજમહેલ પણુ કબજે ‘કરી લીધા હતા. એની સામે રાણાએ ભાંગરાળની સહાય માગી હતી. કેવદરાના રાયજાદા વાધાજી ગોંડળને પજવતા હતા તેની સામે માંગરાળની સહાય માગવામાં આવી હતી. ઈ. સ. ૧૮૧૫માં શેખ બદરુદ્દીનનું અવસાન થતાં એના શાહજાદો બાવામિયાં ગાદીએ આવ્યા. શેખ બદરુદ્દીન એના પિતા જેવા. બહાદુર હતા. એણે માંગરાળ રાજ્યને પોતાના સમયમાં સમૃદ્ધ બનાવ્યું હતુ..પ
૧૪. પાલનપુરના હતાણી વ‘શ
દીવાન બહાદુરખાન ( ઇ. સ. ૧૭૪૪-૧૭૮૨)
પાલનપુરના હેતાણી વંશમાં દીવાન બહાદુરખાન ઈ. સ. ૧૭૪૪ માં સતા. પર આવ્યા હતા. મોટા ભાઈ ઉસ્માનને થાડા મુલ્ક આપી સંતાપ આપેલા..

Page #242

૬ ઠ્ઠું ;]
સમકાલીન રાજ્યા
.
એ માથાભારે હતા તેથી બહાદુરખાને એને ઝેર અપાવી મરાવી નાખેલા અને પછી એની જાગીર પર હાથ નાખેલા. દાંતાના કરણસિંહની જાગીર ઉસ્માનખાતે લઈ લીધેલી હાઈ એ મેળવવા કરણસિંહે પેાતાની બહેનબહાદુરખાનને પરણાવી અને ઉસ્માનખાને સુદાણાના ટાકાર અમરસિંહને દાંતાની જાગીર સે ંપી હતી તે હાથ કરી. દાંતામાંથી પરવારી બહાદુરખાને સેભરપાધરના શેરાણી પાણેાની જાગીર કબજે કરી. એ પછી બીજી રાણીના પિતા મલાણીસાના જાગીરદાર અખેરાજની. ગીર પણ કબજે કરી. એ ઉપરાંત ખીજાં પણ ગામ કબજે કર્યાં. ધાનેરા અને થરાદ કબજે કરી. રિયાસતમાં સારી વૃદ્ધિ કરી.
( ૨૧૯
ઈ. સ. ૧૭૫૮ માં પેશવાના સેનાપતિ સદાશિવ રામચંદ્ર પાલનપુર પર ચડાઈ કરી બહાદુરખાનને નજરાણાની રકમ આપવા ફરજ પાડી. પાલનપુર રાજ્યે ચડેલ નજરાણું સમયસર ન મેઢલવાથી દમાજી ગાયકવાડ બહાદુરખાનના સમયમાં જ ચડી આવેલા. તેની સામે સલીમખાન ગયેલા, પણ એ હારી જવાથી એણે મોટી રકમ આપવી પડી હતી. ઈ.સ. ૧૭૮૨ માં બહાદુરખાનનું અવસાન ચતાં એણે જમાવેલાં સમૃદ્ધ રિયાસત પર એને પાટવી દીવાન સલીમખાન આવ્યા.
દીવાન સલીમખાન ( ઈ. સ. ૧૭૮૨–૧૯૮૫)
સલીમખાન અસ્થિર અને નબળા મનને હાવાથી એની એરમાન માતા, દાંતાવાળી આરજીબાઈએ સલીમખાનના પાટવી શેરખાનનેા હક્ક ડુબાડી એનાથી નાના ભાયઝીદખાનને પાટવી બનાવડાબ્યા. પરિણામે કુટુંબમાં આંતરિક કલેશ શરૂ થયા. એ કલેશથી કે ટાળી શેરખાન પાલનપુર છેાડી ગયા. દરમ્યાન સલીમખાનની ખમારી વધી તેથી એની તબિયત જોવા શેરખાન. આવ્યા ત્યારે એણે એરમાન માતાની વિરુદ્ધ જઈ શેરખાનને પાટવી નીમ્યા અને ઈ. સ. ૧૭૮૫ માં સલીમખાનનુ અવસાન થતાં શેરખાન સત્તા પર આવ્યેા.. દીવાન રોરખાન ( ઈ. સ. ૧૭૮૫–૧૭૯૨ )
શેરખાન સત્તા ઉપર આવતાં આંતરિક ખટપટને ખાળી શકવા સમર્થ થયા.. એણે વિાધીઓને જેર કર્યો. ગાળાના એક વિશધી જાગીરદાર મુજાહિદ-ખાનની મદદે ગાયકવાડી લશ્કર આવેલુ તેની સાથે શેરખાનને યુદ્ધ થયું તેમાં એને વિજય થયા. મુન્નહિઃખાનના મરણ પછી ઍતા પુત્ર ઉસ્માનખાનઃ ગાળાને જાગીરદાર થયા તેણે માથું ઊ ંચકતા રોરખાને એને હાર આપી તેથી એ

Page #243

૨૨૦ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
ઈડર તરફ ચાલ્યા ગયે. આ રીતે જાગીરની આંતરિક ખટપટો પર પણ શેરખાને ટલાક અંશે વિજય મેળવ્યું. આ દરમ્યાન ઈ. ૧૭૮૮ માં પેશવાની સેનાને સરદાર શિવરામ ગારથી નજરાણું ઉઘરાવતે સૌરાષ્ટ્રમાંથી પાલનપુર આવી પહોંચ્યો. શેરખાને એ મજબૂત સામને કર્યો કે ગારદીને ચાલ્યું જવું પડયું. શેરખાન નાની વયમાં મધુપ્રમેહને ભેગ બને અને ઈ. સ. ૧૭૯૨ માં અવસાન પામે. દીવાન સમશેરખાન (ઈ. સ. ૧૭૯૨-૧૭૯૬).
શેરખાન અપુત્ર મરણ પામતાં એની બહેન સોનબુબુએ પોતાના પુત્ર મુબારીઝખાનને ગાદી અપાવવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ એમાં એને નિષ્ફળતા મળી અને હતાણ વંશના ગેળાના સદ્ગત જાગીરઘર ઉસ્માનખાનને પુત્ર સમશેરખાનને સરદાર અને પ્રજાએ રાજ્યનું સુકાન સોંપ્યું. કેટલીક આંતરિક ખટપટને કારણે એ ડીસા રહેતા હતા. સરદારોએ યુક્તિથી એને પાલનપુર બેલાવી રાજ્યનો હવાલે આપ. પછીથી પાલનપુરની સેનાના જમાદાર અને સમશેરખાનજી વચ્ચે અણબનાવ થતાં સમશેરખાનજી પાલનપુર છેડી ડીસામાં જઈ રહ્યો. દીવાન પરેજખાનજી (ઈ. સ. ૧૭૯૬-૧૮૧૨)
ફખાન ર જાના પુત્ર પીરેજખાનજીને જમાદારોએ સલાહ કરી વાસડેથી બોલાવી સમશેરખાનજીને ઠેકાણે પાલનપુરની ગાદીએ બેસાડ્યો. એણે મેપડા મુકામે ગાયકવાડની ફોજ ખંડણી લેવા આવી હતી તેની સામે યુદ્ધ આપી ફોજને હાંકી • કાઢી હતી. સમશેરખાનજી સાથે પણ કેટલીક વાર યુદ્ધ ખેલવાં પડ્યાં હતાં. જેમાં એને વિજય મળ્યા કર્યો હતે.
પીરાજખાનને ઈ.સ. ૧૮૦૯-૧૮૧૦ માં પ્રથમ વાર ગાયકવાડ દ્વારા કંપની સત્તા સાથે સંબધ શરૂ થયો હતે. એનું ૧૮૧૨માં જમાદાએ સિસરાણાના જંગલમાં લઈ જઈ દગાથી ખૂન કરી નાખ્યું હતું. દીવાન ફખાનજી ( ઈ. સ. ૧૮ર થી ૮૫૪)
પીરોજખાનજીનું ખૂન થતાં એને પુત્ર ફિરોખાનજી ૧૩ વર્ષની કાચી વયે ગાદી પર આવ્યો. એ સગીર હેઈ સત્તાસત્ર જમાદારના હાથમાં હતાં. - તક જોઈ ફરખાનને કેદ કરી જમાદારોએ સમશેરખાનજીને ડીસેથી બેલાવી લાવી ગાદીનશન કર્યો એટલે મુક્ત થયેલા ફરખાનજીએ ગાયકવાડ દ્વારા કંપની સત્તાનું રક્ષણ માગ્યું ત્યારે ગાયકવાડ અને અંગ્રેજ લશ્કર પાલનપુર ધસી આવ્યું અને ફરખાનજીને ગાદીએ બેસાડી સમશેરખાનજીને વાલીપદે નીમે (ઈ.સ. ૧૯૧૪), પરંતુ આગળ જતાં સમશેરખાનજીએ

Page #244

સમકાલીન રાજે
[ ૨૧. ઠરાવનો ભંગ કર્યો તેથી ફરખાનજીએ ફરી કંપની સત્તાને અરજ કરી(૧૮૧૬) એટલે ગાયકવાડ અને અંગ્રેજ જ ફરી આવી. સમશેરખાનજી થડે બચાવ કરી નાસી ગયો અને ફરખાનજી ૧૮૧૮ માં સંપૂર્ણ સત્તાધારી બન્યા. કેલકરારની રૂએ. અંગ્રેજ રેસિડન્ટ આ વર્ષથી પાલનપુરમાં આવ્યો અને એનું થાણુ શરૂ થયું..
૧૫. ખભાતને નવાબી વંશ ભગવંતરાવ સાથેના સંધર્ષને કારણે મેમિનખાન ભારે આર્થિ સંકડામણમાં આવી ગયું હતું. એણે લશ્કરના ચડેલા પગાર ચૂકવી આપવાની દષ્ટિએ એક ટુકડી મોકલી લીંબડીનાં ગામડાં લૂંટી પગાર ચૂકવી આપ્યા.. એ પછી ઘોઘા ઉપર હલ્લે કરી એ હસ્તગત કર્યું અને ત્યાં થાણું મૂક્યું.. એ માર્ગમાંનાં ગામડાંઓમાંથી પેશકદમી ઉધરાવતો આવ્યો. બે અમલદારો. સૌરાષ્ટ્રમાં આગળ વધ્યા અને લૂંટ મેળવી એકલી ત્યારે લકરના ચડેલા પગાર ચૂકવી શકાયા. એણે પેટલાદ પણ હુમલે કર્યો અને દૂર સુધી. નાં ગામોમાંથી નાણાં એકત્રિત કર્યા. દશાંશ જકાતમાંથી બચવા ખંભાતના વેપારી જંબુસર માલ ઉતરાવતા. આ માટે દેહવાણના કેળીઓને લૂંટમાં ભાગ આપવાની શરતે બેલાવી એ જબુસર પર ચડાઈ લઈ ગયો ને ભારે જલ્પ કરી એણે ઘણી મોટી લૂંટ મેળવી. મોમિનખાનનો ડર તેમ કડપ એવાં. પ્રબળ હતાં કે પેટલાદ પરગણાનાં ગામના મુખીઓએ મરાઠાઓને. આપવાની પેશગીને ચે ભાગ મોમિનખાનને આપવા કબૂલેલું. મેમિનખાન બેરસદને પણ લૂંટવા ચાહતો હતો, પણ વડેદરાથી સન્ય આવી પહોંચતાં. એને ખંભાત ચાલ્યું જવું પડેલું.
ઈ. સ. ૧૭૫૬ માં થયેલા ભારે વરસાદને કારણે અમદાવાદના કેટની દીવાલમાં અનેક ઠેકાણે ગાબડાં પડી ગયેલાં. મોમિનખાન લુંટથી માલદાર, બનતાં એની મહત્ત્વાકાંક્ષા વધી અમે અમદાવાદમાં શ્રીપતરાવે મૂકેલા રાજીનું ખૂન થતાં અમદાવાદ રેઢું પડેલું એટલે ડભોઈના કોળીઓની મદદથી એ અમદાવાદમાં પેઠે અને ભારે લૂંટ ચલાવી એણે અમદાવાદને કબજે લઈ. લીધે. જેમ ઘેરવા પર વિજય મેળવતાં દિલ્હીથી બાદશાહે તલવાર ભેટ. મેકલેલી તેમ અમદાવાદ સર કરતાં એની તારીફ કરી. અમદાવાદમાં પિતાને પ્રતિનિધિ મૂકી એ ખંભાત આવ્યો. આ ગાળામાં જવામર્દખાન બાબી અને મરાઠા સરદાર સદાશિવ દામોદર ભળી ખંભાત તરફ વધ્યા. એને મોમિનખાન. તરફથી પ્રબળ સામનો થયો તેમાં મેમિનખાનને વિજય થયો. પાછળથી પેશવા સાથે સલાહ થતાં મેમિનખાનને અમદાવાદ અને ઘોઘા જતાં કરવાં પડયાં અને એની પાસે માત્ર ખંભાત રહ્યું (ઈ.સ. ૧૭૫૮). મોમિનખાને એક વાર પેશવાને

Page #245

-૧રર]
મરાઠા કાલ
[ .
; ખંડણી ન આપવાથી સદાશિવરાવ ચડી આવ્યું. વીશ હજાર પેશકશ લઈ , એણે ઘેરે ઉઠવ્યો.
મોમિન ખાનને સુરતની અંગ્રેજી કોઠીના કેપ્ટન સાથે મૈત્રી થયેલી એ કારણે - સુરત સુધી જઈ ત્યાંથી અંગ્રેજી વહાણ દ્વારા એ મુંબઈ ગયો અને ત્યાં પુણેમાં શિવાને આદરસત્કાર પામ્યો. ભાન લઈ બે મહિને એ પાછો એ જ રીતે પરત આવી ગયેલે (ઈ. સ. ૧૭૬૦). મોમિભખાને વાર્ષિક રૂ. ૮૪,૦૦૦ ની ખંડણી પેશવાને આપતો હતે. ઈ. સ. ૧૭૬૧ માં અહમદશાહ અબ્દાલીને હાથે પાણીપતના છેલા યુદ્ધમાં મરાઠાઓની ભારે મોટી હાર થવાથી દિલ્હીની બાદશાહતમાં થર્ડ જેર આવ્યું હતું એટલે ગુજરાતમાંથી મરાઠાઓને હાંકી ( કાઢવા માટે એમનખાનને કહેવામાં આવ્યું. સહાય માટે બાદશાહ તરફથ્રી સન્ય આવી રહ્યું છે એ આશાએ મેમિનખાન અને ભરૂચના નવાબ સાથે મળી જંબુસરનો કબજે કરી લીધું. અબ્દાલી હિંદ છેડી જતાં મરાઠાઓમાં પાછું - બળ આવ્યું હતું એટલે ગુજરાતની પરિસ્થિતિ જાણવામાં આવતાં પેશવાએ સદાશિવ રામચંદ્રને રવાના કર્યો. દભાઇ ગાયકવાડની સહાયથી ચડી આવી એણે ખંભાત ચોર્યાસી પરગણાનાં ગામ લુંટી પ્રદેશને તારાજ કરી નાખ્યો. થયેલા ' યુદ્ધમાં મોમિન ખાનને પરાભવ થયો. બાદશાહી લકર આવ્યું નહિ અને સલાહ કરવી પડી; બે વર્ષથી નહિ આપેલી ખંડણી ચૂકતે કરવી પડી.
ધીમે ધીમે મોમિનખાન સખત રીતે નાણાંની ભીડમાં આવવા લાગ્યો. એ ભીડ ટાળવા એણે પ્રજા ઉપર જ ભારે વેરા નાખ્યા, પરિણામે વિદ્વાન બ્રાહ્મણો તે સુરત તરફ અંગ્રેજોના આશ્રમમાં જઈ રહ્યા. પ્રજા પાસેથી જે -રકમ મળી તે માત્ર બે લાખની હતી. - ઈ.સ. ૧૭૬૬ માં કેળીઓ અને કાઠીઓને ખંભાતને ભારે ત્રાસ ભોગવ પડ્યો હતો, આમાંથી બચાવવા ખંભાતની હદમાંથી ન લૂટે એ શરતે પસાર થવાનું અને દર વર્ષે રૂ. ૪,૦૦૦ કળીઓને આપવાનું મોમીન ખાનને કબૂલ કરવું પડ્યું. દામાજીરાવના અવસાને પેશવાનો ભાગ અડધે હતા તે - હવે ચોથ થઈ ગયો. - ઈ.સ. ૧૭૭૧ માં અંગ્રેજોએ કેળી ચાંચિયાઓ પાસેથી તળાજાનો કિલે અને બંદર જીતી લીધાં હતાં તે મેમિનખાને રૂ. ૭૫,૦૦૦ માં વેચાણ લીધાં, એવી શરતે કે એ કંપની સત્તા વતી મેમિનખાન સાચવે અને કંપનીની રજા વિના કોઈને આપે નહિ, લશ્કરના હેતુઓ જરૂર પડતાં આ બંનેને કંપની

Page #246

1]
સમકાલીન રાજ્ય
[૨૨૩
ઉપયોગ કરી શકે. બે વર્ષ સુધી પોતાના હવાલામાં રાખ્યા પછી કંપનીના કહેવાથી ભાવનગરના રાજવીને તળાજા સાંપી દેવામાં આાવ્યું.
ઈ.સ. ૧૭૭૨ થી ૧૭૮૨ સુધીનાં દસ વર્ષોંને ખભાતના વહીવટ મેમિનખાનના નાયબ મિરઝાં તેમનના હાથમાં રહ્યો હતા. આ ગાળામાં ખંભાત ધીમે ધીમે ઊભું થવા લાગ્યું હતું.
દસ વર્ષોના આ શાંતિના ગાળામાં મામિનખાને મરાઠાઓની રાજખટપટમાં ભાગ લીધેલા. દમાજી ગાયાવાડના પુત્રોની ખટપટમાં પેશવાએ દમાજીના અવસાને ખીજા પુત્ર ગાવિદરાવતા પક્ષ લીધા તેા નાના ફોસિંહરાવે મોટા પુત્ર સયાજીરાવના નાયબની ફરજ બજાવતાં સયાજીરાવતા પક્ષ લીધા; માત્રિનખાને રોસિ ંહરાવને દૂ↓ આપી, પરિણામે એને પેશવા સાથેના સંબંધ વસ્યા. જ્યારે રઘુનાથરાય પેશવા હાર ખાઈ ખંભાત તરફ આવ્યા ત્યારે એને આશ્રય ન આપવાથી એ ભાવનગર થઈ મુંબઈ તરફ ચાણ્યા ગયેલા. મેાભિનખાતે કરેલા આ અપમાનના બલા લેવા ઈ.સ. ૧૭૭૪ માં અંગ્રેજોની મદદથી રઘુનાથરાવ ખંભાત આવ્યા, પણ ગુજરાતમાં વિરાધી એક બીજી સત્તા હોવી જોઈએ એ દૃષ્ટિએ મેામિનખાન સામે રાષ ન રાખવા રઘુનાથરાવને સમજાવવામાં આવ્યા. થોડા સમય પછી અંગ્રેજોની રાજનીતિમાં પલટા આવ્યા અને ફત્તેસિહરાવ સામેના વિરાધ છે।ડી દીધા. અ ંગ્રેજોની લાગવગ ઊતરી ગયા પછી મેામિનખાને ફોસિ હરાવની સાથે ફરી સલાહ કરી ગાવિંદરાવ સાથે લડતમાં મદદ કરી હતી ( ઈ સ. ૧૭૭૭ ).
ક્રોસિંહરાવે કાઠીએાના હુમલા અટકાવવાનું કહેતાં એણે કાઠીઓને સાબરમતીની પૂર્વ દિશાએ આવતા અટકાવ્યા હતા, છતાં કાઠીએ સાથેના એને સંબધ મીઠા રહ્યો હતા. ફત્તેસિ ંહરાવને માટે કરેલી આ સેવા બદલ મેામિનખાનને છ ગામ બક્ષિસ મળ્યાં હતાં.
કાઠીએના જાણવામાં આવ્યુ` કે મામિતખાન મરાઠાઓ સાથે પણ સંબંધ રાખે છે ત્યારે તેઓએ ચડી આવી ખંભાતનાં સંખ્યાધ ગામડાં તૂટેલાં, આથી કાઠીઓનેા સંબંધ છેડી દઈ એણે સાબરમતીના પૂર્વ કિનારે એક મજબૂત થાણુ મૂકયું હતું. આ થાણાને નિભાવને માટે પેલાં છગામડાંની આવક પૂરી થતી નહોતી એટલે ક્રોસિંહરાવ પાસેથી, પેશવા પાસેથી અને માતર પરગણાની પેદાશમાંથી લેવાની રહેતી. ઈ. સ. ૧૭૮૦ માં અંગ્રેજોએ અમદાવાદ જીતી લીધા પછી ફોસિંહરાવને મહી નદીની ઉત્તરના ભાગ મળી જવાથી એણે મેમિનખાન પાસેથી

Page #247

૨૨૪ ]
મરાઠા થ્રલ ખંડણી લેવાનું બંધ કર્યું. આમાં અંગ્રેજોને ઉપકાર થયેલ હોવાથી મેમિનખાને અંગ્રેજોને ખંભાતના બંદર–જકાતના દરવાજાનો હકક સગો હતે. ઈ.સ. ૧૭૮૩માં આ હક્ક મેમિનખાનને પાછું મળી ગયો હતો. મુહમ્મદ કુલીખાન (ઈ. સ. ૧૮૩-૧૭૮૯)
ઈ. સ. ૧૭૮૩ના વર્ષમાં મેમિનખાનનું અવસાન થતાં એનો જમાઈ. મુહમ્મદ કુલીખાન થોડા કૌટુંબિક સંઘર્ષ પછી ખંભાતનો હાકેમ બન્યો. એના સમયમાં માત્ર એક જ બનાવ બન્યો તે એ કે એક ગુનેગાર ખંભાતમાં આશ્રય પહોંચતાં એની માગણી કરાવવામાં આવી ત્યારે વડોદરાથી ફરસિંહરાવે ખંભાત ઉપર ચડાઈ કરી. આગમનની જાણ થતાં પેલો ગુનેગાર નાસી ગયો, પણ આ. માટે રૂ. ૧૫,૦૦૦ નવાબ તરફથી ફરસિંહરાવને મળ્યા. નવાબ ફતેહઅલીખાન (ઈ. સ. ૧૭૮૯ થી)
ઈ. સ. ૧૭૮૯માં મુહમ્મદ કુલીખાનનું અવસાન થતાં એના ત્રણ પુત્રામાંના મોટા ફતેહઅલીખાનના હાથમાં ખંભાતની હાકેમી આવી. વડોદરામાં ફરોસિંહરાવના અવસાને માનાજીરાવ ગાદીએ આવ્યો તેણે ફતેહઅલીખાન પાસે અગાઉ આપેલાં છ ગામ પાછાં ભાગ્યાં. ફતેહઅલીખાને આની ના પાડી, પણ પછી એવું સમાધાન કરવામાં આવ્યું કે કાઠીઓને રોકવા ફત્તેસિંહરાવ રૂ. ૧૦,૦૦૦ ખંભાતને આપતા હતા તે માત્ર બંધ કરવા અને છ ગામ ખંભાતની પાસે રહેવા દેવાં.
આ સમયે ફતેહઅલીખાને દિલ્હીમાં બાદશાહને મેટી ભેટ મોકલી આપી તેના બદલામાં બાદશાહે મોમિનખાન રાજાને આપેલે વંશપરંગરાગતને ઇલકાબ આપ્યો, ઉપરાંત છ હજારી મનસબ આપી ખંભાતના નવાબ” તરીકેનું પદ જાહેર કર્યું.
આમ ફતેહઅલીખાન ખંભાતને પહેલે નવાબ છે. એના સમયમાં મરાઠાઓ સાથે મનદુઃખ થયા કરતું. પિલાં છ ગામોને પ્રશ્ન ફરી ઈ.સ. ૧૭૯ર માં ઊઠો અને વડોદરાએ એ ખાલસા કર્યા ને થોડા સમય પછી ખંભાતને પરત કર્યા. ઈ.સ. ૧૭૯૯ માં પેશવાનો સરદાર આત્મારામ ભાઉ ખંભાત રાજ્યની હદમાં આવ્યો, પણ રૂ. ૩૦,૦૦૦ એને આપી દેવાથી એ પાછી ફરી ગયો. ઈ.સ. ૧૮૦૦ માં આનંદરાવ ગાયકવાડને. સરદાર બાલાજી આપાછ સૌરાષ્ટ્રમાં ખંડણી ઉઘરાવવા જતો હતો ત્યારે ખંભાતથી પસાર થયેલું. એણે આ નવાબ પાસેથી રૂ. ૫૦,૦૦૦ વસૂલ કર્યા હતા.

Page #248

સમકાલીન રાજે
[ ૨૨૫
ઈ.સ. ૧૮૦૨ માં પેશવા અને અંગ્રેજો વચ્ચે વસઈના કેલ-કરાર થયા ત્યારે ખંભાતને લગતા પેશવાના બધા હક્ક કંપની સરકારને મળ્યા.
ઈ.સ. ૧૮૦૬ માં બાલાજી આપાજીએ કાઠીઓને તાબે કરવાથી ખંભાતના હાકેમોએ સાબરમતીના પૂર્વ કાંઠે બચાવનાં જે સાધન ઊભાં કરેલાં તે નકામાં ગયાં, એટલે પેલાં છ ગામ પરત લેવાની તજવીજ શરૂ થઈ. આ વિશે હુકમ મળતાં મહીકાંઠાનો વહીવટ કરતા બાપુ કાશીએ ખંભાત પરગણાનાં બીજાં ઘણાં ગામોમાંથી નાણાં ઉઘરાવવાના મુચરકા લેવા માંડયા. ખંભાતના નવાબે મુંબઈમાંની અ ગ્રેજ સત્તાને અરજ કરતાં વડોદરામાં રેસિડન્ટ તરીકે આવેલા મેજર (પછીથી કર્નલ) વૌકરે એવું સમાધાન કરાવી આપ્યું કે ખંભાતે વડોદરાનું વાજબી લેણું ચૂકવી આપવું અને વડોદયાએ ખંભાતનાં ગામમાંથી લીધેલા મુચરકા પરત કરી દેવા.
આ પછી તે અંગ્રેજોનું ગુજરાતમાં વર્ચસ વધતું ચાલ્યું અને કંટાબખેડા એસરતા ચાલ્યા. જ્યાં ક્યાંય કાંઈ થતું તેમાં અંગ્રેજ સત્તા મધ્યસ્થ બનતાં સરળતાથી સમાધાન થઈ જતાં. પરિણામે ઈ.સ. ૧૮૧૮ માં કંપની સત્તાએ ગુજરાત પર સંપૂર્ણ પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કર્યું ત્યાં સુધીમાં ખંભાતને લગતે કઈ બનાવ બન્યો નહિ. પહેલાં ખંભાતમાં જુદે રેસિડન્ટ રહેવો શરૂ થયેલ તે પણ હવે રાખો બંધ કર્યો અને ખેડાના કલેક્ટરને ખંભાત રાજ્યને પોલિટિકલ એજન્ટ કરાવવામાં આવ્યો. '
૧૬, ભરૂચની નવાબી ઈ.સ. ૧૭૨૨ માં નિઝામુભુલ્લે દિલ્હીની દીવાનગીરી છોડી ત્યારે બાદશાહ મહમૂદશાહે એને ભરૂચની જાગીર આપી ત્યારથી ભરૂચમાં સ્થાયી પ્રકારનું મુસ્લિમ શાસન શરૂ થયું હતું. એણે ભરૂચમાં અબ્દુલ્લા નામનો વહીવટદાર નીમ્યો. ઈ.સ. ૧૭૩૬ માં નિઝામુલ્યુકે અબ્દુલ્લાને “નેકઆલમખાન નો ઈલકાબ આપ્યો તે જ વર્ષથી એ ભરૂચનું રાજ્ય સ્વતંત્રપણે ચલાવવા લાગ્યો. ભરૂચના સ્વતંત્ર નવાબોમાં આમ એ પહેલે નવાબ હતો, ઈ.સ ૧૭૩૮ માં એને અવસાન થતાં અને બીજો પુત્ર મીરઝાબેગ “નેકમીલખાન અને ઈલકાબ ધારણ કરી ગાદીએ આવ્યું. એના સમયમાં ઈ.સ. ૧૭૪૧ માં દમાજી ગાયકવાડે ભરૂચને ઘેરો ઘાલ્યો ત્યારે મીરઝાબેગ એને પ્રતીકાર કરવા તૈયાર થયો અને લશ્કરી સહાય માટે નિઝામુદ્રમુકને લખ્યું એટલે નિઝામુમુકે દમાજીને લખ્યું કે ભરૂચ અમારી માલિકીનું છે માટે ખસી જાઓ. દમાજીને પત્ર મળતાં એને ઘેરે ઉઠાવી લીધો. ઈ-૭-૧૫

Page #249

મશા કાલુ
[ પ્ર.
આને કારણે મીરઝાક્ષેત્રે ભરૂચના કુરાની જકાત આવે તેમાં દમાજીના હિસ્સા કરી આપેલા. ઈ. સ. ૧૭૪૮ માં અહમદશાહની પરવાનગીથી અહીં શાહી ટંકશાળ શરૂ થઈ હતી.
૨૨૬
ઈ. સ. ૧૭૫૨ માં મીરઝાખેગ ગુજરી જતાં એને ભાઈ મુઘલોગ ગાદીએ આવ્યો. ત્રણ જ મહિનામાં એનું અવસાન થતાં અબ્દુલાબેગના પૌત્રા માંઢામાંહે આખડતા રહેવાથી એ વર્ષ ગાદી ખાલી રહી. ઈ. સ. ૧૭૫૨ માં નિઝામુમુક ગુજરી જતાં એનેા ભરૂચના હક્ક નષ્ટ થઈ ગયો, પણ ગાયકવાડની ફુરજા ઉપરની જકાતા હિસ્સા ચાલુ રહેલા.
પેલા પૌત્રાના ટટામાં સુરતના સૈયદ એસ મધ્યસ્થ બન્યા અને એક પૌત્ર અહમદપ્રેગને ગાદીએ બેસાડયો. ઈ. સ. ૧૭૫૮-૧૭૫૯ માં ભરૂચમાં ગાસાંઈ બાવાઓનું ટાળું આવ્યું તે તેાફાન કરવા લાગ્યું ત્યારે એને અહેમદએગે જાતે સૈનિકાની આગેવાની લઈ હાંકી કાઢ્યું હતુ....
ઈ, સ. ૧૭૫૯ માં અંગ્રેજોએ ત્યાંના નવાબ પાસેથી સુરતના બન્ને સંભાળ્યા ત્યારે ભરૂચના ફુરજાની સુરતની હકસાઈ અંગ્રેજોને મળી,
ઈ. સ. ૧૭૬૧ માં ખંભાતના મામીનખાનની મદદે જઈ સુરતના નવાએ જ ખુસર જીતી લીધું હતું. ઈ. સ. ૧૭૬૮ માં અહમદબેગ ગુજરી જતાં એના પુત્ર મઝદખાન ગાદીએ આવ્યા.
સુરતની ભરૂચના કુરાની જકાત ને હકસાઈ ભરૂચે ખાર વર્ષ' સુધી ચૂકવી નહાતી તેથી અંગ્રેજોએ ઈ. સ. ૧૭૭૧ માં કલ કૈનીની આગેવાની નીચે ભરૂચ પર આક્રમણ કર્યું. આની સાથે સુરતના નવાબના ૭૦૦ સૈનિક પણ સામેલ હતા. નવાખે ખંભાતના નવાબ અને ફોસિહરાવ ગાયકવાડ પર પા લખી મદદ માગી. ખંભાતથી કશું આવ્યું નહિ, પણ ફ્રોસિંહરાવ પોતાના સૈન્ય સાથે ભરૂચ આવી પહેાંચ્યા. બેશક, ફત્તેસિંહરાવની મુરાદ નવાખ ભરૂચના કિલ્લામાંથી બહાર નીકળે એટલે ભરૂચને કબજો લઈ લેવાની હતી. નવાબને આની ગંધ પહોંચી જતાં એણે ગાયકવાડને જણાવ્યું કે ગાયકવાડી સનિક એક પણ ભરૂચમાં મેકલવા નહિ, મદદની જરૂર પડશે તા ું કહેવરાવીશ. નવામે અંગ્રેજો સામે ન`દાને સામે કાંઠે કીમ નજીક સૈન્ય માકલી આપ્યું, એમાં વિજય ન મળતાં સૈનિકા માટી ખુવારી સાથે પાછા આવ્યા. હવે નવાબી લશ્કર કિલ્લામાં આવ્યુ અને નવાબે કિલ્લા પર મેચો નક્કી કરી આપ્યા. એ દરમ્યાન અંગ્રેજ સૈન્ય સામે કાંઠે આવી પહેાંચ્યું હતુ. વળતે દિવસે

Page #250

→ ]
સમકાલીન રાજ્ય
[ ૨૨૭
અંગ્રેજાએ એક બેટ ઉપર મુકામ કરી ત્યાંથી ભરૂચ પર મારા શરૂ કર્યો તે સામેથી નવાબી મારા પણ શરૂ હતા. જોરદાર મારાથી ભરૂચના કોટમાં ગાબડાં પડ્યાં, આ જોઈ અંગ્રેજી ટુકડી હાડીએ દ્વારા આવવા ચાહતી હતી, પણ ન`દાના સખત વહેણને કારણે વધુ પશ્ચિમ તરફ ખેંચાઈ ગઈ, દરમ્યાન નવાબને મારા તે ચાલુ જ હતા. એક ગેાળા અંગ્રેજોના દારૂખાના પર પડતાં બધુ દારૂખાનું સળગી ગયું. ચોમાસાની શરૂઆત હાઈ અંગ્રેજ સૈન્ય સુરત પાછુ ચાલ્યું ગયું. ગાયકવાડના ઉપકાર માની નવાએ એને વડાદરા જવા અનુમતિ આપી.
ઝગડાનું સમાધાન કરવા માટે નવાને મુંબઈ લાવવામાં આવ્યા અને ત્યાં એનું ઘણું સંમાન કરવામાં આવ્યું. વાટાઘાટ પછી ભરૂચના જંગ વખતે અંગ્રેજોનું દારૂખાનું સળગી ગયું હતુ. તેના બદલા વગેરે તરીકે ચાર લાખ રૂપિયા નવાબે ભરવાનુ નક્કી થયું. નવાબની એ માટે શક્તિ નહોતી એટલે લલ્લુભાઈપ નામના વણુકની સલાહ પ્રમાણે લશ્કર એણે એવું કરી નાખ્યું અને વસ્તી પર કરવેરા નાખ્યા. એ એવા ભારે હતા કે પ્રજા આપી શકે નહિ. લાકાતેા પ્રિય નવાબ આમ લલ્લુભાઈની સલાહને કારણે તદન અપ્રિય ચઈ પડયો. લલ્લુભાઈની સલાહથી સ્ત્રીઓનાં ધરેણાં અને નવાબની રૂપાની પાવડી વગેરે ભરેલી એક પેટી મુંબઈથી નાણાં વસૂલ કરવા આવેલા માલી નામના અમલદારને આપવામાં આવી. અંગ્રેજ અમલદાર આ અપમાનની ફરિયાદ કરવા મુંબઈ ગયા. ત્યાંથી ભરૂચના નવાબને સજા કરવા અંગ્રેજ લશ્કર આવ્યું. નવાબના ચુનંદા માણુસાએ પ્રબળ સામના આપતાં વેડરબન નામનેા અંગ્રેજ અમલદાર માર્યો ગયા. અંગ્રેજ સૈન્ય મુંબઈ જવા તૈયારી કરતું હતું ત્યાં લલ્લુભાઈએ કહેણુ મેકહ્યું કે નવાખ પાસે ૭૦૦ જેટલા જ સૈનિકે છે તેથી નાઉમેદ ના થાએ. અ ંગ્રેજોએ કિલ્લા ઉપર તાપમારા કરી પાડેલાં ગાબડાં દ્વારા પ્રવેશ કર્યાં. ૩૬ કલાક બચાવ કર્યો પછી નવાબનેા સંપૂર્ણ પરાજય થયા. લલ્લુભાઈની સલાહથી નવાબ આમેાદ તરફ ગયા. બીજી બાજુ લલ્લુભાઈ પાછળ ગયા ને આમોદના ઠાકરને અંગ્રેજો વિરુદ્ધ નવાબને આશા ન આપવા સલાહ આપી, નવાબ ત્યાંથી દેહવાણુ(તા. ખેરસદ)ના કાળી રાજવી પાસે ગયા, જ્યાં એને આશ્રય મળ્યા. ૧૭૭૨ ની આખરમાં અંગ્રેજોએ આમ ભરૂચ લીધું. નવાબને પુત્ર એકદીખાન ઇંગ્લૅન્ડ ગયા૫૪ અને ત્યાં અરજ−હેવાલ કર્યો પછી ૧૭૯૪ માં એને અને એના ત્રણ ભાઈઓને માસિક રૂા. ૨૦૦/- લેખે આપવાના નિય કરવામાં આવ્યેા. આ હક્ક ત્રણ પેઢી સુધીના પાછળથી ર્યાં હતા. એ સાથે નવાબની જપ્ત થયેલી મિલકતના

Page #251

૨૨૮ ]
. મરાઠા કાલ
[ પ્ર
વળતર તરીકે રૂા. ૪,૬૦૦ની રકમ પણ દર વર્ષે નવાબના કુટુંબને મળે એવું નક્કી થયેલું. આમ ભરૂચની નવાબીને અંત આવ્ય (ઈ.સ. ૧૭૭૩).૧૫
૧૭. સચીનના સીદી નવાબ સૌથી પ્રથમ જંજીરાની જાગીર ઈ. સ. ૧૪૮૯માં મહમૂદ બેગડાએ આફ્રિકાના સીદી વંશના એક અમલદારને દરિયાઈ લશ્કરના વડાના દરજે આપી હતી. આ ફરજ આ વંશના હાકેમોએ ઈ.સ. ૧૬૮૬ સુધી બજાવી. એ પછી મુઘલ શાસનનું ઉ૫રિપણું ફગાવી દઈ દરિયામાંથી પસાર થતાં વિદેશી વેપારીઓનાં વહાણ લૂંટવાને તેઓએ ધંધો શરૂ કર્યો. એમણે મરાઠાઓ સાથે દુશ્મનાવટ ચાલુ. રાખી હતી. પરિણામે ઈ.સ. ૧૭૩૬-૭ માં એ લેકની જાગીર કેટલેક ભાગ બાજીરાવ પેશવાએ તાબે કર્યો હતો, પણ જંજીરાને કિલ્લે જિતા નહોતે.
જંજીરાની ગાદી સીદી અબ્દુલરહીમ નામના સરદારની સત્તામાં હતી તે ઈ. સ. ૧૭૬ર માં યાકૃત નામના સીદીએ ઝૂંટવી લીધી હતી. આ કારણે અબ્દુલરહીમ બહારવટે નીકળ્યો અને સીદી યાતને ખૂબ જ પજવ્યું. પરિણામે સંધિ થઈ તેમાં એવું કહ્યું કે સીદી યાતના અવસાને અબ્દુલરહીમને જંજીરાની ગાદી મળે. ઈ.સ. ૧૭૭૨ માં યાતનું અવસાન થતાં હવે અબ્દુલરહીમ સત્તા ઉપર આવી ગયો. ઈ.સ. ૧૭૮૪ માં એનું અવસાન થતાં એના પુત્ર અબ્દુલકરીમ યાકુતખાનને બાજુએ રાખી સીદી જેહર નામને લશ્કરી સરદાર જંજીરાની ગાદી બચાવી પડ્યો તેથી અબ્દુલકરીમ પુણે ગયે, જ્યાં પેશવાએ એને જંજીરા ઉપરને હક્ક માન્ય રાખે, પણ એવામાં અબ્દુલકરીમે કંપની સત્તાના એક અમલદાર મિ.માલેટ દ્વારા પિતાના બધા હકક કંપની સરકારને લખાણ કરી સ્વાધીન કર્યા, જેના બદલામાં એને અંગ્રેજ સત્તા તરફથી ઈ. સ. ૧૭૯૦ માં સુરત નજીક આવેલા સચીન(તા.ચોર્યાસી, જિ.સુરત)ની જાગીર મળી આમાં એને ર૦ ગામ મળ્યાં હતાં. એ સુરતમાં રહી આને વહીવટ કરતો હતો. પછીથી સચીનને રાજધાની બનાવી ત્યાં રહેવાનું શરૂ કરેલું. એણે બાદશાહ શાહઆલમને નજરાણું મેકલેલું એનાથી બાદશાહ તરફથી એને “નવાબને ઈલકાબ મળે.
ઈ. સ. ૧૮૦૨માં નવાબ અબ્દુલકરીમ યાતખાનના અવસાને એનો પુત્ર ઇબ્રાહીમ મુહમ્મદ યાકુતખાન ગાદીએ આવ્યો. ઈ.સ. ૧૮૧૬માં એણે કંપની સરકારને કબૂલાત આપી કે રાજ્યના ફોજદારી ગુનાઓનો ઈન્સાફ અંગ્રેજી અદાલતમાં કરે, પરંતુ આ અને અન્ય શરતેનું નવાબ પાલન નહોતું કરતો એટલે પાછળથી એ કરાર રદ થયા હતા.'

Page #252

સમકાલીન રાજે
[ ર૨૯ ૧૮. સુરતના નવાબ ગુજરાતના લૌકિક કવિ શામળે “રુસ્તમ બહાદુરને પવાડે” લખી જેને અમર કર્યો છે તે રુસ્તમઅલી સુરતમાં મુઘલ સત્તાને છેલ્લે સૂબો હતો. મરાઠાઓ સાથેના જંગમાં વસેમાં ઈ. સ. ૧૭૨૪ માં રુસ્તમઅલી કામ આવી ગયા પછી એનો પુત્ર સોરાબખાન સુરતનો નવાબ(સૂબેદાર) બન્યો. અનેક સ્થળોએ થયું હતું તે પ્રમાણે મુઘલાઈ સબા સ્વતંત્ર થઈ ચૂક્યા હતા. સુરતમાં પણ એ પરિસ્થિતિ થઈ હતી. ત્યાંસુધી સુરતના સૂબા ઉપર ચાર શહેરીઓની પકડ રહેતી હતી. સોરાબખાન સ્વતંત્ર નવાબ બન્યો ત્યારે પણ એ ચાર શહેરીએાનું વર્ચસ ઘટયું નહોતું. એમાં એક મુલ્લાં મુહમ્મદઅલી ભારે મહત્ત્વાકાંક્ષી હતો. એણે સૈયદઅલી વજીર પાસેથી અઠવા(અત્યારે સુરતને એક બહારનો મહેલે) ખરીદી ત્યાં કિલાને પાયો નાખ્યો. આ કામમાં નવાબ સરાબખાન આડે આવ્યો એટલે મુલ્લાંએ એ સમયના કિલેદાર “બેગલરખાન ”—મીરઝાગદાબેગ ખાનને રૂ. ૨૫,૦૦૦થી ફેડી બંનેએ મળી સેરાબખાનને દૂર કર્યો અને પેલા કિલેદારના ભાઈ મીરઝા ગુલ “તેગબેગખાન ને નવાબ બનાવવાનો ઠરાવ કર્યો. રૈયતને નુકસાન ન થાય એ દષ્ટિએ સોરાબખાના દરબારમાંથી હટી જઈ બેગમવાડીમાં જઈ રહ્યો. જિલ્લા ગેઝેટિયર પ્રમાણે સોરાબખાનના સ્વતંત્ર નવાબ તરીકે આવ્યા પછી શરૂઆતમાં અંગ્રેજોને વેપાર અગવડમાં મુકાયો હતો, પણ પછી સરાબખાન ન્યાયથી વર્તવા લાગેલો. થોડાં વર્ષમાં જ એનું વલણ બદલાયું અને એણે અનેક વેપારીઓને શરાફને અને દલાલને કેદમાં નાખ્યા, પરિણામે વેપારને ધકે પહોંચે. અંતે એને અંગ્રેજો ફ્રેન્ચ અને ડ દ્વારા ઠેકાણે લાવવામાં આવ્યો, આને કારણે એમના તરફ એણે કુણું વર્તન રાખ્યું, પણ દેશી વેપારીઓને તો કનડગત એની એ રહી તેથી મોટા ભાગના વેપારીઓ શહેર છોડી ગયા. એ પછી સોરાબખાને અંગ્રેજોને એની રૂ. ૧૦,૦૦૦ ની પેશકશ માટે દબાણ કર્યું. પરિણામે અંગ્રેજો અને એ મળી સરાબખાનને પકડમાં લીધે. એ નાસી છૂટયો અને તેગબેગખાન સત્તા ઉપર આવ્યો.૫૭ તેગબેગ ખાને મુલાં મુહમ્મદઅલીને અઠવામાં કિટલે બાંધવા ન દેતાં મુલ્લાં હવે સેરાબખાન તરફ વળ્યો. એણે સોરાબખાનના નામની સનદ મુઘલ બાદશાહ પાસે મગાવીને એ આવતાં ઈ. સ. ૧૭૨૮ માં સોરાબખાન પુનઃ નવાબ બન્યો. મુલ્લાંએ અઠવા વિસ્તારમાં કિટલે, રસ્તાઓ તેમજ મકાન બંધાવી “રસૂલાબાદ” નામથી નગર સમૃદ્ધ કર્યું. મુલ્લાએ રસૂલાબાદમાં તાપી પરનું બંદર પણ વિકસાવ્યું અને વહાણોને વેપારની સગવડ કરી આપી. પરિણામે સુરતની નદી

Page #253

[ R
૨૩૦ ]
સરાઠા કાલ
પરના બંદરની આવક ઘટવા લાગી એટલે મુલ્લાંતે આવા છેૉડી સુરતમાં આવી રહેવાનુ કહેણ મોકલ્યું. પણ નવાબને મુલ્લાંએ કાઠું ન આપ્યું. એણે એવી પરિસ્થિતિ સર્જી કે સોરાખખાનને નમવું પડે. સારાબખાન આમ છતાં સાવધાન હતા તેથી મુલ્લાંએ ફરી સારાખખાનને મિત્ર બનાવી લીધા.
બીજી બાજુ તેગમેગખાનનેા પ્રયત્ન ચાલુ હતેા. એ દરમ્યાન બાદશાહે. ખંભાતના મામીનખાનને સુરતા નવાબ બનાવ્યા, પણ અંતે ઈ. સ.. ૧૭૩૩ માં તેગમેગખાને સનદ મેળવી મુલ્લાંતે કેદ કરી લીધેલા. એણે છૂટવાના પ્રયત્ન કર્યો ત્યારે તેગમેગખાતે છેડવાના દંભ કરી, ઝેરી પાશાકપહેરાવી મુલ્લાંને ખતમ કરી નાખ્યા. એવા ખીજો શહેરી મહમદ અલવી હતા તેને પણ ઈ.સ. ૧૭૩૩ માં તેગમેગખાતે કાંટા કઢાવી નાખ્યા,
ઈ.સ. ૧૭૩૪ સુધી સુરતનાં ઘણાંખરાં ગામ મરાઠાઓએ સ્વાધીન કરી લીધાં હતાં. પણ એ સાથે તેગમેગખાતે એવું કબૂલ કરાવી લીધુ` હતુ` કે. મરાઠા તેગમેગખાનને દર વર્ષે રૂ. ૨,૩૬,૦૦૦ આપે. આનાથી અ ંગ્રેજો સાથેના સંબંધમાં થે।ડી મુશ્કેલી ઊભી થયેલી અને અ ંગ્રેજો નદીમાં પડાવ નાખી જતાં આવતાં વહાણાને પજવવા લાગ્યા, ત્યારે દમાજી ગાયકવાડે વચ્ચે પડી તેનેા સબંધ ચાલુ કરી આપ્યા હતા. જિલ્લા ગૅઝેટિયર પ્રમાણે અ ંગ્રેજોએ દાજી ગાયકવાડની મદદને નકારી કાઢી હતી અને આખરે તેગમેગખાનને અંગ્રેજોની માગણી સતાખવી પડી હતી. અને અ ંગ્રેજી કાઠી ઉપરથી ચોકીદારા ખસેડી દેશી વેપારીઓ સાથે વેપારની સરળતા કરી આપવી પડી હતી.૧૮
તેગમેગખાનનું ૧૭૪૬ માં અવસાન થતાં મેગલખાન નવાય અન્ય એનુ અવસાન ઈ. સ. ૧૭૪૭ માં થતાં એને જમાઈ સખાન દિલ્હીથી સનદ મેળવી નવાખ ખયા. સફદરખાનને પુત્ર મુહમ્મદ વિકારખાનું પ એગલરખાનનેા જમાઈ થતા અને એ ૧૭૪૬-૪૭ માં કિલ્લેદારી ભાગવતા હતા.
દિલ્હીમાં બેઠાં બેઠાં આસફજહાં સુરત પર નજર રાખતા હતા. સફદરખાનની નવાખી અને એના પુત્ર મુહમ્મદ વિકારખાનની કિલ્લેદારી-એ વ્યવસ્થા એને ગમી. નહાતી તેથી એણે. મીર ઝિયાને સુરત મેાકલેલા. મીર ઝિયાઉદ્દીનના ભાઈ. મેાહીનુદ્દીન ઉર્ફે મિયાં અચ્ચન સુરતમાં ઘણા સમય થયાં રહેતા હતા. ઈ. સ... ૧૭૪૮ માં સફદરખાનને શેખ મહમૂદખાન નામના એક અફસર સાથે ખટરાગ થયે એટલે શેખ મહમૂદ મિયાં અચ્ચનને મળ્યા. સુરતના ખીજા પણ શહેરીઓની સફદરખાન સામે ફરિયાદા હતી. મિયાં અચ્ચને સફદરખાનના ભાઈ અલી

Page #254

સમકાલીન રાજે
[ ર૭૨ નવાબખાનને હાથમાં લઈ એની સહાયથી મુહમ્મદ વિકારખાનને કેદ કરી લીધો અને અંદરના ખજાના સહિત મિયાં અચ્ચન કિલ્લાનો માલિક થઈ ગયે..
આ સ્થિતિ થતાં સફદરખાને યુદ્ધની મરચાબંધી શરૂ કરી એટલે મિયાં અચ્ચને રૂ. ૧૧ લાખ આપી દમાજી ગાયકલાડને સાથ મેળવ્યો. મલ્હારરાવની સરદારી નીચે દસ હજાર સવારે સુરતના દરબારગઢ ઉપર ચડાઈ કરવા આવ્યા, પણ રસ્તામાં કૂચ કરતી વખતે જ અથમાણ થઈ તેમાં મલ્હારરાવ માર્યો ગયે એટલે મરાઠા મેળા પડયા. બેશક, મહારરાવના મરણ પછી પણ મિયાં અચ્ચન અને સફદરખાન વચ્ચે નવ મહિના પર્યત છમકલાં થયા કર્યા હતાં. છેલ્લે પિતાના માણસો ખૂટતાં દરબારગઢ છોડી એને મેહમદી બાગમાં આશ્રય લેવા ચાલ્યું જવું પડ્યું. મિયાં અચ્ચને દરબારને કબજે લીધો અને સુરત પ્રદેશ ઉપર આસજહાંની આણ વરતાવવામાં આવી.
આ દરમ્યાન તેગબેગખાનન મહમદીબાગમાં છુપાવેલ ખજાનો સફદરખાનના હાથમાં આવ્યો તેનાથી એ જોર પર આવ્યો. પણ સુરતના વેપારીઓ, અંગ્રેજો તથા વલંદાઓએ મળીને એવો ઠરાવ કર્યો કે મિયાં અચ્ચનને જ સાથ આપ. તેથી મુકાબલામાં છેવટે સફદરખાન હાર્યો અને મુંબઈ તરફ નાસી ગયો.
હવે મિયાં અચ્ચન-મોહીનદીન નવાબ થયો. એણે અલીનવાઝખાનને નાયબ બનાવી પોતાના પુત્ર હાફીઝુદ્દીન મુહમ્મદખાનને કિલેદારી સોંપી. આ જંગના આરંભમાં મિયાં અચ્ચને ત્રણ લાખ આપવાના ઠરાવી દમાજી ગાયકવાડના પિતરાઈ ભાઈ કેદારજીને બોલાવે તે મામલે થાળે પડી જતાં આવી પહોંચ્યો. વચન આપેલું હોઈ સુરતની આવકના ત્રણ ભાગ પડ્યા : એક પિતાનો અને બક્ષીને, બીજો શાહી દરિયાઈ સેનાના દારેગા સીદીને અને ત્રીજો મરાઠાઓનો.
નવાબને હોદ્દો ધારણ કર્યા પછી મિયાં અચ્ચનને મુલ્લાં ખુદ્દીન સાથે ઝગડો થતાં અચ્ચને ફyદ્દીનને કેદ કરી લીધો, પણ અંગ્રેજોની એના તરફ સહાનુભૂતિ હોઈ એણે લાગ જોઈ ફwદીનને મુંબઈ નસાડી મૂક્યો. બીજી બાજુ દરિયાઈ સેનાના દાગા હાફીઝ મસ્જીદખાને પોતાના સાથીદારનું બળ વધારી સુરતને રંજાડવાનું શરૂ કરી દીધું. સ્ત્રીઓની પણ છેડતી શરૂ થઈ. આમ બંને ભાગીદારો વચ્ચે ઝગડાનાં બી રોપાયાં. અલીનવાઝખાન નવાબની શંકાને ભેગ બનતાં એને દરબારમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યો.
અલીનવાઝખાનને બેગલરખાનની વિધવા અને મુહમ્મદ વિકારખાનને આર્થેિક સાથ મળ્યો એટલે એણે સદી હાફીઝ અને યદ અબ્દુલ્લાને સાથ મેળવ્યો

Page #255

ર૪૨ ]
1. મરાઠા કાલ
[ .
અને ઈ. સ. ૧૭૫૦ માં સુરતના છેડા દરવાજા પર કબજો મેળવી લીધે. એને મિયાં અચ્ચનના કેટલાક માણસોને પણ સાથ મળ્યો. નવાબ કિલ્લામાં રહેતો હતો એટલે દરબારનું રક્ષણ કરવા બક્ષી મુહમ્મદ કાસીમને દસ હજારના સૈન્ય સાથે દરબારની ચેકી ઉપર મૂકો. અલીનવાઝખાને દરબારને કબજે લઈ સફદરખાનની આણ ફેરવી દીધી. મિયાં અચ્ચન કિલ્લામાં હતું એટલે મેર એની સામે મંડાય. બીજી બાજુ અંગ્રેજ કોડીના પ્રમુખ લેખેએ શહેરીઓ વગેરે સાથે થયેલા ઠરાવ પ્રમાણે મિયાં અચ્ચન તરફ વફાદારી બતાવી અને અલીનવાઝખાનની સામે મેર બાંધી યુદ્ધનો આરંભ કરી દીધે ત્યારે અલીનવાઝખાન વલંદાઓ તરફ વળ્યો.
આઠ માસની આ લડાઈ ચાલુ રહી એ ગાળામાં વલંદાઓએ સફદરખાનને સલામત રીતે સુરતમાં પ્રવેશ કરાવી દીધો. બે માસ જંગ વધુ ચાલવાથી મિયાં અચ્ચનને નાણાંની ભારે ખેંચ આવી પડી તેથી એણે સીદી મઊદને સંધિ માટે કહેણ મોકલ્યું. સંધિ કરવાના કારણે સીદીઓ કિલ્લામાં દાખલ થયા અને એમણે કિલો કબજામાં લઈ લીધો. મિયાં અચ્ચન તેથી પુણે શિવાને આશ્રયે ગયે.
આમ સદરખાનને અનાયાસે નવાબી પાછી આવી મળી એટલે એણે શાહી ઘોડારના દારાગા ફારીસખાનને નાયબ-નવાબી આપી અને સીદી મમઊદની કિલેદારી કબૂલ રાખી.
ઈ. સ. ૧૭૫૧માં અંગ્રેજોએ સફદર ખાન વિરુદ્ધ કેટલાંક ફાંફાં માર્યો, એ જાણી સફદરખાને અંગ્રેજોનું બધું જ લૂંટી લીધું અને એમને કેદ કરી લીધા. આમાંથી લેખે છટકી ગયે, પણ એને મુંબઈથી ઠપકો મળતાં એણે આપઘાત કરી જીવનને અંત આણ્યો. એ પછી ચાર વર્ષે ઈ. સ. ૧૭૫૫ માં અંગ્રેજ ફરી જોર પર આવ્યા અને એમણે સફદરખાન પાસે નુકસાનીના બે લાખ રૂપિયા નક્કી કરાવ્યા. સફદરખાન પાસે કાંઈ નહોતું એટલે એણે “એકોતર” નામનો સેંકડે એક ટકા વધારાને કર નાખે, જેમાં મુસ્લિમ પ્રજાને બાકાત રાખી હતી.
સફદરખાન મલીદથી થાકી ગએ હતો એટલે એણે પિતાના જમાઈ મીર હૈદરને કિલ્લેદારીની સનદ મળે એ માટે દિલ્હી પત્ર લખ્યો. દરમ્યાન મસદ અને અલીનવાઝખાન સંપી ગયા અને સફદરખાનને પરેશાન કરવા લાગ્યા. અંતે શહેરીઓની ભલામણથી અલીનવાઝખાનને નાયબ–નવાબ બનાવવામાં આવ્યો.
ઈ. સ. ૧૭૫૫ માં મસઊદનું અવસાન થયું અને એને પુત્ર હાફીઝ

Page #256

સમકાલીન રાજે
૨૩૩
અહમદખાન કિલેદાર બન્યો. સફદરખાને પણ સાત વર્ષ નવાબી ભોગવી અને ૧૭૫૭–પ૮ માં એ મરણ પામ્યો ત્યારે અલીનવાઝખાનને નવાબી મળી.
હવે થોડા સમયમાં અંગ્રેજો અને ફારસખાન વચ્ચે કરાર થયા અને પેશવાની ભલામણથી મિયાં અચ્ચન(મોહીનુદીન)ને પુણેથી સુરત મુઝફફર ગાદી સાથે મોકલ્યો. પ્રભાવશાળી શહેરીઓએ એને સાથ આપે. લડાઈ શરૂ થઈ. - હાફીઝ અહમદ ખાન કિલ્લામાંથી દરબાર ઉપર ગોળા છોડવા લાગ્ય, આથી અલીનવાઝખાનના કારભારીઓ એને છોડી ગયા. જે બાકી રહ્યા તેમાંના કેટલાક લેક દગો રમ્યા. અનાજ ખૂટવું, પુરવઠો આવો બંધ થયો. પરિણામે નવાઝખાનને દરબાર છોડવો પડયો. મિયાં અચ્ચન ફરી વાર નવાબ બન્યો અને પિતાના મોટા પુત્ર હાફીઝુદ્દીનને નાયબ-નવાબ બનાવ્યો.
કિલ્લેદાર હાફીઝ અહમદખાન આ ટાંકણે ખુમારીમાં આવ્યો અને એની દૂકે એના સાથીદાર સદીઓએ જુલમ કરવા માંડ્યો ને અંગ્રેજ કાઠી સાથે સંકળાયેલા મોદી કુળના બે જવાન પારસીઓની કતલ કરી. પરિણામે એની ફરિયાદ મુંબઈના ગવર્નર પાસે ગઈ. ગવર્નરે સીદીઓને દૂર કરવાની મતલબ પેશવા અને માજીને સમજાવી એમની સાથે કરાર કર્યા, જેમાં સીદીઓને સુરતમાંથી દૂર કરવા, (૨) અંગ્રેજો કિલ્લાના માલિક અને ઉપરી બને, (૩) સુરતના નવાબોની નિમણુક કરવાની સત્તા અંગ્રેજો પાસે આવે, (૪) તનખાની ઊપજમાંથી અંગ્રેજો પેશવા અને નવાબ સરખે ભાગે વહેંચણી કરી લે, અને (૫) સુરતમાં ઊભા થતા ઝઘડાઓમાં મરાઠા વચ્ચે ન પડે. અંગ્રેજોએ ફારસખાનને અને હાફીઝઅહમદખાનના માણસ સીદી હિલાલને - હાથ કરી લીધા અને પછી સુરત ખાલી કરી બારામાં આવી રહ્યા. દરમ્યાન મુંબઈથી સમુદ્રમાર્ગે ન્ય આવ્યું. જમીનમાર્ગે મરાઠાઓનું સૈન્ય આવ્યું. આખરી જગમાં અંગ્રેજોએ કિલ્લો સર કર્યો અને એ ઈ.સ. ૧૭૫૯ ના વર્ષમાં કિલ્લાના અધિપતિ થઈ ચૂક્યા.
મુઘલ બાદશાહે એને માન્યતા આપી અને બે લાખ રૂપિયા સાલિયાણુમાં અંગ્રેજો સીદીઓને આપે એવું ફરમાન મોકલ્યું. આ વખતે કિલ્લાના શહેર બાજુના છેડા ઉપર મુઘલ વાવટો તેમ નદી બાજુના છેડા પર અંગ્રેજી વાવટો ઊડ શરૂ થયો.
અંગ્રેજોએ ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં કિલ્લા પરનું આધિપત્ય સ્થાપ્યા પછી ૪૦ વર્ષ પર્વત સુરત ઉપર નવાબની અને અંગ્રેજોની હકુમત સાથે સાથે ચાલતી હતી, છતાં કર્તાહર્તા તો અંગ્રેજો જ હતા.

Page #257

ર૩૪]
મરાઠા
[ »
મિયાં અચ્ચન(મહીનુદ્દીન)નું ૧૭૬૩માં અવસાન થતાં એને પુત્ર કુતુબુદ્દીન હાફિઝદ્દીન અહમદખાન” નામ ધારણ કરી નવાબની ગાદીએ બેઠો. ર૭ વર્ષની એકધારી નવાબી ભેગવી એ ઈ. સ. ૧૭૮૦માં મરણ પામ્યો ત્યારે સુરતના બંદરી વેપારમાં ઠીક ઠીક ઓટ આવી ગઈ હતી. પારસીઓ સુરત છેડી મેટી. સંખ્યામાં ધીમે ધીમે મુંબઈ ચાલ્યા ગયા હતા. - ઈ. સ. ૧૭૨૦માં હાફિઝદ્દીનના અવસાન પછી એને પુત્ર નિઝામુદ્દીન ગાદીએ આવ્યો. એની ચાલુ માંદગીને કારણે એની પાસેથી અંગ્રેજો વધુ કરાર કરાવી લે એ પહેલાં ઈ. સ. ૧૭૯૯ માં એ મરણ પામ્યો અને એને બાળ પુત્ર થોડા જ દિવસમાં મરણ પામતાં એને ભાઈ નસીરુદ્દીન ગાદીન. હકકદાર હતું. ત્રણ વર્ષ પયત સુરત અને મુંબઈ વચ્ચે તુમાર ચાલ્યા, સુરતમાં કેટલીક ચળવળ ચાલી અને પરિણામે ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં અંગ્રેજોએ નસીરુદ્દીનને નવાબની ગાદી ઉપર બેસાડ્યો, પરંતુ થયેલા કરાર પ્રમાણે ૧૪મી મે ના દિવસથી શહેર અને એના તાબાનાં પરગણાંઓ ઉપર કંપની સત્તાની હકૂમત સ્થપાઈ ગઈ, નવાબને હવે રૂપિયા એક લાખનું વાર્ષિક સાલિયાણું અને એક પંચમાં વધારો, બક્ષીને વાર્ષિક રૂ. ૩૦,૦૦૦ એને વારસને વંશપરંપરા. રૂ. ૨૪,૦૦૦ મળે એવી વ્યવસ્થા અમલમાં આવી.૫૯
૧૯ કેટલાંક પ્રકીર્ણ રાજ્ય ઉમેટા
ખેડા જિલ્લામાં આવેલા આ રાજ્યના રાજવીઓ મૂળ પડિહાર જાતના રાજપૂત. ઈ. સ. ૧૪૮૪માં મહમૂદ બેગડાએ ચાંપાનેરના રાજ્યનો વિધ્વંસ કર્યો ત્યારે ઝાંઝરજી નામનો પડિહાર રાજપૂત ઉમેટાની આસપાસનાં મહી નદીનાં કેતરમાં છુપાઈ રહેલે. એણે બારૈયા કન્યા સાથે લગ્ન કર્યો એટલે એ બારૈયા'માં ગણાવા લાગ્યો. થોડા સમય પછી ભેટાસી(તા. બેરસદ )ના ઠાકોરના શત્રુ બિલપાડ(તા. બોરસદ)ના જેતસિંહજીને ઝાંઝરજીએ મારી નાખવાથી ભેટાસીના ઠાકરે એને આઠ ગામ બક્ષિસ આપ્યાં. વળી એણે બીજાં નજીકનાં કેટલાંક ગામ હાથ કરી પિતાની જુદી ઠકરાત સ્થાપી. ઈ. સ. ૧૬૯૪ માં કોળીઓ ચડી આવ્યા તેમાં બાજુના સરદારની મદદ આવવાથી આ નાની ઠકરાત બચી ગઈ. ઈ. સ. ૧૭૪૧ માં પેશવા અને ગાયકવાડે પ્રદેશની વહેંચણી કરી ત્યારે આનાં સાત ગામ ગાયકવાડની અધીનતામાં ગયાં. જ્યારે ૧૮૧૮ માં શિવાઈ પડી ભાંગી અને એમનો બધો પ્રદેશ કંપની સત્તાને મળ્યો ત્યારે ઉમેટા,

Page #258

સમકાલીન રાજ્ય
[ ર૩૫. ઉપર સાર્વભૌમ સત્તા કંપનીની થઈ. ઉમેટામાં ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં પડિહારવંશ. ચાલુ હતા.• કટોસણ
આ રાજ્યના રાજકુટુંબને મુખ્ય પુરુષ હરપાળ મકવાણો કહેવાય : છે. એને મોટો કુંવરે કટોસણ(તા. મહેસાણા) પાસે આવેલા સાંથલ (તા. મહેસાણા) નામનું નગર જીતી લઈ ત્યાં રાજ્ય કરવા લાગ્યો હતો. એની કેટલીક પેઢીએ ખાનાજી મહમૂદ બેગડાના સમયમાં થયો તેણે સાંથલથી બદલી કટાસણમાં રાજધાની કરેલી. એણે અમદાવાદ નજીકના કોઈ માથાભારે ભીલ સરદારનો વિનાશ કરવાને કારણે એની માગણી મુજબ સુલતાને ૮૪ ગામ કાઢી. આપેલાં. એના પછી બાદશાહ શાહજહાંના રાજ અમલ સુધીમાં દસ રાજવી થયેલા, જેઓમાં દસમે જશવંતસિંહજી હતો. ઔરંગઝેબના ભયથી એને મેટ. ભાઈ દારા ગુજરાતમાં નાસી આવે ત્યારે એકાદ મહિને કટોસણમાં આશ્રય પામ્યા પછી કરછ બાજુ ચાલ્યો ગયો હતો. ત્યારે કટોસણમાં જશવંતસિંહજી : સત્તા ઉપર હતો.
જશવંતસિંહજીના અવસાને હરપાળજી હરખાનજી નારાયણ રામસિંહજી અને અજબસિંહજી એક પછી એક કટોસણની ગાદીએ આવ્યા હતા. આ. છેલ્લા રાજવીના સમયમાં ગામોની સંખ્યા ૮૪ થી વધી ૨૫૦ જેટલી થઈ. હતી. એના સમયમાં મરાઠાઓનાં આક્રમણ શરૂ થઈ ગયાં હતાં. કટાસણું નજીક આવતાં અજબસિંહજીએ મરાઠાઓનો સામનો કર્યો હતો. પાછળથી હાર થતાં વરસોડાના ઠાકોર અજબસિંહજીએ વચ્ચે પડી સમાધાન કરાવી આપ્યું હતું. ખંડણી કબૂલતાં મરાઠા ત્યાંથી ખસી ગયા હતા.
ઈ. સ. ૧૭૪૭ માં દુકાળ પડવ્યો ત્યારે અજબસિંહજીએ કોઠાર ખુલ્લા મૂકી. ગરીબોને ખાદ્ય પૂરું પાડ્યું હતું.
જોધપુરને મહારાજા વખતસિંહજી અને એનો ભાઈ અભયસિંહજી અમદાવાદના રાજકારણમાં બાદશાહના પ્રકોપના ભોગ બન્યા ત્યારે આ અજબસિંહજીએ મદદે આવી, અમદાવાદમાંથી છોડાવી જોધપુર પહોંચાડ્યા હતા. વળી રાધનપુરના નવાબે એક વાર ઈડર ઉપર ચડાઈ કરી પરાજય વહેર્યો ત્યારે આ અજબસિંહજીએ મધ્યસ્થી કરી નવાબ પાસેથી ઈડરને રૂપિયા એક લાખ નુકસાનીના દેવડાવી સમાધાન કરાવ્યું હતું.
આ રાજવીના અવસાને નાનો ભાઈ અમરસિંહજી સત્તા પર આવેલે..

Page #259

૨૩૬ ]. મરાઠા કાલ
[ 5. એના અવસાને એને પાટવી સૂરજમલ સત્તા ઉપર આવ્યું ત્યારે ગુજરાતના પ્રદેશ પર ફરસિંહરાવ ગાયકવાડની સાર્વભૌમ સત્તા સ્થપાઈ ચૂકી હતી. આ વખતે ચુંવાળના ચાર ઠાકરેએ ગાયકવાડની ખંડણી ભરેલી નહિ તેથી વચ્ચે પડી સૂરજમલે એ ભરી હતી.
' એના અવસાને કુમાર બનેસિંહજી સગીર વયે રાજ્યને વારસ બને • હતો તેથી ગાયકવાડી સત્તાએ કટોસણ રાજ્ય કબજે કરી લીધું હતું. બનેસિંહજી તેથી મે સાળ ચાલ્યો ગયો હતો. ઉંમર લાયક થતાં બનેસિંહજીએ કડીના મલ્હારરાવ સામે બહારવટું ખેડયું હતું. બીજા ઠાકોરે વચ્ચે પડયા અને મહારરાવ સાથે સંધિ કરી અને માત્ર ૪૨ ગામ મેળવ્યાં. મહારરાવને શિકસ્ત આપવા ગાયકવાડી સૌન્ય આવ્યું ત્યારે બનેસિંહજીએ સહાય આપી હતી. બનેસિંહજીનું અવસાન ઈ.સ. ૧૮૧૮ માં થતાં એના ભાઈ ભગવાનસિંહજીને કુમાર રાણજી કટોસણની ગાદીએ આવ્યો.'
કડાણા
સેલંકીકાલમાં ચંદ્રાવતીથી નીકળી જાલમસિંહજી નામના રાજપૂતે ઝાલેદ*(જિ. પંચમહાલ)માં ગાદી સ્થાપી, જ્યાં એના પછી છ રાજવી થયેલા. છઠ્ઠા જાલમસિંહજી ર જાના સમયમાં ઈ. સ. ૧૨૪૭ માં મુસ્લિમ આક્રમકો સામે લડતાં એ મરા ને ઝાલેદ મુસ્લિમ સત્તા નીચે જઈ પડયું. એને કુમાર સંત અને ભાઈ લીમદેવજી સુંય નજીકના જંગલમાં આવ્યા, જ્યાં ઈ. સ. ૧૨૫૬ માં સ્થ રાજ્યની સંત સ્થાપના કરી અને લીમદેવજીએ કડાણા જિ. પંચમહાલ)માં. એના પછી મહેસિંહજી ધજી સરતાનસિંહજી શાર્દૂલસિંહજી ભીમસિંહજી ખાન સિંહજી ભોજરાજજી રાઘવદાસજી અખેરાણછ સુરજમલજી લીંબઇ જગરૂપસિંહજી
અનેપસિંહજી ઊમેદસિંહજી દોલતસિંહજી દેવીસિંહજી સુરસિંહજી( ૨ ) અને - ભીમસિંહજી( ૩ ) એ અનુક્રમે રાજા થયા. ૨ કાંકરેજ
બનાસકાંઠામાં આવેલા આ નાના રાજ્યની ત્રીસ કરતાં ય વધુ જાગીર ઠાકરડાઓની જાણવામાં આવી છે. આમાં મુખ્ય થરાની છે અને એના ઠાકોર - વાઘેલા કુલના છે. એમના પૂર્વજોએ દિસાવળમાં સત્તા સ્થાપી હતી. ત્યાંથી તેરવાડા, પછી તાણ, અને ત્યાંથી વાઘેલા દેવજીએ થરામાં ગાદી સ્થાપી હતી. ઈ. સ. ૧૬૭૯ માં એની સમગ્ર કાંકરેજ પરગણું પર સત્તા હતી. એના પછી કુમાર એમોજી અને પછી જામ છ સત્તા ઉપર આવ્યો હતો. એ

Page #260

' ''
સમકાલીન રાજ્ય
| ૨૩૦ -
પૂના પણ ગયેલા અને ત્યાં એક મદિર બંધાવેલું. પાલનપુર પાસે બાલારામમાં પણ એક શિવાલય એણે બધાવેલું.
એના અવસાને દરજસિંહૈં સત્તા પર આવ્યા. એના પછી એના ત્રણ પુત્રાએ થરાની જાગીર સહિયારી ભાગવી હતી. એમાંના મેટા જાલસિંહને અજિતસિંહ અને દોલતસિંહ નામે પુત્રા અને નાના તેજકરણજીને માસિ`ગજી નામે એક પુત્ર હતા. એ સહુએ સહિયારી જાગી ભાગવી હતી. એમાંના માસિહજીના બે પુત્ર હતા, જ્યારે દાલસિંહના પુત્ર અખેરાજજીને મે પુત્ર થયા. હતા. એ જોડિયા જાગીરદાર બન્યા હતા. ૩
કાટડા સાંગાણી
,,
ગોંડળના કુંભાજી ( ૧ લા )ના ખીજા કુમાર સાંગાજીને ઈ. સ. ૧૬૫૫ માં અરડાઈ( તા. કેટડા સાંગાણી) સહિત બાર ગામ મળ્યાં હતાં. એના નામે એના વંશજો ‘“ સાંગાણી ’ કહેવાયા. પછી ભાગ પડતાં ગાંડળના સગરામજીના પુત્ર નયુજીને મેંગણી મત્યુ અને સાંગાજીએ અરડાઈ રાખ્યું. ઈ. સ. ૧૬૯૯ માં એનુ અવસાન થતાં એના માટે કુમાર તેજમલજી ગાદીએ આવેલા. ઔર્ગઝેબના અવસાનને કારણે ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં અવ્યવસ્થા પ્રવર્તે'લી ત્યારે તેજમલજીએ રાજકોટના રણમલજીને સરધાર(તા. જેતલપુર) લેવામાં સહાય કરી હતી. આ વખતે સરધાર નજીકનાં છ ગામ તેજમલજીને મળેલાં. તેજમલજી પછી એનેા કુમાર જસાજી ગાદીએ આવ્યા. એના સમયમાં મુસલમાનેા પાસેથી કોટડા કાઠીઓએ જીતી લીધું હતું, જે વેજા જોગિયા ખુમાણુના હાથમાં હતું. જસેાજીએ પાતાના બે ભાઈઓની સાથે કોટડા પર હલ્લો કરી ત્યાંથી કાઠીઓને હાંકી કાઢવા અને કોટડા કબજે કર્યુ. પાતાનાં અને ચેાવીસ કોટડાનાં મળતાં એ ચેાવીસ ગામેાની ' કોટડા ચાવીસી · કહેવાવા લાગી. પાછળથી ગાંડળની દૂકથી કાઠીએએ કોટડા પર આક્રમણ કર્યું. અને ઈ. સ. ૧૭૫૫ માં નજીકના રાજપીપળા( તા. કોટડા સાંગાણી ) પાસે યુદ્ધ થયુ તેમાં જસાજી અને એને ભાઈ સરતાનજી મરાઈ ગયા, ત્રીજો ભાઈ દેવાજી ધાયલ થઈને કેટડા ચાઢ્યા. આવ્યા. એ જ વર્ષે એનુ અવસાન થતાં એને પુત્ર હાથીજી ગાદીએ આવ્યો. એ સગીર હાઈ એના સહાયકો રાજકોટ અને ગોંડળની સહાયથી કાઠીઓનાં સંખ્યાબંધ ગામ કોટડા માટે કબજે લઈ આવ્યા. હાથીજી ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં અવસાન પામતાં ભાજરાજજી ગાદીએ આવ્યો.૬૪
અડાલ
હરપાળ મકવાણાની બારમી પેઢીએ ઝાલાકુલમાં રિસિંહજી અને અખે..

Page #261

' મરાઠા કાલ
[.. રાજજી બે ભાઈ થયા, જેમાં અખેરાજજી ટોસણમાં ગયો અને હરિસિંહજીએ બાદશાહ મુહમ્મદની નેકરી કરવાથી ઈ. સ. ૧૪૭૧ માં માંડવા (તા. કપડવંજ) પરગણું અને “મિયાંશ્રી ને ઇલકાબ મળેલ. એના ઈ. સ. ૧૫૦૧ માં થયેલા અવસાને મેટે કુમાર અમીછ માંડવાની ગાદીએ આવ્યો. એના પછી મેટાલાલ (ઈ. સ. ૧૫૪૫), સુલતાનમિયાં (ઈ. સ. ૧૫૭૦), અમીજી ર જે (ઈ.સ. ૧૬૦૮), લાલમિયાં ર જે (ઈ. સ. ૧૬૫૯), સુલતાનમિયાં ૨ જ (ઈ. સ. ૧૭૩૨), મુહમ્મદ (ઈ. સ. ૧૭૮૨) એ ક્રમે સત્તાધારી બન્યા.
અમીજી ૧ લા ના બીજા પુત્ર પીરમિયાંને આતરસુંબા(તા. કપડવંજ) ગરાસમાં મળેલું. એના પછી હાછમિયાં થયા. એના બે પુત્રોમાંને અભેરાજજી આતરસુંબાને તેમ વજેસિંહજી ખડાલ( તા. કપડવંજ)ને ગરાસદાર બને. • વજેસિંહજી પછી સુરસિંહજી રૂપસિંહજી જગનસિંહજી સરદારસિંહજી અને કેસરીસિંહજી અનુક્રમે સત્તા ઉપર આવ્યા. છેલ્લા ઠાકોરના સમયમાં કંપની સત્તાના એજન્ટ કર્નલ બેલેન્ટાઈને કોલકરાર કર્યા ત્યારે ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં ખડાલને અંગ્રેજોને આશ્રય મળ્યો. ૫ જાફરાબાદ
આ જાગીર જંજીરાના સીદી સરદારના તાબામાં હતી. જાફરાબાદ એક સમયે મુધલ રાજ્યને પણ ભાગ હતું, પરંતુ ૧૮મી સદીમાં મુઘલ સત્તા પડતી - તરફ વળી ત્યારે ત્યાં સીદી હાકેમ ઈ. સ. ૧૭૩૧ માં સ્વતંત્ર થઈ ગયો. એ આસપાસના કેળી ચાંચિયાઓની સહાયથી દરિયામાંથી પસાર થતાં વિદેશી તેમ દેશી વહાણને લૂંટવાનું કામ કરતો. એ સમયે જંજીરાના રાજકુટુંબનો એક
સીદી હિલાલ સુરતમાં સૂબો હતો તેણે બધા ચાંચિયાઓને કેદ કર્યા અને થાણ: દારને ભારે દંડ કર્યો. પિતાની શક્તિ ન જોતાં થાણદારે સીદી હિલાલને જાફરાબાદ પરગણું આપી છુટકારો મેળવ્યો. હિલાલે ત્યાં પિતાનું થાણું બેસાડયું. એના ઉપર ભારે કરજ-બેજ થતાં એણે જંજીરા જઈ ઈ.સ. ૧૭૬૨ માં જાફરાબાદનું પરગણું જંજીરાના સીદી શાસકને વેચી નાખ્યું. હિલાલને એ પ્રદેશની સૂબાગીરી સેંપવામાં આવી, ત્યારથી ત્યાં જંજીરાના સીદીની સત્તા ચાલુ થયેલી.* - જેતપુર ,
કાઠીઓએ સૌરાષ્ટ્રમાં સ્થિર થવાનો નિશ્ચય પછી પ્રથમ સ્થાન(તા. ચોટીલા)માં અને પછી સુદામડા(તા. સાયલા) ગઢડા(તા. મૂળી)
અને ભડલી(તા. જસદણ)માં જઈ રહ્યા. પછી શાનથી અમરેલી પાસેના ગામ - સાંથલી (તા.જસદણ ) સુધીમાં ફેલાઈ ગયા ને વસાવડ અને બીજા સ્થાનના

Page #262

સમકાલીન રાજ્ય
[ ૨૨૯ ધણું થઈ પડયા. એ લેકે સરધારનો પ્રદેશ પણ લૂંટવા લાગ્યા ત્યારે રાજકોટના મેરામણજીના સરદારને ભાડલા( તા. જસદણ) જસદણ આણંદપુર(તા. કોટડા સાંગાણી) મેવાસા(તા. જુનાગઢ) ભડલી(તા. જસદણ) અને બીજાં કેટલાંક ગામ આપવાનું કબૂલી લૂંટફાટ બંધ કરાવી.
અઢારમી સદીના આરંભમાં મુઘલ સત્તાની શિથિલતા અને મરાઠાઓની પ્રબળતાના સમયમાં કાઠીઓએ ઘણો પ્રદેશ હાથ કરી લીધો હતો. ચિત્તળમાંથી સરવૈયાની સત્તાએ કેટલોક ભાગ રાખી બાકીને ભાગ કાઠીઓને સોંપી દીધો (ઈ. સ. ૧૭૩૫). જેતપુર બીલખા(તા.જૂનાગઢ) અને મેંદરડા(મેંદરડા મહાલ)માં ખાંટ કેળીઓ અને અન્ય લૂંટારાઓનો રંજાડ હતું અને જૂનાગઢનો નવાબ એ દબાવી શકતો નહોતો તેથી એણે એ પ્રદેશ ઈ.સ. ૧૭૬૦માં કાઠીઓને સોંપી દીધે. કાઠીઓ ચિત્તળમાં આવીને વસ્યા ત્યારે અંદર અંદર એવો નિર્ણય કર્યો કે જ્યેષ્ઠ પુત્રને જ વારસાનો અધિકાર ન આપતાં સર્વ પુત્ર વચ્ચે ભાગીદારી રાખવી.
ઈ. સ. ૧૭૯૨-૯૩ માં કુંડલાની ખુમાણ શાખા, જેતપુરના વીરાવાળા, ચિત્તળના કંપાવાળા, જસદણના વાજસૂર ખાચર અને બીજા કાઠીઓ એકઠા થઈ -ભાવનગર ઉપર ત્રાટકવા માગતા હતા, પણ ભાવનગરના વખતસિંહજીને આની માહિતી મળતાં તેની વિદ્યા ન જાણતા કાઠીઓ ઉપર તેપવાળા સન્ય સાથે એણે ચિત્તળ ઉપર ચડાઈ કરી અને કાઠીઓને નમાવી ચિત્તળમાં થાણું મૂક્યું. વખતસિંહે ૧૭૯૮-૯૯ માં કાઠીઓ સાથે સંપ કરવાનું વિચારી ચિત્તળમાંથી થાણું ઉઠાવી લીધું અને ફૂપાવાળાને આસપાસને પ્રદેશ પણ પાછે સો.
ઈ. સ. ૧૭૯૨-૯૩ માં જેતપુરનો કિલ્લે મજબૂત કરી લેવામાં આવ્યું હતો તેના ઉપર ઈ. સ. ૧૮૦૪ માં ગાયકવાડી સરદાર બાબાજીએ હુમલો કરે. કિલે મજબૂત હોવાને કારણે એ તપથી પણ તુટેલે નહિ. પછી ત્રણ વર્ષની ખંડણી વસૂલ કરી એ પાછો ફર્યો હતો. ૭ - થરાદ (વાવ)
ચૌહાણુવંશના એક પૂજાજી પાસેથી મુલતાનીઓએ થરાદ (જિ.બનાસકાંઠા) જીતી લીધું ત્યારે એની સેઢી રાણી બાલકુંવર વછને લઈને પારકર (સિંધ) જઈ રહી હતી. પછીથી એ થરાદના પશ્ચિમ ભાગમાં આવી ઈ. સ. ૧૨૪૪ માં વાવ(તા. વાવ) વસાવી ત્યાં રહેવા લાગી. ધીમે ધીમે મુલતાનીઓને હરાવી કેટલેક પ્રદેશ હાથ કર્યો અને એ થોડા પ્રદેશનું થરાદ(વાવ)નું રાજ્ય અસ્તિત્વમાં

Page #263

૨૦ ]
. મરાઠા કાલ
[ J,
આવ્યું. ઈ. સ. ૧૪૦૩ માં ગુજરાતમાં સલ્તનત ચાલુ થઈ ત્યારે મુલતાનીઓ નોકરીઓમાં હતા, કેટલાક સમય પછી એમાંના ફતેહખાન બલૂચને તેરવાડા(તા. કાંકરેજ) રાધનપુર અને થરાદનો વહીવટ સોંપાયા હતા, એ પછી અમુક સમય બાદ ફીરોઝખાનના શાહજાદા મુજાહિદખાને થરાદનો કબજે લીધો, પણ થોડા જ સમયમાં રાધનપુરના નવાબ બાબી મુહમ્મદ શેરે થરાદ છતી પિતાના રાજ્યમાં જોડી દીધું. પાછળથી જોધપુરને મહારાજા અભયસિંહજી ગુજરાતને બે બન્યો ત્યારે એણે થરાદમાંથી રાધનપુરની સત્તા દૂર કરી એને ખાલસા કર્યું ને ઈ. સ. ૧૭૩૬ માં વાવના ચૌહાણ જેતમલજીને થરાદનો થાણદાર કરવામાં આવ્યો. આ સમયે વાવના ચૌહાણ કુટુંબનો વજરોજ મુખ્ય હતો તેણે પાલણપુરના દીવાનની મદદ માગી. દીવાને જેતમલજીને હાંકી કાઢી થરાદ પિતાની સત્તામાં લીધું અને ઈ.સ. ૧૭૪૦માં રાધનપુરના નવાબને થરાદની ફોજદારી સત્તા સોંપી. નવાબ કમાલુદ્દીને મારવાડના એક વાઘેલા સરદાર કાનજીને થરાદનો વહીવટ સેપ્યો.૮ • દાઠા
જૂનાગઢની ચૂડાસમાની શાખામાં થયેલા જસ અને વેજો એ બે સરવૈયા અમરેલીમાં સત્તા ઉપર હતા ત્યારે ઈ. સ. ૧૪૭૬ માં મહમૂદ બેગડાએ જૂનાગઢ પિતાની સત્તા નીચે લઈ પછી અમરેલી પણ હાથ કર્યું તેથી જો અને જે બહારવટે ચડયા. બાર વર્ષ બહારવટું ખેડી જસે હાથસણી(તા.સાવરકુંડલા)માં અને વેજો જેસર તા.સાવરકુંડલા)માં સ્થિર થયો. એ સમયે દાઠા(તા. તળાજા)માં મુસ્લિમ થાણું હતું. ઈ.સ. ૧૭૦૭ માં ઔરંગઝેબના થયેલા અવસાને ત્યાં મુસ્લિમ હાકેમ સ્વતંત્ર થઈ ગયા અને આસપાસના પ્રદેશને પરેશાન કરવા લાગ્યો, આથી ભરવાડ અને આહીરેએ મળી એને હાંકી કાઢવો, પણ એ લેકે પણ જુમ કરવા લાગ્યા ત્યારે પ્રજા હાથસણ જતી રહી અને એણે સરવૈયા રાજવીની સહાય માગી, તેથી વરસેજી કાનજી અને મેઘરાજજીએ દાઠા ઉપર ચડાઈ કરી ઈ. સ. ૧૭૫૪ માં એ જીતી લીધું ત્યારથી આ સરવૈયા ચૂડાસમાનું ત્યાં રાજ્ય ચાલુ થયું.૯ દિયોદર
આ નાનું રાજ્ય ભિલોડિયા શાખાના વાઘેલા રાજપૂતની પાસે હતું. ઈ.સ. ૧૨૯૭માં એમની પાસેથી સત્તા ઝૂંટવી લઈ એને પાલનપુર સાથે જોડી દેવામાં આવ્યું હતું, પણ થોડાં વર્ષો પછી વાઘેલાઓએ એ પાછું હસ્તગત કર્યું હતું. પહેલાં આ રાજ્યને ૮૪ ગામ હતાં, પણ ઈ.સ. ૧૭૮૬ ના એક ભયાનક દુકાળમાં મેટા ભાગનાં ગામ ઉજજડ થઈ ગયાં તેથી આસપાસના ગરાશિયા મન ફાવે તે પ્રદેશ લઈ બેસી ગયેલા. કેટલાંક વર્ષો પછી વાઘેલા કુટુંબના એક

Page #264

- [ ૨૧
૧ ]
સમકાલીન રાજ્ય પૂજાજી નામના ભાયાતે રાધનપુરના નવાબની સારી રીતે નોકરી કરતાં એને દિયોદર બધે વહીવટ અપાવવામાં નવાબે સહાય કરી. એણે દિદર(જિ. બનાસકાંઠા ને આબાદ સ્થિતિમાં લાવવા સારી જહેમત ઉઠાવી.૭૦ પેથાપુર | વાઘેલાવંશના જેતે અને વરસિંહ નામના બે રાજપૂત ભાઈ હતા. તેઓ સુલતાન અહમદશાહના સમયમાં બહારવટું ખેડી, લૂંટફાટ કરી નિર્વાહ ચલાવતા. એક વાર સુલતાનની બેગમ સરખેજથી વળતી હતી ત્યારે એ બંને જણાએ બેગમના રથ રોક્યા. બેગમે જાણવા માગતાં એમને એમને ગરાસ પાછા જોઈતો હતો. બેગમે વચન આપતાં એને જવા દીધી અને એણે અહમદશાહ પાસે એમનાં ૫૦૦ ગામ પરત કરાવી આપ્યાં. આમાં કલેલ સાથે ૨૫૦ ગામ જેતાને અને સાણંદ સાથે ૨૫૦ ગામ વરસિંહને મળ્યાં. પ્રથમની શાખામાં આગળ જતાં આનંદદેવ નામનો વંશજ કલેલમાં રાજધાની કરી રાજ્ય કરતો હતો. એના નાના કુમાર રાણકદેવને રૂપાલનો ગરાસ મળ્યો હતો. એના પછી બેત્રણ પેઢીએ થયેલા સામતસિંહજીના કુમાર વચ્ચે રૂપાલના ગરાસના ભાગ પડતાં મોટા વકરણને રૂપાલ મળ્યું અને નાના સેમેશ્વરને કેલવાડા (તા. ગાંધીનગર) વગેરે ચૌદ ગામ મળ્યાં. સોમેશ્વરના પૌત્ર ચાંદોજીને હિમાળેજી નામનો કુમાર હતો. એના માટે પથુજી ગોહીલ હતો તેના અવસાને મામાનું નામ રાખવા હિમાળજીએ પેથાપુર” (જિ. ગાંધીનગર) વસાવ્યું અને ત્યાં રાજધાની કરી આસપાસના પ્રદેશ પર રાજ્ય કરવાનો આરંભ કર્યો. પળે ( વિજયનગર) - ઈડરના રાવ ગોપીનાથના કુંવર ચાંદાને ઈ. સ. ૧૭૧૮ માં ઈડરના દેસાઈ મજમૂદારોએ ઈડરમાંથી મુસલમાન કિલ્લેદારોને હાંકી કાઢી ગાદીએ બેસાડેલો. ઈડરમાં લકરીઓના પગાર ચડી જતાં વલાસણના ઠાકર સરદારસિંહજીને બાંહેધરીમાં મૂકી, રાજ્ય સોંપી એ પિતાના મોસાળ પોળોમાં જઈ રહ્યો. ત્યાં થોડું રહી સરસાવ(તા. કડી)માં મુકામ કરી રહ્યો અને ભોજન માટે મામાને બોલાવી, એના માણસોને જમતી વેળા ખતમ કરી મામાને પણ મારી નાખ્યો અને પોળો આવી સત્તા હાથ કરી (ઈ. સ. ૧૭૨૦). એના વંશજ પિળામાં રાજ્ય કરતા આવ્યા. પાછળથી આ નાના નગરનું “વિજયનગર” નામ આપવામાં આવ્યું છે.૭૨
ઈ–૧–૧૬

Page #265

મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
બગસરા ભાયાણી (જિ. અમરેલી)
બગસરાના કાઠી રાજ્યની સ્થાપના દેવળ(તા.કોડીનાર)ના વાળા મંછાભાઇયાએ કરી હતી. એના અવસાને કુમાર ભાઈ ગાદીએ આવ્યો. એના નામથી એ શાખાના કાઠીઓ “ભાયાણી” કહેવાવા લાગ્યા. આ રાજ્યની ઊપજ ઘણી છે, પણ કાઠીઓના રિવાજ પ્રમાણે ઘણા ભાગીદારોમાં એ વહેંચાઈ જતી રહી છે.૭૩ અજાણ
ગુજરાતમાં મુઘલ સત્તા આવ્યા પછી જ તેની સત્તામાં બજાણા પરગણું હતું તે એમાંના મલેક હેજ( હૈદરખાન)ને મળ્યું. એના અવસાને અરીખાન વીજી રાયધરજી વસેછ(ર ) સૂરજમલ દરિયાખાન સૂરજમલ્લ(૨ ) પીરેજખાન અને સૂરજમલ્લ (૩) એક પછી એક સત્તા ઉપર આવ્યા હતા. છેલ્લાના અવસાને એનો પુત્ર દરિયાખાન(૨ જે) આવ્યો. એનું અવસાન ૧૮૪૧ માં થયેલું જ ભાદરવા (તિલકવાડા મહાલ)
પૈયાપુરની વિગતમાં જણાવેલા જેતાજીને વંશમાં લૂણુકરણ થયો તે ઈ. સ. ૧૭૨૯માં કેટલાક સૈનિકે સાથે નર્મદાની યાત્રાએ નીકળ્યો અને વાસદ (તા. આણંદ) પાસે આવ્યો અને અનગઢ(તા વડેદરા)ને કોળી શાસકે એક બ્રાહ્મણ ઉપર જુલ્મ કર્યાને કારણે એની ફરિયાદથી લૂણુકરણે અનગઢ પર હુમલો કરી, કેળીઓ પર વિજય મેળવી ત્યાં ગાદી સ્થાપી. એના પછી લખધીરજી પ્રાગજી પ્રથમસિંજી શેષમલજી જોધાજી ગજસિંહજી વિજેપાળજી હમીરજી ગંગજી અરજનછ અદભાણજી ભારમલજી ભેજરાજજી મહેરજી કેસરીસિંહજી કરણજી વજેસિંહજી સારંગજી સુખરાજી સરતાનજી ભારમલજી(ર જો) ભૂપાલજી અખેરાજજી ભાખરજી અને અજોજી એ અનુક્રમે સત્તા ઉપર આવેલા. છેલ્લા અજી પાસેથી એના નાના ભાઈ હીંગોળજીને ૧૮ ગામ જિવાઈમાં મળેલાં. અજોજી પછી એના બીજા કુમાર ખેતેજીને ગાદી મળી. ખેતજીને હમીરસિંહ અને એને કીકાળ અને પ્રથમસિંહજી બે કુમાર હતા. આમાંથી કીજીને સુલતાને મુસ્લિમ બનાવ્યો અને એને અનગઢમાં જિવાઈ મળી. પ્રથમસિંહજીએ નજીકના જાસપુર(તા. પાદરા)માં કિટલે બાંધી ત્યાં રાજ્ય કરવાની શરૂઆત કરી (ઈ. સ. ૧૪૮૩).
પ્રથમસિંહજી પછી એને પુત્ર જયસિંહ, એના પછી એને પુત્ર પ્રાગજી,

Page #266

સમકાલીન રાજ્યો
( ૨૪૩ એનો પુત્ર અદેસિંહજી, એના પછી પુત્ર પૃથ્વીરાજજી, એને સરતાનસિંહજી, એને માટે પુત્ર ગજસિંહજી, એને દલપતસિંહજી, એનો પૃથ્વીરાજજી, એના ઈ. સ. ૧૭૨૦ માં થયેલા અવસાને એનો પુત્ર સરદારસિંહજી, એના ઈ. સ. ૧૭૭૨ માં થયેલા અવસાને પુત્ર ઉદયસિંહજી, ઈ. સ. ૧૭૮૧ માં એના અવસાને દલપતસિંહજી, ઈ. સ. ૧૭૮૩ માં એના અવસાને એનો પુત્ર પ્રતાપસિંહજી, એક પછી એક ગાદીએ આવ્યા.૭૫ -માલપુર
ઈડરના જૂના રાઠોડ વંશને વીરજમલજી નામને સરદાર ડી જાગીર લઈ ઈડરથી ખસ્યો. એને પત્ર આનંદજી ઈ. સ. ૧૩૪૪ માં માન ( ? ) ગામમાં વસ્યો. એનો પૌત્ર રણધીરસિંહજી ભાન છોડી મોડાસા(જિ.સાબરકાંઠા) જઈ રહ્યો, અને એનો પૌત્ર વાઘસિંહજી ઈ. સ. ૧૪૬૬ માં માલપુર (માલપુર મહાલ, જિ.સાબરકાંઠા) આવ્યો. એ એણે એક બ્રાહ્મણની સાથેના ભીના ઝગડાને પરિણામે હસ્તગત કર્યું હતું. એના વંશમાં થયેલો ઈંદ્રસિંહજી ઈ. સ. ૧૭૮૦ માં માલપુરમાં સત્તા ઉપર હતો ત્યારે ફતેહસિંહ ગાયકવાડે ચડાઈ કરી એની પાસેથી ખંડણ લીધી હતી.૭૬ માળિયામિયાણા
મેરબીના રાજ્યની સ્થાપના કરનાર કાંયાજીના છઠ્ઠા કુમાર મોડજીને મચ્છુકાંઠાના માળિયા(જિ.રાજકોટ) વગેરે પાંચ ગામ અને વાગડનાં થડાં ગામ મળ્યાં હતાં. ઈ. સ. ૧૭૩૪ માં કાંજીના અવસાન પછી મેરબીની ગાદીએ આવેલા અલિયાજીના નાના ભાઈ મોડજીને મોરબીની સત્તા નીચેથી છૂટા પડવાની "ઈચછાને કારણે એણે સિંધમાંથી મિયાણાઓને બોલાવી પિતાનાં ગામોમાં વસાવ્યા. પોતાની સત્તા નીચેનાં ગામ ઉપરાંત મિયાણુઓની સહાયથી બીજાં
ડાંક ગામ પણ જીતી લીધાં અને આમ એક નાનું રાજ્ય ઊભું કરી લીધું. મેડછ પછી એનો પુત્ર નાયો અને એના પછી એના સાત પુમાંનો માટે કુમાર ભીમજી માળિયાની ગાદીએ આવ્યો. એના પછી ડોસો આવ્યો તે બળવાન છતાં એક વખત મોરબીના જિયોએ એને કપટથી મેરબી લઈ જઈ ત્યાં ઈ. સ. ૧૮૦૨-૦૩ ના વર્ષમાં કેદ કરી લીધો. મિયાણું એમને બચાવવા સામા થયા અને લૂંટફાટથી મેરબીનાં ગામડાં ધમરોળવા લાગ્યા. ઈ.સ. ૧૮૧૦ માં કંપની સત્તાએ એમની સામે એક ટુકડી મોકલી ત્યારે વિના શરતે મિયાણ તાબે થઈ જવાથી ટુકડી પરત ચાલી ગઈ.

Page #267

૨૪૪ ]
મરાઠા કાલ આ ડોસો પછી સંતોજી માળિયાની ગાદીએ આવ્યો.' વળા-વલભીપુર
ભાવનગર જિલ્લામાં આવેલા પ્રાચીન વલભીપુર, પછીથી વળા (અને સ્વરાજ્ય મળ્યા પછી ફરી વલભીપુર)માં ભાવનગરના ગૃહિલેની પર પરા જાણવામાં આવી છે. જૂનો જાણવામાં આવેલ એભલ વાળો છે. (તળાજાની સુપ્રસિદ્ધ મટી ગુફાને “એભલ મંડપ” કહેવામાં આવે છે તે આ એભલા વાળાના નામથી એમ કહેવામાં આવે છે). એને અને વળાના વાલમ બ્રાહ્મણને ઝઘડો થતાં બ્રાહ્મણનો મેટ સંહાર થયો અને એ બ્રાહ્મણે ધંધુકામાં જઈ. રહ્યા. આ બ્રાહ્મણે ઉપરના જુલમનું વેર લેવા ધંધુકાના ધનમેર અને સેજકજી ગૃહિલનો કુમાર રાણાજી વળા ઉપર ચડાઈ લઈ ગયા, જેમાં એભલ વાળા મરાયો. રાણોજી ધનમેરો જમાઈ થતું હતું એટલે વળાની સત્તા ધનમેરે ઈ. સ. ૧૨૬૦માં રાણોજીને સેંપી. ૧૩ મી સદીની આખરમાં અલાઉદ્દીનના સૌન્ય વળા ઉપર હુમલો કરી રાણાજીને પદભ્રષ્ટ કર્યા પછી છેક ઈ. સ. ૧૭૦૭માં ઔરંગઝેબનું મરણ થયું ત્યાં સુધી જુદી જુદી સત્તા નીચે મુસ્લિમ શાસન રહેવા પામ્યું હતું. એ પછી ભાવનગરની સ્થાપના કરનાર ઠાકર ભાવસિંહજીના હાથમાં એ આવ્યું. એણે પિતાના પાંચ પુત્રોમાંના એક વીસજીને વળાની જાગીર આપી. આસપાસનાં ચેડાં ગામ મેળવી એણે ત્યાં નાની સત્તા જમાવી લીધી. ઈ. સ. ૧૭૦૯ માં એના અવસાને મેટો કુમાર નથુભાઈ ગાદીએ આવ્યો તેણે પિતાના પ્રદેશમાં કેટલેક વધારો કરવાથી ભાવનગર સાથે શત્રુતા ઊભી થઈ. ઈ. સ. ૧૭૨૮ માં નથુભાઈના અવસાને એનો કુમાર મયાભાઈ સત્તા પર આવ્યો તેણે થોડાં વધુ ગામડાં મેળવી રાજ્યને બલિષ્ઠ અને સમૃદ્ધ બનાવ્યું. માયાભાઈના સમયમાં કર્નલ વકરનું “સેટલમેન્ટ ” અસ્તિત્વમાં આવ્યું. માયાભાઈ ઈ. સ. ૧૮૧૪ માં અવસાન પામતાં એનો કુમાર હરભમજી સત્તા ઉપર આવ્યું.૭૮ વારાહી
ઈ. સ. ૧૪૮૪ માં મહમૂદ બેગડાએ ચાંપાનેર પર ચડાઈ કરી એને ખતમ કર્યું ત્યારે સિંધમાંથી જૂના સમયમાં કચ્છમાં આવેલ અને ત્યાંથી સૌરાષ્ટ્રમાં મૂળીમાં આશ્રય પામેલ જત લોકેએ૯ બેગડાને સહાય કરેલી ત્યારે બજાણા (તા. દસાડા) પરગણું એમને આપવામાં આવ્યું હતું. એ પછી મુઘલ શાસનમાં મલેક હૈદરખાનને બજાણા, મલેક લાખાને સતારપુર(તા. દસાડા) તથા વણોદ( તા. દસાડા ) અને મલેક ઈસાને વાલેવડા (તા. દસાડા),

Page #268

સમકાલીન રાજ્ય
(૨૪૫ આપવામાં આવેલ. એ સમયે વારાહી (તા. સાંતલપુર ) રાવણિયાઓની સત્તામાં હતું, પણ મલક લાખાએ એ લેક પર હલે લઈ જઈ પિતાને હક્ક જમાવી દીધો હતો. એક વાર લાખા અને રાવણિયાઓ વચ્ચે તકરાર ઊઠતાં વલીવડાવાળો મલેક ઇસાજી તકનો લાભ ઉઠાવવા વારાહી ઉપર ચડાઈ લાવ્યો અને એણે વારાહી કબજે કરી લીધું. અંગ્રેજ શાસન પહેલાં આ જ તો પ્રજાને ખૂબ હેરાન કરતા હતા અને ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં તો રાધનપુરના બાબી નવાબ શેરખાને પેશવા સરકારની મંજૂરીથી જત સરદાર ઉમરખાનને કેદ કરેલું. થોડા વખતમાં એ કેદમાંથી નાસી ગયો અને એણે પિતાનો લૂંટફાટનો ધંધો છેડી દીધો. એના પછી એનો પુત્ર શાહિદતખાન ગાદીધર બન્યો.૮૦ વિઠ્ઠલગઢ
રખમાજી બાબાજી આપાજી ઈ. સ. ૧૭૫ માં ગુજરાતમાં આવેલે. એ ગુજરાતમાં ગાયકવાડને પ્રથમ કક્ષાનો સરદાર હતો અને ગુજરાતસૌરાષ્ટ્રમાં એણે ભારે કામગીરી કરેલી તે બદલ વડોદરાના તાબાનું કરાલી (તા. ડભોઈ) અને નવસારી તાબાનું સેનવાડી (તા. ગણદેવી) ઈ. સ. ૧૮૦૮ માં એને બક્ષિસ આપવામાં આવેલાં. વળી એની સૌરાષ્ટ્રનાં રજવાડાંઓને આપેલી પ્રબળ સેવાઓ માટે એના પુત્ર વિઠ્ઠલરાવના નામ પર પણ મોરબી લખતર અને બાબરામાંથી પણ જુદાં જુદાં ગામ મળેલાં. લખતરના ઠાકરને સહાય કરેલી એ માટે ત્યાંના ઝાલા ઠાકોર પૃથુસિંહજીએ વાયુ અને બારપુવાડા બક્ષિસ આપ્યાં હતાં. આમાંથી વાયુને “વિઠ્ઠલગઢ' નામ આપવામાં આવ્યું અને બારપુવાડાનું “બાબાજીપુરા '. આ ગામની સીમમાં ખૂબ વિશાળ હોવાથી એમાં બીજા કલ્યાણપરા(તા. લખતર ), ભાસ્કરપરા(તા. લખતર), જ્યોતિપુરા (તા. લખતર), એ ગામે એક પછી એક વસાવવામાં આવ્યાં. આ રાજ્યનાં બધાં મળી નવ ગામ ઝાલાવાડમાં અને બે ગામ મહારાષ્ટ્રમાં સાતારા જિલ્લામાં થયાં. ગાયકવાડની દીવાનગીરી ભોગવી ઈ. સ. ૧૮૧૧ માં બાબાજીનું અવસાન થયે એના પુત્ર વિઠ્ઠલરાવને ગાયકવાડની દીવાનગીરી મળી હતી.૮૧
-વીરપુર
નવાનગરના ઈ. સ. ૧૫૬૯માં અવસાન પામેલા જામ વિભેજીના ત્રીજા કુમાર ભાણજીને છેડે ગરાસ મળ્યો હતો. એના એક વંશજ ભારોએ એ ગરાસ ગુમાવ્યા હતા અને પછી ખરેડીના મુસ્લિમ હાકેમની નોકરી સ્વીકારી હતી. ભારેજીની ૭ મી પેઢીએ થયેલા મેકેજીએ ઈ. સ. ૧૭૬ માં મુસ્લિમોને હરાવી ખરેડીને વહીવટ હાથમાં લીધું અને કાઠીઓ પાસેથી વીરપુર અને બીજાં

Page #269

૨૪૩ ]
સરાડા કાલ
[31..
એ ગામ મેળવી લીધાં અને બાર ગામેાનું એક નાનું રાજ્ય વીરપુરમાં રાજધાની
રાખી શરૂ કર્યું.૮૨
પાદટીપ
ઝારાના યુદ્ધની વિગતા માટે, જુઓ લાલજી ના. જોશી, કચ્છને કુરુક્ષેત્ર ઝારા', “ પથિક ” પુ. ૬, અંક ૧૦-૧૧, પૃ. ૮૬-૮૭.
૨. સુંદરજી સેાદાગર વિશે, જુઓ ઈ. ગિ. ઓઝા, સુંદરજી સેાદાગરની રાજકીય
C
કારકિદી ’, “ પથિક '', વર્ષ` ૧૭, અંક ૪, પૃ. ૧૫–૨૨.
૧.
3.
૪.
૫.
در
ભારત રાજમંડળ (ભા.રા.મ.), પૃ. ૨૭-૩૧
Gujarat State Gazetteers (GSG), Jamnagar District, pp. 79-84આ પૂર્વે ગ્રંથ. ૬ પૃ. ૧૨૩ ઉપર એનુ' અવસાન ભૂલથી ૧૭૮૦ જણાવાયુ છે. પણ એ ૧૭૯૦ જોઇએ.
૬.
Ibid., pp. 95f.
૮. એજન, પૃ. ૧૨૪-૨૭
૭.ભા.રા.મ., પૃ. ૧૫૭-૫૮
૯. એજન, પૃ. ૧૧૯૨૧
૧૦. એજન, પૃ. ૧૭૩૭પ; ૪. કા. પાઠક, ‘મકરધ્વજવંશી મહીપમાલા ’, પૃ. ૧૫૧-૭૮ ૧૧. વિગતા માટે જુએ ઉપર પૃ. ૭૨-૭૪,
૧૨. Diskalkar, Inscriptions of Kathiawad, p. 400
૧૩. ઇન્દ્રવદન આચાર્ય', · સૌરાષ્ટ્રમાં આલા રાજવ’શના શાસનના ઇતિહાસ • (અપ્રસિદ્ધ મહાનિબંધ ) ( રજૂ કર્યાં વ° ૧૯૭૫ ), પૃ. ૧૩૧
૧૪. ભારા.મ', પૃ. ૧૧૨-૧૩
૧૫. ઇન્દ્રવદન આચાયરું, ઉપયુક્ત, પૃ. ૨૪૩-૪૪
૧૬. એજન, પૃ. ૨૪૫
૧૮. આચાર્ય, ઉપયુક્ત, પૃ. ૧૭૫ ૨૦. આચાય, ઉપયુક્ત, પૃ. ૨૧૧ ૨૨. ભા.રા.મ', પૃ. ૧૬૬-૬૩ ૨૪. ભા.રા.મ., ભાગ ૨, પૃ. ૨૨૦ ૨૬. એજન, ભા, ૨, પૃ. ૨૦૨-૩
૧૭. ભા.રા.મ', પૃ. ૧૫૨
૧૯. ભા.રામ, પૃ. ૧૩૧-૩૨ ૨૧. એજન, પૃ. ૨૧૨
૨૩. આચાય, ઉપયુક્ત, પૃ. ૨૬૧ ૨૫. એજન, પૃ. ૭૫
૨૭. એજન, ભા, ૧, પૃ. ૧૨૮(૪૭)-૧૨૮(૫૧),
૨૮. એજન, પૃ. ૨૩૦ ૩૮
૨૯. એજન, પૃ. ૮૮-૯૪; GSG, Bhavnagar District, pp. 63–74
૩૦, ભા. રા. મ, ભા. ૬, પૃ. રરર
૩૧. GSG, Bhavnagar District, p. 87
૩૨, ભા. રા. મ, પૃ. ૨૧૩-૧૫
6
33.
દ્વારકા સર્વસંગ્રહ ‘, પૃ. ૧૦૬; GSG, Jammagar District, pp. 93f.. ૩૪. ભા. રા. મ, ભા. ૧, પૃ. ૮૨-૮૩; GSG, Rajkot District, p. 46 ૩૫. ઈડર રાજ્યના ઇતિહાસ', ભાગ ૧ લે, પૃ. ૩૧૭-૩૬૪
૩૬. ભા. રા. મ. સા. ૨, ૪, ૨૨૩
૩૭. એજન, પૃ. ૨૨૫-૨૬

Page #270

સમકાલીન રાજ્યો
૨૮. એજન, પૃ. ૧૯૪
૩૯. એજન, પૃ. ૨૨૯-૩૦ ૪૦. એજન, પૃ. ૨૯૨-૯૩
૪૧. એજન, ૫. ૨૮૩ 82. GSG, Surendranagar District, p, 115 ૪૩. શં. હ. દેશાઈ, “ જૂનાગઢ અને ગિરનાર, પૃ. ૭૪-૧૧૩ ૪૩અ. ભા. રા. પં., પૃ. ૧૯૨ ૪૪. GSG, Kheda District p. 107 માં સરદાર મુહમ્મદખાન પછી એને પુત્ર
સલાબતખાન આવે છે, પુત્ર તરીકે આવેલા જમિયતખાનનો ઉલ્લેખ નથી. ૪૫ ભા. રા. મં, પૃ. ૨૩-૩૫ ૪૬. એજન, ભા. ૧, ૫. ૧૬૨-૬૩ 49. Tarikh-i-Sorath, p. 51 r e. Ibid.. pp. 158f. ૪૯. આ હકીકત પાછળથી જાણવામાં આવી છે, ભા. રા. પં.માં નથી. ૫૦. ભા. રા. મં, ભા. ૨, પૃ. ૧૮૯-૧; કે. કા. શાસ્ત્રી, સૌરાષ્ટ્રની ઐતિહાસિક
નગરી : ૧ માંગરોળ-સેરઠ, પૃ. ૭૩-૭૯ ૫૧. ભા. રા. મં, ભા. ૧, પૃ. ૧૮૭-૮૮; “પાલણપુર રાજ્યને ઈતિહાસ ”, ભા. ૧,
પૃ. ૧૯૭–૧૯૬ પર. ૨. ભી. જેટ, “ખંભાતનો ઇતિહાસ', પૃ. ૭૪-૮૬ ૫૩. GSG, Broach District, pp. 73.માં લલભાઈને કઈ ઉલ્લેખ નથી. ૫૪. Ibid, p. 73 ૫૫. ગ. હિ. દેસાઈ, “ભરૂચનો ઈતિહાસ , પૃ. ૪૨૧-૪૮ ૫૬. ભા. ૨. મં, ભા. પૃ. ૩૦૧-૨ ૫૭. GSG, Surat District. p. 130 ૫૮. Ibid, p. 143. ૫૯. ઈશ્વરલાલ ઇચ્છારામ દેસાઈ, “સૂરત સેનાની મૂરત', પૃ. ૮૭-૨૭; Ibid,
pp. 133-186 ૬૦. ભા. રા. મં., ભા. ૨. ૫. ૧૬૮ ૬, એજન, ભા. ૨, પૃ. ૨૨-૨૯ ૬૨. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૩૪
૬૩. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૪૬ ૬૪. એજન, ભા. ૧, પૃ. ૫૪-૫૬ ૬૫. એજન, ભા. ૨, ૫. ૮૨-૮૩ ૬૬. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૮૯
૬૭. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૯૪-૯૫ ૬૮. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૧૦૪-૦૫ ૧૯ એજન, ભા. ૨. ૫. ૧૦૮-૦૯
એજન, ભા. ૨, ૫. ૧૦૯ ૭૧. એજન, ભા. ૨. પૂ. ૧૪-૪૫
એજન, ભા. ર, પૂ. ૧૪૭-૪૮ ૭૩. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૧૫૦ ૭૪ એજન, ભા. , પૃ. ૧૫
૭૫. એજન, ભા. ૨, ૫. ૧૭૭-૭ ૭૧. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૧૮૬ ૭૭. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૧૮૭ ૮. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૨૩૬-૩૮ ૭૯. ભા. રા મં.માં (. ૨૩૯) આમને “જટ' કણા છે, પણ હકીકત એ “જત છે, ૮૦. એજન, ભા. ૨, પૃ. ૨૩૯-૪૦ ૮૧. એજન, ભા ૨, પૃ. ૨૪૮-૪૯ ૮૨. એજન, ભા. ૧, પૃ. ૨૫૦

Page #271

પ્રકરણ ૭
રાજ્યતંત્ર
આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં પેશવા ગાયકવાડ અને કેટલાક સ્થાનિક રાજાઓની સત્તા હતી, પરંતુ રાજ્યતંત્રમાં મુખ્ય પેશવાઈ રાજ્યતંત્ર હતું. આ કાલ એટલે બધે પ્રવાહી હતું કે એમાં સમયે સમયે રાજયવિસ્તારમાં ફેરફાર થયા કરતો હતો. મુઘલ સત્તા ગુજરાતમાંથી વિદાય લઈ રહી હતી, છતાં મરાઠા રાજયતંત્ર પણ ઘણે અંશે મુઘલ રાજ્યતંત્ર પર આધારિત હતું.
છત્રપતિ શિવાજીના સમય(ઈ. સ. ૧૬૪૬–૧૬૮૦)માં રાજ્યતંત્રને સર્વોપરી વડે રાજા હતા ને એ રાજ્યતંત્રમાં પિતાને મદદ કરવા પેશવા વગેરે પ્રધાનનું મંડળ નીમ. સમય જતાં પેશવાને હોદ્દો વારસાગત થયે, રાજ્યતંત્રમાં એનું સર્વોપરી શાસન પ્રવત્યું ને રાજાનું તથા અન્ય પ્રધાનોનું વર્ચસ લુપ્ત થઈ ગયું. ઈ. સ. ૧૭૫૦ થી મરાઠા છત્રપતિના નામે બ્રાહ્મણ પેશવા જ શાસન કરતે. વહીવટી વિભાગે
પેશવાઓના અમલ દરમ્યાન “સ્વરાજ્ય અને મહેસૂલી તથા વહીવટી હેતુઓ માટે સૂબા( પ્રાંત ), સરકાર, પરગણા, તર્ક (મહાલ.) અને મીજ(ગામ)માં વિભક્ત કરવામાં આવતું હતું. સૂબાના વડાને “સૂબેદાર' કહેતા. ગુજરાત ખાનદેશ અને કર્ણાટકમાં સરદાર નિમાતા. એમના હાથ નીચે મામલતદાર હતા, જે સરકાર અને વહીવટ સંભાળતા. શિવાજીના સમયમાં મામલતદારની નિમણુક ટૂંકા ગાળા માટે થતી ને એની વારંવાર બદલી થયા કરતી, પરંતુ પેશવાઈ અમલ દરમ્યાન મામલતદાર પિતાની નિમણૂક એ જ જગ્યાએ ફરી ફરી કરાવતા રહેતા ને એ રીતે પિતે એક જ તાલુકામાં ૩૦-૪૦ વર્ષ ટકી રહેતા અને બને તે એ જગ્યાએ એના પછી એના પુત્રની નિમણુક કરાવતા. પરગણા અને તને “મહાલ” પણ કહેતા ને એના વડા અધિકારીને કમાવીસદાર (મહાલકારી) કહેતા. આ અધિકારીઓ પગારદાર હતા ને તેઓ રૈયત પાસેથી મહેસૂલ ઉઘરાવવાનું તંત્ર સંભાળતા, તેથી વચ્ચે રહેલી જમીનદારીની પ્રથા લુપ્ત થઈ ગઈ હતી બજારવાળા શહેરને “ક ” અને બજાર વગરના ગામને “મોજ' મહેતા. કસબાને વહીવટ કેટવાલ કરતો ને મીજનો પાટિલ. શહેરને લગતાં ખતપત્રમાં પરાં ચકલાં પળે શેરીઓ ખડકીઓ અને ખાંચાઓને પણ

Page #272

૭ મું ] રાજ્યતંત્ર
[ ૧૪૯ ઉલ્લેખ આવે છે, એ પરથી શહેરના મોટાનાના વિભાગે તથા પેટાવિભાગોને
ખ્યાલ આવે છે. શાસકે અને અધિકારીઓ
ગુજરાતમાંના પેશવાઈ રાજ્યતંત્ર માટે તત્કાલીન “ખતપત્રો ” ખૂબ મહત્વનાં હોવાથી અહીં એમાંનાં કેટલાંક ખતપત્રોને આધાર લેવામાં આવ્યો છે. (આ ખતપત્રો અમદાવાદના ભો. જે. વિદ્યાભવનના સંગ્રહાલયમાં છે.)
ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદમાં મુઘલ સતાને સ્થાને મરાઠાઓની સત્તા સ્થપાઈ તેમાં પેશવા અને ગાયકવાડની સત્તા મુખ્ય હતી. પેશવા સતારા કે પુણે રહી સૂબેદાર મારફતે અમદાવાદમાં આવેલા “ભદ્રમ થી તંત્ર સંભાળતા અને ગાયકવાડ વડોદરા રહી પિતાના સૂબેદાર દ્વારા “હવેલી સ્થાને થી સત્તા ચલાવતા હતા પરંતુ આ સમયનાં મોટા ભાગનાં ખતપત્રોમાં દિલ્હીના પાદશાહને સતત ઉલ્લેખ આવે છે. પાદશાહ
ઈ. સ. ૧૭૬૩ થી ૧૭૦૭ સુધીનાં ખતપત્રોમાં પાદશાહ શાહઆલમ (બીજા)નો ઉલ્લેખ સતત આવે છે. કોઈ વાર એને “અલીધેર' કહ્યો છે ત્યાં તેનું મૂળ નામ “મીઝ અબ્દુલ્લાહ આલીધેર, શાહઆલમ બીજે” એવું હતું. આ મુઘલ પાદશાહ ઈ.સ. ૧૭૫૪ માં ગાદી ઉપર બેઠે. ઈ.સ. ૧૭૮૮ માં એને આંધળો કરવામાં આવ્યો અને ઈ. સ. ૧૮૦૬ માં એનું અવસાન થયું. સૂબેદાર (સૂબહાર).
પેશવા તરફથી સૂબેદારની નિમણૂક કરવામાં આવતી તે જ પ્રમાણે અમદાવાદમાં ગાયકવાડનો પણ એક સૂબેદાર નિમાતે હતે. ખતપત્રમાં “સુબેમહાકમ-હવાલે', “શહેર સુબે”, “સુબા”, “શહેર સુબેદાર, ગુજરાત અમદાવાદને હાકીમ પેશવાઈ દલણી સહેર સૂબેદાર...” “ગુજરાત દેશે રાજ્યકર્તા દક્ષણી ગાયક વાડ શ્રી સુબેદાર વગેરે શબ્દપ્રયોગ જવામાં આવ્યા છે. ઉપલબ્ધ ખતપત્રની વિગત જોતાં પેશવા તરફથી નિમાયેલા સૂબાઓને તા. ર૯-૧-૧૭૬૩ થી ૩૧-૮-૧૭૯૭ સુધીમાં અને ગાયકવાડના સૂબાઓ કે તેઓના નાયબોને તા. ર૯-૧૧-૧૭૮૦ થી ૫-૪-૧૮૧૩ સુધીમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે.
સૂબેદાર એ સુબા(પ્રાંત)ને વડે હતો. સામાન્ય રીતે એને શરૂઆતમાં સૂબેદાર ” અને આગળ જતાં “સ” કહેવામાં આવતો. સુબેદારના કાર્ય ક્ષેત્રમાં કારોબારી સંરક્ષણ અને ફેજદારી ન્યાય તેમજ સામાન્ય નિરીક્ષણ સમાવેશ થતા.૯ “મીરાતે એહમદી માં એને વિશે નીચે પ્રમાણે નેંધ છે :

Page #273

૨૫૦ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર
“જાતના મનસબ સિવાય સુબાગીરી તેનાતી (તહેનાતી) પંદરસે સ્વારની, નીમણુંક બે કરોડ એક લાખ પંચાશી હજાર નવસે દામનું ઈનામ, તેની સાથે કરી પટાની જાગીર અને રાજા જમીનદારની પેશકશી. તે ઉપરાંત પહેલાંના સુબાઓ નેકરી–શરતના લવાજમ સિવાય ચોવીસ લાખ રૂપિયા પગાર લેતા હતા.૧૦ સાધ વિભાગી ચુથ લેનાર એશિયા (ગાયકવાડ)
ખતપત્રમાં આ અધિકારીની વિગત નામ સાથે આપવામાં આવી છે અમદાવાદ શહેરના અર્ધા ભાગ ઉપરની ચેથી ઉઘરાવવા ગાયકવાડ રાજ્ય તરફથી જે અધિકારીની નિમણૂક થતી તેને પણ કેટલેક ઠેકાણે “સૂબેદાર કહ્યો છે, એટલે કે જે વિસ્તાર ગાયકવાડના તાબામાં હતું ત્યાં સૂબેદારની નિમણૂક થતી હતી અને એનું મુખ્ય કાર્ય ચોથ ઉઘરાવવાનું રહેતું. પાદશાહી દીવાન
બાર જેટલાં ખતપત્રમાં દીવાન તરીકે “પાદશાહી દીવાનને ઉલ્લેખ છે, જે બધા જ મુસલમાન છે. આ શબ્દપ્રયોગથી એવું સૂચવાતું લાગે છે કે તેઓની નિમણૂક દિલ્હીના મુઘલ પાદશાહ તરફથી થતી અને પેશવાઓ તેઓનો એ અધિકાર ચાલુ રાખતા. “મીરાતે એહમદી' મુજબ સરકાર બાદશાહના હજુર હુકમથી અને રાજ્યના મુખ્ય વછરની મહેરવાળી સનંદથી દીવાનની: નિમણૂક કરવામાં આવતી. જાતિ મનસબ અને તહેનાત સિવાય થાણદારીના તાબામાં એને ૫૦ સવાર અપાતા હતા. કેટલાક મનસબદાર સરકારી કામ કરવા દીવાની કચેરીના તાબામાં રખાતા. ખાલસા મહાલેની અમીની, એની બાકી રકમ અને વસુલ લેવાની રકમે, સઘળાને વહીવટ, નેકરીઓ અને જાણી, સૂબાની સરકારી ખંડણી, સૂબાની મહેર વાપરવાને અધિકાર, વસૂલાત તથા ખર્ચ વગેરેનો દીવાનની સાથે જ સંબંધ હતો. એના તાબાની કચેરીઓમાં નીચેનાને સમાવેશ થતા.૧૩ દીવાનને શિકાર
ઘણી વખત દીવાનને પેથકાર મનસબદાર હતા અને હજૂરમાંથી બાદશાહી મોટા દીવાનની મહેરથી એની નિમણુંક થતી. દીવાન પિતાનો શિકાર પિતાની પસંદગીથી નીમવાની આજ્ઞા લેતે ૧૪ બક્ષી
ખતપત્રોમાં એને ઉલ્લેખ બાસી’ તરીકે આવે છે૫ મુઘલ વહીવટીતંત્રમાં

Page #274

૭ મું ] રાખ્યત્ર
[ ૨૫૧૦ સૂબાના બક્ષોની ફરજોમાં સિનિકો નોંધવા, એમની હાજરી પૂરવી અને એમનાં પગાર-બિલને મંજૂરી આપવી એને સમાવેશ થતો.૧૬ “મીરાતે એહમદી'માં નોંધ છે : “મોટા બક્ષીઓના પત્રકમાં ચાર બક્ષીઓની મહેરવાળી સણંદથી એમની નીમણુંક થાય છે. બક્ષીગીરી ચાકરીની શરતના ૫૦ સ્વારે પાંચસો રૂપિયા જાતના પગારની નીમણોની શરતથી પેશકારને ઠરાવ થાય છે. કેટલાક નાના પ્રગણા(પરગણું)માં તેના ગુમાસ્તા મુકવામાં આવે છે, જે ત્યાંના બનતા બનાવોની હકીકત લખતા રહે અને જે બાદશાહને જોવાલાયક હકીકત હોય તેને શહેરના બનાવોના પૂર્વણી (પૂરવણી ) ભાગ દાખલ નોંધવામાં આવે છે. સૂબાની કચેરી, દીવાનની કચેરી, અને બહારના ઉજદારની કચેરી, હારૂલ અદાલતની કચેરી અને કોટવાલીના ચબૂતરાની કચેરીમાં તેના ગુમાસ્તાઓ અને ખબરપત્રીઓ સાંજરે સાંજરે જઈ હકીકત લખીને લાવે છે તથા કેટલાક મુખ્ય પરગણામાં હજુરમાંથી ગુમાસ્તા મુકવામાં આવે છે. મરી ગયેલા અને નાશી ગયેલા મનસબદારોની જાગીર જપ્ત કરી લેવાનું રાજનામું તેમની ગેરહાજરીઓ, પિતાની મહેરથી લખી આપે છે. તેને સંબંધ દીવાની દફતરથી છે. બનતા બનાવની નોંધ ડાકના દગા પાસે જાય છે અને તેને સરકારી બેંગી ભેગી રવાને કરે છે.૧૭ આ પરિસ્થિતિ આ સમયે પણ ચાલુ રહી લાગે છે. મામલતદાર અને કમાવીસદાર
મામલતદાર “ સરકાર ને અને કમાવીસદાર(કુમારિસદાર) મહાલનો વડે અધિકારી હતા. તેઓ પોતાની હકુમતના વિરતારમાં અનેકવિધ ફરજે તથા જવાબદારીઓ ધરાવતા. તેઓ ખેડૂતના કલ્યાણની સંભાળ રાખતા, ખેતી સુધારવા માટે ઉપાય યોજતા, નવા ઉદ્યોગને પ્રોત્સાહન આપતા, દીવાની તથા ફેજદારી ઝઘડાઓ અંગે તપાસ કરતા ને જરૂર લાગે તે નિર્ણય માટે પંચાયત ની મતા. તે તે વિસ્તારની બિંદી કેન્દ્ર સરકાર માટે રાખેલી સ્થાનિક ફેજ) તથા સિપાઈ ફજ તેઓના કાબૂ નીચે હતી.૧૮
તેઓમાંના ઘણે ભેટસોગાદોની રુશવતને વશ થતા, પરંતુ પ્રાંત અને મહાલના સ્થાનિક વારસાગત અધિકારીઓની કામગીરીને લીધે તેઓની સત્તા પર અંકુશ રહેતે, આ અધિકારીઓમાં ૧૨ કારકુન ઉપરાંત દીવાન મજમૂદાર ફડનવીસ દફતરધર પિતનીસ પિતદાર સભાસદ અને ચિટનીસનો સમાવેશ થતો. તેને પિતાના પગાર માટે મામલતદાર પર આધાર રાખવાનો ન હેઈ, તેઓની કામગીરી મામલતદારનાં દુષ્કૃત્યો પર અંકુશ રૂપ નીવડતી. વળી મામલતદારની કચેરીની દરેક કામગીરીમાં એમાંના કેઈ અધિકારીનું કામ પડતું. બધા

Page #275

ર૫ર ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. પ અને ફરમાને પર દીવાનની પ્રતિ–સહી થતી. ખેત તથા હિસાબે ફડનવીસને પહોંચે તે પહેલાં મજમૂદાર એને મંજૂર કરતે. ફડનવીસ બધાં ખત અને ફરમાન પર મિતિ નાખો, રોજમેળ તૈયાર કરતે, નાણથેલીઓ પર ચિઠ્ઠીઓ લગાવતે ગામના વાર્ષિક ગણોતનામા પર મિતિ નાખતે ને હિસાબ વહીઓ વડા મથકે લઈ જતે. દફતરદાર ફડનવીસન રેજિમેળ પરથી ખાતાવહી તૈયાર કરતો ને વડા મથકે માસિક સરવૈયું મોકલો. પિતનીસ વસૂલની તથા સિલકની નોંધ રાખતા ને રોજમેળ તથા ખાતાવહી લખવામાં મદદ કરતે. પિતદાર હંમેશાં બે રખાતા. તેઓ સિક્કા તપાસતા. સભાસદ નાના મુકદ્દમાઓનું નોંધપત્રક રાખતે ને મામલતદારને તેઓનો હેવાલ મોકલત. ચિટનીસ પત્રો અને જવાબ લખો. આમાંના કેટલાક બીજાઓની કામગીરી પર દેખરેખ રાખતા; જેમકે ફડનીસ અને ચિટનીસના કામ પર મજમૂદાર અને દફતરદારના કામ પર ફડનીસ. ઉપરાંત, મામલતદારે પિતાની નિમણુક થતાં મહેસૂલની મોટી રકમ અગાઉથી આપી દઈ એને પછી મહેસૂલ-વસુલાતમાંથી વસૂલ કરવાની રહેતી. આ રકમને “રસદ' કહેતા. અલબત્ત, એના પર માસિક ૧ થી ૧ ટકાના દરે વ્યાજ અપાતું, પરંતુ આ પ્રથાને લીધે મામલતદાર ગરજવાન રહે. એ એક બીજો અંકુશ હતા “બેહડા ને, અર્થાત પેશવાના દફતરમાંના અનુભવી અધિકારીઓએ કાઢેલા સંભવિત આવક અને ખર્ચના અંદાજને. મામલતદારે મહેસૂલ ઉઘરાવવામાં આ વાર્ષિક અંદાજને લક્ષમાં રાખવાનો રહે. આ બધા છતા મામલતદાર હિસાબમાં તરેહતરેહની ગેલમાલ કરતા ને સરકારે જેની જોગવાઈ ન કરી હોય તેવા ખર્ચ માટે વધારાનો લાગ લેતા. તપાસવાના હિસાબમાં એ આવકનોય સમાવેશ થતો. હિસાબનીસ તથા મજમૂદાર લક્ષમાં ન લે તેવી લાંચરુશવત તે કેટલીય લેવાતી ૧૯
ખતપત્રોમાં કુમાવિસદારને કુમાશદાર' કહ્યો છે. આ સરકાર કુમારસદારને પરગણું એક બે ત્રણ કે પાંચ વર્ષ માટે ગણોતપટે આપતી. કુમાવિસદાર ખેડૂતો સાથે કરાર કરતે, પરંતુ એના હાથ નીચેના ગામની વસ્તી એકદમ ઘટી જાય કે જમીનમાં પાક નિષ્ફળ જાય તો જે કઈ આ જમીન સુધારી શકે તેમ હોય તેની સાથે એ કરાર કરે. એવી વ્યક્તિને વણખેડાયેલી જમીન સમજુતી કરીને આપી શકો. જમીને ખેડનાર રોકડ નાણમાં કે અનાજમાં મહેસૂલ ભરી શકતો. કેટલાંક પરગણુમાં મહેસૂલ રેકડ નાણુમાં તેમજ અનાજમાં પણ ભરી શકાતું, જ્યારે કેટલેક સ્થળે ગ્રામજને અને પટેલેએ “કુમાવિસદારો”

Page #276

૭મું . રાજ્યતંત્ર
[ ૨૫ સાથે કરેલા કરાર પ્રમાણે એ વસૂલ કરવામાં આવતું. આમ કુમાવિસદાર એ ખેડૂતો અને સરકાર વચ્ચે કડી સમાન હતો.
મહાલનો વહીવટ પણ આ પ્રમાણે જ થતો. હવાલદારને બે વંશપરંપરાગત અધિકારીઓ – મજમૂદાર અને ફડનવીસ મદદ કરતા તેમજ એની કામગારીની તપાસ રાખતા. દરેક મહાલમાં એ ઉપરાંત ચાર લશ્કરી અધિકારી રહેતા. હશમનવાસ દરેક માણસનાં નામ કુલ વતન હથિયારે અને પગાર દર્શાવતું પત્રક રાખત. અશમ ફડનીસ લશ્કરના હિસાબ રાખતો ને કેટલીક વાર સિપાઈઓની હાજરી પણ નાંધતો. હજિરીનવીસ હાજરીપત્રક રાખતો ને અશમ દફતરદાર લશ્કરી ખાતાવહી રાખતા.૨૦
મામલતદાર અને કમાવીસદાર પાટિલ સાથે મસલત કરી દરેક ગામનું મહેસૂલ આકારતા, પાટિલની માગણી થતાં મહેસૂલની વસૂલાત માટે સિબંદી મોકલતા, દીવાની તથા ફોજદારી મુકદમામાં પાટિલ પંચાયત ન નીમે તે પંચાયત નીમતા ને ગ્રામ-અધિકારીઓ વિરુદ્ધની ફરિયાદો સાંભળતા.૨૧ કેટવાલ
ખતપત્રમાં શહેરના સંદર્ભમાં હમેશાં કેટવાલને નામનિર્દેશ કરવામાં આવતો.૨૨ એ કસબાનો વહીવટી વડો હતો. એ ફોજદારી ન્યાયાધીશ હતો તેમજ શહેરના સિપાઈઓનો વડે હતો. એ માત્ર દુર્ગપાલ નહિ; નગરાધ્યક્ષ પણ હતો. એ પિતાની હકૂમતની અંદરના તમામ મહત્ત્વના ઝઘડાઓનો નિકાલ કરતો, ભાવ-નિયમન કરતો, સરકારી કામ માટે મજૂરો પૂરા પાડતે, જમીનનાં વેચાણ અને ખરીદ પર દેખરેખ રાખત, વસ્તી–ગણતરી કરતા ને શહેરમાં આવતાં તથા શહેરમાંથી જતાં સર્વ માણસોની નોંધ રાખતા. રસ્તાઓ ગલીઓ અને ઘરને લગતા તમામ ઝઘડાઓને નિકાલ કરતો ને સરકારને માસિક હિસાબો મોકલતો. રાતે દસ વાગ્યે તોપ ટળ્યા પછી કઈ રસ્તા પર ફરતું તો એ એને પકડી સવાર સુધી અટકમાં રાખતા. મરાઠાકાલના કોટવાલની ફરજો લગભગ મુઘલકાલના કોટવાલની ફરજો જેવી હતી.૨૩
શહેરના વહીવટ માટે બીજા અનેક અધિકારી નિયુક્ત થતા. ખતપત્રમાં એવા અનેક અધિકારીઓને ઉલેખ આવે છે, જેમકે – કાળ( કાઝી)
એ ન્યાયખાતાના વડે કે ન્યાયાધીશ હતા. ખતપત્રોમાં મોટે ભાગે કાજી કનલહક, હઝરત નુરઅલહક, ઇશાબાપખાન, ખાદીમે રસુલના શેહ, મહમદ

Page #277

૨૫૬ ]
મશા કાલ
[x.
સાલેહના ઉલ્લેખા માજી તરીકે મળે છે.૨૪ ‘ મીરાતે એહમદી 'માં આપેલી આ અ ંગેની નોંધ વિચારવા જેવી છે : ‘ સુબાના ઢાજી અને કસબાના કાછ આજ્ઞાપુસ્તક પ્રમાણે સદરસુંદુરની મહેારથી નીમાય છે. હજુરી સ ંદ પ્રમાણે સુખાની સદર કચેરીથી સ૬ તેને મળે છે. શહેર માજી જાતી મનસબ ઉપરાંત વીસ સ્વારાની નીમણેાક તેનાતી ( તહેનાતી ) પેટામાં રાખે છે.......અને કસબાની કજાતનું રાડ રાજીંદુ અને આ કામ કરવાની શરત પેટાની જમીન તે જગ્યાની યેાગ્યતા પ્રમાણે દરેક ઠેકાણે કાઢી આપવામાં આવી છે.’૨૫ આમ મુઘલ સમયને આ અધિકારી આ સમયે પણ ચાલુ રહ્યો હતા.
હવાલદાર
ખતપત્રોમાં ચકલાના ચોતરાના કે પરાના હવાલદારના ઉલ્લેખ છે. કેટલેક સ્થળે એમનાં નામ પણ આપવામાં આવ્યાં છે.૨૬ આ હવાલદાર શહેરના તે તે વિભાગની રક્ષા માટેની સિપાઈઓની કે પાલિસાની નાની ટુકડીનેા નાયક હતા.
કાહાનુગા (કાનૂન્ગેા )
ખતપત્રામાં એને ‘ કાહાનુગા ’, ‘ કાનુગા ’ કે ‘ કહાનુગા ' કહ્યો છે.૨૭ એ જમીનને લગતા કાયદા અને રીતરિવાજ( કાનૂન )ના જાણકાર હતા. એ કાર્ય પદ્ધતિ, રીતરસમ અને જમીનના પાછ્યા તિહાસના ખજાના જેવા હતા.૨૮ સફતી (સુકૃતી)
કોઈ ખતપત્રામાં એના ઉલ્લેખ આવે છે.૨૯ ‘મીરાતે એહમદી ’માં એને પેશકાર કાજી ' કહ્યો છે.૩” મુફ્તી એ હકીતમાં કાઝી( કાજી )ને ન્યાયના મુકમામાં મદદ કરનાર અધિકારી હતા. એ ધારાશાસ્ત્રનાં પુસ્તકોના અભ્યાસી હતા અને ન્યાયના મુકદ્દમામાં કાઝીને દૃષ્ટાંતે કાઢી બતાવતા અને એ પ્રમાણે ન્યાય આપવા વિનંતી કરતા. મુઘલ પ્રાંતમાં કાઝીની સાથે એક મુફ્તી રહેતા. આમ એ કાઝીને કાનૂની સલાહકાર હતા.૩૧
અદાલતી દ્વારાગા
"
દારાગા એટલે ઉપરી નિરીક્ષક અધિકારી, ખતપત્રામાં એને ‘ અદાલતો ’
k
6
"
તથા ‘ દારાગે ’, અદાલતના દરોગા ' કે · અદાલત દાગે ' કહ્યો છે.૩૨ અદાલતના દારાગાને અદાલતમાં વ્યવસ્થા જાળવવાનું કાર્ય સોંપાયું જણાય છે. વાકાનવાસ (વાકિઅહનવીસ )
વાકાનવીસ એટલે બનાવને લખનાર અથવા તપાસનાર, નિયમિત અને

Page #278

રાજ્યતંત્ર ,
[ ર૫૫ જાહેર અહેવાલ લખનાર. ખતપત્રમાં એને વાકાનવીસ કે વાકાનવેશ તરીકે
જણાવ્યો છે. ૩૩
ફડનવીસ (ફડનીસ)
મહારાષ્ટ્રમાં મરાઠાકાલમાં “ફડ” કરીને એકમેટી કચેરી હતી. એ પુણેમાં પેશવાના શનિવાર નામના પેઠા વાડામાં બેસતી. એ કચેરીના મુખ્ય અધિકારીના હાથ નીચે ૭૦૦ કારકુન હતા. એ અધિકારી ફડનીસ કે ફડનવીસ કહેવાત.૩૪ એ ફડ એટલે દફતરખાતાના વડે હતો. ખતપત્રમાં એને ઉલેખ છે.૩૫ અમીત
અમીનનો ઉલ્લેખ ફક્ત બે જ ખતપત્રોમાં છે. આ સ્થળે એ નાનો અધિકારી જણાય છે. એની ફરજોમાં સ્થાનિક અધિકારીઓ ઉપર કાબૂ રાખો, આંતરિક તોફાની તત્વોને વશ રાખવાં અને મહત્ત્વાકાંક્ષી પડોશીઓથી સૂબાનું રક્ષણ કરવું, ટ્રસ્ટી તરીકેની ફરજો બજાવવી, અધિકારીઓ વચ્ચેના ઝઘડાઓમાં સમાધાન કરાવવું, વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. પરંતુ “મીરાતે એહમદી'માં વિવિધ ખાતાંઓના સંબંધમાં અમીનનો ઉલ્લેખ છે. દા.ત. ખજાના, ગાંસડી અને લૂગડાંખાતું, સાયર કોઠા ખાતું ૩૮ વગેરે. આથી ખાતા ઉપર નિરીક્ષણનું કાર્ય આ અધિકારી મરાઠાકાલમાં પણ કરતા હોય એમ જણાય છે. અદાલતને કરડે
એક જ ખતપત્રમાં એનો ઉલ્લેખ છે. આ અમલદાર મનસબદાર હતો. ઘણી વખતે સૂબાના દીવાન તરફથી એની નિમણુંક થતી.૪૦ મુખ્યત્વે એનું કાર્ય મહેસૂલ વ્યવસ્થા સંભાળવાનું હતું.૪૧ પરંતુ અહીં એનો ઉલ્લેખ અદાલતના સંદર્ભમાં થયો છે એ રીતે જોતાં જણાય છે કે એ અદાલતમાં આવતી દંડની રકમ વસૂલ કરવાનું કામ કરતો હશે. અદાલતને હલકારે
એને ઉલ્લેખ એક જ ખતપત્રમાં છે.૪૨ “મીરાતે એહમદી માં જણાવ્યું છે કે એની નિમણુક પાદશાહ તરફથી થતી. એની ફરજોમાં સૂબાની આસપાસની ખબર લાવી આપવી, હજુરમાં મોકલવાના કાગળોનાં પરબીડિયાં ડાકના ભૂંગળામાં રવાના કરવાં વગેરેનો સમાવેશ થતો. એના માણસો સૂબાની કચેરી અને બીજી કચેરીઓમાં બેસતા.૪૩ અદાલતના હલકારા અદાલતની માહિતી સૂબાને પહોંચાડતા હશે.

Page #279

૨૫૬ ].
મરાઠા કા: દેસાઈ
એને ઉલેખ ફક્ત એક જ ખતપત્રમાં ૪૪ આવે છે ને એ અન્ય અધિકારીઓની સાથે. આથી એ પણ એક અધિકારી જણાય છે. એની ફરજ પર ગણાની સુધારણ ઉપર દેખરેખ રાખવી, લાવણી આબાદી માટે કાળજી રાખવી. જમાબંદી કરવી કે બીજા કરવેરા નક્કી કરવાની હતી. એ સ્થાનિક અધિકારી હવાથી વતનદાર તરીકે ઓળખાતું. પરગણું અને ગામમાં તેઓની કચેરી હોવાથી દેસાઈઓને એ પ્રમાણે વેતન આપવામાં આવતું. તેઓની નિમણૂક સરકારના રક્ષણ માટે હતી અને પ્રજા તેમજ સરકાર વચ્ચે તેઓ કડી સમાન હતા. તેઓ પ્રજાને કામ કરવા, જમીન લેવા, મહેસુલ ભરવા અને કાનૂન પાળવા સમજાવતા. મુખ્યત્વે દેસાઈએ મહેસુલ આકારવામાં મદદ કરતા અને પાકની સ્થિતિનો અહેવાલ કેન્દ્ર સરકારને મોકલતા.૫ નગરશ્રેણી
શહેરને લગતાં ઘણાં ખતપત્રમાં નગરશ્રેષ્ઠી(નગરશેઠ)ને નામનિર્દેશ આવે છે. એક એ પરથી નગરના વહીવટમાં વેપારીઓના મહાજનના અગ્રણી એવા નગરશેઠના સ્થાનનું મહત્ત્વ માલુમ પડે છે. આ હોદ્દો વંશપરંપરાગત હતે. પાટિલ
મહારાષ્ટ્રમાં મૌજ(ગામ)ને વડે અધિકારી “પાટિલ' કહેવાતે. ગુજ રાતમાં એ મહેસૂલ પિલિસ અને નાયખાતાનો વડે હતે. કમાવીસદાર મહેસુલની આકારણી કરતી વખતે એનાં સલાહસૂચન લે. પાટિલને હદો વંશપરંપરાગત હતા. સરકાર તરફથી એને પગાર મળતે નહિ, પણ એને ગામના લોકો પાસેથી ખાન પાન પિશાક બળતણ વગેરે રોજિંદી ચીજોના લાગા મળતા. જાહેર તહેવારો તથા માનપાન વગેરેના પ્રસંગોએ એને અગ્રિમ સ્થાન અપાતું કે સરકાર તરફથી કાયમી ઇનામી જમીન પણ મળતી.૪૭ કુળકણું
કુળકણ (તલાટી) પાટિલને કારકુન અને દફતરદાર હતો. એ પણ મૌજના વહીવટમાં ઘણી સત્તા અને જવાબદારી ધરાવતો.
ગામનું નિયત જમીન-મહેસૂલ વસૂલ કરવામાં કંઈ બાકી રહે તે એ આ બે અધિકારીઓએ ચૂકવવું પડતું. ગામમાં ચેરાયેલી મતા પાછી ન મળે તે પાટિલે એની કિંમત ચૂકવવી પડતી. ગામના લેકેની વફાદારી માટે તેમજ ખંડણી ભરવાની કબૂલાત અંગે પાટિલ તથા કુલકર્ણને જામીન ગણાવું પડતું.

Page #280

૭ મું 1
રાજ્યતંત્ર
તેઓએ ગામમાંથી પસાર થતા મહાનુભાવોની તહેનાતમાં પણ રહેવું પડતું ૪૮ અન્ય કર્મચારીઓ
કુલકર્ણ હમેશાં બ્રાહ્મણ હતા, જ્યારે એના મદદનીશ તરીકે નિમાતે ચોગળા સામાન્ય રીતે પાટિલને કે એના કોઈ કુટુબીને અનૌરસ પુત્ર હતા. માહાર ગામને ચેક્યિાત હતો. એ ખેડૂતોને મહેસૂલ ભરવા ચાવડા(રા)માં બોલાવી લાવ ને ગામની સફાઈ કરતા. પિતદાર સિકકાનો તેલ તથા એની અંદરની ધાતુઓનું પ્રમાણુ તપાસતે. ગામમાં વસાવેલા બલુતાઓ(કારુઓ – કારીગરો-વસવાયા)ને પણ ગામના વહીવટમાં હક્ક હતા. એ વર્ગોમાં સુતાર લુહાર ચમાર કુંભાર નાઈ ભંગી જેશી વગેરેનો સમાવેશ થતો.૪૯
ગુજરાતનાં જ્ઞાત ખતપત્રમાં ગામના આ અધિકારીઓ તથા કર્મચારી ઓનો ઉલ્લેખ મળ્યો ન હોઈ, તેઓ ગુજરાતમાં ક્યાં નામે ઓળખાતા એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ ખતપત્રમાં પંચ મહાજન અને પંચકુલના ઉલ્લેખ આવે છેએ પરથી શહેર તથા ગામના વહીવટમાં મહાજનો અને પંચકુલનું મહત્ત્વ જાણવા મળે છે. જમીન-મહેસૂલની આકારણી અને વસૂલાત
રાજ્યની આવકનું મુખ્ય સાધન જમીન-મહેસુલ હતું. ખેડવામાં આવતી જમીનની વધામાં માપણી કરવામાં આવતી. ખાલસા જમીન પર મહેસૂલ લેવાતું, જ્યારે ઈનામી જમીન કરમુક્ત હતી. ખાલસા જમીનને બે પ્રકારમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવતી–બાગાયત (કૂવાના પાણીની સગવડવાળી) અને જિરાયત (માત્ર વરસાદ પર આધાર રાખતી). પછી વળી એમાંથી શાને પાક લેવામાં આવે છે એ જોઈ એની ઊપજના લગભગ ત્રીજા ભાગની કિંમત ગણી દરેક ખેતરના મહેસૂલનો જુદો જુદો દર આકારવામાં આવતો. એ અનુસાર કોઈ ખેતર પર વીઘા દીઠ રૂ. ૧ થી ૧૩ નો દર રહેતો, તે કઈ ખેતર પર રૂા. ૫ થી ૬ કે રૂ. ૧૦ જેટલેય દર લાગુ પડત.૫૧
જમીનને ભોગવટે બે પ્રકારનો હત-મિરાસી અને ઉપરી. મિરાસદારનો હક્ક વંશપરંપરાગત રહેતો, એના મહેસૂલનો દર મુકરર રહેતે, એ પિતાની જમીન વેચી શકત, કેઈ સમયે એ પિતાની જમીન છેડી દેતે. એ તથા એના વારસદાર ગમે ત્યારે એ પાછી મેળવવા હકકદાર રહેતા ને એની જમીન દેવું વસૂલ કરવા કે મહેસૂલ ન ભરાતાં જપ્ત કરી શકાતી નહિ. મિરાસદારને ગામના
ઈ-૭-૧૭

Page #281

[.
ર૫૮ ]
મરાઠા કાલ પંચકુલમાં બેસવાને અધિકાર પ્રાપ્ત થતો. ઉપરી ગણોતિયા જેવો હતો. એને જમીન ખેડવાને હક્ક વર્ષે વર્ષે કામચલાઉ મળત. એ પાક્ના પ્રમાણમાં મહેસૂલ ભરત ને એની આકારણીમાં વધારો કરી શકાતે.
જમીનના મહેસૂલને દર કમાવીસદાર પાટિલનાં સલાહસૂચન અનુસાર આકારતે ને આકારેલા દરે મહેસૂલ વસૂલ કરવાની જવાબદારી પાટિલની તથા કુળકણીની રહેતી. મહેસૂલની વસૂલાત પૂરી થતાં ગળા પત્ર લઈ એ રકમ કમાવીસદારની કચેરીમાં ભરી આવતા ને એની પહોંચ કુળકના હિસાબી દફતરમાં સાચવવામાં આવતી. મહેસૂલ ચાર કે ત્રણ હપ્તામાં ભરાતું.૫૩ - મિરાસદારને મહેસૂલના મુકરર દરનો લાભ મળતું, પરંતુ એને એ ઉપરાંત ગામના અધિકારીઓને તેમજ મહાલના અધિકારીઓ, તેઓના કારકૂને તથા પટાવાળાઓ વગેરેને અનેક તરેહના લાગા કે વેરા ભરવા પડતા; જેમકે ગામ ખર્ચ દરબારખર્ચ મિરાસપદી ઘરપટ્ટી લગનક્કિા પાટદામ ભેંસપટ્ટી બકરાપદી ફડફરમાશ મેહતરફ વગેરે.૧૪ ગુજારતમાં આવા ક્યા લાગી કે વેરા લેવાતા એની માહિતી મળતી નથી, પરંતુ શેલૂકર જેવા સૂબેદાર તાયફાવેરે અને નાત જેવા વેર લેતા ને ઈજારાની રીત દાખલ થતાં સૂબેદાર ઈજારાની રકમ ઉપરાંત મળે તેટલી વધુ રકમ મેળવવા ગમે તેવા કર નાખતા ને ચોરીમાંથી પણ ચેથ લેતા. મહાલના ઈજારદારને પિતાની મુદતની અનિશ્ચતતા લાગવાથી ઉત્પાદન વધારવાના પ્રયત્ન કર્યા વિના રૈયત પાસેથી જેટલી વધુ રકમ લેવાય તેટલી લઈ લેવાને લેભ રહેતા.૫૫ ચેથ અને સરદેશમુખી
મરાઠા રાજ્યના શાસક સ્વરાજ્યની હકુમત બહારના પડોશી પ્રદેશ પર અવારનવાર ચડાઈ કરતા ને લૂંટની ધમકી આપી એની આવકનો મુકરર હિસ્સો વસૂલ કરતા. આ પ્રથા મુઘલકાલથી પ્રચલિત હતી. કેટલાંક રાજ્યમાં કુલ મહેસૂલના ચોથા ભાગની માગણી કરવામાં આવતી, જેને “ચોથ” કહે છે. કેટલાંક રાજ્યમાં આવકના દસ ટકા જેટલી રકમ માગવામાં આવતી, જેને
સરદેશમુખી” કહે છે. સંગવશાત મુઘલ શાસકો ઉપર ગુજરાતમાં ચોથ અને સરદેશમુખી ઉઘરાવવાનો હક્ક મરાઠાઓને આપવાની ફરજ પડેલી. આગળ જતાં
જ્યારે તળ-ગુજરાત પર મરાઠા શાસકેની સત્તા સ્થપાઈ ત્યારે તેઓ સૌરાષ્ટ્રમાંથી ચોથ ઉઘરાવતા. એ માટે પેશવા અને ગાયકવાડે પોતપોતાના પ્રદેશ વહેંચી લીધા હતા. જેથી ઉઘરાવવા મા તે ઓ દર વર્ષે લણણી સમયે મુલકગીરી ફેજ

Page #282

૧૭ મું].
રાજ્યતંત્ર
[ ર૫૯
મોકલતા ને ચોથની રકમ રેકડી ન મળે તે એની જામીનગીરી લેતા ને પાછલી ચડેલી એથની પૂરી રકમ વસુલ કરતા. એથના બદલામાં તેઓ એ રાજ્યોને રક્ષણ આપે એવી અપેક્ષા રહેતી, પરંતુ એ અપેક્ષા ખાસ સંજોગોમાં જ ફળીભૂત થતી. મુલકગીરીમાં મળેલી રકમનો ઘણો ભાગ લશ્કર અને એના અધિકારીઓ પચાવી પાડતા ને પેશવા તથા ગાયકવાડને એમાંની થેડી રકમ જ મળતી. ઉપરાંત સર્વ હિંદુ-મુસ્લિમ રાજ્યો પર દર વર્ષે ચોથ પેટે વધુ ને વધુ રકમ આપવા દબાણ કરાતું તેથી મરાઠા શાસકો કે રાજ્યોની મૈત્રી ભાગ્યેજ પામી શકતા, છતાં મુલગીરીને લીધે સ્વરાજ્યની રેયત પડોશી રાજ્યોના હુમલાના ભયથી મુક્ત રહેતી એ એનો મોટો લાભ હતો. પેશકશ જમા અને ઘાસદાણા
મુઘલેની જેમ મરાઠા સરદારે વર્ષોવર્ષ મુલકગીરી મારફતે રજવાડાં અને જમીનદાર પાસેથી ખંડણી ઉઘરાવતા, જેને “પેશકશ ” કહે છે. જે પેશકશ શાંતિમય કરાર દ્વારા અગાઉથી જમા કરાવવામાં આવતી તેને “જમા કહેતા. મુલકગીરી દરમ્યાન ઘોડાઓના લશ્કરના નિભાવ માટે એ રજવાડાં ને જમીનદારો પાસેથી “ઘાસદાણુ” નામે વેર લેવાતો.પ૭ રાજ્યની આવકનાં અન્ય સાધન
દુકાનદાર કારીગરો અને ધંધાદારીઓ પાસે જુદા જુદા દરે “મોહતરફ નામે વેશ લેવાતો, જે આવકવેરા જેવો હતો. જ્યારે માલની ખરીદ કે એનું વેચાણ થતું ત્યારે તેમજ જ્યારે કોઈ ભાલ પરગણાના નાકામાં દાખલ થત ત્યારે એના પર “જકાત' લેવાતી. એને દર તે તે માલની કિંમત પ્રમાણે આકારાતો. દૂરથી આયાત-નિકાસ થતા માલ પર પરગણે પરગણે જકાત લેવાય તે દરેક જકાત-નાકાએ થોભવું પડે ને તપાસ માટે ખેતી થયા કરવું પડે. આથી દૂડીકરીઓ એક સ્થળે સામટી જકાત ચૂકવી લાંબા અંતર લગી માલ પહોંચાડવાની જવાબદારી લેતા. જકાતની આવક ઘણી થતી.
પેશવાઈ અમલ દરમ્યાન સિક્કા સરકાર પાડતી તેમજ પરવાનો ધરાવતા સોનીઓ પણ પાડતા. આ પરવાનો મેળવવા માટે સેનીઓએ સરકારને મુકરર રકમ આપવી પડતી ને સિકકાની શુદ્ધતા જાળવવાની બાંહેધરી આપવી પડતી. એને ભંગ કરનારને દંડ થતો ને એને પરવાને જપ્ત થતો. આ પરવાનાઓથી રાજ્યને સારી આવક થતી.
દારૂ વગેરે કેફી ચીજો પર લેવાતી “આબકારી ની આવક ઘણી નહતી, કેમકે પુણેમાં દારૂની બંધી હતી ને બીજે બધે પણ એની બેલબોલા નહેતી.

Page #283

૨૬૦ ]
મરાઠા કાલ
[ 31.
બાંધકામ અને બળતણ માટે લાકડાં કાપવાના પરવાના અપાતા તે એ અગે અમુક રકમ લેવાતી, પરંતુ એ રકમનેા દર ગાડાદીઠ ચાર આના જેટલે હાઈ જંગલાની આવક જૂજ થતી.
મુકમામાં જીતનાર પાસેથી લેવાતી ફી તથા હારનાર પાસેથી લેવાતા દંડમાંથી પણ રાજ્યને આવક થતી.૫૮
ન્યાય
પેશવા સરસમ્મેદાર મામલતદાર અને પાટિલ વહીવટી ઉપરાંત ન્યાય ખાતાના અધિકાર ધરાવતા. શહેરામાં શાસ્ત્રો અને સ્મૃતિની જાણકારી ધરાવતા વિદ્વાન ન્યાયાધીશ નિમાતા. ઝધડાનેા નિકાલ બને ત્યાંસુધી સમાધાનરૂપે કરવામાં આવતા. સમાધાન કરાવી ન શકાય તેા નાના મામલાઓમાં ગામમાં પાટિલ અને શહેરમાં શેઃ મહાજન પંચાયત ( પાંચ ) નીમતા. ખંતે પક્ષાને પંચાયતના ચુકાદો માન્ય કરવાના રાજીનામા(રાજીખુશીના લખાણ )માં સહી કરવી પડતી, પછી પંચાયત પૂર્વવાદી તથા ઉત્તરવાદીના પુરાવા તપાસી ચુકાદો આપતી ને એને મામલતદાર માન્ય કરતા અથવા સરકાર ’માં આગળ મેકલતા. ગંભીર મામલાએમાં લવાદ કે પચાયતની નિમણુક મામલતદાર કરતા. પંચાયતને લોકો ‘ પંચ-પરમેશ્વર ' માનતા તે પક્ષા · માબાપ તરીકે સમેાધતા. પંચાયતના ચુકાદાથી સ ંતેષ ન પામનાર પક્ષ કેટલીક વાર જળ અગ્નિ વગેરેની દિત્મ્ય પરીક્ષાની માગણી કરતા. પંચાયતે આપેલ ચુકાદા ગાંભીર ગણાતા તે એની સામે લાંચરુશવતની દલીલ પર જ અપીલ કરી શકાતી. અપીલ માન્ય થાય તેા નની પંચાયત નિમાતી અથવા મામલતદાર ચુકાદે આપી દેતા.૫૯
'
6
ગંભીર ફોજદારી ગુના માટે સામાન્ય રીતે દંડ જપ્તી અને કેદની સજા કરાતી, વ્યભિચારના ગુનામાં સ્ત્રીને ગુલામીની સજા થતી, ખૂન રાજદ્રોહ લૂંટ ચારી વગેરે ગુનાઓ માટેય ખાલાજી બાજીરાવના સમયમાં દેહાંતદંડ દેવાતા નહિ, પરંતુ માધવરાવ ૧ લા અને ૨ જાના સમયમાં 'ગચ્છેદ તથા દેહાંતદંડની સજા કરવામાં આવતી,૬૦
કેદખાનાં
મરાઠા રાજ્યમાં નિયમિત કેદખાનાં ન હતાં. એતે માટે કિલ્લાએના કેટલાક ખંડાના ઉપયાગ કરાતા. કેદીઓને ખારાક તેના દરજ્જા અનુસાર હરાવેલા દરે તાલથી આપવામાં આવતા. તેઓની પાસે સખ્ત મજૂરી કરાવવામાં

Page #284

રાજ્યતંત્ર
( ૨૬૧
આવતી. લગ્ન જનોઈ અને શ્રાદ્ધ જેવા પ્રસંગોએ કેદીઓને એટલા દિવસ પૂરતા ધાર્મિક વિધિ કરવા માટે ઘેર જવા દેવામાં આવતા. કેદીઓનાં આરોગ્ય તથા સારવાર માટે જરૂરી પ્રબંધ કરાતે. રાજકીય કેદીઓને રહેવા જમવા વગેરેની સારી સગવડ આપવામાં આવતી. ૬૧ સિપાઈ
ગામમાં સિપાઈ તરીકે મહાર પાટિલના હાથ નીચે કામ કરતા ને પરગણના સિપાઈ મામલતદારના હાથ નીચે. ગુને શોધવામાં ગામની ગુનેગાર કોમેની સક્રિય મદદ લેવાતી. ચેરાયેલી માલમતાને પત્તો ન લાગે તે સિપાઈઓ તથા ગુનેગાર કેમોને એની કિંમત ચૂકવવાની ફરજ પડતી, સિવાય કે એના ગુનેગાર કેઈ બીજા ગામમાં હોવાનું દર્શાવી શકાય. ભલે અને કેળીઓને વશ કરવા મુશ્કેલ હતા. તેથી તેઓના વડાઓને કોઈ પણ ચેરી કે અશાંતિ માટે જવાબદાર ગણવામાં આવતા. ચોરી-લૂંટના મામલામાં સ્થાનિક સીબંદીમાંથી વધારાનું દળ મોકલવામાં આવતું ને એના ખર્ચ માટે ઘરવેરે નાખવામાં આવતો. મોટા ધાર્મિક તહેવારોએ શાંતિ અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે પણ વધારાનું સિપાઈ–દળ મોકલવામાં આવતું. મેટાં શહેરોમાં સિપાઈ કોટવાલના હાથ નીચે રખાતા. સિન્ય
પેશવાના સૈન્યમાં સરદારોના હાથ નીચે ભાડુતી સૈનિકોની ભરતી થતી. સરદારને લશ્કરી સેવાના બદલામાં જિતાયેલા મુલકમાં જાગીર આપવામાં આવતી, આથી તેઓને મુલક જીતવામાં ઉત્સાહ રહેતેં, પરંતુ સમય જતાં ગાયકવાડ અને સિંધિયા જેવા સરદાર તે તે મુલમાં પિતાની સ્વતંત્ર સત્તા જમાવતા. પેશવાના સૈન્યનું સહુથી મહત્ત્વનું અંગ અશ્વદળ હતું. એ બે પ્રકારનું હતું – બારગીરાનું અને શિલદારનું. બારગીરને ઘડે અને હથિયાર રાજ્ય તરફથી મળતાં, જ્યારે શિલેદાર પિતાને ઘેડ અને પિતાનાં હથિયાર લાવો. પગા (ઘોડેસવારોની ટુકડી) બારગીરોની બનતી. શિલેદારની કક્ષા ઊતરતી ગણાતી. અશ્વદળમાં ચડતા ક્રમે બારગર હવાલદાર જુમલેદાર હજારી પંચહારી અને સરબત નામે હોદ્દા હતા. પાયદળમાં પણ નાયક હવાલદાર જુમલેદાર -હજારી અને સરનોબત જેવા હોદા હતા. સૈનિકોને સારો પગાર અપાત, ઘાયલ સૈનિકોની સારી સારવાર કરાતી ને મૃત સૈનિકોનાં કુટુંબની સારી કાળજી લેવાતી. તોપખાનાનું અલગ ખાતું હતું. સરકારી કારખાનાંમાં તપ અને

Page #285

૨૬૨ ]
મરાઠા કાલ
તેપના ગોળા બનાવાતા ને મરાઠા કારગર એ બનાવવામાં ઘણું કુશળ હતા. દડિયાત્રામાં પીંઢારા સૈન્યની સાથે રહેતા ને તેઓની લૂંટમાં રાજ્યને હિસ્સે રહેતા.૩ પેશવાઓએ મુઘલેની જેમ સરદારને સરંજામ(જાગીર) આપવાની પ્રથા ચાલુ કરી. વળી અશ્વદળનું મહત્ત્વ વધાર્યું ને પાયદળનું ઘટાડયું. સિપાઈઓને મહેનતાણું અંશતઃ નાણામાં અને અંશતઃ વસ્ત્રોમાં અપાતું. વિશિષ્ટ લશ્કરી સેવા માટે બિરુદે ઘરેણાં તથા છત્રી પાલખી ચેઘડિયાં વગેરે વાપરવાના હકક ઇત્યાદિ રૂપે ઇનામ અપાતું. ગુજરાતમાં મરાઠા વહીવટ
મરાઠા રાજ્યના સામાન્ય રાજ્યતંત્ર વિશે વિપુલ માહિતી મળે છે, પરંતુ ગુજરાતમાં આ કાલ દરમ્યાન અગાઉના મુઘલ કાલના વહીવટની કેટલી પ્રથા ચાલુ રહી ને મરાઠા શાસન દ્વારા એમાં ક્યા સુધારાવધારા થયા એ નક્કી કરવું મુકેલ છે. ખતપત્રમાંથી વહીવટી વિભાગો અને જુદા જુદા અધિકારીઓ વિશે જે વિગતો ઉપલબ્ધ છે તે એ બે બાબતેમાં ગુજરાતના મરાઠા વહીવટ પર ઠીક ઠીક પ્રકાશ પાડે છે, પરંતુ મહેસૂલ ન્યાય અને રૌન્ય જેવી બાબતમાં અહીં આ કાળ દરમ્યાન મરાઠા શાસનની કેવી અને કેટલી અસર પ્રસરી હતી એ બાબતમાં ઘણી અ૮૫ માહિતી ઉપલબ્ધ છે.
જીતેલા મુલકે અને એમાંથી થતી આવક તેમજ અણજિતાયેલા મુલકો પરની મુલગીરી અને ત્યાંથી ઉઘરાવાતી પેશકશ અંગે પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે અવારનવાર જે કરાર થયા કરતા તેની વિગતો પરથી એને લગતી ઘેડીક માહિતી મળે છે. ગુજરાતમાં આ કાલ દરમ્યાન અંકુશના ચિહ્નવાળા સિક્કા પાડવવામાં આવેલા. પેશવા તેમજ ગાયકવાડના સુબેદાર ગુજરાતમાંથી મળે તેટલી રકમ વસૂલ કરવાને લેભ રાખતા ને રિયતનાં સુખસગવડ માટે ઓછામાં ઓછું ખર્ચ કરતા. કેટલાક સૂબેદાર તે રૈયત પર નવી નવી તરેહના કરવેરા નાખતા. દા. ત. નાયબ સુબેદાર સંતોજીના ભત્રીજાને જનોઈ દેવાના ખર્ચ માટે વેપારી કોમે અને કારીગરો પર “જને ઈ-વેરો” નાખવામાં આવેલ.૫ સૂબેદાર આબા શેકરે પણ તૈયત પર અનેક પ્રકારના વેરા નાખેલા. વળી એ શ્રીમતેનાં ઘરબાર લૂંટાવી આવક કરતે. પેશવાએ ગુજરાતમાં પિતાની આવકને ઇજારે ગાયકવાડને આપેલ. ગાયકવાડ સેના મુલકગીરીમાં ખંડણી ઉપરાંત ખરાજાત અથવા ખરિયાત નામે વધારાને લાગે નાખતી. વળી તો ગનીમવેરે નાળબંદી ઘાસ-દાણ વગેરે કર પણ લાદતી. ઘાસદાણે ગાયકવાડના સિપાઈ માર્ગમાં આવતાં ગામના રહેવાસીઓ પાસેથી લેતા,

Page #286

૭મું )
રાજ્યતંત્ર
[ ૨
પેશવાના ઇલાકાનાં ગામમાં પણ. પરંતુ અંગે પેશવા તરફથી કંઈ વાંધો લેવામાં આવતો નહિ, કેમકે એના સિપાઈઓ પણ ગાયકવાડી ઇલાકાનાં ગામમાં એવું કરતા. મેજર વોકરની દરમ્યાનગીરીથી આખરે મુલકગીરી કર્યા વિના સૌરાષ્ટ્રના રાજા અને ઠાકોર ગાયકવાડને મુકરર ખંડણી એકલતા રહે એવા કરાર કરવામાં આવ્યા હતા. પેશવાએ આખરે તળ–ગુજરાતમાંના પિતાના મુલકોને ઈજા ગાયકવાડને અને સૌરાષ્ટ્રની ખંડણીને હક્ક બ્રિટિશ સત્તાને આપી દીધેલ. દરેક મહાલ કે પરગણું જે કોઈ સહુથી વધારે રકમ આપે તેને ઇજારે આપતા ને એ ઈજારાની રકમ તથા ખર્ચ કાઢતાં નફે રહે તેટલી ત્યાંની ઊપજ ન હોય ત્યારે ત્યાંની રૈયત પાસેથી વધુ વેરા લેતા ને યિતને દંડતા તથા કનડતાવળી મહાલ ઈજારે આપ્યા પછી પણ થોડા દિવસમાં કે એકાદ વર્ષમાં એને માટે કઈ વધારે રકમ આપનાર મળે તે એને ઈજારે આપી દેતા. જે મહાલ ઇજારદારના તાબામાં ૨૦-૨૫ વર્ષ રહે તે એ ત્યાંની ઊપજ વધારી શકે, પણ એવું બનતું નહિ ને ઇજારદારના મનમાં એવું રહેતું કે ઘડીમાં આપણે ઈજારો છે ને ઘડીમાં નથી, માટે ખાધું તે આપણું બાપનું, આથી તેઓ પ્રજાને દંડતા ને વેરા નાખી કનડતા.૮ ઈજારદાર પિતાનું ભારણું ચાર હપ્ત ભરત ને વર્ષના અંતે કંઈ રકમ બાકી રહે તે એના ઉપર નવ ટકાનું વ્યાજ આપતે. ૯ આ બધાં કારણોને લીધે અહીં મરાઠા શાસન એટલે રૈયતનું શેષણ એવી છાપ રહેતી હતી, છતાં પ્રાંતીય અને સ્થાનિક વહીવટની જેમ મહેસૂલ ન્યાય સૈન્ય ઇત્યાદિ વિભાગોમાં વહીવટી તંત્ર મુઘલ તંત્રની અને/અથવા મહારાષ્ટ્રના મરાઠા તંત્રની જેમ એકંદરે વ્યવસ્થિત રીતે ચાલતું હશે, પરંતુ એની વિગત હજી ઉપલબ્ધ થઈ નથી.
પાદટીપ 1. S. N. Sen, Administrative System of the Marathas, pp. 165 ff.;
Maharashtra State Gazetteers, History (MSGH), Part III, pp.
220 ft. ૨. MSGH, pt. III, p. 221 ૩. S. N. Sen, op.cit, pp. 180, 219, 232, 584; MSGH, pt. III, p. 223 ૪. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી, “વિદ્યાસભા સંગ્રહાલયમ નાં મરાઠાકાલીન ખતપત્ર”, “બુદ્ધિ
પ્રકાશ,પુ. ૧૨પ, પૃ. ૧૨૧-૧ ૫. ખતપત્ર નં. ૩૪, ૧૦૧, ૯, ૪૧, ૪૬, ૧૦૨, ૩૫, ૧૦૩, ૧૦૪, ૩૮, ૫૬, ૨૫, ૧૦૫, ૩ અને ૧૦૬ (આ ક્રમાંક પરિગ્રહણ પત્રકમાંના છે તે અહીં કાલાનુક્રમે ગોઠવ્યા છે.)

Page #287

૨૬૪ ]
મરાઠા કાલ
૬. ખતપત્ર નં. ૧૦૭( ઈ. સ. ૧૭૭૯)માં તથા ૫૭( ઈ. સ. ૧૮૦૫)માં.
પરંતુ ખતપત્ર નં. ૩૦( ઈ. સ. ૧૮૦૯) માં “અલીઘર અને નં. ૧૭ (ઈ. સ. ૧૮૧૩)માં “આલીયગીરનો ઉલ્લેખ છે તે શાહઆલમ ૨ જાને લાગુ પડે નહિ, કેમકે ત્યારે તો એની જગ્યાએ અકબરશાહ ૨ જાનું રાજ (ઈ. સ. ૧૮૦૬-૩૭)
ચાલતું હતું. 9. Advanced History of India, p. 613 ૮ ખતપત્ર નં. ૩૪, ૧૦૧, ૪૧, ૯, ૧૦૨, ૧૦૩, ૧૦૪, ૩૮,૫૬, ૨૫, ૧૦૫, ૧૦૧,
૩૯, ૫૭, ૩૦ અને ૧૭ E. P. Saran, The Provincia 1 Government of the Mughals, p. 157 ૧૦. ભાગ ૨, પૃ. ૧૭૩ ૧૧. ખતપત્ર નં. ૩૪, ૧૦૧, ૧૨, ૧૦૩, ૨૮, ૫૬. ૨૫, ૧૦૬, ૫૭, ૩૦ અને ૧૭ ૧૨. ખતપત્ર નં. ૩૪, ૪૧, ૧૦૨, ૧૦૩, ૧૦૪, ૩૮,૫૬, ૨૫, ૩૯, ૫૭, ૩૦ અને ૧૭ ૧૩. ખતપત્ર નં. ૩૪ અને ૪૧ ૧૪. “મીરાતે એહમદી', ભા. ૨. પૃ. ૧૭૭-૭૮ ૧૫. નં. ૩૪ અને ૫૬ 28. J. N. Sarkar, Mughal Administration, pp. 119 ff. ૧૭. “મીરાતે એહમદી', ભા. ૨, પૃ. ૧૭૯ ૧૮. S, N. Sen, op.cit, pp. 219 ft. ૧૯. Ibid., pp. 224 ff.
૧૯-અ. નં. ૪૭-૪૮ 26241. Gazetteer of Baroda State (GBS), Vol. II, pp. 5f ૨૦. S. N. Sen, op.cit, p. 233 . Ibid, pp. 233f. ૨૨. નં. ૩૪, ૧૦૧, ૪૧, ૯, ૧૦૩, ૧૦૪, ૩૮, ૨૬, ૨૫, ૧૦૬, ૩૯,૫૭, ૩૦ અને ૧૭ ૨૩. S. N. Sen, op.cit, pp. 460ff, 584 ff. ૨૪. નં. ૩૪, ૧૦૧, ૪૧, ૯, ૧૨, ૧૦૩, ૧૦૪, ૩૮, ૫૬, ૫, ૧૦૬, ૩૯, ૫૭, ૨૦,
૩૦ અને ૧૭ ૨૫. “મીરાતે એહમદી', ભા. , પૃ. ૧૭૮ ૨૬. ખતપત્ર નં. ૩૪, ૧૦૧, ૪૧, ૯, ૧૦૪, ૩૮, ૫૬, ૩૯ અને ૩૦ ૨૭. નં. ૩૪, ૧૦૧, ૪૧, ૯, ૧૦૪ અને ૫૬ ૨૮. ૨. ચુ. મોદી, મુઘલ રાજ્યવહીવટ, પૃ. ૮૩-૮૫. J. N. Sarkar, op.cit,
pp. 75 ft. ૨૯. નં. ૧૦૪ અને ૩૯
૩૦. ભા. ૧, પૃ. ૧૭૮ ૩. ય. ઈ. દીક્ષિત “મોગલ પાદશાહ મુહમ્મદશાહના સમયનું ખતપત્ર, Vidya,
Vol. XX, p. 31 ૩૨. નં. ૧૦૪, ૫૬, ૨૫ અને ૩૯ ૩૩. ન. ૧૦૪, ૫૬ અને ૩૯ ૩૪. લે હિ, “ફડ અને પેશવાની માહિતી', “બુદ્ધિપ્રકાશ' પુ. ૨૩, પૃ. ૨૨૯-૨૨૭

Page #288

રાજ્યતંત્ર
૨૬૫
૩૫-૩૬. નં. ૧૦૪ અને ૩૯ ૩૭. P. Saran, op.cit, pp. 50 f ૩૮. પૃ. ૧૮૩, ૧૮૪, ૧૮૭ વગેરે ૩૯. નં. ૫૬ ૪૦. “મીરાતે એહમદી', ભા. ૨, પૃ. ૧૮૭ ૪૧. P. Saran, p.cit, p. 276 ૪૨. નં. ૫૬ ૪૩. ભા. ૧, પૃ. ૧૮૧
૪૪. નં. ૩૯ 84. GBS, Vol. II, pp. 3 f. ૪૬. નં. ૧૦૧, ૯, ૧૦૪, ૨૬, ૧૦૬, ૩૯, ૫૭ અને ૧૭ ૪૭. S. N. Sen, p.cit., pp. 180 ff. ૪૮. Ibid., pp. 192 ff. ૪૯. Ibid., pp. 195 ff, 200 ff ૫૦. ૧૦૧, ૯ અને ૫૬ ૫. MSGH, pt. III, pp. 224f. પર. Ibi d, pp. 226f. ૫૩. S. N. Sen, p.cit, p. 242 48. Ibid., pp. 563 f; MSGH, Pt. III, p. 227 ૫૫. રત્નમણિરાવ ભીમરાવ, “ગુજરાતનું પાટનગર–અમદાવાદ, પૃ. ૧૪૮, ૧૬૦–૧૬૨ ૫૬. MSGH, pt. III, p. 229; S. N. Sen, op.cit, pp. 96ff, 242f. 49. GBS, Vol. II, pp. 105 f. 4. MSGH, Pt. III, p. 228; S. N. Sen, op.cit., pp. 281 ff. 4. S. N Sen, op.cit., pp. 310 ff. 5o. Ibid., pp. 344 ff. ૬૧. Ibid, pp. 380 ff.
૬૨. Ibid, pp. 387 ff. ૬૩. Ibid, pp. 122ff, 400 f, 489 ૬૪. Ibid, pp. 569 ff. ૬૫. જુઓ ઉપર પૃ. ૭૮. ૬૬. હી. ત્રિ, પારેખ, “અર્વાચીન ગુજરાતનું રેખાદર્શન', ખંડ ૧, પૃ. ૩૧ ૬૭. એજન, પૃ. ૪૭-૪૮
૬૮. એજન, પૃ. ૫૬-૫૭ ૬૯. એજન, પૃ. ૬૦-૬૧

Page #289

પરિશિષ્ટ ગુજરાતમાં પ્રચલિત સિક્કા
૧૮ મી તથા ૧૯ મી સદીના ગુજરાતને ઇતિહાસ મુખ્યત્વે નાનાં મેટાં સ્વતંત્ર રાજ્ગ્યાને ઇતિહાસ છે, ઉપલક રીતે આ રાજ્ય મુઘલ સતનતની આણ સ્વીકારતાં અને સ્વતંત્ર રાજાએ પણ સામાન્ય રીતે સિક્કા ઉપર મુઘલ શહેનશાહનું નામ દર્શાવતા. ઉમરાવેાએ મુઘલ સત્તાના અંતિમ સમય. સુધી સિક્કા ઉપર મુઘલોનું નામ ચાલુ રાખ્યું. વજન તથા પ્રકાર પણ મુલેના જ ચાલુ રાખ્યા અને પેાતાના નામનેા ઉલ્લેખ સુધ્ધાં ન કર્યાં, તેથી આવા સિક્કા ફક્ત ટકશાળના નામથી અગર વિશિષ્ટ ચિહ્ન કે માનેાગ્રામથી જુદા તારવી શકાય છે.
આથી ઔરંગઝેબ પછી સિક્કાઓના ઇતિહાસ ગૂંચવાડાભર્યાં છે. ૧૭૫૮ થી પૂરા એક સૈકા સુધી મુઘલ નથા બિન-મુઘલ મળીને સે। જેટલી ટકશાળા હતી. શાહી મુઘલ ચલણ પણ સાથેાસાથ ચાલુ જ હતું. મહેાર તથા રૂપિયે મુખ્ય હતાં. છેક બહાદુરશાહના સમય સુધી મહેાર, રૂપિયા, અર્ધા રૂપિયા, પાત્ર રૂપિયા તથા તાંબાનેા દામ ચલણમાં હતા. દામ અણુધડ પ્રકારના તથા ૨૨૦ ગ્રેઇન જેટલા વજનના હતા. એના આઠમા ભાગ સુધીના વિભાગ પણ પ્રચલિત હતા.
શાહી મુઘલ ચલણ
""
દિલ્હીના શહેનશાહના સિક્કા સમગ્ર ગુજરાતમાં પ્રચિલત હતા. ૧૭૫૮ માં શહેનશાહ આલમગીર ૨ જો સત્તા પર હતા. એણે શાહજહાં પછી પહેલી જ વખત મુખ્ય બાજુએ “ કલીમા ’વાળા ૨ સિક્કા પાડયા. કલીમાની ઉપર નીચે તથા બાજુઓમાં ચાર ફિરસ્તાનાં નામ આલેખવામાં આવતાં. આવી મહેારા તથા રૂપિયાની ખીજી ખાજુએ શહેનશાહનું નામ તથા ખિતાબ દર્શાવાતાં. વજનમાં એ ૧૭૦ ગ્રેઇન અને પહેાળાઈમાં •૮ થી ૮૫ ઇંચ હતા. આ પ્રકાર વિશિષ્ટ ગણાય, કારણ, સામાન્ય રીતે મુધલાના સિક્કાની મુખ્ય બાજુએ શહેનશાહનું નામ, ‘નાસ્તિકા સામે લડનારાઓને ખાદશાહ તથા ‘ શુકનવ’તા ’૪ એવી મતલબનાં ફારસી લખાણ અને હિજરી વર્ષોં તથા ખીજી ખાજુ ‘ રાજયારાતથી અમુકમા વર્ષાંતેા અભ્યુદયયુક્ત સિક્કો 'પ એવી મતલબનું ફારસી લખાણ
3

Page #290

રાજ્યતંત્ર
[ ૨૬૭
તથા ટંકશાળનું નામ દર્શાવાતાં. (હવે પછી આ લેખમાં આવાં લખાણવાળા સિક્કાઓનો સામાન્ય પ્રકારના સિક્કા તરીકે ઉલ્લેખ થશે.) આ પ્રકારના રૂપિયા આલમગીરે અમદાવાદ સુરત તથા ખંભાતની ટંકશાળમાંથી પાડયા હતા અને એ આશરે ૧૮૦ ગ્રેઇન વજનના તથા ૮ થી એક ઈંચ સુધીના વ્યાસના હતા. તાંબાના શાહજહાનાબાદ ટંકશાળના સિક્કા ઉપર મુખ્ય બાજુએ શહેનશાહનું નામ અપાતું.'
૧૭૫૯ માં શાહઆલમ બીજે ગાદીએ આવ્યા, પરંતુ પ્રથમ બે વર્ષમાં એના હરીફ શહેનશાહ શાહજહાં ૩ જાએ અમદાવાદ તથા સુરતની ટંકશાળોમાંથી સામાન્ય પ્રકારના રૂપિયા અને શાહજહાનાબાદથી એવી જ મહોર બહાર પાડી હતી.
પછીનાં વર્ષોમાં શાહઆલમે અમદાવાદની ટંકશાળમાંથી મુખ્ય બાજુએ હિજરી વર્ષ સાથે ફારસી પઘલખાણવાળી મહોર તથા રૂપિયા પાડ્યા. પદ્યને અર્થ ‘પયગંબર મુહમ્મદે સૂચવેલા ધર્મના રક્ષક અને દેવી કૃપાના પડછાયારૂપ શહેનશાહ શાહઆલમે સાત પ્રકારના હવામાનને દેશમાં (સમગ્ર દુનિયામાં) સિક્કા પડાવ્યા છે એવો થતો. બીજી બાજુએ “માનુસ ફોર્મ્યુલા” તથા ટંકશાળનું નામ આવતાં. ઉપરાંત, અમદાવાદ સુરત ખંભાત તથા મુસ્તફાબાદ(જૂનાગઢ)ની ટંકશાળોમાંથી સામાન્ય પ્રકારના રૂપિયા પાડયા હતા. શાહજહાનાબાદથી પણ થોડા ફેરફાર સાથેના પઘવાળી મહોરો પડાઈ હતી.
આ ઉપરાંત મુહમ્મદશાહે પિતાના ૧૭૧૯–૧૯૪૮ ના લાંબા રાજ્યકાલમાં પાડેલા તથા એ પછી અહમદશાહે પાડેલા સિક્કા પણ ૧૭૫૮ માં હજુ ચલણમાં હતા. એમાં શાહજહાનાબાદની મહોરને તથા અમદાવાદ સુરત ખંભાત તથા મુંબઈના રૂપિયાનો સમાવેશ થતો. બધા જ સિકકા સામાન્ય પ્રકારના હતા.
બિદારબતે અમદાવાદની ટંકશાળમાંથી સોના ચાંદી તથા તાંબાના સિક્કા પાડ્યા હતા. મહોર તથા રૂપિયાની મુખ્ય બાજુએ “રાજમુગટ તથા રાજગાદીના વારસ તથા દુનિયાના બાદશાહ બિદારબતે સિક્કા પાડવા ૮ એવા અર્થનું ફારસી લખાણ તથા બીજી બાજુ “માનુસ ફોર્મ્યુલા' રાજ્યકાલનું વર્ષ તથા ટંકશાળનું નામ દર્શાવાતાં. '
અકબર ૨ જાની શાહજહાનાબાદની મહોરો તથા રૂપિયાની મુખ્ય બાજુએ એના નામની સાથે “નમંડળને બીજે સ્વામી ” એવા મતલબન ખિતાબ જોડાયો હતે. બીજી બાજુ “માનુસ ફોર્મ્યુલા” તથા ટંકશાળનું નામ હતાં.

Page #291

૨૧૮ ]
મરાઠા ફાલ
[ 31.
મહારા (૧૬૫; ૧) રૂપિયા (૧૬૫; •૮ થી ·૮૫) અને અરધા રૂપિયા (૮૫; ૭૫) ઉપલબ્ધ છે. તાંબાના સિક્કા પણ મુખ્ય બાજુએ ‘ અકબરશાહ ફુલુસ ' ફારસી લખાણવાળા તથા બીજી બાજુ ટકશાળના નામવાળા મળે છે. ( ૧૭૨; •૮ ). અમદાવાદના રૂપિયા પણ સામાન્ય પ્રકારના, પરંતુ બીજી બાજુ નાગરી ‘ગ ’ વાળા મળે છે ( ૧૭૪.૫; ૧.૧ ).
ઉપરના સિક્કાઓ ઉપરાંત શાહઆલમ ર જાતેા દસ રૂપિયાને સિક્કો તથા મુહમ્મદશાહ, અહમદશાહ, આલમગીર ખીજો, શાહઆલમ ખીજો તથા અકબર ખીજાના પાંચ ગ્રેઇન વજનના ચાંદીના અરવા આનાના સા ઉપરાંત સિક્કા પણ જાણમાં આવ્યા છે.
મરાઠાઓના સિક્કા
સિક્કાઓના સંબંધ છે ત્યાંસુધી મુàાના પ્રથમ અનુગામીએ મરાઠા હતા. શિવાજીએ ઉત્તરમાં અને વે...કાજીએ દક્ષિણમાં વશા સ્થાપ્યા, પર ંતુ ઉત્તરમાં ટૂંક સમયમાં પેશવાએ સત્તા ધારણ કરી, એમણે મુઘલ પ્રકારના સિક્કા પાડી શહેનશાહનું નામ પણ ચાલુ રાખ્યું, ફક્ત પોતાનુ એકાદ વિશિષ્ટ ચિહ્ન ઉમેયુ.૯ પેશવાના સમયમાં ટકશાળ સતારાથી પુણે ખસેડવામાં આવી. પેશવા મરાઠા રાજ્યનું સંચાલન પુણેથી કરતા, પરંતુ એમના મરાઠા સરદાર પોતપોતાના વિસ્તારનું ત ંત્ર ચલાવતા. આવા સરદારાને દૂરથી સિક્કા સમયસર મેળવવામાં પડતી વાહનવ્યવહારની તથા અન્ય મુશ્કેલીને કારણે પાતાના વિસ્તારામાં ટંકશાળા ખોલવી પડી; જેમકે ગાયકવાડાને વડાદરામાં, ૧૦ પરંતુ આવી ટંકશાળા ખૂલી તે પહેલાં આ સરદારા પોતાના વિસ્તારમાં રાજા શાહુ તથા પ્રારંભિક પેશવાઓનું ચલણ વાપરતા. ૧૧ આના કારણે ગુજરાતના કેટલાક ભાગોમાં મરાઠાના સિક્કા ચલણમાં હતા. શિવરાય કે છત્રપતિ તરીકે એળખાતા સિક્કા, શ્રી સિક્કા, મલ્હારશાહી તથા ચાંદારી રૂપિયા, હાલી તથા ગણપતિ સિક્કા વગેરે નિકટતાને કારણે દક્ષિણ ગુજરાતના મુંબઈ તરફના ભાગામાં ચલણમાં હતા. પુણેની ટંકશાળના અકુશી રૂપિયા છેક અમદાવાદની ટકશાળમાં પાડવાનેા ઉલ્લેખ મળે છે.૧૨
મુઘલ શહેનશાહના નામવાળા અંકુશી રૂપિયા મુલાના સામાન્ય પ્રકારના રૂપિયા જેવા જ હતા; ફક્ત ખીજી બાજુએ ફારસી લખાણ સાથે હાથીના અંકુશનું ચિહ્ન હતુ. એ વજનમાં ૧૭૫ ગ્રેઇન તથા કદમાં •૮ થી •૮૫ સે.મી. વ્યાસના હતા. છત્રપતિ પૈસા ઉપર મુખ્ય બાજુએ નાગરીમાં રાજાનું નામ

Page #292

રાજ્યતંત્ર
[ ૨૬૯ તથા બીજી બાજુ “છત્રપતિ ” લખાતું. શિવરાય રૂપિયાને ઉલેખ મળે છે. પણ એ ઉપલબ્ધ થયા નથી. ૧૩
શ્રી સિકકા ઉપર દેવનાગરીમાં “શ્રી” લખેલું હોય છે. લખાણ ફારસીમાં હોય છે. ચાંદેરી રૂપિયા ઉપર ફારસી લખાણની વચ્ચે પાંચ ટપકાં તથા એક અલ્પવિરામ ચિહ્ન જેવું કશાળનું નિશાન હોય છે. ૧૪ ગણપતિ-સિકકા ઉપર, ફારસી લખાણ સાથે નાગરી “” હોય છે. ૧૫ વડોદરાના ગાયકવાડના સિક્કા
ગુજરાતમાંથી અનેક સ્થળોએથી ગાયકવાડના સિક્કા મેટી સંખ્યામાં મળે છે અને એ વિવિધ પ્રકારના હોય છે. સયાજી ૧ લા(૧૭૭ી૧૭૭૮ )થી અગાઉના મળતા નથી. એને રૂપિયો સિયાશાહી કહેવાતો, પરંતુ, પછીથી રાજ્યરક્ષક ફતેહસિંહના બીજા નામ બાબાસાહેબ ઉપરથી એ બાબા શાહી કહેવાયો. ચાંદીના અરધા, પાવ તથા બે આના પણ આ પ્રકારના હતા. તાંબાનો સિક્કો પૈસે કહેવાતો. બ્રિટિશ રૂપિયો ચલણમાં આવ્યા ત્યારે સો બ્રિટિશ રૂપિયાના જુદા જુદા સમયે ૧૧૨ થી ૧૨૦ બાબાશાહી મળતા. એમાં ચાંદીનું પ્રમાણ ૨૪ વાલ હતું, જ્યારે બ્રિટિશ રૂપિયામાં ૨૩ વાલ હતું, છતાં કિંમત ઓછી હતી, કારણ એનું વજન ઓછું હતું. મુખ્ય બાજુએ અકબર બીજાનું નામ, ખિતાબો તથા હિજરી વર્ષ ફારસીમાં લખાતાં. બીજી બાજુએ બે નાગરી અક્ષર લખાતા, જેમાં પ્રથમ રાજ્યકર્તાના નામને પ્રથમાક્ષર તથા બીજે ગાયકવાડને પ્રથમાક્ષર “ગા” હતો. એક વધારાની ઊભી લીટી આ બને અક્ષરે બાજુએ આલેખાતી. “માનુસ ફોર્મ્યુલા', ટંકશાળનું નામ (ફારસીમાં) તથા રાજ્યચિહ્ન તરીકે કટાર દર્શાવાતી. રૂપિયા ૧૭૦ ગ્રેઈન વજન તથા ૮૫ વ્યાસના તથા પૈસા ૧૫૦ ગ્રેઇન વજનના તથા •૭ થી ૭૫ ઈચના હતા. ૧૭
ઈ.સ. ૧૮૦૦ માં આણંદરાવ ગાયકવાડ ગાદીએ આવ્યા. એને બાબાશાહી રૂપિયા ઉપયુક્ત પ્રકારના જ હતા. તથા જા જા અક્ષર ઉપરથી ઓળખી શકાતા. વિશિષ્ટ ચિહ્ન તરીકે કટાર ધ્યાન ખેંચાય તેમ દર્શાવાતી. પૈસા લંબચેરસ પ્રકારના પણ હતા (૧૫૧; ૫૦ થી ૭૨).૧૮ દેશી રાજ્યોના સિક્કા
મુઘલ મરાઠા તથા બ્રિટિશની વિવિધ સત્તા વચ્ચે કેટલાક દેશી રાજાઓ પિતાના સિકકા પાડવા લાગ્યા. એમણે શરૂઆતના સિક્કાઓ ઉપર બાદશાહનું નામ તથા ખિતાબે ચાલુ રાખ્યા, પરંતુ વધારામાં પિતાના રાજ્યનું

Page #293

ર૭૦ ]
મરાઠા કાલ
[ 5.
સૂચક ચિહ્ન અગર એક બે અક્ષર ઉમેર્યો. ૧ કાલક્રમે બાદશાહનું નામ નાબૂદ થયું અને એનું સ્થાન રાજાના નામે લીધું. લખાણ બે ભાષાઓમાં ને કોઈ વાર ત્રણ ભાષાઓમાં પણ થતાં. સિક્કાના પરિઘ કરતાં બીબું મોટું હોવાથી લખાણને ચેડા ભાગ તથા ઘણી વખત ટંકશાળનું નામ અંકિત થઈ શકતાં નહિ, કારણ કે ટંકશાળનું નામ લખાણને છેડે આવતું. સામાન્ય રીતે રૂપિયા એકમ ગણાતું, પરંતુ કરછ જૂનાગઢ નવાનગર તથા પોરબંદરમાં કેરી એકમ ગણાતી. એની કિંમત રૂપિયાના ચોથા ભાગ જેટલી હતી. કચ્છ રાજ્યના સિક્કા
બધાં દેશી રાજ્યમાં સિક્કા પાડવાની પહેલ કચ્છ કરી હતી. આ સિક્કાઓ ઉપર મુઘલ બાદશાહને બદલે ગુજરાતના સુલતાનનું નામ લખવામાં આવતું. ૧૭૫૮ માં દેશળજી ૧ લા (૧૭૧૪–૧૭૪૧) તથા રાવ લખપત (૧૭૪૧–૧૭૬૦)ના સિક્કા પ્રચલિત હતા. દેશળજીના સિક્કા ઉપર ગુજરાતના સુલતાન મુહમ્મદશાહ ૨ નું નામ અંકિત થતું. ફારસીમાં લખેલા આ નામની નીચે નાગરીમાં “રાઉશ્રી દેશળજી” લખાતું. બીજી બાજુ ફારસી લખાણ ટંકશાળના નામ સાથે તથા ચીપિયા આકારની કટારનું ચિહ્ન દર્શાવાતું. એક તોલા જેટલા વજનના તથા ૬ થી ૮ ઇંચ વ્યાસના તાંબાના શ્રી ગલા પ્રચલિત હતા. રાવ લખપતના સિક્કા ઉપર સુલતાન મુઝફરશાહનું નામ લખાતું. સિક્કાનું પિત દિલ્હીના સુલતાનના સિક્કા જેવું હતું. ફારસી લખાણ ઉપરાંત એક બાજુ ત્રિશુલ તથા બીજી બાજુ કટારનાં વિશિષ્ટ ચિહ્ન દર્શાવાતાં. ૨૧ નાગરી લખાણ “મહારાજે શ્રી લખપત” હતું. હિજરી વર્ષ ૯૭૮ બંનેના સિક્કા ઉપર અંકિત કરવામાં આવતું. એ પછી ગેડછ ર જાના ૧૭૬૦–૧૭૭૮ વચ્ચેના એવા જ પ્રકારના સિકકા હતા. એ પછી રાયધણજી ૨ જાના દોકડા તથા તાંબિયા ચલણમાં આવ્યા. પ્રકારમાં એ દેશળજીના ઢગલા જેવા જ હતા, પરંતુ દેકડાનું વજન અરધા તેલાથી વધારે તથા એનો વ્યાસ ૬ ઇચ હતો; તાંબિયે વજનમાં ૩૨૫ તોલાને તથા કદમાં ૫ ઈચન હતો.
'૧૮૧૪-૧૮૧૯ વચ્ચે ભારમલ ૨ જાએ ચાંદીની કેરીઓ પાડી હતી. મુખ્ય બાજુએ ફારસીમાં સુલતાન મુહમ્મદશાહ ૨ જાનું નામ તથા “રાઉશ્રી ભારમલજી’ નાગરીમાં લખાતું. ત્રિશુળનું ચિહ્ન પણ અંકિત થતું. વજન આશરે
કું તેલ તથા વ્યાસ ૫ થી ૬ ઈંચ રખાતાં. બીજી બાજુ ફારસી લખાણ સાથે ટંકશાળનું નામ ભૂજ' દર્શાવાતું.

Page #294

રાજ્યતંત્ર
[૨૭૧ પોરબંદર રાજ્યના સિક્કા
મુઝફફરશાહના નામવાળી તથા ફારસી લખાણની નીચે નાગરીમાં “શ્રી રાણ” લખેલી રાણાશાહી કરીએ રિબંદરમાં અઢારમી સદીની ત્રીજી પચીસીમાં પ્રચલિત હતી. આવી કેરીઓ પાડવાની શરૂઆત રાણા સરતાનજી(રાજ્યરહણ ૧૭૫૭) અથવા એના પુત્ર પૃથિરાજે કરેલી અરજી તથા પાવ કોરીઓ પણ હતી. રાણુશાહી કોરીની કિંમત ૧૮૨૦માં સૌરાષ્ટ્રમાં બ્રિટિશ હકૂમત થઈ ત્યારે સો રૂપિયા બરાબર ૩૩૦ કેરીની થતી. દોકડા, તાંબિયા અને ઢીંગલા પણ ચલણમાં હતા અને એક કોરીના ૬૪ દોકડા મળતા.૨૩ ભાવનગર રાજ્યના સિકકા
આ રાજ્યના પ્રાચીનતમ સિક્કા વખતસિંહજી(૧૭૭૨–૧૮૧૬)ને તાંબાના મળે છે. એના ઉપર મુઘલ શહેનશાહ શાહજહાં ૩ જાનું નામ ફારસીમાં દર્શાવાતું. “ શાહજહાંએ ફુલુસ નામને શુકનવંતો સિક્કો પાડવો' એવા અર્થનું લખાણુ મુખ્ય બાજુએ તથા બીજી બાજુએ ફારસીમાં ટંકશાળનું નામ તથા નાગરીમાં “બહાદૂર ” લખાતું (૧૨૨; ૭૫ ). લખાણની નીચે આડી તલવાર દર્શાવાતી.૨૪ બીજા પ્રકારમાં તલવારને બદલે નાગરીમાં “ગ ૧” લખાતું (૧૧૦; •૭૫).૧૫ જૂનાગઢ રાજ્યના સિક્કા
આ રાજ્યની કેરીઓ દીવાનશાહી કેરી તરીકે ઓળખાય છે. ૧૭૩૫ માં શેરખાન બાબીએ જુનાગઢ જીત્યું, પરંતુ દીવાનશાહી કોરીઓ ૧૮૧૧ માં ગાદીએ આવેલ બહાદુરખાનથી વહેલા સમયની મળતી નથી. એના ઉપર ફારસીમાં મુઘલ બાદશાહ અકબર ૨ જાનું નામ તથા નીચે નાગરીમાં “શ્રી દીવાન” લખેલું હોય છે. બીજી બાજુ મથાળે હિજરી વર્ષ, એની નીચે નાગરી બા.” એની નીચે ફારસીમાં ટંકશાળનું “જનાગઢ' નામ હોય છે. લખાણની જમણી તથા ડાબી બાજુએ નાગરી “ગડ' શબ્દ તથા નાગરી આંકડામાં વિક્રમ સંવત હોય છે (૭૦-૭૨, ૫૮ થી ૬૨ ). અડધી કરી પણ હતી (૩૪-૩૫, ૨૫થી ૫૨)ર૭ સો રૂપિયાની ૩૬૦ કેરી થતી.૨૮ આ રાયે તાંબાના દોકડા પણ પાડ્યા હતા. નવાનગર રાજ્યના સિક્કા
જામ છત્રસાલ( સતાજી) ૧૫૬૮-૬૯માં ગાદીએ આવ્યું ત્યારે તેણે ગુજરાતના સુલતાનની રજા લઈ કેરી પાડવાની શરૂઆત કરી હતી, પરંતુ એને મહમૂદી” કહેવી એવી શરત સુલતાને કરેલી. પછીથી એ મહમૂદી કેરી તરીકે

Page #295

૨૭૨ ]
સાડા કાલ
[31.
જાણીતી થઈ. ૨૯ જો કે મરાઠાકાલ પછીની જાવિભાજી તથા રણમલજીની કારીએ ઉપલબ્ધ છે, પણ એ પહેલાંની ઉપલબ્ધ થઈ નથી. અલબત્ત, એ સુલતાનનુ નામ, હિજરી વર્ષાં ૯૭૮ તથા નાગરી ‘શ્રીજામ’ લખાણ ધરાવતી હશે એમ અનુમાન થઈ શકે.
સ્થાનિક નવાબાના સિક્કા
ઉપર્યુક્ત દેશી રાજ્યો ઉપરાંત સુરત તથા ભરૂચના નવાષાના સિક્કા પ્રચલિત હતા.
સુરતના નવા ૬૭૪૯ માં ફ્રેન્ચોને સિક્કા પાડવાની મંજૂરી આપી હતી. એથી ૧૭૪૯ પહેલાં તથા પછી પણ નવાબના સિક્કા ચલણમાં હોવા જોઈએ. ૧૭૯૩ માં મુલાને સુરતને રૂપિયા સમગ્ર મુંબઈ ઇલાકામાં ચલણ તરીકે માન્ય થયા હતા.૩૧ સુરતના નવાબ સાથેના કરાર મુજબ બ્રિટિશ રૂપિયા તથા નવાબને રૂપિયા લેવડદેવડમાં સમાન ગણાતા. નવાબતી સત્તા ઈ.સ. ૧૮૦૦ માં નાખૂ થઈ ત્યાંસુધી આમ ચાલ્યુ. નવાખાના રૂપિયા ઉપર મુઘલ બાદશાહનું નામ, રાજ્યારેાહણ ક્રમદર્શક વ તથા તલવારનું ચિહ્ન હતું . વજન ૧૭૦ થી ૧૭૫ ગ્રેઇન હતું. ટંકશાળનું નામ ‘સુરત' પણ ફારસીમાં લખાતું. ૩૫૦ ગ્રેઇન વજનના બે રૂપિયાના સિક્કો પણ હતા.૩૨
ભરૂચના નવાષ્ઠાએ પણ શાહઆલમ ૨ જાના નામના રૂપિયા તથા અરધા પાડયા હતા, જેના ઉપર મુઘલાના સામાન્ય પ્રકારના સિક્કા જેવાં ફારસી લખાણ, ટંકશાળનું નામ ‘ભરૂચ' તથા ટંકશાળની નિશાની તરીકે પુષ્પ જેવી આકૃતિ પાડવામાં આવતી,૩૩
પોર્ટુગીઝ સિક્કા
ગુજરાતમાં પોર્ટુગલ વસાહતા દમણુ તથા દીવમાં હતી, શરૂઆતમાં તે સ્થળે ટંકશાળા હતી અને સૌરાષ્ટ્રમાં આ સિકકા ચલણમાં પણ હતા. ચલણાના વૈવિધ્યમાં ગુજરાત કરતાં સૌરાષ્ટ્ર મોખરે રહ્યું છે. મુલાની મહેારા તથા રૂપિયાના મુખ્ય ચલણ સાથે ગાયકવાડાની સત્તા જામતાં બાબાશાહી રૂપિયા ચલણ માંઆવ્યો. જામશાહી દીવાનશાહી અને રાણાશાહી કારીએ ઉપરાંત પોર્ટુગીઝ તથા સ્ સ્પૅનિશ રીઝ પણ ચલણમાં હતા. પોટુગીઝ રીઝની પ્રતિષ્ઠા ઊંચી હતી.૩૪
'
૧૬૮૫ માં સ્થપાયેલી દીવની ટંકશાળ છેક ૧૮૫૯ સુધી ચાલુ હતી. પ પાટુગીઝ સિકકાનાં નામ પૌરત્ય શબ્દો ઉપરથી પડથાં છે. · ઝેરાફીન ’ ( ઈરાની ‘અશરફી' ઉપરથા ), પારડે, ટાંગા, રૂપિયા( ભારત ), રખ

Page #296

મું] રાજ્યતંત્ર
[] ૨૭૩ (અરેબિયા), બઝારૂકો ( ઈરાન-ભારત મિશ્ર), પરંતુ સિક્કા ઉપરનાં ચિહ્નો પરસ્ય પ્રકારનાં નથી. ૧૭૬૧થી લૅટિનને બદલે અંગ્રેજીમાં લખાણો થવા લાગ્યાં.
આ સિક્કાઓ ઉપર પાટુગીઝ રાજચિહ્ન તથા રાજાઓ સંતો કે ધર્મગુરુઓના “કૈસ' દર્શાવવામાં આવતા. ૧૭૪૧ થી જ્યોર્જને ક્રોસ તથા એના ચાર કાટખૂણામાં ઈસુના વર્ષના ચાર આંકડા આલેખાતા. ૧૭૬૫ માં વર્ષ ક્રેસમાં દર્શાવવાને બદલે કિનારીએ દર્શાવાતું. ૧૭૮૧ માં દીવમાંથી ડી. પેડ્રી ૩જા તથા મેરિયા ૧ લીના સંયુક્ત ઉત્તરાંગવાળા સિક્કા પડયા હતા. પાછળ ટંકશાળનું નામ “ડી.આઈ.ઓ.” એવી જોડણીથી અંગ્રેજીમાં લખાતું. બીજી બાજુના રાજ્યચિહ્નની શૈલી કલામય બની તથા તાજનું ચિહ્ન પણ બહુ નાજુક બન્યું. ૧૮૦૬ થી સંત ટોમસનો ‘ક્રોસ દર્શાવાતો. વર્ષ કિનારીએ લખાતું. આવા રૂપિયા, અરધા તથા પા રૂપિયા હતા.૩૭ અઢારમી સદીમાં તાંબાના “અતિયા', અરધા તથા ૫ “અતિયા” પણ હતા, જેના ઉપર ઈસુને કૈસ દર્શાવાતો.
દીવના રાફીનની કિંમત અરધા રૂપિયા જેટલી થતી અને ૨ રાફીન, કેરાફીન તથા અરધા રાફીનના સિક્કા હતા. એ અનુક્રમે ૧૮૦, ૯૦ તથા ૪૫ ગ્રેઈન વજનના હતા. રીઝ નામના સિક્કા ઉપર રાજાનું ઉત્તરાંગ દર્શાવાતું. પંદર, બાર, દશ, પાંચ અઠી રીઝના સિક્કા પડતા. ૧૭૫૮-૬૫ વચ્ચે સેનાને ૧૨ રાફીનનો સિક્કો પ્રચલિત હતો. તેના પેટાવિભાગો ૮, ૪ અને ૨ પેરાફીનના હતા.૩૮ એક સેનાના પારડે બરાબર ચાંદીના ૫ ટાંગા અને ૩૦૦ રીઝ થતા. કેન્ચ કંપનીના સિક્કા
ફ્રેન્ચ પણ વેપાર માટે આવ્યા હતા અને તેઓએ ૧૬૬૮ માં સુરતમાં કોઠી નાખી હતી. ૧૭૪૯ માં સુરતના નવાબે ફ્રેન્ચને સિક્કા પાડવા મંજૂરી આપી ત્યારે એમણે અહમદશાહના નામના રાજ્યારોહણના બીજા વર્ષના સિક્કા પાડ્યા હતા. ૧૭૯૩ થી ૧૮૧૬ વચ્ચેનાં કેટલાંક વર્ષોમાં પંડીચેરી અંગ્રેજોની હકૂમતમાં હતું ત્યારે ફે-ચાએ પેડીચેરીને બદલે સુરતથી શાહઆલમ ૨ જાના નામના સિક્કા પાડયા હતા, જે દેશી બનાવટના તથા ટંકશાળનાં કઈ ચિહ્ન વિનાના હતા.૩૯ બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સિક્કા
શાહી મુઘલ સિક્કા ૧૮૦૦ સુધી ચલણમાં રહ્યા. એ જ વર્ષમાં એટલે કે હિજરી ૧૨૧૫ માં શાહી ચલણની સાથે સાથે મુંબઈની ટંકશાળમાં પાડેલી કંપનીની મહોરે તથા રૂપિયા ચલણમાં આવ્યા. મુંબઈમાં પાડેલા આ સિક્કાઓ ઉપર ઈ–૭–૧૮

Page #297

ર૭૪ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
સુરત ટંકશાળનું નામ દર્શાવાયું છે. મુઘલ સિક્કાઓ પણ હજુ ડાં વર્ષ સુધી બહાર પડતા રહ્યા.
૧૮૦૦ થી ૧૮૩૫ સુધી કંપનીનું ચલણ પ્રચલિત હતું. કંપનીના સિક્કા બે પ્રકારના હતા : દેશી બનાવટના એટલે કે હાયકારીગરીના તથા વિદેશી બનાવટના-મશિનથી બનાવેલા. દેશી બનાવટનાં રૂપિયા તથા મહોરે નીચેના પ્રકારનાં હતાં. : 1. મુખ્ય બાજુએ લંબગોળમાં વર્ષ તથા બીજી બાજુ નાના તાજના ચિહ્નવાળા. ૨. મુખ્ય બાજુએ તાજનું ચિહ્ન તથા બીજી બાજુ રાજ્યકાલના ૪૬ મા વર્ષવાળા. ૩. તાજના ચિહ્ન વગરના.
વિદેશી બનાવટના સિક્કા : ૧. બંને બાજુ કિનારીએ રેખાઓ વડે દોરેલાં વલવાળા તથા મશિનમાં દાબેલી ધારવાળા. ૨. બંને બાજુ સાદી ધાર તથા આંકાવાળી કિનારીવાળા. ૩. બંને બાજુ સાદી ધાર તથા ઉપસેલી કિનાર વાળા. વિદેશી બનાવટના દરેક સિક્કા ઉપર મુખ્ય બાજુને મથાળે હિજરી વર્ષ ૧૨૧૫ (ઈ. સ. ૧૮૦૦)નું વર્ષ દર્શાવાતું.
મુંબઈનો ટાપુ મેળવ્યા પછી તુરત જ કંપનીએ અંગ્રેજી લખાણવાળા સિક્કા મુંબઈ તથા આજુબાજુના વિસ્તારો માટે પાઠવ્યા હતા, પરંતુ વેપાર
માટે દેશભરમાં આ સિક્કાઓને બહોળો ફેલાવો થઈ શકવો નહિ તેથી પિતાની ટંકશાળ હોવા છતાં સેનાચાંદીની પાટો સિકકા પાડવા મુઘલ ટંકશાળોમાં મેલવી પડતી અગર તે પિતાની ટંકશાળમાંથી મુઘલેની બનાવટના સિક્કા પાડવા પડતા. મુંબઈની ટંકશાળમાંથી મુઘલેના સિક્કા પાડવાની શાહી મંજૂરી ૧૭૧૭ માં તેઓએ મેળવી પણ હતી અને સુરતની ટંકશાળનાં વજન તથા એ પ્રકારના સિક્કા પાડ્યા પણ હતા.
૧૮મી સદીની શરૂઆતમાં ટીનના પૈસા તથા બે પૈસા કંપનીએ પાડ્યા. મુખ્ય બાજુએ અંગ્રેજી રાજમુગટ, અંગ્રેજી અક્ષર “જી. આર.” તથા મુંબઈના સૂચક અંગ્રેજી શબ્દ “ખે તથા બીજી બાજુએ શરૂઆતમાં ફક્ત લૅટિન લખાણ દર્શાવાતું, પણ પછીથી કંપનીની “શીલ્ડ” ઉમેરાઈ. એ પછીનાં વર્ષોમાં મુખ્ય બાજુએ હદયના આકારની આકૃતિમાં અંગ્રેજી અક્ષરે વી. ઈ. આઈ.સી.” તથા મથાળે ફારસી ચેગડાવાળા અને બીજી બાજુ ત્રાજવાં તથા મથાળે ફારસી શબ્દ
અદલ'(ન્યાય )વાળા સિકકા પડયા હતા.૩ ઉપસંહાર
ઉપર દર્શાવેલા સિકકાઓ પૈકી ઘણા પ્રકારના સિક્કા ગુજરાતમાં મકાનો વગેરેના પાયા ખોદતાં કે ખેતરમાંથી મળેલા નિધિઓમાંથી મળ્યા છે, પરંતુ મળેલા નિધિ પૈકી ઘણાને પ્રસિદ્ધિ મળતી નથી. કેટલાક નિધિ નિષ્ણાતો

Page #298

૭ સુ* ]
[ ૨૦૫
સુધી લઈ જવાયા નથી તેથી એાળખાયા નથી. આવા નિધિઓની માહિતી પણ એક સ્થળે મળતી નથી, પરંતુ ડો. પરમેશ્વરીલાલ ગુપ્તે ગુજરાતના સિક્કાનિધિએની પુસ્તિકા લખી છે. એમાંના ઘણા નિધિ એળખાયા નથી છતાં આ પુસ્તિકા ઇતિહાસને ઉપકારક અગત્યની માહિતી પૂરી પાડે છે. આ પુસ્તિકામાંથી ૧૭૫૮–૧૮૧૮ વચ્ચે ચલણમાં હતા તેવા સિક્કાની સક્ષિપ્ત માહિતી અત્રે આપવી જરૂરી લાગે છે.
રાજ્યતત્ર
મુહમ્મદશાહ તથા પીના મુઘલાતા સિક્કાઓ મુખ્યત્વે સુરત જિલ્લાના ચોર્યાંસી વિસ્તારમાંથી કામરેજ તાલુકાના કઠોરથી તથા વ્યારા તાલુકાના કપૂરામાંથી મળ્યા છે. અમદાવાદ જિલ્લાના દસક્રાઈ તાલુકામાં ઉવારસદ, ધંધુકા તાલુકાના *મિયાલા, મહીકાંઠામાં ખારી નદીના પટમાંથી તથા છૂટાછવાયા સિક્કા પંચમહાલના કાલેાલમાંથી મળ્યા છે.
દેશી રાજ્યાના સિકકાઓમાં દશક્રેાઈના વાલાડ ગામેથી મળેલી કેરીએ તથા વડાદરા જિલ્લાનાં ઘણાં સ્થળેા ઉપરાંત ખેડા જિલ્લાના કઠલાલમાં તથા પાંચમહાલના કણજરી( હાલેાલ તાલુકા )માં મળેલા આણંદરાવ ગાયકવાડના સિક્કાના ઉલ્લેખ કરવા જોઈએ.
ભરૂચના નવાબેાના સિક્કાઓના એ સારા નિધિ મળ્યા છે. વડાદરા જિલ્લાના કામરેજ તાલુકાના શાલા ગામે ચાંદીના ૧૧પર સિક્કા મળેલા તેમાં ભરૂચના રૂપિયા તથા અંકલેશ્વરમાં રૂપિયા તથા અર્ધા મળ્યા છે.
મરાઠા સિક્કા દશક્રાઈના ઉવારસદમાંથી, ધાળકાના ચલાડામાંથી ( સિકકાઈ રૂપિયા ), અમદાવાદ શહેરમાં શાહપુરમાંથી તથા ભરૂચ શહેરમાંથી મળ્યા છે. ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કમ્પનીના સિક્કા પંચમહાલના કણજરી તથા છૂટાછવાયા ભરૂચથી પ્રાપ્ત થયા છે.
ઇન્ડો-પોટુ ગીઝ સિક્કા દક્ષિણ ગુજરાતમાં સિવાસા( વાપી થઈને )માં મળ્યા છે.
પાદટીપ
૧. P. L. Gupta, Coins, p. 125
૨.
ઇશ્વર એક જ છે અને મુહમ્મદ ઇશ્વરના પેગ'બર છે' એવા અથની કુરાનની
તજ ફારસીમાં (લા ઈલાહ ઇલ્લલાડ મુહમ્મદુર સુલુલ્લાહ ).
૩. ફારસી · બાદશાહ ગાઝી ’.
૪. ફારસી ‘સિક્કે મુબારક ’.
પુ. ફારસી · મૈમનત માનુસ સન જુલુસ ', ` આવા લખાણના ઉલ્લેખ હવે પછી
· માનુસ ફોર્મ્યુÖલા ' તરીકે કરવામાં આવશે.
.

Page #299

ર૭૬ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર
૬. આવી રીતે કસમાં બતાવેલી પ્રથમ સંખ્યા ગ્રેઈનમાં વજન તથા બીજી ઇચમાં | માય બતાવે છે.
૭ “સિકઈ ઝઘુ બર હફત કિવર હામી દીન મહમ્મદ શાહઆલમ બાદશાહ.” ૮. “સિક્રે ઝદ બર વારસ તાજ વ તખ્ત
શાહજહાં મહમ્મદ બીદારબખ્ત.' 6. Numismetic Supplement, (NS), Vol. XXXVII (233). 17 (24 P. L. Gupta, op.cit., pp, 133f. 20. Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society
(JBBRAS), Vol, XX, pp. 198 ff. 11. Jonrnal of Numismatic Society of India (INSI), Vol. XXXVII,
p. 102 ૧૨. ૨. બી. જેટ, ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ', પૃ. ૨૦૫ 23. JBBRAS, Vol. XX, pp. 198ff. 98. INSI, Vol. IV, pp. 73ff 24. Ibid., Vol. XXXVIII, p. 107 14. Baroda Gazetteer, Vol. I, pp. 353ff. ૧૭-૧૮. John Allan, Catalogue of Coins in the Indian Museum,
Calcutta, Vol. IV, pp. 160f. ૧૯. P. L. Guta, op.cir, p. 169 20. John Allan, op.cit., Vol. IV, pp. 185f and pl. X, Coin No. 12 22. JBBRAS, Vol. XVII. p. 51 2 2. Ibid., Vol. XVII, p. 56 ૨૩. શં. હ. દેશાઈ, “સૌરાષ્ટ્રને ઇતિહાસ", પૃ. ૭૫૫ ૨૪-૨૫. John, Allan, or.cit, Vol. IV, p. 175 25. Ibid., Vol. IV, p. 178 20. lòid., Vol. IV, 179, pl. X, Coin No. 6 ૨૮. શં, હ. દેશાઈ, ઉપયુક્ત, પૃ. ૭૫૫ ૨૯. એજન, ૫ ૫૪૭
૩૦. P. L. Gupta, op.cit., p. 152 ૩૧. Ibid., p. 159.
૩૨. NS, Vol. IV (40), p. 133 ૩૩. JNSI, Vot. v, p. 79 ૩૪. શં. હ. દેશાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૭૦૭ ૩૫. JNSI, Vol. III, pt. II, p. 116 ૩૬. JBBRAS, Vol. XVI, pp. 17ff. ૩૭. JNSI, Vol. III, pl. II, p. 120 34. JBBRAS, Vol. XVI, pp. 17ff. 34. P. L. Gupta, op.cit., pp. 151f. Xo. JBBRAS, Vol. XXII, pp. 245ff. 89. Ibid, Vol. XXII, p. 270 ૪૨. P. L. Gupta, op.cit, pp. 153–55 ૪૩. Ibid, pp. 157–59

Page #300

ખંડ ૩ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ
પ્રકરણ ૮ સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ ઈ. સ. ૧૭૫૮ ના ફેબ્રુઆરીની ર૭ મી તારીખે અમદાવાદ મરાઠાઓને કબજે આવ્યું અને અમદાવાદમાં ગાયકવાડ અને પેશવાનો સંયુક્ત અમલ શરૂ થયો ત્યારથી સાઠ વર્ષ સુધી ગુજરાત ઉપર મરાઠાઓનું રાજકીય આધિપત્ય રહ્યું. આ સમયમાં અગાઉના મુઘલકાલના મુકાબલે સામાજિક સ્થિતિમાં કોઈ ગણનાપાત્ર ભિન્નતા જણાતી નથી, સિવાય કે રાજ્યકર્તાની લેભવૃત્તિ અને ગનીમગીરીના કારણે સામાજિક જીવન ક્ષુબ્ધ અને અસ્થિર હતું, તથા એની સીધી અસર પ્રજાની આર્થિક અને વેપારી અવનતિરૂપે થઈ હતી. મરાઠા -શાસકેનું અને એમાંયે પેશવાના સૂબેદારોનું મુખ્ય ધ્યેય “યેન કેન પ્રકારેણ” પ્રજા પાસેથી નાણાં કઢાવવાનું રહેતું. વેપારની પ્રગતિ ઉપર કે પ્રજાની એકંદર સુખાકારી ઉપર એમણે ખાસ ધ્યાન આપ્યાનું જણાતું નથી. મગનલાલ વખતચંદ શેઠ-કૃત “ અમદાવાદને ઈતિહાસગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીએ (પછીની ગુજરાત વિદ્યાસભાએ ) સને ૧૮૫૧ માં પ્રગટ કર્યો છે તેમાં અનુભવીએ પાસેથી સાંભળીને મરાઠી રાજ્યકાલની અમદાવાદની સ્થિતિનું જે આલેખન થયું છે તેમાંથી તથા અન્ય એતિહાસિક સાધન-સામગ્રીમાંથી એ સમયની રાજકીય-સામાજિક સ્થિતિનું દર્શન થાય છે. જે સ્થિતિ પાટનગર અમદાવાદમાં હતી તેનું દર્શન એક અથવા બીજી રીતે પ્રાંતના અન્ય ભાગોમાં પણ થતું હતું. પરિણામનો જ વિચાર કરીએ તો આઠ લાખની વસ્તીવાળા ભર્યાભાદર્યા અમદાવાદને મુશ્કેલીથી શ્વાસ લેતું , લગભગ મુડદું કરી અંગ્રેજોના હાથમાં સોંપ્યું તે મરાઠાઓએ.”
રાજ્યના પ્રદેશે કે મહાલે ઇજારે આપવાનો રિવાજ અગાઉ ન હતો એમ નહિ, પણ મરાઠી રાજ્યમાં એનો અમલ જુલમી અને સર્વવ્યાપી થયો. “વળી સરકારનું પણ પાંસરું નહિ કે જે મહાલ જેને ઇજારે આપ્યો તે મહાલ તે ઈજારદારના તાબામાં વીસપચીસ વરસ રહે કે જેથી કરીને દેશમાં ઊપજ વધારી પિતાના ઈજારામાં ભરેલા રૂપિયા વગેરે વસૂલ કરી લેવાની નવરાશ મળી શકે. પણ સરકારને દસ્તૂર એ પડયો હતો અને હાલ પણ છે કે હરેક મહાલ એક ધણીને કંઈક રૂપિયા માટે ઇજારે આપ્યો અને હવામાં પાંચસાત દહાડામાં અથવા વરસ બે વરસમાં કોઈ વધારે રૂપિયા આપનાર મળે તો તેની સાથે

Page #301

૨૭૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર
બંદોબસ્ત કરીને તેને દજારે આપ–આ ઉપરથી ઇજારદારના મનમાં એવું રહેતું અને રહે છે કે “ઘડીમાં આપણો ઈજારો છે ને ઘડીમાં નથી માટે ખાધું તે આપણા બાપનું” એવું ધારીને એટલે જુલમ થાય એટલે કરી, વેરે નાખી તથા દંડીને રૂપિયા લેતા તથા લે છે. શહેરમાં કાંઈ ભાગું તુટું સોચ કરાવતા નહિ તથા શહેરના લેકોને સુખ થાય એવું કરતા નહિ તથા કરતા નથી, પણ એક વાત હતી કે લાવ રૂપિયા લાવ રૂપિયા. આથી વસ્તીનું સ્થળાંતર પ્રસંગોપાત્ત થવા લાગ્યું અને જ્યાં ઓછો જુલમ હોય ત્યાં જઈને લેકે વસવા લાગ્યા.
કહેવાય છે કે કોઈ સામાન્ય કરતાં સારાં કપડાં પહેરે તે સૂબાના ચાડિયા સરકારમાં ખબર આપે અને એ માણસ ઉપર પૈસા કઢાવવા માટે જુલમ થાય. પૈસા કઢાવવા માટે છાતી ઉપર પથ્થર મૂકી માણસને રિબાવે એમ બનતું. વેપારીઓ માલનાં નાણાંની જાહેરમાં ઉઘરાણી કરતાં ડરતા. સારાં કપડાં પહેરાય નહિ એટલે ગાડીડા તે રખાય જ કેવી રીતે? નગરશેઠ જેવા જાહેર પુરુષને ત્યાં જ ગાડી રહેતી.૩
શહેરમાં ધોળે દિવસે ચોરીઓ થતી. સૂબા ચેરીમાંથી ચોથ લેતા હોવાથી. ચોરને રોકનાર કેઈ નહોતું. શહેરમાં કેટલાંક સ્થળોએ તો ચેર અને ગણ્યિા. આખો દિવસ બેસી રહેતા, તેથી ખરે બપોરે પણ એ તરફ જવાતું નહિ અને રાતે તે એકલા બહાર નીકળતું જ નહિ.૪
આ સિવાય બીજી ઘણીક જાતના જુલમ થતા તે સર્વ વિસ્તાર સહિત લખીએ તે ચોપડાને ચેપડા ભરાઈ જાય. માટે હવે એક જ વાત લખું છું તેથી તેઓની રાજનીતિ કેવી હતી તે તરત માલુમ પડી આવશે. એ રાજ્યમાં હેવું ચાલતું હતું કે “એક જણ જઈને કોઈને બેસારી આવે તે બીજે જણ જઈને તેને ઉઠાડી આવે ને કદી બીજે બેસાડી આવે તે એક ઉઠાડી આવે. આ ઉપર લગીર લાંબે વિચાર કરશે તેહને માલુમ પડી આવશે કે સરસુબાને ઘણાંકનાં મોં રાખવાં પડતાં હતાં, કેમ કે જે એવું ન કરે તે ભક્ષ કે આણી આપે ? વળી એક તરફની લાંચ આપે એટલે તેને ઉઠાડીને અથવા કંઈ ઘરબાર ચણવાનો ટટે હોય તે ચણવાની રજા આપીને સામાવાળાને બેસારે તે જ્યારે તે લાંચ આપે ત્યારે તેને ઉઠાડી પેલી ઇમારત પાડી નાખવાનો. હુકમ કરે તથા પહેલવહેલે જેને બેસાડવો હોય તેને ફરી બેસાડે, એવી રીતે ગાયકવાડ પિવાના સરસુબાના વખતમાં ચાલતું હતું ને એક વાડો હેવી રીતે થયેલ છે તેથી એને “સનારૂપાની દટનો વાડે ” કહે છે.”૫

Page #302

સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
| [ ર૭૯
અમદાવાદમાં સૂબેદાર રાઘુરામચંદ્ર કાચા કાનને હોવાથી બહેરા” તરીકે ઓળખાતો ! તેના સમયમાં સરકારમાં લેકની ચાડી કરનાર ચાડિયાઓનો માટે સમુદાય હતો. તેઓ કેઈના ઘરની ગમેતેવી વાત કરતા અને કેની પાસે કેટલી પૂછે છે એની સાચી–બેટી બાતમી લાવતા. સૂબાને તો એટલું જ જોઈતું હતું. એને પરિણામે સૂબો તેમજ ચાડિયા બંનેનું કામ થતું. ચાડિયાઓનું ટોળું એટલું મોટું હતું કે એક વાર એ લેકે બાર મણ દૂધનો દૂધપાક ખાઈ ગયા હતા ! એમનો એક આગેવાન ઓતિયો (ઉત્તમચંદ) નામે હતો અને એ સૂબાને માનીત હતો. એક વાર ઓતિયાએ સદુબા નામે એક બારોટ સ્ત્રીના ચારિત્ર્ય ઉપર આળ મૂકતી ચાડી સૂબા આગળ ખાધી, તેથી ચાડિયાઓ વિરુદ્ધ પ્રજામાં મેટું તેફાન થયું અને એમાં ઓતિયો અને ગોધિયો (ગેરધન) નામે બે ચાડિયા માર્યા ગયા હતા. અંધેર–વહીવટ સામે પ્રજાને એ પ્રકોપ હતો.
આમાં અપવાદ પણ હતા. ઈ. સ. ૧૮૦૦માં રઘુનાથ મહીપત નામે સરસૂબા આવ્યા. લેકમાં એ “કાકા સાહેબ” તરીકે ઓળખાતા. એમણે મુલકમાં સારો બંદોબસ્ત કર્યો. ગાયકવાડની હવેલીને કટ વધાર્યો તથા કાંકરિયું સૂકું રહેતું હતું તેમાં પાણી લાવવાની વ્યવસ્થા કરી અને અમદાવાદનો કોટ અગાઉના બખેડાઓમાં પડી ગયેલ તે સમરાવ્યો. એમની દસ વરસની સૂબાગીરીમાં શાંતિ રહી. કોઈ પણ અરજદારને કાકા સાહેબ તરછોડતા નહિ. ગુજરાતના – ખાસ કરીને અમદાવાદના સમાજ-જીવનમાં એક અગત્યને બનાવ એમના સમયમાં બન્યો. કેઈ માણસ ગુજરી જાય ત્યારે એના વારસને અનેક કર ભરવા પડતા અને મિલકત મળવામાં ઘણું હરકત થતી. ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં વડોદરાથી મહારાજા ગાયકવાડની સવારી અમદાવાદ આવી ત્યારે નગરશેઠ વખતચંદ ખુશાલચંદની આગેવાની નીચે શહેરીઓ આ બાબતમાં એમને અરજ કરવા ગયા. આ ઉપરથી હુકમ કરવામાં આવ્યું કે મરનાર માણસનો છોકરે અથવા છોકરીને છોકરો વારસ થાય અને છોકરીને છોકરો ન હોય તો છેકરી પિતે વારસ થાય. આ બાબતને શિલાલેખ ત્રણ દરવાજા ઉપર મૂકવામાં આવ્યો હતે.
ઈ. સ. ૧૭૮૧ માં જેમ્સ ફેન્સે અમદાવાદની મુલાકાત લીધી તેનું વર્ણન એમણે પિતાના ગ્રંથ “એરિયેન્ટલ કૅમેયસ'માં આપ્યું છે. એ ઉપરથી એક સમયનું આ મહાનગર કેવી અવનત સ્થિતિમાં આવી પડયું હતું એને ખ્યાલ આવે છે. શહેરની બહાર કેટલાંય વિદ્યાં સુધી ઉજજડ વેરાન ભૂમિ

Page #303

૨૮૦ )
મરાઠા કાલ
(પ્ર.
પડી હતી અને એક સમયનાં આબાદ પરનાં તે ખંડેર જ રહ્યાં હતાં તથા એમાં વાઘ અજગર અને શિયાળાનો વાસ હતો. શહેરને કોટ ઘણી જગાએ પડી ગયો હતો. રાજમાર્ગો ઉપર અગાઉના પ્રવાસીઓએ જોયેલી સુંદર વૃક્ષોની હાર હવે નહોતી અને રસ્તામાં જડેલા પથ્થર ઊખડી ગયેલા હતા. શહેરમાં પણ અનેક સ્થળોએ ખંડેર અને વેરાન જેવું હતું. વટવાથી અમદાવાદ આવતાં જ્યાં હારબંધ દુકાનો અને બજાર હતાં ત્યાં તૂટી પડતાં મહેલે અને ખંડેરો દેખાતાં હતાં અને કઈ મોટા રાજધાનીના શહેર નજીક આવીએ છીએ એમ લાગતું નહિ. એ સમયના અમદાવાદનું વર્ણન ઠીક વિગતો સાથે જેમ્સ ફેન્સે આપ્યું છે અને એ સમયનાં ખંડેરો ઉપરથી અનુમાન કર્યું છે કે એક સમયે અમદાવાદના મહેલે અને બગીચાઓ બગદાદ અને બસરાનાં “અરેબિયન નાઈટ્રસ ની વાર્તાઓમાં આવતાં વર્ણને અનુરૂપ હશે. પૂર્વના એક મહત્તમ પાયતન્ત અમદાવાદની હાલની સ્થિતિ સૂનકાર અને વેરાન છે એમ એ નોંધે છે. ૧૦ ખેડાના કલેકટર મિ. ડનલોપે ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં અમદાવાદને કબજે લીધે ત્યારે શહેરની વસ્તી માત્ર એંશી હજાર હતી.૧૧
આપણે અભ્યાસપાત્ર કાલખંડમાં ગુજરાતમાં અન્ય મુખ્ય નગરની અને એકંદરે આખા પ્રદેશની આર્થિક સ્થિતિને વિચાર કરતાં પહેલાં એ સમયમાં આવી પડેલી દુષ્કાળ જેવી કુદરતી આફતોની કેટલીક વિગતે જોઈએ. ઈ. સ. ૧૭૬ ૧(વિ. સં. ૧૮૧૭)માં અમદાવાદ આસપાસના વિસ્તારમાં એક મેટો દુષ્કાળ પડયો હતો ત્યારે રોગચાળો ફાટવાથી હજારે માણસ મરકીમાં મરણ પામ્યાં હતાં. એમને દાટવા બાળવા માટે માણસ કે વ્યવસ્થા નહિ હોવાથી નાવારસ માણસનાં મુડદાં સરકાર તરફથી સાબરમતીના કિનારે કાઢી નાખવામાં આવતાં. આસપાસનાં ગામડાંના ભૂખે મરતા લેક ટળવળતાં છોકરાંઓને વેચવા માટે શહેરમાં એકત્ર થતા હતા. એવી રીતે એક બે રૂપિયામાં છોકરાં વેચાતાં. રાજ્યની કેટલા વિસ્તારની જમીનમાં દુષ્કાળ પડેલે અને નિવારણ માટે શા ઉપાય લેવામાં આવેલા એની વિગતો મળતી નથી, પણ આ દુષ્કાળ પછી લાગલગટ સાત વર્ષ સુધી અનાજના ભાવ વધેલા રહ્યા હતા. સાધારણ જાતનું અનાજ એક રૂપિયાનું વીસ શેર મળતું.
ઈ.સ. ૧૭૯૦-૯૧(વિ.સ.૧૮૪૭)માં પડેલ દુકાળ “સુડતાળો” તરીકે ઓળખાય છે અને કુપણ માણસ માટે તિરસ્કાર વ્યક્ત કરવા માટે એના ઘરમાં સુડતાળે ચાલે છે એ રૂઢિપ્રયોગ એ ઉપરથી પ્રચલિત થયો છે. જે અનાજ સાધારણ

Page #304

૮ મું )
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ ( ર૮૧ રીતે ચાર આને મણ વેચાતું તે બે રૂપિયે મણ વેચાવા લાગ્યું. ઘણાં માણસો એ સમયે ગુજરાતમાંથી માળવા ચાલ્યાં ગયાં હતાં.
ઈ. સ. ૧૮૧૨-૧૩( વિ. સં.૧૮૬૯)માં આખા ગુજરાતમાં એક ભયંકર દુષ્કાળ પડયો હતો. જે “અગણોત કાળ” તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. એના આગલા વર્ષે સં. ૧૮૬૮ માં વરસાદ થયો હતો, પણ તીડનાં ટોળાં તમામ પાક ખાઈ ગયાં તેથી અનાજની ભારે તંગી પડી. એક રૂપિયાના આઠ શેર ઘઉં અને પાંચ શેર મગ મળતા તથા ડાંગર કે ચેખા તે કક્યાંય દેખાતાં જ નહોતાં. ભારવાડના દુકાળગ્રસ્ત લેકે ગુજરાતમાં આવવાથી અહીંનું સંકટ વધ્યું હતું. બંગાળા અને બીજા પ્રદેશોમાંથી ધોલેરા બંદરે અનાજ આયાત કરવામાં આવ્યું હતું. કેકારોમાં દાટેલું જથ્થાબંધ અનાજ બહાર કાઢી વેચવામાં આવ્યું અને મહાજનોએ પણ દુકાળ-રાહતમાં સારે ભાગ લીધો હતો. રેગચાળો પણ ખૂબ ફાટી નીકળ્યો હતો. અમદાવાદમાં રોજનું ચારસો-પાંચસો ભાણસ મરતું એ ઉપરથી આખા ગુજરાતમાં કેવી સ્થિતિ હશે એ કપી શકાય છે મુડદાંને બાળવા માટે જોઈતાં લાકડાં ન મળવાથી બાંધેલાં ઘરને કાટમાળ તોડીને એ ઉપયોગમાં લેવો પડ્યો હતો અને ડાધુ તરીકે પૂરતા પુરુષ નહિ મળવાથી સ્ત્રીઓને પણ એ કામ કરવું પડ્યું હતું. મારવાડનો
મઉ” ગુજરાતમાં એટલો એકત્ર થયો હતો કે કેઈથી ખાવાનું લઈ બહાર નીકળતું નહિ. સેનું રૂપું અને મોતી ઘણું સેંઘાં થઈ ગયાં હતાં, પણ ઘણી વાર એ લેનાર ભળતું નહિ. અમદાવાદના સરસૂબા રામચંદ્ર કૃષ્ણ એટલી કાળજી રાખી હતી કે શહેરમાં આવતું અનાજ એકસામટું વેચાવા દીધું નહિ, એક માણસને એક રૂપિયા કરતાં વધારે કિંમતનું અનાજ મળે નહિ અને એક માણસને દિવસમાં બીજી વાર મળે નહિ એવી વ્યવસ્થા પણ કરી, આથી ગરીબ વસ્તીને કંઈક રાહત થઈ અને જાનહાનિનું પ્રમાણ ઘટયું.૧૪ અનેક પરોપકારી લેકોએ પણ આ મહાન કુદરતી સંકટને હળવું કરવા માટે હાથ / લંબાવ્યો હતો. અગણોતરા કાળમાં અનાથ બનેલાં બાળકોના આશ્રય માટે મેરબી પાસે વવાણિયામાં અન્નક્ષેત્ર અને આશ્રયસ્થાન સ્થાપનાર આહીર સંત રામબાઈ, જેઓ સ્વરચિત ભજનમાં પિતાને “રામુ” તરીકે ઓળખાવે છે તેમનું પ્રદાન સ્મરણીય છે. રામબાઈનું અવસાન ઠેઠ ઈ. સ. ૧૮૭૮ (સં. ૧૯૩૪) માં થયું હતું. એમનો આશ્રમ આજે પણ વવાણિયામાં છે. ૧૫
હવે, મુખ્ય નગર સમેત ગુજરાત પ્રદેશની આર્થિક સ્થિતિને વિચાર કરીએ. ઈ. સ. ૧૭૮૩ માં ખંભાતના નવાબ મોમીનખાનનું અવસાન થયું ત્યારે

Page #305

૨૮૨ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર
એક સમયના મહાનગર અને આબાદ બંદર ખંભાતની સ્થિતિ કઈ રીતે સારી નહતી. અ ગ્રેજ કોઠીના લાલ સિવાય કેઈનું મોટું ઘર ત્યાં નહોતું અને લોકે પાસે કરવેરાના પૈસા નહતા. એ નગરની મુલાકાતે આવી, નવાબ મેમીનખાનની મહેમાનગતિ માણી ગયેલ જેમ્સ બ્લે પિતાનાં સંસ્મરણોમાં લખે છે કે પૂર્વના દેશના ઈતિહાસમાં અનેક વારનું પ્રતિષ્ઠિત ખંભાત હાલ તદ્દન બદલાઈ ગયું છે. એની સુંદરતા ગરીબાઈ સાથે ભળી ગઈ છે અને એના ઘણા વિસ્તાર અવડ થઈ ગયા છે. રસ્તા ઉજજડ થઈ ગયા છે તથા મસ્જિદો. અને મહેલે જર્જરિત થયાં છે. પિળો પણ સૂની લાગે છે. જુમા મસ્જિદ અને રાજમહેલ સિવાય કઈ જોવા લાયક મકાન જણાતું નથી. ૧૭ વળી ફેન્સે લખે છે કે સતત ચાલતી લડાઈઓ અને નાણાભીડના કારણે પડેલા કરવેરાથી વસ્તીને ભારે નુકસાન પહોંચ્યું હતું ને ઘણા નાગરિકે બીજે રહેવા ચાલ્યા ગયા હતા. ખંભાતની નજીકના જંગલમાં એ સમયે રાની જાનવરે સારા પ્રમાણમાં હતાં. ખંભાતથી વીસેક કિ.મી. દૂર સાબરમતીને કિનારે એક અંગ્રેજ ટાળીએ સિંહનો શિકાર કર્યાનું ફેન્સે લખે છે. ૧૮ આને અર્થ એ થયો કે સૌરાષ્ટ્રના સિંહ ત્યાં સુધી પણ આવતા હશે.
પ્રાચીન કાલથી ખંભાતમાં અકીકને ઉદ્યોગ હતો અને ૧૮ મી સદી સુધી પણ એ એક મુખ્ય ધંધા તરીકે ચાલુ હતો. ખંભાતને કાપડ ઉદ્યોગ પણ એ જ રીતે પ્રસિદ્ધ હતે. ખંભાત “દુનિયાનું વસ્ત્ર' કહેવાતું, કેમકે ભારતના બીજા ભાગમાં બનેલું કાપડ પણ ખંભાતથી પરદેશ ચડતું. ઠેઠ ૧૮મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં પણ ખંભાતની અધી વસ્તી વર્ણાટકામના કારીગરોની હતી અને ખંભાતના કારીગરોને મુંબઈ લઈ જવાની વાત પણ થયેલી. ૧૮ મી સદીમાં અંગ્રેજી કેડીના પત્રવ્યવહારમાં માલની ખરીદીમાં ખંભાતમાં પેદા થતી કાપડની અનેક જાતનાં નામ આપ્યાં છે. ૨૧ મજબૂત અને એકદમ ઊઘડે નહિ તેવા તાળા માટે “ખંભાતી તાળું ” એ રૂઢિપ્રયોગ ગુજરાતી ભાષામાં પ્રસિદ્ધ છે એ બતાવે છે કે ખંભાતનાં તાળાં એક કાળે વખણાતાં. ૧૮ મી સદીની અધવધ પછી રાજકીય અસ્થિરતાના કારણે ખંભાતના પરરાષ્ટ્રિય વેપાર મંદ પડી ગયો હતું, પણ અકીક, હાથીદાંતને સામાન અને કાપડ એ મુખ્ય નિકાસ હતી. એ સદીનાં છેવટનાં વર્ષોમાં જાડું રંગીન કાપડ મોટા પ્રમાણમાં આફ્રિકા જતું તથા મીઠું અને તમાકુની પણ નિકાસ થતી. ૨૨ ભરૂચ પણ કાપડ ઉદ્યોગનું સારું કેદ્ર હતું અને ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભમાં ભરૂચથી પરદેશ મોકલવા માટે દર વર્ષે આશરે સવા ચાર લાખ રૂપિયાનું કાપડ તૈયાર થતું.૨૩ સુતરાઉ

Page #306

સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ [ ૮૩ કાપડ ઉપરાંત રૂ અનાજ ખાંડ વગેરેની નિકાસ પણ ભરૂચથી થતી અને માળવાનો બધો વેપાર ભરૂચ બંદરેથી ચાલત.
મરાઠાઓની મુલાકગરી અને અવારનવાર પડતા દુષ્કાળોના કારણે ગુજરાતના વેપાર-ઉદ્યોગ ઉપર માઠી અસર થઈ હતી અને કેટલાક સાહસિકોએ પૂર્વ આફ્રિકા અરબસ્તાન વગેરે તરફ પ્રયાણ કર્યું હતું, પણ ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં સુરતને કિલે અંગ્રેજોના હાથમાં આવતાં પ્રમાણમાં પ્રવર્તેલી શાંતિના કારણે. સુરતની વેપારી અને આર્થિક સ્થિતિ વિકાસોન્મુખ રહી હતી. એ પછી સુરતની વસ્તી પણ વધી હતી. ઈ. સ. ૧૭૬૪ માં સુરતની વસ્તી આશરે સાત લાખ અને અઢારમી સદીના અંતે આશરે આઠ લાખ હતી. ૨૪ કંપનીના વહીવટમાં સુરતમાં બંદોબસ્ત સુધર્યો અને વેપાર વ. ઈ. સ. ૧૭૭૧ માં સુરતમાં ઊછળતી ૯મીની છેળો, શહેરનાં બજારમાં મોંઘા માલની ઊથલપાથલ તથા એ બધામાં રોકાયેલી દેશદેશની પચરંગી પ્રજાને મેળે જોઈને જેમ્સ ફર્મ્સને વેપારવણજના મહાકેંદ્ર જેવી પ્રાચીન ‘ટાયર' નગરી યાદ આવી હતી. ૨૫ - ઈ. સ. ૧૭૭૦ માં ચીનમાં દુષ્કાળ પડયો હતો આથી ચીનના શહેનશાહે. રૂની ખેતીની મનાઈ ફરમાવી, આથી સુરતથી ચીન ખાતે મોટા પ્રમાણમાં એ વેપાર એટલે વો કે ત્યાર પછીનાં બે એક વર્ષ સુધી દર સાલ પાંચસોથી હજાર ટન સુધીનાં ૩૦ વહાણ રૂ ભરીને ચીન જતાં; ચીન અને અન્ય વિદેશમાં બીજી ચીજો લઈને જતા વેપારી જહાજે તે જુદાં.
સમૃદ્ધિનાં આ વર્ષોમાં સુરતમાં સોનારૂપાની પાટો અને પરદેશી સિક્કા આયાત થતા. વેનિસથી સિકવિન્સ, જર્મનીથી ડોલર અને તુર્કસ્તાનથી સોનાના સિક્કા આવતા. ઈરાનથી ચાંદીના સિક્કા આવતા. ઈ. સ. ૧૭૬૫ માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ સુરતની કઠીને સોનાના સિક્કા પડાવવાનું લખ્યું અને એને અમલ થતાં કંપનીનું સોનાનાણું શરૂ થયું. સુરતના નાણાવટીઓ એ સમયે સમૃદ્ધ હતા અને કંપનીને મોટી રકમ ધીરતા.૨૭
અલબત્ત, કેટલીક ધાર્મિક તંગદિલીઓ ઐતિહાસિક કારણોને લીધે ચાલુ હતી અને એથી સુરતમાં હિંદુ મુસ્લિમ હુલ્લડ થયાં હતાં. ઈ. સ. ૧૭૬૦ માં ગણપતિ-ઉત્સવ અને મહેરમના તહેવાર ભેગા થઈ ગયા હતા. સુરતની ચોથ વસૂલ કરવા માટે એ સમયે મરાઠી સૈન્ય સુરતમાં હતું. એ વખતે હુલ્લડ થયું હતું, પણ એ ગંભીર રૂપ પકડે ત્યાર પહેલાં એને શાંત કરવામાં આવ્યું હતું.. બીજ હુલ્લડ ઈ. સ. ૧૭૮૮ માં દેવદિવાળીની રાત્રે થયું હતું. ઉધનાથપરામાં

Page #307

૨૮૪ ]
[ 31.
તુલસીવિવાહના વરઘોડા નીકળ્યા એની ધમાલના લાભ લઈ કેટલાક મુસલમાનેએ રુવનાથપરાતા અમુક ભાગ લૂંટી લીધા હતા. ત્રીજુ હુલ્લડ ઈ. સ. ૧૭૯૫ માં થયું હતું. આદિત્યરામ લક્ષ્મીદત્ત નામે બ્રાહ્મણ માટી હિંગપોળમાં રહેતે હતા. એના ધરની નજીક મસ્જિદ હતી, એમાંના કાઈ ફકીર બ્રાહ્મણના ઘરમાં ચોરી કરવા પેઢી અને બ્રાહ્મણે એતે માર્યો. ફકીરે નવાબ નિઝામુદ્દીનને ફરિયાદ કરી એટલે નવાબે બ્રાહ્મણનું ઘર લૂંટી લેવાના હુકમ કર્યાં. એ ઉપરથી મુસલમાને એ ભેગા થઈ બ્રાહ્મણનું ધર, હિંગાળ અને બરાનપુરી ભાગળનું આખુ બજાર લૂંટી લીધું.૨૮
મરાઠા કાલ
'
નવાબી અંધેર અને મરાઠી ગનીમગીરીની તુલનાએ ક પતી સત્તાએ શાંતિ અને ઇન્સાફ આપ્યાં એ ખરું, પણ ક ંપનીની ન્યાયમુદ્ઘિ અંગ્રેજ કાડીના વેપાર અને સત્તા-વિસ્તારના હેતુને અનુકૂળ રહીને જ કામ કરતી અને એ નીતિ અભિન્ન-ભારતીય હતી. રિચાર્ડીસ નામે અંગ્રેજ લેખકે સુરતની અંગ્રેજ કોડીના દફ્તરના આધારે કાપડ-ઉદ્યોગ અને એના કારીગરાતે સંબંધ છે ત્યાંસુધી, ઈ. સ. ૧૭૯૬ થી ૧૮૧૧ સુધીતી કંપની સરકારની કારવાઈ ઉપર પ્રકાશ પાડયો છે. એ લખે છે : સુરતથી જે કાપડ ઇંગ્લૅન્ડ મેકલવામાં આવતુ તે મેળવવા માટે ભારે જુલમ કરવામાં આવતા. વણુકરાની ઇચ્છા ન હોય તેાપણુ એમને ક ંપનીનું કામ સેાંપાતું ને જોરજુલમથી એમની પાસે નક્કી કર્યા પ્રમાણે કાપડ લેવાતું. આ જુલમ અસહ્ય થતા ત્યારે વણુકરા કામ કરવાને બદલે દંડ ભરી દેવાનું વધારે પસંદ કરતા. આરબ ડચ અને પોર્ટુગીઝ વેપારીએ ઘણી વધારે કિ`મત આપતા, પણ એમને અ ંગ્રેજોનું જ કામ કરવુ પડતુ. કિ ંમત ઓછી આપવી, તમામ કાપડ લઈ લેવું તે ઇજારા જેવું જ રાખવુ એ ત્યાંના વેપારી રેસિડેન્ટને સ્પષ્ટ હુકમ હતા. આના લીધે એટલે બધા જુલમ થવા લાગ્યા કે ઘણા વણકરોએ વાટતા ધંધા જ છેડી દીધા, પણ કપતીને એ પોસાય નહિ એટલે ધંધા ચાલુ રાખવા વધુકરની લશ્કરમાં ભરતી કરવી નહિ એવા નિયમ કર્યાં. કોઈ પણ વણકરે અંગ્રેજ અમલદારની રજા વિના શહેર બહાર જવું નહિ એવા પણ હુકમ એક વખત તે કરવામાં આવેલો. નવાબ અને આજુબાજુના દેશી રાજાએ મારફત વણુકશ ઉપર દબાણ કરવામાં આવતું અને ક ંપની સિવાય બીજા કાઈને માલ ન અપાય એ માટે જાતજાતની તરકીમા થતી. અ ંગ્રેજોના હાથમાં સત્તા આવી ત્યારે એમણે સ્થાપેલી અદાલત દ્વારા પણ વણકરાને સક ંજામાં લેવાનું ચાલુ રાખવામાં આવ્યું હતુ. સુરતમાં અંગ્રેજ ક ંપનીએ વેપાર કર્યો ત્યાં સુધી

Page #308

સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ ( ૨૮૫ આ કુડો કારભાર ચાલુ રહ્યો હતો. ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં કેટલીક ફરિયાદ થતાં વણકરોનું દુઃખ કંઈક હળવું થયું હશે એમ લાગે છે. ૨૯
| મુઘલે પછી મરાઠાઓએ અમદાવાદની ટંકશાળમાં સિક્કા પાડવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. જને પાદશાહી સિક્કાઓમાં મરાઠાઓએ ડાંક ચિહ્નોનો ફેરફાર કર્યો હતો. એમના રૂપિયાને • સિક્કાઈ' કે “ શક્કાઈ' કહેતા. એમાંના કેટલાક સિક્કા ઉપર “ શ્રીરામ”ની છાપ પણ આવતી અને કેટલાંક વેપારી કુટુંબમાં ધનતેરસના દિવસે લક્ષ્મીપૂજન માટે આ પ્રકારના સિક્કાઓને હમણાં. સુધી ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ સિકકાઓમાં રૂપિયા સૌરાષ્ટ્ર સુધી ચાલતા, કેમકે એ પ્રદેશ પણ મરાઠાઓના લશ્કરી આધિપત્યમાં હતા. ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં મિ. ડનલોપે અમદાવાદનો કબજે લીધે ત્યારે ટંકશાળ બંધ હતી અને સિક્કાની અછતને લીધે વેપાર ઉપર પણ માઠી અસર થયેલી હતી. મિ. ડનલોપે મુંબઈગરા રૂા. ૯૭૨૯૨ ને રૂા. ૧૦૦ સિકકાઈના હિસાબે નવા સિકકા પડાવ્યા. એ સમયે “હાલી સિક્કા ” નામથી ઓળખાતા સિકકા અમદાવાદ શહેરમાં ચાલતા હતા તથા અમદાવાદની ટંકશાળમાં પડેલાં નવ જાતનાં ચલણ જિલ્લામાં ચાલતાં હતાં. એ દરેકની કિંમતમાં ફેર હતું તેથી વેપારમાં અનિશ્ચિતતા રહેતી અને હૂંડિયામણમાં સદો ચાલતો.૩૦
ઈ. સ. ૧૫૪ (સં. ૧૮૧૦ ) અને એ પછીનાં ખંભાતનાં ખતપત્રો ઉપરથી જણાય છે કે એ સમયે ખંભાતની ટંકશાળ ચાલુ હતી. એ દસ્તાવેજોમાં અમદાવાદ અને ખંભાતની ટંકશાળના રૂપિયા પડે તેવા દેવા' એવું લખાણ છે ૩૧ એ પરથી સ્પષ્ટ છે કે લેક ચાંદી લઈને ટંકશાળમાં સિકકા પડાવવા જતા. પડશે તેવા દેવાશે એ ગુજરાતી રૂઢિપ્રયોગનો મૂળ અર્થ પણ લેણદેણને લગતે છે. સ્થાવર મિલકતની ખરીદી સામે આપવાના રૂપિયા માટે “કેરા સારા શ્રી શ્રીકાર મહટા” એમ પણ લખાતું. વડોદરાની ગાયકવાડી ટંકશાળમાં રૂપિયા પડતા તે “બાબાશાહી” અથવા “શીઆશાહી' તરીકે ઓળખાતા પિલાજ ગાયકવાડને ખેડાને ઝીણે સિક્કો હતો તેને “ખેડિયો' રૂપિયે કહેતા. ખંભાતના એક શરાફના ઈ.સ. ૧૮૧૮(સં.૧૮૭૪)ના ચેપડામાં “બાબાશાહી', 'સિકકાઈ અને ખંભાતી એ ત્રણ પ્રકારના રૂપિયાનું ચલણ જણાવ્યું છે. સં. ૧૮૨૫, ૧૮૩૨ અને ૧૮૪૩ ના ખંભાતના દસ્તાવેજોમાં “પહેલા માસા ૧૧ ખંભાતની ટંકશાલના દે” એમ લખ્યું છે. વળી કેટલાક દસ્તાવેજોમાં “રૂપું તેલ માસા ૧૧” એમ પણ જણાવેલું છે. આથી ખંભાતની ટંકશાળમાં પડેલા રૂપિયાની આકતિ અને એમાં વપરાયેલી ચાંદીના વજનને ખ્યાલ આવે છે.૩૨

Page #309

૨૮૬ ] મરાઠા કાલ
[5. વળી ઉપયુક્ત ખંભાતી શરાફના ચેપડામાંથી જાણવા મળે છે કે રૂપિયાની ચાર જાતે હતી. સાધજા ફટફટી ચીપટ અને મોટી ચીટ, આ ચારેયના મૂલ્યમાં થોડોક ફરક રહેતો. આ સિક્કા ખંભાતના નવાબના હતા. બાબાશાહી અને સિકકાઈ રૂપિયા સાથે એનો વટાવ ચાલતા. ૧૦૦ બાબાશાહીના ૧૫ ખંભાતી ગણાતા અને ૧૦૦ ખંભાતીના ૭૦ સિક્કાઈ ગણાતા, જો કે વટાવનો દર બદલાતે રહેતે. આ કારણે કેટલા પૈસાને રૂપિયો ગણ એનું નિશ્ચિત ધોરણ ન રહેતું. કેટલીક વખતે ૪૪ પૈસાને રૂપિયા ગણાતો, કેટલીક વખત ૫૪, ૫૮ અને કોઈ વાર ૧૦૦ પૈસાને ગણાતો એવું જના ચોપડા ઉપરથી જણાય છે. ૩૩ સરકારી કચેરીઓમાં અને નાણાવટીઓને ત્યાં જુદાં જુદાં ચલણના વટાવનાં પત્રક રાખવામાં આવતાં.
સિક્કા પડાવવા માટે વેપારીઓ તાંબું અને રૂપું લાવતા. યાદીમાં અમુક ભાગ તાંબું ઉમેરવા માટે ચેકસીઓ પાસે લઈ જતા અને તૈયાર લગડીઓ ટંકશાળમાં લાવતા. ત્યાં નિશ્ચિત લાગત લઈને સિકકા પાડી આપવામાં આવતા. ખંભાતની ટંકશાળમાં રૂપાનાણામાં રૂપિયા, અર્ધી અને પાવલી એમ ત્રણ પ્રકારના અને તાંબાનાણીમાં એક પૈસે, અ પૈસા અને બે પૈસે એમ ત્રણ સિક્કા પડતા.૩૪ તાંબાને આજે પણ ચાલતે.
આપણે અભ્યાસપાત્ર કાલખંડમાં પેશવા ગાયકવાડ અને ખંભાતના નવાબ ઉપરાંત છોટાઉદેપુરના મહારાવળ, જૂનાગઢના નવાબ, કચ્છના રાવ, નવાનગરના જામ સાહેબ, સુરતના નવાબ વગેરેએ પણ પિતાના સિકકા પાડ્યા હતા. જો કે નેધપાત્ર એ છે કે સાર્વભૌમ મુઘલ સત્તાનો અસ્ત થઈ રહ્યો હતો ત્યારે પણ આ બધા રાજવીઓ એ સત્તાના પ્રતિનિવિઓ તરીકે સિકકા પાડતા હોય એ પ્રકારનાં ચિહ્નો કે લખાણે એમના સિકકા ઉપર છે.૩૫ સૌરાષ્ટ્રમાં તાંબાના સિક્કામાં પાંચિયા અને દેકડા પણ હતા. એક રૂપિયાના સે દોકડા આવતા. નવાનગરની જામશાહી અને જૂનાગઢની દીવાનશાહી કેરીની તેમજ કરછની કેરીની કિંમત રૂપિયાના ચેથા ભાગ જેટલી હતી. દીવને પોર્ટુગીના -રાળ (રિયાલ) ચલણમાં હતા અને એની પ્રતિષ્ઠા ઊંચી હતી. એ વખતે રાણાશાહી કરી છીયા-પરબંદરના રાણાઓની પણ પ્રચારમાં હતી.
વહાણવટું તથા સંબંધી વિષયોનું અવલોકન હવે કરીએ. મુઘલ કાલનું સૌથી મોટું બંદર સુરત હતું અને જહાજો બાંધવાને માટે જહાજ વાડે સુરતમાં હતો એ વાત આ ગ્રંથમાલાને છઠ્ઠા ગ્રંથ “આર્થિક સ્થિતિ ”

Page #310

૮ મું ] - સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ [૨૮૦ પ્રકરણ)માં આવી ગઈ છે. ૧૭ મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં સુરતના જહાજવાડામાં ૧૨૦૦ ટનથી વધારે વજનનાં વહાણ તરતાં મુકાતાં, જ્યારે એ અરસામાં બ્રિટનમાં બનતાં વહાણ ત્રણસો-સાડાત્રણસો ટનનાં હતાં. સુરતના વહાણવાડામાં માલિક અને આયોજકે મુખ્યત્વે પારસી હતા. સુરતના વહાણવાડામાં એક કાર ખાનાના માલિક ધનજીભાઈને કારીગર લવજી નસરવાનજી વાડિયા મુંબઈના ગવર્નરના માસ્ટર એટેન્ડન્ટ ડડલીના આગ્રહથી મુંબઈ ગયો હત; એણે ઈ. સ. ૧૭૫૪માં મુંબઈમાં બાર હજાર રૂપિયાના ખર્ચે ગાદી બાંધી હતી.૩૭ લવજી વાડિયાના વંશજોએ ઈ. સ. ૧૭૬૮ થી ૧૮૦૧ના ગાળામાં બ્રિટનના શાહી નૌકાકાફલાનાં ળ યુદ્ધજહાજ તથા એ ઉપરાંત અનેક વેપારી જહાજ બાંધ્યાં હતાં, અને એ ખૂબ જ ટકાઉ પુરવાર થયાં હતાં.૩૮
ગુજરાતના લાંબા સમુદ્ર કિનારે દમણ ઘેઘા મહુવા વેરાવળ માંગરોળ રિબંદર સલાયા બેડી જોડિયા વવાણિયા ખૂણા મુંદ્રા લખપત વસ્તા વગેરે બંદર
ભાં વહાણ બંધાતાં હતાં, પણ કચ્છના માંડવીનો જહાજવાડે સૌથી મટે હતા. કચ્છના રાવ ગોડજીના સમયમાં માંડવીનું વહાણવટું સમૃદ્ધિની ટોચે હતું. ઈ.સ. ૧૭૮૦માં માંડવીમાં બંધાયેલું એક જહાજ બ્રિટનની સફર ખેડી મલબાર પહોંચ્યું હતું. મલબાર અને મુંબઈ, ઈરાની અખાત, રાતો સમુદ્ર અને અરબી સમુદ્ર, મોઝાંબિક, જંગબાર અને જેડામાં માંડવીનું વહાણવટું મોખરે રહ્યું હતું. વહાણ બાંધવાનો કસબ માંડવીમાં આજે પણ જીવંત છે.૩૯ માંડવી બંદરની આયાતમાં કાપડ મરી કાચું રેશમ ખાંડ ગોળ પાન ત્રાંબું નારિયેળ કાથી એલચી સોપારી દવાઓ અનાજ લોખંડ લાકડું કલાઈ મસાલા સેનું ચાંદી વગેરે ચીજ હતી અને નિકાસમાં મુખ્યત્વે રૂ ઘી અનાજ તેલ કાપડ તેલી–બિયાં દ્રાક્ષ ગળી કાંબળા અને શાર્ક માછલીનાં ચામડાં વગેરે વસ્તુઓ હતી.૪૦ ફિરંગીઓના અમલ નીચે દીવના બંદરને કોઈ ખાસ વિકાસ થઈ શક્યો નહોતો અને ત્યાંનો વેપાર સુરત અને પછી મુંબઈ ઘસડાઈ ગયો હતો.
- ઈ. સ. ૧૫૯ થી સુરત ખાતે અંગ્રેજોનું વર્ચસ હતું એ આપણે જોઈ ગયા. આથી બીજી યુરોપીય કંપનીઓના વેપાર ઉપર, સ્વાભાવિક રીતે જ, માઠી અસર થઈ હતી. ઈ. સ. ૧૭૬૨ માં નવાબ ઉપર દબાણ લાવી અંગ્રેજોએ ડચ કેઠી શહેરની બહાર ફેરવવાની ફરજ પાડી હતી. વળી નવાબે ડચ કંપનીને ૯૦,૦૦૦ રૂપિયા દંડ કર્યો હતો અને એમની તપે પાછી મોકલી દેવાની ફરજ પાડી હતી. પ્રવર્તમાન પરિસ્થિતિમાં ડચ કંપનીનો

Page #311

૨૮૮ ] મરાઠા કાલ
[ અ. વેપાર પણ લગભગ બંધ પડી ગયો હતો અને ઈ. સ. ૧૭૮ ૮ માં ડચે એમની કંઠી બંધ કરીને જાવામાં બટેવિયા ખાતે ચાલ્યા ગયા હતા.૪૧ - દક્ષિણ ભારતમાં ફ્રેન્ચની હાર થતાં અંગ્રેજોની ચડતી કળા થઈ અને એની અસર ગુજરાતમાં પણ થઈ. ઈ. સ. ૧૭૬૯ માં ફ્રેન્ચ કંપનીનો વેપાર ઈજારો રદ કરવામાં આવ્યો અને ૧૭૭૪ માં એને ફ્રેન્ચ વાવટો ફરકાવવાની પણ મના કરવામાં આવી. ૧૭૭૮ સુધી ફેન્સને સાધારણ વેપાર ચાલતો હતું, પણ અંગ્રેજો સામેનું કોઈ કાવતરું પકડાતાં. સુરતમાં અંગ્રેજોના પ્રભુત્વને કારણે, તેઓ મુશ્કેલીમાં મુકાયા અને ૧૮ મી સદીના અંતમાં સુરત ખાતે ફ્રેન્ચ કોઠી બંધ કરવામાં આવી. ઈ. સ. ૧૭૬૪ પછી પોર્ટુગીઝનું જોર નરમ પડયું હતું, પણ ઈ. સ. ૧૮૦૧ પછી પરદેશી કંપનીઓ પૈકી એક માત્ર પોર્ટુગીઝ કેડી સુરતમાં ચાલુ રહી હતી, પણ એમને વેપાર ઓછો થઈ ગયો હતો.૪૨
સને ૧૮૦૫ માં ટ્રાફાલ્ગરના નૌકાયુદ્ધમાં અંગ્રેજોને વિજય થતાં સમુદ્ર ઉપર એમનું એકાધિપત્ય સ્થપાયું અને એની અનુકૂળ અસર અંગ્રેજોના દરિયાઈ વેપાર ઉપર થઈ. પશ્ચિમ ભારતમાં અંગ્રેજોની રાજધાની મુંબઈ ખાતે હતી. ૧૮ મા સિકાના ઉત્તરાર્ધમાં સૌરાષ્ટ્ર અને કચછ સમેત ગુજરાત પ્રદેશની રાજકીય પરિસ્થિતિ આતંકમય હોઈ સામાજિક સ્થિતિ પણ વેપાર-ઉદ્યોગને પ્રતિકૂળ હતી તેથી સુરતને વેપાર પણ ક્રમશઃ મુંબઈ તરફ વળે અને સમસ્ત ગુજરાત પ્રદેશની ઉદ્યમશીલ અને વાણિજ્યપ્રધાન વસ્તીનું સ્થળાંતર મુંબઈ તરફ થવા લાગ્યું. ઈ.સ. ૧૮૦૭-૮ માં વડેદરાના રેસિડેન્ટ કર્નલ વકરે સૌરાષ્ટ્રનાં રાજ્યની ખંડણીની રકમ કરાવી ત્યાર પહેલાંની ત્યાંની રાજકીય-સામાજિક સ્થિતિ અત્યંત વિષમ હોઈ ભૂમિ ઉપર મુલગીરી અને લૂંટફાટ તથા સમુદ્રમાં ચાંચિયાગીરી૪૩ વ્યાપક હતી અને સામાન્ય પ્રજાની સ્થિતિ અત્યંત દયનીય હતી. એ સંજોગોમાં આર્થિક કે વેપારી ઉન્નતિને અવકાશ નહે.૪૪ ભાવનગર મોરબી જૂનાગઢ વગેરે રાજ્યોએ બંદરે વિકસાવવાનો તથા દરિયાઈ વેપારને પ્રોત્સાહન આપવાને પ્રયત્ન કર્યો હતો, પણ પ્રવર્તમાન સંજોગોમાં એને મર્યાદિત સફળતા જ મળી હતી.
આપણું અભ્યાસપાત્ર કાલખંડના અંતે અમદાવાદ બ્રિટિશ સત્તાને સોંપાયું, ઈ.સ. ૧૮૨૦માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ રાજકોટમાં કેઠી સ્થાપી સૌરાષ્ટ્રનાં રા ઉપર વિધિ સાર્વભૌમત્વ પ્રસ્થાપિત કર્યું અને કર્નલ બાવેલ નામે અધિકારીની પ્રથમ પિલિટિકલ એજન્ટ તરીકે નિમણૂક કરી. સમસ્ત ગુજરાત

Page #312

૮ સુ* ]
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
[
પ્રદેશમાં શાંતિ સ્થપાઈ, કાયદાનું રાજ્ય પ્રવતુ અને જીવનનાં વિવિધ ક્ષેત્રામાં પાશ્ચાત્ય સંપર્કને કારણે અર્વાચીન કાલના અરુણેાદય થયા.
પુરવણી મુસ્લિમ સમાજ
મુગલ સામ્રાજ્યના અંત ભાગે ઈરાન અને અન્ય મુસ્લિમ દેશમાંથી આવતી વિદેશી મુસલમાનેાની વણઝાર ધીમી પડી ગઈ હતી. જે કેઈ વિદેશી મુસલમાને આ દેશમાં વસી ગયા હતા તેએાની નૈતિકતા ધણી ધટી ગઈ હતી. તેઓ પાસે પોતાની ખાનદાનીના અભિમાન સિવાય બીજી કેાઈ ચારિત્ર્યગત મૂડી નહેાતી. જો અમલદારા અને સરદારા લેાભી અને બિનકાર્યક્ષમ હતા તે બાદશાહી અને નવા અનૈતિકતાની ઊંડી ગર્તામાં ગબડી પડયા હતા.૪૫
ઉપયુ ક્ત પરિસ્થિતિના આધારે ગુજરાતના તત્કાલીન મુસ્લિમ સમાજ તે ત્રણ વિભાગેામાં વહેંચી શકાયઃ
ગુજરાતમાં મુઘલ સૂબાઓનું આગમન તે બંધ થયું હતુ. પરંતુ કેટલાક નાના મોટા નવારાધનપુર, ખંભાત, પાલનપુર વગેરે પ્રદેશેાના તથા અનેક મુસ્લિમ દાકારા પોતપોતાની જાગીરમાં મુઘલશાહી એશઆરામની પરંપરા જાળવી રહ્યા હતા. તેઓ મુસ્લિમાના ઉચ્ચ વર્ગના પ્રતિનિધિ હતા. તેમના દરબારમાં અન્ય મુસલમાને –મૌલવી, સયદ, કાજી વગેરે–જુદા જુદા હ।દ્દાએ ધારણ કરતા. તેમનાં લશ્કરામાં મોટે ભાગે મુઘલ ફેજના વિટન બાદ વેરવિખેર થયેલ આરો તુર્કી અને અફઘાન સરદારા તથા સૈનિકે રહેતા. તેઓ મુસ્લિમાના મધ્યમ વ`નું પ્રતિનિધિત્વ કરતા.
બાકી રહ્યો મુસ્લિમ ખેડૂત, મજૂર અને કારીગરાના બનેલા નીચલા વર્ગ. ગુજરાતના મુસલમાનેમાં આ સમયે આવા નીચલા વર્ગની સંખ્યા અતિ વિશાળ હતી. એમાં કારીગરવની દશા કરુણ હતી. નાનાં રજવાડાં અને મેટાં રાજ્યાના રાજ્યકર્તાએ માટે તૈયાર કરવામાં આવતાં મેજશાખનાં સાધનાનું ઉત્પાદન તેઓ કરતા, પરંતુ તેના ઉપભેાગ કરવાનું સ્વપ્ન પણતે સેવી શકતા નહિ.
નવાપ્યા, જાગીરદારા, ઠાકેારા અને તેમના હજુરિયાએ દબાદબાપૂર્વક રહેવાનુ, મિષ્ટ ભેાજન જમવાનુ અને ઉત્તમાતમ વસ્ત્રો પહેરાવાનું પસ દ
ઇ-૭-૧૯

Page #313

૨૯૦ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
કરતા. માજશાખની વસ્તુએના ઉત્પાદન માટે સારી એવી માંગ તેએએ ઉત્પન્ન કરી હતી. અલબત્ત, ગામડાય ગરીબ મુસલમાન ખેડૂત કે કારીગર જાડાં ખરઅચડાં વસ્ત્ર પહેરતા પરંતુ નવાબ અને જમીનદાર તા અમદાવાદના કિનખાબ અનારસનું રેશમ અને બગાળના મસલીન સિવાય ખીજા કશાને સ્પર્શ ન કરતા.
અન્ય મહત્ત્વની બાબતા જેવી કે ખારાક, પાશાક, ધાર્મિક તહેવારોની ઊજવણી, રમતગમત, પરદા પ્રથા, તથા સ્ત્રીકેળવણી વગેરેમાં કોઈ તાંધપાત્ર પરિવર્તન થયું હોય તેમ દેખાતુ નથી. ગુજરાતને મુસલમાન ભાષા, ખારાક, પેાશાક અને વાણી-વર્તનમાં હવે વધુ ને વધુ ગુજરાતી બનતા ગયા. શાસક કામ તરીકેની ખુમારી તેમાંથી હજુ પૂરેપૂરી દૂર થઈ ન હતી. પરંતુ હવે તે શાસકો ન હતા. રાજ્યસત્તા ખાઈ ખેસતાં સમાજ ઉપર પ્રથમની માફક અસર તેઓ ઉપજાવી શકતા ન હતા,
રાજ્યાશ્રયને કારણે ધર્માંતરની જે થાડીઘણી પ્રવૃત્તિએ ચાલતી હતી અને જેને પ્રેત્સાહન પણ મળતું હતુ, તે હવે બ ંધ થયું. એથી ઉલટું મહાન શિવાજી હિંદુપત પાદશાહીનું સ્વપ્ન લઈને આવ્યા અને એમણે એ અમુક અ ંશે મૂ પણ કર્યું. આથી ધર્માંતર અને ધમ ઝનૂની પ્રવૃત્તિઓ ઉપર ધણો ભારે અંકુશ આન્યા. ગુજરાતમાંથી મૂખાગીરી નષ્ટ થતાં પ્રથમ પેશવા અને પછી ગાયકવાડના અમલ નીચે ગુજરાતને માટે ભાગ આવ્યા. તેથી ગુજરાત ઉપરના મુસ્લિમ ઉલેમાએ અને મૌલવીઓને પ્રભાવ નષ્ટ થયા. શાસકેાની ખુમારી દૂર થતાં, તે હિંદુઓની વધુ ને વધુ નજીક આવ્યા, તે ગુજરાતના હિંદુ સાથે મેળ મેળવવા તત્પર બન્યા. કેટલાક ધર્માંતર પામેલ મુસલમાને હિંદુઓના રીતરિવાજો પાળતા. સૌથી મહત્ત્વની બાબત એ હતી કે હવે મુસલમાનેાના પેટા વિભાગ) ધાર્મિક પાયા ઉપર નહીં, પરંતુ ધંધાને અનુરૂપ બનતા જતા હતા. તેમાં નાના નાના વાડા અને પ્રાદેશિક વિશેષતાએ દેખાવા લાગી હતી.
સૌરાષ્ટ્રમાં આ રીતે જૂનાગઢ ખાંટવા માંગરોળ રાણપુર જેવાં મુસ્લિમ રાજ્ય હતાં. આ રાજ્ય મુસ્લિમ રાજ્ય અમલ નીચે હોઈ ત્યાંના મુસ્લિમે હજુ પણ ઘેાડી ઘણી શાસકાની ખુમારી રાખતા હતા. અને ત્યાં એમના શેખ, મુલ્લાંએ અને સૈયદાનુ સારુ એવું વĆસ રહેતું.
અઢારમી સદીની અંધાધૂંધીએ ગુજરાતના સામાન્ય જીવનને ક ંઈક અંશે વેરવિખેર કરી નાંખ્યું. સારાયે ભારતમાં એ જ સ્થિતિ હતી તેમ છતાં ગુજરાતના મુસ્લિમાની સામાજિક પરિસ્થિતિમાં થોડા ઘણા ફેરફારા સિવાય ખાસ

Page #314

૮ સુ' ]
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
( ૨૯૧
નેધપાત્ર પરિવર્તન જોવા મળતાં નથી. એમની સામાજિક પરિસ્થિતિમાં પર પરાગત લક્ષણ લગભગ જળવાઈ રહ્યાં હતાં. કેટલાક વિદેશી લેખકોએ આપેલા અહેવાલોના આધારે ગુજરાતના અને આખા દેશના સામાજિક જીવનને તિરસ્કારથી જોવાનુ ચગ્ય ન ગણાય. પરંતુ એ બાબતમાં માલ્કમનું કથન સ્વીકારવા યેાગ્ય છે. એ લખે છે કે, ‘ આવા સંજોગામાં, આવા જુલમી રાજ્ય અમલ દરમ્યાન, આવા સુંદર સદ્ગુણા માટે ઝઝૂમતી એક મહાન પ્રજા જેવા ખીજો કોઈ દાખલેો મેં કયાંય જોયા નથી.' ૪૬ એવું આ કથન હિંદુ અને મુસ્લિમ સમાજના મધ્યમ અને નિમ્ન વર્ગના લોકોને લાગુ પડે છે.
:
પાદટીપ
૧. રત્નમણિરાલ ભીમરાવ જોટ, ‘ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ ', પૃ. ૧૫૯ મગનલાલ વખતચં શેઠ, ‘· અમદાવાદને ઇતિહાસ,' પુનર્મુદ્રણ, પૃ. ૫૩
૨.
એજન, પૃ. ૫૪
૪. એજન, પૃ. ૫૫
એજન, પૃ. ૫-૫૬
૬. એજન, પૃ. ૪૮-૫૦
૨. ભી. જોટ, ઉપર્યુŚક્ત, પૃ. ૧૫૧-પર
૮. એજન, પૃ. ૧૫૬-૫૭
3.
૫.
૪.
૯.
૧૦. Ibid., p. 192 ૧૨. એદલજી જમશેદજી ખેારી, દુકાળ વિષે નિબધ ', પૃ. ૧૭ ૧૩. આ દુષ્કાળ અનાવૃષ્ટિને પરિણામે હતા એમ જમશેદજી ખારી ( ઉપયુ ક્ત, પૃ. ૧૭ ) લખે છે, જ્યારે મગનલાલ વખતચંદ લખે છે કે ( અમદાવાદના ઇતિહાસ ' પૃ. ૪૬) આ લીલે। દુકાળ હતા. તેએ એમ પણ નાંધે છે કે પુષ્કળ વરસાદને લીધે ધાસ ધણું થયું હતું, તેથી ધી ઘણું નીપજતું અને તે રૂપિયાના દૃશ શેરના ભાવથી વેચાતું! આથી કેટલાક ગરીબ લોકો છાણમાં ધી ભેળવીને નિર્વાહ કરતા ને ‘દહાડા પાંશી કે અગનેાતરા જેવા રાગ ચાલ્યા નહોતા.’
James Forbes, Oriental Memoires, Vol. II, pp. 190–199
૧૧. ૨. ભી. જોટ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૬૭
"
૧૪. મગનલાલ વખતચંદ શેઠ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૭-૪૮; એદલજી ખારી, ઉપયુક્ત, પૃ. ૧૭-૧૮. ગુજરાતના જુદા જુદા ભાગમાં પડેલા દુકાળની વિગત માટે જુએ ખારી, ઉપર્યુ′ક્ત, પૃ. ૨૩-૪૯, ૧૮ મા સૈકાના અંતમાં અને ૧૯ મા સંકાના પ્રારભમાં ગુજરાતના જુદા જુદા તાલુકાઓમાં ચાલતા અનાજ અને ખાદ્ય વસ્તુઓના ભાવના કોઠા પણ એમણે આપ્યા છે. કચ્છમાં પડેલા દુકાળ માટે જુએ એજન, પૃ. ૬૨–૭૪. ૧૫. જયમલ્લ્લ પરમાર, ‘ અન્નપૂર્ણાં ', “ઊમિ—નવરચના', પુ. ૪૮, પૃ. ૨૨૦-૨૨૩ ૧૬. રત્નમણિરાવ ભીમરાવ જોટ, - ખ’ભાતના ઇતિહાસ ', પૃ. ૮૧
૧૭. James Forbs, op.cit., Vol. I, pp. 318f.
૧૯. Ibid., pp. 177–82
૧૯, મરાઠી રાજ્યકાલનાં છેવટનાં વર્ષોમાં અમદાવાદનાં કોટની બહાર પરાં વિસ્તારમાં વાઘ વસે અને શિકાર થાય એવાં જંગલ હતાં અને શહેરમાં પણ એક વાર વાધ

Page #315

૨૯૨ મરાઠા કાલ
[ xઆવ્યો હતો. છેક ૧૯મી સદીના ત્રીજા દસકામાં શહેરની અંદર મીરઝાપુરની એક મસિજદમાં એક યુરોપિયને વાઘ માર્યો હતો. ૨. ભી. જોટ, “ગુજરાતનું પાટનગર,
અમદાવાદ, પૃ. ૧૬૭ ૨૦. ૨. ભી. જેટ, “ખંભાતને ઈતિહાસ, પૃ. ૧૨ ૨૧. એજન, પૃ. ૧૨૯-૩૦. કાપડની જાતોનાં જે નામ પત્રવ્યવહારમાં અંગ્રેજીમાં આપ્યાં.
છે તેને, એકાદ બે અપવાદ સિવાય, હાલ ઓળખવાં મુશ્કેલ છે. રર. એજન, પૃ. ૧૧૭ ૨૩. દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રી, ઐતિહાસિક સંશોધન, પૃ. ૫૬૫ ૨૪. ઈશ્વરલાલ દેસાઈ, સુરત સોનાની મૂરત, પૃ. ૧૦૬ ૨૫-ર૭. એજન, પૃ. ૧૧૧
૨૮, એજન, પૃ. ૧૧૫ ૨૯. એજન, પૃ. ૧૧૬-૧૭ રહ્મ. આ લખનારના કુટુંબમાં આવા સિક્કાનું પૂજન થતું હોવાનું બાલ્યાવસ્થાનું
૩૦. ૨. ભી. જોટ, ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ, પૃ. ૨૦૫-૬ ૩૬. નર્મદાશંકર ભદ, ખંભાતનું સાંસ્કૃતિક દર્શન, પૃ. ૪ર૯ ક૨. એજન, પૃ. ૪૩૬
૩૩-૩૪. એજન, પૃ. ૪૭૭ ૩૫. રણછોડલાલ જ્ઞાની, “ગુજરાતના ઇતિહાસને લગતા સિક્કાઓ” એ વ્યાખ્યાન
બુદ્ધિવર્ધક વ્યાખ્યાનમાળા, પૃ. ૭૩–૭૭ ૩૬. શંભુપ્રસાદ દેશાઈ, “સૌરાષ્ટ્રને ઇતિહાસ", પૃ. ૭૦૭ ૩. ઈશ્વરલાલ દેસાઈ, ઉપયુક્ત, પૃ. ૯૯-૧૦૦ ૩૮ શિવપ્રસાદ રાજગોર, ગુજરાતના વહાવટાને ઈતિહાસ', પૃ. ૨૦૮ દ૯, રામસિંહજી રાઠોડ, “ કચ્છનું સંસ્કૃતિદર્શન, પૃ. ૧૬૪-૬૫ ૪૦. શિવપ્રસાદ રાજગોર, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૩૮-૩૯ ૪૧. એજન, પૃ. ૧૩૯
૪ર. એજન, પૃ. ૧૪૦ ૪. એ સમયે સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છના સમુદ્રમાં ચાંચિયાગીરી અને એ દાબી દેવાના
પ્રયત્ન માટે, જુઓ રાજગર, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૨૭, ૧૪-૪૩. ૪૪. આ કાલખંડમાં સૌરાષ્ટ્રની વાસ્તવિક અને વિષાદજનક સ્થિતિના સંક્ષિપ્ત વિશદ
અને સર્વાગી આલેખ માટે જુઓ શભુપ્રસાદ દેસાઈ, “સૌરાષ્ટ્રને ઈતિહાસ', પૃ. ૬૨૬-૨૭ તથા . ૬૯૭–૧૯. સૌરાષ્ટ્રની પરિસ્થિતિ વિશેના તા. ૧૨ મી. જાન્યુઆરી ૧૮૦૬ના અહેવાલમાં કર્નલ કર લખે છે કે આ દેશમાં બાવાઓ અને વૈરાગીઓ પ્રવાસ કરી શકે છે. એના વેપારીઓ માત્ર મુખેથી જ વેપાર
84. B. P. Saksena, Successors of Aurangzib,' The Maratha · Supremacy, p. 8 ૪૬. K. K. Datta, “ Social Condition.'; “The Maratha Supremacy,
p. 755.

Page #316

પ્રકરણ ૯
સાહિત્ય
સંસ્કૃત સાહિત્ય આ કાલ દરમ્યાન સ્વાભાવિક રીતે સંસ્કૃત ભાષામાં ઘણું ઓછું સાહિત્ય લખાયું છે.
આ કાલના સંસ્કૃત સાહિત્યની જે વિવિધ કૃતિઓની માહિતી ઉપલબ્ધ થાય છે તેનું પૃથક્કરણ કરતાં માલૂમ પડે છે કે આ કાલના સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ મોટી સંખ્યા જૈન લેખકેની, ખાસ કરીને સાધુઓની, છે. જૈનેતર લેખકેમાં હવે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના લેખકોને પણ સમાવેશ થાય છે.
જૈન લેખકના સાહિત્યમાં મુખ્યત્વે પ્રકરણગ્રંથે મળે છે. ઉપરાંત ન્યાય વ્યાકરણ પટ્ટાવલી ચરિત્ર અને રાજવંશાવલી જેવા અન્ય વિવિધ વિષયોનો પણ એમાં સમાવેશ થાય છે. આમાંના કોઈ લેખકો ગુજરાતીમાં બાલાવબોધ લખતા ને તેની પ્રશસ્તિ સંસ્કૃતમાં રચતા. બ્રાહ્મણ લેખકે અલંકાર વગેરે શાસ્ત્રો વિશે પુસ્તક લખતા. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સાહિત્યમાં ચરિત્ર તથા ઉપદેશગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે.
આ સમય દરમ્યાન થઈ ગયેલ સંસ્કૃત સાહિત્યકાર અને એમની કૃતિઓનું અવકન કરીએ. દેવશંકર પુરોહિત (રચનાકાલ : ઈ. સ. ૧૭૬૧-૧૮ સુધીમાં)
અલંકારમંજષાના પ્રાસ્તાવિક ગ્લૅકો તથા પુપિકા પરથી માલૂમ પડે છે કે એ કૃતિ પુરોહિત નાહાનાભાયિ (નાનાભાઈ)ના પુત્ર ભટ દેવશંકરે રચી છે, જે રાનેર(રાંદેર)ના વતની અને ઉર:પત્તન(ઓલપાડ)ના નિવાસી હતા. સ્પષ્ટતઃ તેઓ દક્ષિણ ગુજરાતના બ્રાહ્મણ હતા.
અલંકારમંજૂષાના આરંભિક માં કવિ “પેશવા” શબ્દની વિચિત્ર - વ્યુત્પત્તિ આપીને બાજીરાવ પેશવાના વંશજ માધવ (માધવરાવ ૧ લા) અને
એના કાકા રાઘવ(રઘુનાથરાવ)ની પ્રશસ્તિ કરે છે ને પછી પ્રાચીન અલંકારગ્રંથમાંથી ઉપમાદિ વિવિધ અલંકારનાં લક્ષણ ઉદાહરણ સાથે નિરૂપે છે. આ ઉદાહરણો કવિનાં સ્વરચિત છે અને એમાં એણે એ બે પેશવાઓની પ્રશસ્તિ કરી છે. આ બાબતમાં દેવશંકર “કવિરહસ્ય”ના કર્તા હલાયુધને અનુસરે છે.

Page #317

૨૯૪]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
માધવરાવ ઈ. સ. ૧૭૬૧માં પેશવા થશે અને એને કાકે ઈ. સ. ૧૭૬૮ સુધી એમની સાથે વહીવટમાં સંકળાયેલું હતું, આથી કવિની આ કૃતિ ઈ. સ. ૧૭૬૧-૬૮ સુધીમાં રચાઈ હેવી જોઈએ. માધવરાવના સંદર્ભમાં કવિએ એના સુપ્રસિદ્ધ ન્યાયાધીશ રામશાસ્ત્રીના પણ પ્રશસ્તિ કરી છે ને એમાં એને ગૌતમ તથા કણાદની કક્ષામાં મૂક્યા છે.' જિનલાભસૂરિ સં. ૧૭૮૪ (ઈ.સ. ૧૭૨૭-૨૮) થી સં. ૧૮૩૪ (ઈ.સ. ૧૭૭૭-૭૮)
જિનલાભસૂરિ ખરતરગચ્છના પ્રખ્યાત આચાર્ય હતા. એમના ગુરુનું નામ જિનભક્તિસૂરિ હતું. એમને સં. ૧૮૦૪(ઈ. સ. ૧૭૪૭-૪૮)માં સૂરિપદ પ્રાપ્ત થયું હતું. સૂરિપદનો મહોત્સવ કરછના માંડવી બંદરે થયેલ. એ સ્થળે એમણે આત્મપ્રબોધ' નામના ગ્રંથની રચના કરેલી. ગ્રંથની સમાપ્તિ એમણે સં. ૧૮૩૩(ઈ.સ. ૧૭૭૬-૭૭)માં મનરા(મુદ્રા)માં કરી હતી. આ ગ્રંથમાં આત્મારૂપી પદાર્થને ઓળખવા જે સાધને જોઈએ તે સાધને યુક્તિ અને પ્રમાણ સાથે પ્રતિપાદિત કરેલાં છે. મનુષ્યોમાં કમજનિત જે દોષો રહેલા છે તેઓને દૂર કરી આત્મામાં રહેલ ઉચ્ચ લક્ષણો ખીલવવા સર્વોત્તમ સાધન સમ્યક્ત્વ વિશે આ ગ્રંથમાં સવિસ્તર વિવેચન કરેલું છે. ગ્રંથનાં પ્રકરણોને,
પ્રકાશ” નામ આપવામાં આવ્યું છે. ગ્રંથ ચાર પ્રકાશમાં વિભક્ત છે : ૧. સમ્યફ વનિર્ણય, ર. દેશવિરતિ, ૩. સર્વવિરતિ અને ૪. પરમાત્મસ્વરૂપ.
કૃતિને અંતે ગ્રંથપ્રશસ્તિમાં ગુરુ પરંપરા આપવામાં આવી છે. પદ્મવિજયગણિ સં. ૧૭૯૨( ઈ.સ. ૧૭૩૫-૩૬)થી સં. ૧૮૬૨ (ઈ.સ. ૧૮૦૫-૦૬),
તપાગચ્છના આ પદ્ધવિજયગણિના ગુરુ ઉત્તમવિજય હતા. સં. ૧૮૦૫ માં એમણે રાજનગર(અમદાવાદ)માં દીક્ષા લીધેલી અને સં. ૧૮૧૦ માં રાધનપુરમાં પંડિત પદ પ્રાપ્ત થયેલું. સં.૧૮૫૮–૧૮ દરમ્યાન એમનો નિવાસ લીંબડીમાં
હતા.
. ૧૮૩૦(ઈ. સ. ૧૭૭૩-૭૪)માં એમણે યશોવિજયજીના શ્રી સીમંધર જિનવિજ્ઞપ્તિરૂપ સ્તવન પર બાલાવબંધ રચેલ છે, જેની પ્રશસ્તિ સંસ્કૃતમાં રચી છે. વળી સં. ૧૮૪૯(ઈ. સ. ૧૭૯૨-૯૩)માં યોવિજયજીને વીરસ્તુતિરૂપ દૂડીના સ્તવન પર એમણે બાલાવબેધ ગુજરાતમાં રચેલ છે, જેની પ્રશસ્તિ પણ સંસ્કૃત ભાષામાં છે
પદ્મવિજયગણિએ “જ્યાનંદચરિત” સંસ્કૃત ગદ્યમાં સં. ૧૮૫૮(ઈ. સ. ૧૮૦૧-૦૨ )માં રચ્યું. એના મંગલાચરણમાં વર્ધમાન મહાવીરની સ્તુતિ કરવામાં

Page #318

- સાહિત્ય આવી છે. આ ગદ્ય ગ્રંથ ૧૪ સર્ગોમાં વિભક્ત છે. દરેક સર્ગમાં આરંભિક શ્લેકમાં તીર્થકરનું સ્તવન કરેલું છે. કૃતિમાં વિજયપુરના યુવરાજ વિજયના પુત્ર જયાનંદના પૂર્વભવનું, આ ભવમાં એણે કરેલ પરાક્રમોનું, એમણે લીધેલ દીક્ષા, પ્રાપ્ત થયેલ કેવલજ્ઞાન અને મોક્ષગમન વગેરે વિષનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. વિજયલક્ષ્મીસૂરિ સં. ૧૭૯૭(ઈ.સ. ૧૭૪૦-૪૧) થી સં. ૧૮૫૯ (ઈ. સ. ૧૮૦૨-૦૩)
વિજયે લક્ષ્મીમૂરિ તપાગચ્છના આચાર્ય હતા. એમના ગુરુ વિજયસૌભાગ્યસૂરિ હતા. પિતાના ગુરુભાઈ પ્રેમવિજયજીના આગ્રહથી એમણે “ઉપદેશપ્રાસાદ” નામના પ્રકરણગ્રંથની રચના વિ. સં. ૧૮૪૩( ઈ. સ. ૧૮૮૬-૮૭)માં કરી.
ગ્રંથનું વિભાજન ૨૪ પ્રકરણોમાં કરવામાં આવ્યું છે, જેને ૨૪ સ્તંભ કહ્યા છે. એમાં કુલ ૩૬૧ વ્યાખ્યાન છે. દરેક સ્તંભમાં ૧૫ જેટલાં વ્યાખ્યાન આપેલાં છે. પ્રથમના ચાર સ્તંભોમાં સમ્યક્ત્વ વિશે, પછીના સાત સ્ત માં દેશવિરતિ વિશે અને ત્યારપછી ૧૩ સ્તંભમાં તીર્થકરનાં પાંચ કલ્યાણક, દીપોત્સવી જેવાં પર્વો, દાન-શીલ ધમ, જ્ઞાનાચારનું સ્વરૂપ વગેરે અનેક ધાર્મિક વિષયો વિશે વ્યાખ્યાના રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે. ક્ષમાકલ્યાણગણિ રચનાકાલ વિ.સં. ૧૮૨૮
(ઈ.સ. ૧૭૭૧-૭૨) થી વિ.સં. ૧૮૭૩( ઈ. સ. ૧૮૧૬-૧૭) ક્ષમાકલ્યાણગણિના ગુરુ ખરતરગચ્છના જિનભક્તિસૂરિના શિષ્ય પ્રીતિસાગરના શિષ્ય અમૃતધર્મ હતા. એમણે સં. ૧૮૨૮ થી સં. ૧૮૭૩ ના ગાળા દરમ્યાન અનેક કૃતિઓની રચના કરી છે, જેમાંની મોટા ભાગની કૃતિઓ ગુજરાત બહાર લખાઈ હેવાનું માલૂમ પડે છે, જ્યારે એમની ત્રણેક કૃતિ
સ્પષ્ટતઃ ગુજરાતમાં રચાઈ છે. “તર્કસંગ્રહ-ફકિકા”ની રચના ક્ષમાકલ્યાણગણિએ સં. ૧૮૨૮(ઈ. સ. ૧૭૭૧-૭૨)માં સુરતમાં કરેલી કે આ કૃતિ અનૂભટ્ટનાં તર્કસંગ્રહ” અને “તર્કસંગ્રહદીપિકા” બંને પર લખાયેલ ટીકારૂપ છે." એમની બીજી કૃતિ “ભૂ.ધાતુવ્યાખ્યા છે, જે એમણે સં. ૧૮૨૯( ઈ. સ. ૧૭૭૨-૭૩)માં રાજનગર(અમદાવાદ)માં રચેલી. “ખરતરગચ્છપદાવલી "ની રચના એમણે સં. ૧૮૩૦(ઈ. સ. ૧૭૭૩–૭૪)માં જીર્ણગઢ( જૂનાગઢ)માં કરેલી. કૃતિમાં ખરતરગચ્છના સૂરિઓની વંશાવલીને ઈતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. ગ્રંથની પ્રશસ્તિમાં કવિએ પિતે જિનભક્તિસૂરિના શિષ્ય પ્રીતિસાગરના શિય અમૃતધર્મના શિષ્ય હોવાનું જણાવ્યું છે.

Page #319

૧ શા કાલ
[ 5. ક્ષમાયાણગણિએ રૂપચંદ્રગણિના ૧૧ સગેના “ગૌતમીયાવ્ય' ગ્રંથ પર “ગૌતમીપ્રકાશ' નામની વ્યાખ્યા રચવાનો આરંભ વિ. સં. ૧૮૨૭( ઈ.સ. ૧૭૭૦-૭૧)માં રાજનગરમાં કરેલું અને વિ. સં. ૧૮૫ર(ઈ. સ. ૧૭૯૫-૯૬) માં જેસલમેરમાં સમાપ્ત કરેલી. આ વ્યાખ્યાગ્રંથમાં “ગૌતમયકાવ્ય 'ના રચચિંતાના અર્થગંભીર શબ્દોને તેમજ ગૂઢ ભાવોને ખૂબ જ સરળ અને મનોરમ પદ્ધતિથી સ્પષ્ટ કરેલ છે. મૂળ કોના શબ્દોને સમજાવવા વ્યાકરણનાં સૂત્ર મૂક્યાં છે. અભિધાનચિંતામણિ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય વગેરે દેશોનો ઉલ્લેખ પણ પ્રસંગોપાત્ત કરવામાં આવ્યો છે. આ ગ્રંથમાં વ્યાખ્યાકારની વિદ્વત્તા, પ્રૌઢ અનુભવશીલતા તથા અનુપન વિવેચનશક્તિનાં દર્શન થાય છે. ટીકાકારની પ્રશસ્તિમાં કવિએ ગુરુ પરંપરા આપેલી છે. તિવિજ્યગણિ રચનાવષ વિ. સં. ૧૮૪૫ (ઈ.સ. ૧૭૮૮-૮૯)
તેઓ તપાગચ્છના પવિજયગણિના શિષ્ય હતા. એમણે વિ. સં. ૧૮૪૫ માં “ તસ્વામૃત' નામના ગ્રંથની રચના અણહિલપુર પાટણમાં કરી. કૃતિના આરંભમાં ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર તેમ ગ્રંથરચનાનું પ્રયોજન સમજાવવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથમાં આત્માને આ લેક અને પરલેકમાં સુખપ્રાપ્તિના ઉપાય, મેહનીય કર્મનું પ્રાબલ્ય, મિથ્યાત્વને ત્યાગ, આયુષની અનિત્યતા, જિતેંકે ઉપદેશેલા ધર્મથી સુખપ્રાપ્તિ, વિષયત્યાગ, કામને શાંત કરવાના ઉપાય, વૈરાગ્ય, મહાપુરુષનાં લક્ષણે, શીલનું માહાભ્ય, દ્રવ્યના દોષ વગેરે વિષયોનું નિરૂપણ ૩૩૭ કલેકેમાં કરવામાં આવ્યું છે. અંતે આઠ લેકમાં ગ્રંથકાર-પ્રશસિત આપવામાં આવી છે, જેમાં કવિએ પિતાની ગુરુપરંપરા દર્શાવી છે. સુનિ રંગવિજય રચના વર્ષ સં. ૧૮૬૫ (ઈ.સ ૧૮૦૮-૦૯) - મુનિ રંગવિજયે “ગુજરદેશરાજવંશાવલી” નામની કૃતિની રચના સં. ૧૮૬૫ માં ભૂપુર(ભરુચ)માં કરેલી. કૃતિને અંતિમ શ્લોકમાં જણાવ્યા અનુસાર યવન રાજવી રોમટના આદેશથી ખત્રી ભગવંતરાય પાસેથી રાજાઓની માહિતી સાંભળીને કવિએ આ કૃતિની રચના કરેલી. આ એક ૯૫ કલેકનું નાનું કાવ્ય છે. કાવ્યના લેક અનુણ્ય આર્ય ઉપજાતિ વસંતતિલકા શાર્દૂલવિક્રીડિત સ્ત્રગ્ધરા વગેરે દેશમાં રચ્યા છે. કૃતિમાં પાંચ ખંડ છે: ૧. મગધ રાજવીઓ અને એ પછી ઉજજનની ગાદીએ આવેલા રાજવીઓનાં નામો અને એમના રાજ્યકાલનાં વર્ષ, ૨. ચાકિટ વંશના રાજવીઓ, ૩. ચૌલુક્ય વંશના રાજાઓ, ૪. વાઘેલા વંશના રાજાઓ અને ૫. યવન વંશના અર્થાત દિલ્હીના સુલતાને તથા મુઘલ બાદશાહો. પ્રત્યેક રાજા માટે કર્તાએ મેટે ભાગે એક એક

Page #320

શ્લોકમાં એનું નામ અને એના રાજ્યકાલનાં વર્ષ આપ્યાં છે. ચાવડા વંશથી માંડીને રાજ્યકાલનાં વર્ષો ઉપરાંત વિક્રમ સંવતમાં રાજ્યારોહણનું વર્ષ પણ આપ્યું છે. વર્ષોની આ સંખ્યા પદ્યમાં સ્વાભાવિક રીતે મોટે ભાગે શબ્દસંકેતેમાં દર્શાવવામાં આવી છે. કેટલાક પ્રસિદ્ધ રાજાઓને એક કરતાં વધારે લોકોમાં ગુણાનુવાદ કર્યો છે, જેમકે ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય (લેક ૪, ૫), કુમારપાલ (મલેક ૪૧-૪૭), અકબર (લેક ૮૩-૮૫) વગેરે. વિરધવલ 'રાજાના સંદર્ભમાં મંત્રી વસ્તુપાલ તેજપાલની પણ પ્રશસ્તિ કરી છે. આ રીતે જૈન ધર્મના પ્રભાવ તળે આવેલા રાજાઓ અને મંત્રીઓને વધુ યાદગાર બનાવ્યા છે. યવન વંશના રાજવીઓનાં નામો અને વર્ષોમાં ખૂબ ગરબડ છે.
આ કૃતિમાં ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણથી માંડી યવનવંશી મહમ્મદ અર્થાત મુઘલ બાદશાહ મુહમ્મદશાહ (ઈ. સ. ૧૭૧૯-૧૭૪૮) સુધીની નોંધ આપેલી છે. છેલ્લા ત્રણ રાજવીઓનો અર્થાત અહમ્મદ (અહમદશાહ-ઈ. સ. ૧૭૪૮ થી ૧૭૫૪), આલિમગિર (આલમગીર-ઈ. સ. ૧૭૫૪ થી ૧૭૫૯) અને આલિધેર (શાહઆલમ ૨ જ–ઈ. સ. ૧૭૫૯ થી ૧૮૦૬ )નો રાજ્યકાલ દર્શાવ્યો નથી તેમજ સમકાલીન બાદશાહ અકબર ૨ (ઈ. સ. ૧૮૦૬ થી ૧૮૩૭)નો પણ નિર્દેશ નથી. અહીં મેરૂતુંગની “વિચારશ્રેણું ”ને મળતી રાજવંશની પરંપરા જોવા મળે છે. સહજાનંદ સ્વામી
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સ્થાપક સહજાનંદ સ્વામીએ પિતાના સર્વે શિષ્યોને પાળવાના ધર્મોને એક પત્રરૂપે “શિક્ષાપત્રી” નામની સંસ્કૃત કૃતિમાં દર્શાવ્યા છે. એનો રચના સં. ૧૮૮૨ માં થઈ એમ જણાવાયું છે. એમાં ૨૧૨ લેક છે, જેમાંને છેલ્લે કલેક ઉપજાતિમાં છે ને બાકીના બધા શ્લેક અનુષ્ટપુ છંદમાં છે. એમાં સદાચાર, શિષ્ટાચાર, સાંપ્રદાયિક ચિહ્નોના ધારણના નિયમે, સત્સંગીઓએ કરવાનાં નિત્યકર્મોને વિધિ, સંપ્રદાયના તાત્ત્વિક સિદ્ધાંત, આચાર્ય. આચાર્યપત્નીના વિશેષ ધર્મ, ગૃહસ્થના વિશેષ ધર્મ, રાજાઓના ધર્મ, સધવા. વિધવા સ્ત્રીઓનાં કર્મ, બ્રહ્મચારીના ધર્મ, સાધુઓના ધર્મ વગેરે વિષય દર્શાવાયા છે.
આ શિક્ષાપત્રીના કર્તા વિશે જુદા જુદા મત છે. કેટલાક માને છે કે શિક્ષાપત્રી ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણે લખેલી નથી, પણ કહેલી છે અને એ સાંભળીને એમના શિષ્ય શતાનંદ મુનિએ એની સંરકૃત ભાષામાં લેકબદ્ધ રચના કરી છે. કેટલાક માને છે કે ભગવાન સ્વામિનારાયણે શિક્ષાપત્રી પ્રાકૃત (ચાલુ)

Page #321

૨૯૮ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર
ભાષામાં લખેલી છે અને શતાનંદ મુનિએ એને સંસ્કૃત પદ્યમાં અનુવાદ કરે છે.કેટલાક વળી શિક્ષાપત્રીને સંસ્કૃતમાં લેકબદ્ધ કરનાર દીનાનાથ ભટ્ટ હતા એમ માને છે.
શિક્ષાપત્રી ને સમાવેશ “ સત્સંગિજીવનના પ્રકરણ ૪ થા માં અધ્યાય ૪૪ તરીક્ટ કરવામાં આવ્યો છે અને એની અગાઉના અધ્યાયમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે શ્રીહરિએ વડતાલના નિવાસ દરમ્યાન ભાગવતપુરાણના દશમ તથા પંચમ સ્કંધ સાંભળીને જુદાં જુદાં સ્થળોએ રહેલા સત્સંગીઓના શ્રેય અર્થે “શિક્ષાપત્રી ” લખી. અ. ૪૫ માં જણાવ્યું છે કે પછી એમણે શિક્ષા પત્રીની આઠ નકલે કરાવીને એ પિતાના ભક્તોને મેલી અને ભક્તોએ એની નકલ કરાવીને પિતાની પાસે રાખી. શિક્ષાપત્રીને લેક ર૧૧ માં એની રચના સં. ૧૮૮૨ માં થયેલી જણાવી છે, જ્યારે ‘સત્સંગિજીવન’ની રચના એ પછી સં. ૧૮૮૫-૮૬ માં થયેલી છે. આ પરથી ફલિત થાય છે કે સહજાનંદસ્વામીએ અસલ શિક્ષાપત્રી, સ્વતંત્ર રીતે, પહેલાં ગુજરાતીમાં લખી હશે અને સત્સંગિજીવન'ના લેખકે એને સંસ્કૃત પદ્યમાં અનુવાદ કરી સહજાનંદસ્વામીના ચરિતમાં યથાસ્થાને ગોઠવી હશે.
શિક્ષાપત્રીમાં જણાવ્યું છે કે સત્સંગીઓએ નિત્ય મંદિરમાં જવું અને મંદિરમાં પુરુષોએ સ્ત્રીઓને તથા સ્ત્રીઓએ પુરુષને સ્પર્શ કરવો નહિ. એમાં પંચાયતનની પૂજા કરવા જણાવ્યું છે. વળી એમાં વેદ, વ્યાસસૂત્ર અને એને પરતું શ્રીભાષ્ય, ભાગવતપુરાણ ખાસ કરીને દશમ અને પંચમ સ્કંધ, મહાભારતમાંનું વિષ્ણુસહસ્ત્રનામસ્તોત્ર, શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા (શ્રી રામાનુજાચાર્યકૃત ભાષ્ય સાથે) અને વિદુરનીતિ, સ્કંદપુરાણના વિખંડમાંનું વાસુદેવ માહાસ્ય અને યાજ્ઞવલ્કયસ્મૃતિ એ આઠ શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરવા જણાવેલું છે.
આમ શિક્ષાપત્રીનું લખાણ અત્યંત ટૂંકું હોવા છતાં માનવના વ્યક્તિગત અને સામાજિક જીવન માટે નૈતિક તેમજ આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શનરૂપ છે.•
સહજાનંદ સ્વામીનું ચરિત આલેખતે “સત્સંગિજીવન' નામે સંસ્કૃત ગ્રંથ એ સંપ્રદાયના સાહિત્યમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે. આ ગ્રંથના પાંચ પ્રકરણ છે અને એમાં કુલ ૩૧૯ અધ્યાય છે. ગ્રંથનો આરંભ સુવ્રત નામે. મુનિ અને પ્રતાપસિંહ નામે રાજાના સંવાદથી થાય છે અને ગ્રંથનો મેટા ભાગ. એ બેના સંવાદરૂપે લખાય છે. પ્રકરણ ૧ ના પ્રથમ અધ્યાયમાં જણાવ્યા મુજબ સુવત મુનિ શ્રીહરિના આ લેકમાંથી અંતર્થોન થયા પછી કુક્ષેત્રથી

Page #322

૯ મું ]
સાહિત્ય જગન્નાથપુરી ગયા હતા અને ત્યાં ગુર્જરદેશના વિરક્ત રાજા પ્રતાપસિંહને એમની પાસેથી આ ચરિત સાંભળવાને લાભ મળ્યો હતો. પછીના બે ત્રણ અધ્યાયોમાં સુવ્રત મુનિએ પિતાના ગુરુ શતાનંદ મુનિનું ચરિત નિરૂપીને
સાસંગિજીવન”ની રચના શતાનંદ મુનિએ કરી હોવાનું જણાવ્યું છે. અધ્યાય ૪ થાના ઉત્તરાર્ધથી મુખ્ય ગ્રંથનો આરંભ થાય છે. પ્રકરણ પના અંતિમ અધ્યાયમાં પણ આ પ્રમાણે જણાવેલું છે. એમાં આગળ જતાં એમ પણ જણાવ્યું છે કે સુવ્રત મુનિ પાસેથી શ્રીહરિનું ચરિત સાંભળી પ્રતાપસિંહ રાજા ધન્ય થયો. સુવ્રત મુનિ ત્યાંથી અન્ય ક્ષેત્રમાં જતાં રહ્યા અને એ રાજા નંગનાથપુરીમાં રહી શ્રીહરિને ભજતો ગેલેકધામમાં ગયો.
મુખ્ય ગ્રંથ પાંચ પ્રકરણોમાં વિભક્ત છે. એમાં શ્રી સહજાનંદ સ્વામીના પ્રાદુર્ભાવથી આરંભી રામાનંદ સ્વામીની દીક્ષા સુધીની કથા આપેલી છે. ઉપરાંત સહજાનંદ સ્વામીનો ધર્મોપદેશ, વડતાલમાં ફૂલદોલનો ઉત્સવ, અમદાવાદ ભૂજ વડતાલ અને ધોલેરામાં મંદિર બંધાવી પ્રતિમા સ્થાપન કરવામાં આવ્યું એનું વર્ણન છે. વર્ણાશ્રમધર્મ તેમજ રાજધર્મનો ઉપદેશ શ્રીહરિએ આપે એનું પણ નિરૂપણ કરેલું છે.
આમ આ ગ્રંથમાં શ્રીસહજાનંદ સ્વામીના ચરિતની જે રીતે રજૂઆત કરવામાં આવી છે તે રીતે જોતાં એમાં શતાનંદ મુનિ પરોક્ષ પાત્ર બની રહેછે ને મુખ્ય નિરૂપક એમના શિય સુવ્રત મુનિ બને છે. છતાં આ આખા ગ્રંથનું કર્તુત્વ ગ્રંથના આરંભે તથા અ તે જણાવ્યા મુજબ શતાનંદ મુનિનું હેવાનું માલુમ પડે છે ૧૧ એમણે સં. ૧૮૮૫ માં આ ગ્રંથ રચવાનો પ્રારંભ કર્યો અને દુર્ગપુર(ગઢડા)માં સં. ૧૮૮૬ માં ગ્રંથ સમાપ્ત કર્યો.
આમ આ કાલ દરમ્યાન સંસ્કૃત ભાષામાં સંખ્યામાં ઓછી છતાં. વિષયોનું ઠીક ઠીક વૈવિધ્ય ધરાવતી કૃતિઓ રચાઈ હતી.
| ગુજરાતી સાહિત્યના યુગોની દષ્ટિએ “આખ્યાન યુગ માં આખ્યાન લેખકોએ પ્રબળ સાહિત્યપ્રવાહ વહાવ્યાના અંતભાગમાં ઈ. સ. ૧૭૦૦ આસપાસ આખ્યાનયુગ પૂર્ણ થયો, ત્યારે ઈ.સ. ૧૬૫૦ આસપાસથી લેખનમાં અર્વાચીન ગુજરાતી ભાષાની આદભૂમિકા અખો ગોપાલ પ્રેમાનંદ શામળ વગેરેને હાથે સંપૂર્ણ પ્રચારમાં આવી ગઈ હતી. આખ્યાને લખાતાં મેટે ભાગે બંધ થયાં અને ભક્તિમાર્ગીય કૃતિઓએ પદોની રચના સારા પ્રમાણમાં શરૂ કરી, જે જૂની

Page #323

૩૦૦ )
મરાઠા કાલ
પેઢીના છેલ્લા કહી શકાય તેવા ચાણોદડભોઈના ભક્તકવિ દયારામને હાથે તેમજ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના ભક્તકવિઓને હાથે સંખ્યા અને ગુણવત્તાની દષ્ટિએ ઉચ્ચ ભૂમિકા સાધી શકી. આ કારણે આખ્યાન યુગ'ના અનુસંધાનમાં
ઉત્તરભક્તિયુગ” સંસ્થાપિત થયો. આ નવા યુગમાં આખાને જવલ્લે જ - લખાયાં. લૌકિક સાહિત્ય તે શામળ અને સુંદરજી નાગર સાથે ઈ. સ. ૧૭૬૫ આસપાસ સર્વથા થંભી ગયું. રચાતાં પદોમાં જ્ઞાનમાર્ગીય પદે રચનારા સાહિત્યકારો પણ થયા હતા. એ વિશે અહીં પ્રસંગ પ્રાપ્ત થઈ પડશે. ગવરીબાઈ (જન્મ ઈ.સ. ૧૭૫૯)
આ વેદાંતી કવયિત્રી ગુજરાતની પૂર્વ સરહદે આવેલા ડુંગરપુર (અત્યારે જિ. ડુંગરપુર–રાજસ્થાન, પૂર્વે ગુજરાત)માં વડનગરા નાગર બ્રાહ્મણમાં થઈ હતી. તદ્દન નાની વયે વિધવા બનેલી આ વિરક્ત બાઈએ અદ્વૈત વિજ્ઞાનમાં ૧૨૦૦ થી પણ વધુ પદ આપી અખા અને ગોપાલ પછી વેદાંત સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરી આપ્યું. એણે ગુજરાતી તેમજ તત્કાલીન હિંદીમાં પણ લેખન કર્યું. આ જ નામની સમકાલીન એક બીજી ગવરીબાઈ પણ થઈ છે, જે વૈષ્ણસંપ્રદાયની હતી એવું એનાં મળેલાં થોડાં પદોથી જાણી શકાય છે.૧૨ ધીરે ભગત (ઈસ. ૧૫૩ન૮૨૫)
વડેદરા નજીક સાવલી પાસેના ગઠડા ગામમાં જન્મેલા આ બ્રહ્મભદ કવિનું સળંગ બંધનું તે માત્ર “અશ્વમેધ” એક કાવ્ય મળે છે, પણ આ કવિ એની મોટી સંખ્યામાં મળતી ઉચ્ચ કોટિનાં રૂપકેથી ભરેલી કાફી રાગની રચનાઓથી ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસમાં વિશિષ્ટ સ્થાન સાચવી રહ્યો છે. એ ખરું કે એણે દ્રૌપદીવસ્ત્રાહરણ” “સુરતી ભાઈને વિવાહ” “જ્ઞાનકો ” આત્મબોધ” “એગમાર્ગ” જેવાં નાનાં કાવ્ય પણ આપ્યાં છે. “ પ્રશ્નોત્તર માલિકા” તો ગુરુશિષ્ય સંવાદરૂપે રચાયેલી ૧ર૭ કાફી જ. એનાં વિવિધ રાગમાં ગવાતાં જ્ઞાનમાર્ગીય પદ પણ સુલભ છે. ૮૨ જેટલાં વર્ષોની વચ્ચે ગુજરી ગયેલા આ કવિએ મહત્વની ગેય રચનાઓથી સાહિત્યને સમૃદ્ધ કર્યું છે. ૧૩ કેવલપુરી (ઈ. સ. ૧૭૫-૧૮૪૯)
એ ઉદેપુરના રાજવંશી ભાયાતને ત્યાં જન્મેલે અને ૨૫ વર્ષની વયે ઈડરમાં સંન્યસ્ત લઈ ગુરુના નિધને ત્યાં ગાદી સ્થાપી છેલ્લે ઉમરેઠમાં રહેલે. સામાન્ય વ્યવહારથી માંડી પરકેટિના બ્રહ્મજ્ઞાન પર્વતની અનેક રચનાઓ એણે

Page #324

સાહિત્ય
૧. આપી જેમાં ભાટચારણની કવિતા જેવો જુસ્સો જોવા મળે છે. ગુરુશિષ્ય સંવાદરૂપે ચાર ખંડમાં રચાયેલ “તત્વસાર ” નામને ૩૯૧ પદોને ગ્રંથ એના ઉચ્ચ પ્રકારના વેદાંતજ્ઞાનની પ્રતીતિ કરાવે છે. ૧૪ સલદાસ મહાત્મા (ઈ. સ. ૧૭૬૧ માં હયાત)
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયને મુક્તાનંદના બાલ્યકાલ સાથે સંબંધ ધરાવનાર આ મહામાની ઈ. સ. ૧૭૬૨ માં રચેલી “ભગવદ્ગીતા” “ભાગવત, સ્કંધ ૨ જે ” “ મકટીનું આખ્યાન ” “હરિનામ લીલા' ઉપરાંત “ગુરુગીત ''
ધોળ અને સમસ્યાઓ” વગેરે જાણવામાં આવ્યાં છે, જે અપ્રસિદ્ધ છે. ૧૫ કાલિદાસ (વસાવડને) (ઈ. સ. ૧૭૬૧-૧૭૭૬ માં હયાત)
સૌરાષ્ટ્રના વસાવડ(તા. ગોંડલ)ને નાગર ગૃહસ્થ કાલિદાસની પ્રલાદાખ્યાન” (ઈ. સ. ૧૭૬૧), “સીતાસ્વયંવર' (ઈ. સ. ૧૭૭૬): અને “ધ્રુવાખ્યાન' (૬૦ ચંદ્રાવળાનું ) આ ત્રણ આખ્યાન-કાવ્યરચનાઓ જાણવામાં આવેલી છે. “ દ્રૌપદી વસ્ત્રાહરણ” નામની આઠ કડવાંની રચના કઈ કાલિદાસની છે, એ આ જ હોય એમ લાગતું નથી.' કેશવ (ઈ. સ. ૧૭૭૬ માં હયાત)
આ આખ્યાનકારની “પુરુષોત્તમ માહા” ઈ.સ. ૧૭૭૬ ) ૪૫ કડવાંની આખ્યાનકતિ છે. એ સુરતનો સારસ્વત બ્રાહ્મણ હતો. બાપુ ગાયકવાડ (ઈ. સ. ૧૭૭૯-૧૮૪૩)
વડોદરાના એક મરાઠા સરદારને આ પુત્ર (ઈ. સ. ૧૭૭૯ માં જન્મે હતે. એને ગોઠડાના ધીરા ભગતને સંગ થતાં જ્ઞાનના પંથે એ પ. વડોદરા માં રાજ્યની નોકરી કરતાં કરતાં એણે ઘણું જ્ઞાનમાર્ગીય પદોની રચના કરી. ૧૭ ગોવિંદરામ વૈષ્ણવ (ઈ. સ. ૧૭૮૧-૧૮૧૪માં હયાત) | ભરૂચ જિલ્લાના આમોદના આ સહસ્ત્ર ઔદીચ્ય બ્રાહ્મણને “કલિજુગને ધર્મ ‘(ઈ.સ. ૧૭૮૧) તેમજ પ્રેમભક્તિ” “ઉમિયાશિવસંવાદ” “અલીખાં પણ” “નરસિંહ મહેત” “રાવણ ને વિભીષણ” અને ઉપદેશ વગેરે વિશે ચંદ્રાવળા છંદનાં કાવ્ય જાણવામાં આવ્યાં છે. ૧૮ થેડી વ્રજભાષાની રચના પણ એની મળે છે. પ્રાગે (ઈસ. ૧૭૮૨ માં હયાત).
પ્રીતમ અને ધીરાને પગલે પગલે જ્ઞાનમૂલક રચના આપનારા પ્રાગપ્રાગજી–પ્રાગદાસની જ્ઞાન તેમજ ભક્તિથી ભરેલી પદ-રચનાઓ વિપુલપણે જાણ

Page #325

- ૩૦૨ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર. વામાં આવી છે. એનાં બે પદો સિવાય હજી બીજું બધું અપ્રસિદ્ધ છે. “ છૂટક પદો ” “ કા ” તિથિઓ” “ચેતવણી” “સઠ જોગણીને ગરબે”
મહિના ” એ નાની કૃતિઓ, તે “દિનમણિ” (હિ) અને “રામ-રસાયણ” (હિ-ગુ) મેટી રચનાઓ છે. ૧૯ રેવાશંકર વૈષ્ણવ (ઈ. સ. ૧૭૮૪-૮૫૩)
જૂનાગઢના ભક્તકવિ ત્રીકમદાસ વૈષ્ણવના સાતમા પુત્ર રેવાશંકરની “કૃષ્ણલીલા” “ડાકેરલીલા” “ત્રીકમદાસનું જીવનચરિત્ર” “દ્વારકાવર્ગન” અને
વલ્લભકુલ ” એટલી પઘરચનાઓ જાણવામાં આવી છે. આ કવિએ જૂનાગઢના નવાબ હામિદખાનજીના સમયમાં દીવાનપદું ભોગવ્યું હતું.• તુલજારામ સુખરામ-સુત ( ઈ. સ. ૧૭૮૭ માં હયાત)
અમદાવાદના ઔદીચ્ય સહસ્ત્ર જ્ઞાતિના આ બ્રાહ્મણનું “સગાળપુરી” એનું સ્વતંત્ર આખ્યાનકાવ્ય છે. એણે વિષ્ણુદાસના “હરિશ્ચંદ્રાખ્યાન માં સુધારોવધારો કરી ફરી લખેલું છે (ઈ. સ. ૧૭૮૭ ).૨૧ વિરે ભગત (ઈ. સ. ૧૭૬૫ માં હયાત)
ધીરા ભગતને સાથી ધીરાના વતન ગોઠડા નજીકના વાંકાનેરના વતની વિરે એના એક માત્ર આખ્યાનકાવ્ય “બબ્રુવાહન આખ્યાન” (ઈ. સ. ૧૭૬૫) થી જાણવામાં આવ્યો છે.૨૨ નરભે (ઈ. સ. ૧૭૬૪૧૮૫૨) :
પેટલાદ તાલુકાના પીજનો ચતુર્વેદી મોઢ બ્રાહ્મણ આ નર-નરભેરામ પાછળથી અમદાવાદના ગોમતીપુરમાં આવી વસેલે. એ ડાકોરમાં પણ રહે,
જ્યાં રહી એણે રચનાઓ કરેલી છે. “બોડાણ ચરિત્ર” “ભીષ્મસ્તુતિ ” “પરીક્ષિત-ગરક્ષણ” “કંસવધ ” “રાસલીલા ” “ગજેમોક્ષ” “બેડાણની મૂછનાં પદ ” “જયવિજય શાપ-નિવારણ” “જયવિજયના શાપનું કારણ” ‘ પ્રભુ ભજવા વિશે” “મનને શિખામણ” વગેરે અનેક ફુટકળ રચનાઓ એની જાણવામાં આવી છે. બેડાણાની મૂછનાં પદ” એ ધીરા ભગત ની પદ્ધતિની ૩૭ કાફીઓનાં છે. એને સારે એવો પદસંગ્રહ અપ્રસિદ્ધ છે. ૨૩ નિરાંત ભગત (ઈ. સ. ૧૭૬૯-૧૮૪૬)
કાનમના દેથાણગામ(તા. કરજણ, જિ. વડોદરા)ને પાટીદાર નિરાંત ભગતને આરંભમાં વલભ-સંપ્રદાયના સંસ્કાર મળેલા અને એ સંસ્કારના

Page #326

-૯ મું ]
સાહિત્ય
[ ૩૦૩
બળે કેટલીક રચનાઓ કરી હતી. એ સાથે એને અદૈતજ્ઞાનના સંસ્કાર મળેલા. એણે ધીરાની પદ્ધતિની કેટલીક કાફીઓ પણ રચી હતી. ૨૪ જાનબાઈ (ઈ. સ. ૧૭૭-૮૨).
મીઠુ નામના જ્ઞાની સંતની શિષ્યા જાનબાઈ ગવરીબાઈ પછી એક બીજી મહત્તવની જ્ઞાની કવયિત્રી થઈ ગઈ છે. એનું “નવનાયિકાવર્ણન' નામનું એક કાવ્ય જાણવામાં આવ્યું છે. એનાં ગુરુવર્ણન વિશેનાં કાવ્ય એતિહાસિક માહિતીવાળાં છે. આ કવયિત્રીની રચનાઓમાં જ્ઞાન અને ભક્તિને સુગ જોવા મળે છે. ૨૫ હરિદાસ (ઈ.સ. ૧૭૭૪ આસપાસ હયાત)
કુતિયાણા( જિ. જૂનાગઢ)માં થઈ ગયેલા રાજપૂત હરિદાસને અમરજી દીવાને નોકરી અપાવી હતી. “શિવવિવાહ” અને જ્ઞાનમૂલક કેટલાંક પદ એના જાણવામાં આવ્યાં છે. એનાં પદ બરડા પંથકના ભજન ગાય છે. “કાલિકામાતાને ગરબે ” કઈ હરિદાસનો મળે છે તેનાથી ઉપરને હરિદાસ જુદો છે. ૨૬ ગેવિંદરામ રાજારામ ( ઈ. સ. ૧૭૮૭-૧૮૦૦)
ઘણું કરીને ખેડાના બાજખેડાવાળ બ્રાહ્મણ “ગાવિંદરામ રાજારામ”ની છાપવાળાં અરજીનાં પદે (ઈ. સ. ૧૭૮૭) “આઠ વાર “થાળ” અને પ્રકીર્ણ પદે જાણવામાં આવ્યાં છે. એનું એક આખ્યાન “હરિશ્ચંદ્રાખ્યાન” ( ઈ. સ. ૧૮૦૦) પણ સુલભ છે. ૨૭ : -દલપત નાગર (ઈ. સ. ૧૭૯૧ માં હયાત)
અમદાવાદના વીસનગરા નાગર બ્રાહ્મણ દલપત કવિને કાંકરિયા તળાવ ઉપર આવેલી “કાંકરેશ્વરી માતાનો ગરબો ”, ઉપરાંત “અંબાજી ” “કૃષ્ણજન્મ” ગણપતિ” “બહુચરાજી” અને “સાસુવહુનો” એવા ગરબા પણ જાણવામાં આવ્યા છે. આ કવિને સં. વિદ્યાનન્દનો “દલપતવિલાસ” શીર્ષકથી હિંદી અનુવાદ મળે છે. ૨૮ દિવાળીબાઈ (ઈ. સ. ૧૭૯૧ માં હયાત)
પ્રાચીન કાવ્યમાળા ગ્રંથ ૬ ઢામાં ડભોઈની નજીકના ગેળવા ગામમાં જઈ રહેલી અને પછી વડોદરામાં આવી વસેલી દિવાળીબાઈએ રામચરિતને લગતાં ચાર કાવ્ય રચ્યાં હોય એ રીતે છપાયાં છે, પણ આ બાઈના આરિતત્વ વિશે જ શંકા છે. ૨૯

Page #327

૩૦૪] અરઠી કાલ
[ પ્ર. મયારામ મેવાડી (ઈ. સ. ૧૭૯૧ માં હયાત).
ભક્તકવિ દયારામને હરીફ ગણાતો મયારામ મેવાડી જાણવામાં આવ્યો છે, જેનાં “શિવવિવાહ” (ઈ.સ. ૧૭૯૧) ઉપરાંત મહાદેવજીને લગતાં અનેક પદ જાણવામાં આવ્યાં છે. • અંબારામ (ઈ. સ. ૧૮મીને ઉત્તરાર્ધ)
આ અંબારામ ભક્તકવિ દયારામની પૂર્વેને ગરબીકાર હતો. એણે કૃષ્ણલીલાને લગતાં “સંદેશ” “તિથિ” “વાર” “માસ ” તેમજ સંખ્યાબંધ ગરબા અને ગરબી રચાં, જે અદ્યાપિ અપ્રસિદ્ધ છે. એનાં થોડાં આત્મજ્ઞાનનાં પદ પણ છે. ૩૧ નાને (ઈ. સ. ૧૮ મીને ઉત્તરાર્ધ)
એના માતાજી.વિષયક ઘણું ગરબા જાણવામાં આવ્યા છે.૩૨ ભવાન ( ઈ. સ. ૧૮મી સદીના ઉત્તરાર્ધ)
રામકથાનાં પદ” “આત્મજ્ઞાનનાં પદ” “રામાયણનો ગરબો ” અને રાવણ મંદોદરી સંવાદનાં પદ ” આ કવિનાં જાણવામાં આવ્યાં છે. ૩૩ અજરામર (ઈ.સ. ૧૮મી સદીની છેલ્લી પચીશી અને ૧૯મીની પહેલી પચીશીમાં હયાત)
આ ગાયકનું “શંકર અને ભીલડીનું પદ” જાણવામાં આવ્યું છે.૩૪ દાદાશ્રમ (ઈ. સ. ૧૮૦૦ લગભગમાં હયાત)
ચાંદોદ પાસે કરનાળી(તા. ડભોઈ, જિ. વડોદરા)ના આ સંન્યાસીના વેદાંત-વિષયક તેમજ મહિના તિથિ વગેરેને લગતાં પદ જાણવામાં આવ્યા છે. ૩૫ હરિદાસ સૂઈ (ઈ. સ. ૧૮૦૦ આસયાસ હયાત)
જૂનાગઢના આ દરજીએ જૂનાગઢના મહાભારતના (અપૂર્ણ) અને રામાયણના (પૂર્ણ) ચંદ્રાવળા રચ્યા જાણવામાં આવ્યા છે. શેભામાજી ઉર્ફે હરિદાસ (ઈ. સ. ૧૮મી સદીના ઉત્તરાર્ધ)
વૈષ્ણવાચાર્ય શ્રીવલ્લભાચાર્યજીના પહેલા પૌત્ર શ્રીગિરિધરજીની ૬ કી પેઢીએ થયેલા ગો. શ્રી રણછોડજી(લીંગડછ)નાં પત્ની શોભામાજીએ હરિદાસ શોભા ની છાપથી નવરાત્રના ૧૫ ગરબા, કેટલાંક ધોળ અને ભાગવતને પ્રકરણવિભાગ (પદ્યમાં ) રચેલ છે. એના નવરાત્રના ગરબા કાવ્યગુણથી ભરેલા છે.૩૭

Page #328

૯ મું ]
સાહિત્ય મંછારામ (ઈ. સ. ૧૮૦૧ માં હયાત).
એની “તિથિઓ” એક નાનું રમણીય વિરહ. કાવ્ય છે.૩૮ શિવદાસ વેલજી-સુત (ઈ. સ. ૧૮૦૩-૧૮૨૧ માં હયાત)
અમરેલી જિ. અમરેલી )ના આ વડનગરા નાગર કવિએ “કૃષ્ણબાલચરિત્ર” (ઈ. સ. ૧૮૦૩) અને “ધ્રુવચરિત્ર'(ઈ. સ. ૧૮૨૧)ના ચંદ્રાવળ રચેલા જાણવામાં આવ્યા છે.૩૯ કિરદાસ (ઈ. સ. ૧૮૦૪-૧૮૦૬ માં હયાત)
એના ગુજરાતી મિશ્ર હિંદીમાં ખ્યાલ ” જાણવામાં આવ્યા છે. આમાં એક “ અમદાવાદ શહેરની લાવણી ” પણ છે.૪૦ હરગેવિંદ ભટ્ટ (ઈ. સ. ૧૮૦૪-૧૮૪૧ માં હયાત)
અમદાવાદના ભટ્ટ મેવાડા બ્રાહ્મણ હરગોવિંદ ભદનાં ગરબા-ગરબીઓ જાણવામાં આવ્યાં છે.૪૧
આ નાના ગાળામાં જેમને જન્મ છે અને જેમની સાહિત્યસેવાનો વિકાસ શરૂ થાય તેવા રામાયણકાર ગિરધર, મનહરસ્વામી, ભક્તકવિ દયારામ તેમજ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના ભક્તકવિઓ વગેરેની પછીના સમયમાં સાહિત્યસેવા ખૂબ વિકસેલી હોઈ એમના વિષયમાં હવે પછીના ગ્રંથમાં જરૂરી પરિચય આપવામાં આવશે. ગુજરાતી જૈન સાહિત્ય
મુઘલ કાલમાં અગાઉના સલતનતકાલની જેમજ જૈન સાધુઓ અને શ્રાવકો દ્વારા અર્વાચીન ગુજરાતી ભાષાની આદ્ય ભૂમિકામાં સાહિત્યપ્રવાહ અવિચ્છિન ધારાએ ચાલુ હતો. એ ખરું છે કે એમણે કોઈ નવી પ્રણાલીને આવિષ્કાર નથી આવ્યો અને એનાં એ ધાર્મિક પાત્રો, એનાં એ ધાર્મિક કથાનકે અને સમાન કહી શકાય તેવી નિરૂપણ-પદ્ધતિએ જ પિતાની પ્રણાલિકાગત ભક્તિભાવનાને અક્ષરદેહ આપવાને સબળ પ્રયત્ન જારી રાખ્યો હતો. પૂર્વના કાલ ભાષાના વિકાસની દૃષ્ટિએ મહત્ત્વ ધરાવતા હતા, આ ઉત્તરકાલમાં તે જૈનેતર સાહિત્યકારો પાસેથી મોટે ભાગે ચીલાચાલુ ભાષા નિરૂપાઈ છે, તે જ પ્રમાણે જૈન સાહિત્યકારને હાથે પણ ઈ. સ. ૧૭૫૭ થી ૧૮૧૮ ના નાના ગાળામાં સંખ્યાની દૃષ્ટિએ રચનાઓનું પ્રમાણ નાનું નથી. જે રાસ રચાયા છે તેઓનું પણ ગ્રંથપૂર ઠીક ઠીક મેટું પણ છે, પરંતુ સાહિત્યિક મૂલ્યવત્તા સામાન્ય
ઈ–૭–૨૦

Page #329

૩૬ ]
મરાઠા કાલ
| પ્ર.
કેટિની છે. રૂપસેરાસ( ઈ. સ. ૧૭૫૩)-સનકુમારને રાસ( ઈ. સ. ૧૭૭૩)નેમરાજુલના બાર માસ (ઈ. સ. ૧૭૮૯)–અને સંખ્યાબંધ સઝુઝાયો તેમજ કલ્પસૂત્રનો ટો(ઈ. સ. ૧૭૭૮ )ને કર્તા મહાનંદ, હરિબલ–મચ્છી રાસ ( ઈ. સ. ૧૭૫૪)ને કર્તા લબ્ધિવિજય, ધર્મપરીક્ષાને રાસ (ઈ.સ. ૧૭૬૫)શ્રીપાલને રાસ(ઈ. સ. ૧૭૬૮)ને કર્તા નેમવિજય, ચિત્રસેન–પદ્માવતી રાસ (ઈ. સ. ૧૭૫૮)ને કર્તા રામવિજય, ગજસિંહકુમારરાસ(ઈસ. ૧૭૫૯)નો કર્તા દેવરત્ન, ગજસિંહ રાજાને રાસ(ઈ. સ. ૧૭૫૯ )નો કર્તા મયાચંદ, શત્રુંજય ઉદ્ધાર રાસ( ઈ. સ. ૧૭૬૦)નો કર્તા ભીમરાજ, કલ્યાણસાગરસૂરિરાસ( ઈ. સ. ૧૭૬૧) કર્તા ભાણિજ્યસાગર, પુણ્યસાર રાસ(ઈ.સ. ૧૭૬૧), ને કર્તા અમૃતસાગર (ર), ભરત ચક્રવતીને રાસ(ઈ. સ. ૧૭૬ર)નો કર્તા પ પટેલ, પ્રદ્યુમ્નકુમારરાસને કર્તા મયારામ ભોજક, દ્રુપદીચરિત(ઈ. સ. ૧૭૬ર)નો કર્તા સૌજન્યસુંદર, નેમિનાથ રાસ(ઈ. સ. ૧૭૬૪) –ઉત્તમવિજય નિર્વાણ રાસ(ઈ. સ. ૧૭૭૨)-સમરાદિત્યકેવલીનો રાસ (ઈ. સ. ૧૭૮૫) -જયાનંદ કેવળીને રાસ (ઈ. સ. ૧૮૦૨)–ઉપરાંત એક બાલાવબોધ ગદ્યમાં રચનાર પદ્ધવિજય, ચંદ્રલેખારાસ(ઈ. સ. ૧૭૬૪)ને કર્તા કમલવિજય, રામરાસ(ઈ. સ. ૧૭૬૬)ને કર્તા સુજ્ઞાનસાગર, આદિનાથજીને રાસ (ઈ. સ. ૧૭૬૮)નો કર્તા દર્શન સાગર, વિક્રમાદિત્ય-પંચદંડ–રાસ(ઈ. સ. ૧૭૭૪)નો કર્તા ભાણુવિજય, ઇલાપુત્ર રાસ(ઈ. સ. ૧૭૮૩)ને કર્તા રત્નવિમલ, ગૌતમ સ્વામીને રાસ(ઈ. સ. ૧૭૭૮) અને અનેક પ્રકીર્ણ રચના કરનાર રાયચંદ સુદર્શન શેઠ રાસ( છપયબદ્ધ–ઈ. સ. ૧૭૮૦ પૂર્વે)–વીર સ્વામીને રાસ ( ઈ. સ. ૧૭૮૦ પૂર્વે)ને કર્તા દીપશ્રીપાલરાસ(ઈ. સ. ૧૭૮૧)નો કર્તા લાલચંદ (૨), વિનયચટ રાસ(ઈ. સ. ૧૭૮૪) – સિદ્ધાચલ(યાત્રા) રાસ(ઈ. સ. ૧૭૮૭)ને કર્તા કષભસાગર, સાંબ પ્રદ્યુમ્ન રાસ( ઈ. સ. ૧૭૮૬)ને કર્તા હર્ષવિજય, સમેતશિખરગિરિરાસ(ઈ. સ. ૧૭૯૦)ને કર્તા ગુલાબવિજય, પાર્શ્વનાથ વિવાહ ( ઈ. સ. ૧૮૦૪)ને કર્તા રંગવિજય, ઉત્તમ કુમારને રાસ( ઈ. સ. ૧૭૮૬)નો કર્તા રાજરત્ન, રાજસિંહકુમાર રાસ(ઈ. સ. ૧૮૦૧) કર્તા માનવિજય, સુરસુંદરી રાસ(ઈ. સ. ૧૮૦૧)-ધમ્મિલ કુમારરાસ(ઈ. સ. ૧૮૪૦) વગેરે રાસે તેમજ અનેક નાની નાની રચનાઓના કર્તા અમદાવાદના સુપ્રસિદ્ધ વીરવિજય, તેજસારને રાસ( ઈ. સ. ૧૮૦૪)ને કર્તા રામચંદ્ર (૨), ગુણસેન હવેલી રાસ(ઈ. સ. ૧૮૦૫)-વિજયનિર્વાણ રાસ( ઈ. સ. ૧૮૦૬)-વિમલમંત્રી રાસ( ઈ. સ. ૧૮૩૪) અને

Page #330

સાહિત્ય
૯ મું ] અનેક પ્રકીર્ણ રચનાઓને કર્તા રૂપવિજય, ગુજરાતી તેમ હિંદી પણ અનેક રચના કરી આપનાર જ્ઞાનસાર, સુરસુંદરી અમરકુમાર રાસ( ઈ. સ. ૧૭૮૬)શાંતિદાસ વખતચંદ શેઠનો રાસ( ઈ. સ. ૧૮૧૪)-શ્રીપાલ રાસ(ઈ. સ. ૧૮૨૩)ને કર્તા ક્ષેમવર્ધન વગેરે અનેકોએ આ નાના ગાળામાં રચનાઓ કરી છે, જેમાંના આરંભનાઓની પહેલાંના કેટલાકની રચના ચાલુ હતી, તો ઈ. સ. ૧૮૧૮ પછી પણ આમાંના છેલ્લાઓની પછીના ગાળામાં રચનાઓ થયા કરી હતી.
જૈનેતર સાહિત્યકારોની જેમ આ નાના ગાળામાં આરંભ થયો છે તેવા જૈન સાહિત્યકારોની સેવા પછીના સમયમાં સારી રીતે વિકસેલી હોઈ અહીં એમની સેવાનો ઉલ્લેખ ન કરવામાં આવતાં પછીના ગ્રંથમાં કરવામાં આવશે.
અરબી, ફારસી, ઉર્દૂ સાહિત્ય સલતનત કાલ અને મુઘલ કાલ દરમ્યાન ફારસી ભારતની રાજભાષા હતી. વિદેશી શાસકોએ પિતાની ભાષા દ્વારા શાસનની ધૂરા સંભાળી. સમ્રાટોનાં ફરમાનો, પત્રવ્યવહાર અને દરબારી વહીવટનાં તમામ કાર્ય ફારસી ભાષામાં થતાં. રાજદરબારમાં મોભા-ભર્યું સ્થાન મેળવવા અને શહેનશાહોની મીઠી નજર પ્રાપ્ત કરવા ફારસી ભાષા શીખવાનું સૌ કોઈ માટે અનિવાર્ય હતું. ભારતમાં કાયસ્થ અને નાગર એ બે એવી હિંદુ કેમ છે જેમણે ફારસીને અપનાવી. અનેક નાગર તથા કાયસ્થ ગૃહસ્થાએ શાહી દરબારમાં તથા અન્યત્ર ઉચ્ચ સ્થાન મેળવ્યું. તદુપરાંત શાહી દરબારોમાં અન્ય મુસ્લિમ દેશે, ખાસ કરીને ઈરાનમાંથી અનેક કવિઓ, વિદ્વાનો, સૂફી સંતો અને ઓલિયા આવતા. અકબરથી ઔરંગઝેબ સુધીના બાદશાહના સમયમાં એમના દરબાર આવા કવિઓ ઉલેમાઓ અને સંતોથી ભરેલા રહેતા. પરિણામે અરબી-ફારસી સાહિત્યનું ખેડાણ અરબસ્તાન અને ઈરાનની સરખામણીમાં ભારતમાં સારા પ્રમાણમાં થતું.
પરંતુ મુઘલ શાસનના અંત અને મરાઠાઓના ઉદય સાથે અરબીફારસીના મહત્તમાં ફેરફાર થવા લાગ્યો. મરાઠાકાલ (હિ. સ. ૧૧૭૦-૧૨૩૪) દરમ્યાન ફારસી રાજ્યકારોબારની ભાષા તરીકે ચાલુ રહી , અરબી ભાષા મુસલમાનના ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનના નિરૂપણ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી, - અને લશ્કરી છાવણની ઉર્દૂ સાધારણ જનસમૂહ સાથેના સંપર્કની ભાષા બની રહી.
મરાઠી શાસન દરમ્યાન ફારસી દરબારી ભાષા હતી એ હકીકત છે, પરંતુ

Page #331

T૦૯ ]
મરાઠા કાલ
[ 3...
એને માટે ફારસીની ભવ્ય પરંપરા અને પ્રાંતીય ભાષાઓની ભાવવહન શક્તિની પરિમિતતા કારણભૂત હાવાનુ જણાય છે. આથી તત્કાલીન સરકારી પત્રવ્યવહાર તથા અન્ય ઘણું લખાણ ફારસી ભાષામાં મળે છે.
આ પરિસ્થિતિ ધણાં વર્ષો સુધી ચાલુ રહી. અંતે ઈ. સ. ૧૮૩૭ માં ફારસી દરબારી કારાબારની ભાષા તરીકે હ ંમેશ માટે સ્થાનષ્ટ થઈ. અલબત્ત, મુસ્લિમાની સાંસ્કૃતિક અને સાહિત્યિક ભાષા તરીકે ભારતમાં એ આજે પણ ચાલુ રહી છે.
આ સમય દરમ્યાન મુસ્લિમોના ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન-પ્રાપ્તિના અનિવાર્ય માધ્યમ તરીકે મધ્યકાલીન અરખીનેા અભ્યાસ ચાલુ રહ્યો. ગુજરાતમાં પણ ધાર્મિક શિક્ષણના માધ્યમ તરીકે એ અરખીનું ચલણ ચાલુ રહ્યું, પર ંતુ ખાસ નોંધપાત્ર એવી અરખી કૃતિઓનું સર્જન આ સમય દરમ્યાન અહીં થયું હાય તેમ જણાતું નથી.
ઉર્દૂ પહેલેથી જ ઉત્તર ભારતના મુસલમાને માટે લેાકસ'પ'ના માધ્યમની ભાષા રહી છે. ઉર્દૂ સાહિત્યની શરૂઆત એક પ્રસિદ્ધ ગુજરાતી-વલી ગુજરાતીદારા થઈ હાવા છતાં ગુજરાતમાં પ્રાંતીય ભાષા જ લેાકસંપર્કના માધ્યમ તરીકે રહી હતી. ગુજરાતી મુસલમાનેાના હૃદયમાં ઉર્દૂ પ્રત્યે મમતા ।વા છતાં ઘણા એછા ગુજરાતી મુસલમાનેાએ ઉર્દૂને પોતાની માતૃભાષા તરીકે અપનાવી હતી. એ ઉપરાંત, આ સમય સુધી, ઉર્દૂનું સ્થૂળ રૂપ પૂ` કક્ષાએ પહેાંચ્યું પણ ન હતું; ઉર્દૂ ભાષાનું સ્વરૂપ હજુ સુધી ક ંઈક અંશે પ્રવાહી રૂપમાં હતું. વ્યાકરણના નિયમા અને શબ્દોના ઉચ્ચારા તરફ દુ ય અપાતું હતુ ં. અરબીફારસીના કવિએની જેમ કવિએ રદીફ અને કાફિયા ( પ્રાસ વગેરે બાબતા ) તથા ફારસી શબ્દોના ઉચ્ચાર તરફ ધ્યાન આપવાને બદલે શબ્દોના ધ્વનિ તરફ વધુ ધ્યાન આપતા. અબ્દુસ સલામ નદવી ઉર્દૂ કવિએની આવી ક્ષતિને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વખોડી કાઢે છે, પરંતુ મુહમ્મદ હુસેન આઝાદ એના બચાવ કરતાં કહે છે કે ઉર્દૂ કવિઓએ તત્કાલીન પ્રવર્તીમાન લેાકભાષા અને રૂઢિપ્રયાગાને આધારે પતાની કૃતિઓની ઉર્દૂ ભાષાનું સ્વરૂપ નક્કી કર્યું" હતું. આમ ઉર્દૂ હજુ તા બની રહી હતી.૪૨ ગુજરાતના સૈયદ માહમ્મદ મીરના એક ઉર્દૂ દીવાન નામે ‘તઝકરાએ મીર હસન ' ધણા જાણીતા છે; એ લખનવી શૈલીમાં લખાયેલ છે.૪૩
મુધલકાલીન ભારતમાં ઔરંગઝેબ પછીના બાદશાહેાના સમયથી જ ફારસી

Page #332

* સુ' ]
સાહિત્ય
( ૩૦૯
ભાષાના મોભા ઉપર ધીમી પરંતુ સ્પષ્ટ, અસર થતી દેખાઈ આવે છે. મુઘલ બાદશાહેાની કેંદ્રવતી સત્તા નબળી પડતી જતી હતી. પરિણામે ધીમે, પરંતુ મક્કમ, પગલે ફારસીનું સ્થાન લઈ રહી હતી. મરાઠાઓના શાસનકાલ દરમ્યાન ફારસી દરખારી કારાબારની ભાષા તા રહી, પરંતુ સાહિત્ય સર્જનની પ્રક્રિયાને ગતિ આપનાર બળ અદૃશ્ય થયું હતું. ઈરાન તથા અન્ય મુસ્લિમ દેશમાંથી રાજ્યાશ્રય-અર્થે આવતા ફારસી કવિ-લેખકોના સમૂહો હવે આવતા બંધ થયા હતા. મુધલ દરબારનું એમનું આકષ ણુ દૂર થતાં ભારત આવવા માટે એમની પાસે કોઈ કારણ ન રહ્યું, એમ છતાં અફધાને અને ઈરાનીએ ભારત પર કરેલી એ મોટી ચડાઈઓ-અહમદશાહ ખબ્દાલી અને નાદિરશાહની ચડાઈઓએ ડેવરો અંશે કેટલાક ફારસી વિદ્વાનાને ભારતમાં આવવામાં મદદ કરી.૪૪
આવી પરિસ્થિતિ હોવા છતાં મરાઠા કાલ દરમ્યાન ફારસી સાહિત્યનુ ખેડાણ તેા ચાલુ જ રહ્યું. ધમ અને તત્ત્વજ્ઞાન જેવા વિષયેા ઉપર જે કાંઈ લખાતું તે અરખીમાં લખાતું. માનવજીવનને સ્પર્શતા રાજકીય અને સામાજિક પ્રશ્નોને લઈ ધણું બધું લખાણ ફારસી ભાષામાં થયું છે. આ સમય દરમ્યાન પ્રથમ કક્ષાના કવિ-લેખકેા થયાનું દેખાતું નથી, પર ંતુ દ્વિતીય કક્ષાના કવિલેખકાએ ફારસી ભાષા-સાહિત્યના સર્જનમાં સારા એવા ફાળા આપ્યા છે.
"
મરાઠા કાલ દરમ્યાનના ફારસી સાહિત્યની વિશેષતાએ કંઈક આ પ્રમાણે છે : ઇતિહાસ અને જીવનચરિત્ર તત્કાલીન કવિ લેખકેાના પ્રિય વિષય હાય એમ લાગે છે. ગુજરાતમાં તેમજ અન્યત્ર આ વિષયેા ઉપર ધણા ગ્રંથ લખાયા છે. એ ઉપરાંત ડૉં. સૈયદ અબ્દુલ્લાના મત પ્રમાણે આ સદી લુગાત-’ (=શબ્દાશ )ની સદી છે. ફારસી ભાષા ઉપરનું પ્રભુત્વ તથા એના શબ્દોના સાચા ઉચ્ચાર દેશી-ફારસી ( Indian-Iranian) જેવા બની ગયા હોઈ સાચેા ઉચ્ચાર બતાવતી કૃતિઓ-લુગાત-ની રચના કરવાનું જરૂરી બની ગયું હતું. ૪૫
અમદાવાદના એક નાગર ગૃહસ્થ સુંદરલાલે શબ્દકોશના એક ગ્ર ંથ રચ્યા છે તેને તૂટક ભાગ મળી આવે છે. એમાં અરબી અને ફારસી શબ્દોના અ હિંદુસ્તાનીમાં આપ્યા છે. એમાં ‘ અયન ’ અને ચશ્મ ' જેવા શબ્દો કાળી શાહીથી અને એ બંનેને અ બતાવતા શબ્દ ‘ આંખ ’ લાલ શાહીથી લખ્યા છે. કેટલેક સ્થળે સમાનાર્થી શબ્દો એક જ ઠેકાણે આપ્યા છે. દા. ત. દિલદાર મલૂમ યાર શાહેદ તાલિમઃ આ બધા શબ્દોના અર્થ · દાસ્ત લખ્યા
.
"

Page #333

૩૧૦ ]
મરાઠા કાલ
છે. એ જ પ્રમાણે ખાકાન મલેક ખુસરવ દારા સહરિયાર, સુલતાન વગેરે બધા શબ્દોને અર્થ “બાદશાહ” આપે છે. આમાં ફારસી સાથે ક્યારેક તુક શબ્દો પણ આવી જાય છે. આ ગ્રંથ એણે ઈ. સ. ૧૮૧૯માં પૂરો કર્યો.
આ સમય દરમ્યાન હિંદુ લેખકોમાં ફારસી કાવ્ય પ્રત્યે અનુરાગ સવિશેષ જોવા મળે છે. મુનશી જશવંતરાયનું “સઈદનામ', નવલરામનું
તારીખે અહમદખાની', મુકુંદરાયનું “ખતે હેકર', રણછોડદાસનું “દકાયક ઉલ ઈનશા”, સુજાનરાયનું “નિયાઝનામા ', ખુશહાલદાસનું “દસ્તૂર ઉલ ઈતિયાઝ ” વગેરે કૃતિઓ તથા લેખકેનો ઉલ્લેખ છે. સૈયદ અબદુલ્લાએ કરેલ છે. આ નામ જોતાં તેઓ મેટે ભાગે તે ગુજરાતના નાગર અથવા કાયસ્થ સદ્ગૃહસ્થ હોવા જોઈએ. | હરસુખરાયનું “મજમા-ઉલ-અખબાર” ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં લખાયું. એ * ઈતિહાસ ઉપરને આઠ ભાગમાં લખાયેલ ગ્રંથ છે. એમાં સાત વિભાગમાં ભારતના જુદા જુદા પ્રાંતના રાજ્યકર્તાઓ વિશે માહિતી આપી છે. એના છઠ્ઠા વિભાગના અંતમાં શાહ આલમ સુધીને મુઘલ રાજ્યકર્તાઓને ઈતિહાસ આલેખવામાં આવ્યો છે.
મિરાતે અહમદીને ઉલેખ આ પહેલાં કરવામાં આવેલ છે. એના લેખક અલી મુહમ્મદખાને રચેલ ઇતિહાસનો આ ગ્રંથ ખૂબ જ વિશ્વસનીય ગણાય છે. એમાં ઈ. સ. ૭૬૧ સુધીનો મુઘલ-મરાઠાઓના સંઘર્ષ સુધી ઈતિહાસ આલેખાયેલ છે. એની વિશ્વસનીયતાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે એ ગ્રંથને લેખક મુઘલે દ્વારા ગુજરાતના દીવાન તરીકે નિમાયેલ ઉચ્ચ અધિકારી હતા. એ ગુજરાતમાંથી મુઘલ શાસનના અસ્ત અને મરાઠી શાસનના ઉદયને. સ્વયં સાક્ષી હતો. એણે પિતાના એ ગ્રંથમાં ઈ. સ. ૧૭૧૯ થી ૧૭૬૧ સુધીનાં આશરે ચાળીસ વર્ષને આંખે દેખ્યો અહેવાલ આપ્યો છે. એમાં એ પહેલાં. ઈતિહાસ અન્ય ઉપલબ્ધ ઈતિહાસગ્રંથો અને સરકારી દફતરાને આધારે આપેલ છે, વળી એની પુરવણીમાં અમદાવાદની વિગત આપી છે.
આ ગ્રંથ લેખનમાં નેધપાત્ર હકીકત એ છે કે લેખકને એના આ કાર્યમાં સહાય કરનાર ફારસી ભાષા સાહિત્યનો પ્રખર જાણકાર અને અભ્યાસી એ મીઠાલાલ નામે એક હિંદુ હતો. એ દીવાન ઑફિસને એક સામાન્ય કારકુન હતા, અને રાજ્યના રેકર્ડ ખાતામાં કામ કરતું હતું. લેખકે પિતે એની મદદ ઉલ્લેખ બહુ જ સદ્ભાવપૂર્વક કર્યો છે.

Page #334

૯ મું ]
સાહિત્ય
[ ૩૧૧
મૂળ સંસ્કૃત નાટક “પ્રવોવન્દ્રોને ફારસી અનુવાદ “ગુલઝારે હાલનામથી હિ.સ. ૧૦૭૩ (ઈ.સ.૧૯૬૨)માં થયો હતો એની એક નકલ દીવાન અમરજીએ પિતાના ગ્રંથાલયમાં રાખવા માટે હિ.સ. ૧૨૦૫ (ઈ.સ.૧૭૯૦)માં કરાવી. એના હાંસિયામાં ઘણાં નામ નાગરી લિપિમાં લખવામાં આવ્યાં છે, જેથી વાંચવામાં તથા ઉચ્ચારમાં ભૂલ ન થાય. લહિયાએ આ પુસ્તકની માત્ર નકલ જ કરી હતી તે એને ઉલેખ આ સ્થાને કરવામાં ન આવત, પરંતુ એમાં એણે કેટલીક મૌલિક બાબતે પણ ઉમેરી છે. વિ. સં. ૧૮૪૬-૩૭( ઈ. સ. ૧૭૯૦)માં પડેલા ભયંકર દુકાળની એમાં નોંધ લેવામાં આવી છે, જેનું વર્ણન સાહિત્યિક શૈલીમાં કરવામાં આવ્યું છે. દુકાળ દરમ્યાન લેકોની દયનીય હાલતનું વર્ણન અને અનાજના ભાવની નોંધ પણ એમાં કરેલી છે.
હિ.સ.૧૧૯૫(ઈ.સ.૧૭૮૦)માં મુહમ્મદ મુર્તઝા કુરેશી મુઝફરાબાદી સેરડીએ મજમા ઉન નવાદિર” નામનો એક બેનમૂન ફારસી કાવ્યસંગ્રહ લખ્યો. આ પુસ્તકમાં એણે કેટલાંક કાવ્ય નુકતા (અનુસ્વાર કે બિંદુ) વગરના અક્ષરોથી બનેલા શબ્દોમાં લખ્યાં છે, તો કેટલાંક કાવ્ય માત્ર નકતાવાળા અક્ષરોથી બનેલાં છે. બીજાં કેટલાંક કાવ્ય એવાં છે કે જેઓના શબ્દોમાં એક અક્ષર મુકતાવાળો હોય અને એક નુકતા વગરનો હોય, જે બતાવે છે કે ફારસી ભાષા ઉપર એનું અ. સાધારણ પ્રભુત્વ હતું.
મુહમ્મદ કાસમ બિન અબ્દુર્રહમાન બુદ્દાએ પિતાના “સફીન ઉસ સાદાત” નામના ગ્રંથમાં ગુજરાતના કેટલાક જાણીતા સંત-પુરુષોની હકીકત આપી છે. એ ગ્રંથ હિ. સ. ૧૧૮૪ (ઈ.સ.૧૭૭૦)માં લખાયો.
હિ.સ.૧૧૮૫(ઈ.સ.૧૭૧)માં શેખ નિઝામુદ્દીન વલદે શેખ મહમદ યાહ્યાએ મખઝન ઉલ અરાસ” એટલે “એરસ(ઉ)ને ખજાન ” નામે પુસ્તક લખ્યું તેમાં સંત પુરુષોના મૃત્યુની તારીખ અને ઓરસના દિવસે આપેલા છે.
હિ.સ. ૧૨૨૨ (ઈ.સ.૧૮૦૭)માં સુરતના બક્ષી કુટુંબના મીર મુહમ્મદ ફઝલે હુસેનખાન હમદાનીએ પોતાના કુટુંબની હકીકત દર્શાવતો એક ગ્રંથ નામે વફાયએ અહસન ઉલ મદાયહ” લખ્યો.
અમદાવાદની ભેળાનાથ લાઈબ્રેરીમાં કર્તાના નામ વગરની એક ફારસી તારીખ મેજૂદ છે તેમાં અમદાવાદ ધોળકા ભરૂચ વગેરે પરગણ: જમીનદારોનાં નામ; કાજી મેહતસિબ વગેરે અમલદારોની નિમણુક તથા વહાણવટાની હકીકતે આપેલી છે. હકીકતોની શરૂઆત હિ. સં. ૧૧૬૭ (ઈ. સ. ૧૭૫૩ ) થી કરવામાં આવી છે.

Page #335

૧૨ ]
સરાહા કાલ
[ 34.
અમદાવાદના વતની શ્રી રાજશકરને ફારસી ભાષા ઉપર સારા કાબૂ હતા. એણે એક પુસ્તકના દીખાચા (પ્રસ્તાવના) લખ્યા છે એની લખેલી એક હમ્દ (ઈશ્વરસ્તુતિ ) સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા અને શુદ્ધ ભાવનાથી લખાયેલી છે. એવુ તખલ્લુસ અહંકરી ' હતું. ફતેસિંહ ગાયકવાડની તખ્તનશીની વખતે (હિ. સ. ૧૧૮૨-ઈ.સ. ૧૭૬૮) લખેલા એના એક કસીદે એની કાવ્યકલાના એક ઉત્તમ નમૂના છે.
"
.
શેખ ઇનાયત બિન શેખ દાપુએ એક પુસ્તક જહાજરાની (વહાણવટા ) ઉપર લખ્યું છે તેમાં સમુદ્રો, એનુ વાતાવરણ, એમાં થતાં તાફાતા તથા ગ્રહેાનાં હલનચલન વગેરેની સંપૂર્ણ અને વિગતવાર માહિતી આપવામાં આવી છે. આ પુસ્તક છપાયું નથી. એની હસ્તપ્રતના અંતે લખવામાં આવ્યુ છે : કાતિબ અને માલિક, નમ્ર તકસીરવાર માલિમ ઇનાયત બિન મેોસ્લિમ શેખ દાદુ : મુંબઈ બેટ : રજબ મહિના.'
6
અમદાવાદના સૈયદ મહમ્મદ મીર, તખલ્લુસ સાઝ, હઝરત શાહ કુખેઆલમના વંશજ હતા. તેઓ ધાડેસવારી અને તીર-અદાઝીમાં કુશળ હતા. એમણે તીર દાઝી( બાણુવિદ્યા ) ઉપર એક સુંદર રિસાલા લખ્યા છે. એમના સૂફીવાદ ઉપર લખેલા કેટલાક પત્રા અને ઉર્દૂ માં લખેલી એક દીવાન પણ છે.
:
આ ઉપરાંત કેટલાક પારસી લેખકાએ પણ ફારસીમાં ધાર્મિક સાહિત્ય લખ્યું છે. એમાં ફારસી ‘ ખુલાસયે દીન ’, ફારસી ગદ્યપદ્યમાં લખાયેલ ‘ ચરિત્રનામા તથા મહેતા નાનાભાઈની લખેલી ‘માનાજાત’ (પ્રાથના) વગેરેના સમાવેશ
"
થાય છે.
એ ઉપરાંત માખેદ ફરામરાઝ રુસ્તમ ખોરશેદે ફારસી પદ્યમાં ‘જહાંગીર
નામા ’ અને ‘ કાઉસનામા ' નામનાં એ પુસ્તક લખ્યાં છે.
'
પારસી લેખકેામાં વિશેષ ઉલ્લેખનીય તે
મુલ્લાં ફીરાઝ બિન મુલ્લાં કાઉસ
"
'
હતા. નાની ઉંમરે એણે પોતાના પિતા સાથે ઈરાનની સર કરી હતી. એ ફારસી સાહિત્યના ઊંડા અભ્યાસી હતા. એણે વિશ્વવિખ્યાત કવિ ફિરદોસીના મહાકાવ્ય શાહનામા ’ના અનુકરણમાં ‘ જ્યાનામા ’ નામે એક કાવ્ય લખ્યુ છે તેમાં અંગ્રેજોની હિંદુસ્તાનમાંની ફતેહે તથા પોર્ટુગીઝ અમલની શરૂઆતથી ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં કંપની સરકારે પુણે લીધુ ત્યાં સુધીને ઇતિહાસ છે.
ગુજરાતમાં રચાયેલ ફારસી સાહિત્યના પ્રાણુસ્વરૂપ રૂકાત ( પત્રવ્યવહાર) અને ખયાઝ( ડાયરી )માં પણ આ સમયના ગુજરાતીઓએ સારા ફાળા આપ્યા

Page #336

સાહિત્ય
[ ૧૩ છે. ઘણા હિંદુ અને મુસલમાન લેખકો ડાયરીઓ રાખતા. તેમની ડાયરીઓ અને પત્રલેખન દ્વારા ઇતિહાસનાં પૃષ્ઠ ખેલવામાં ઘણી મદદ મળી શકે એમ છે. ગુજરાતમાં પ્રાપ્ત બધી ડાયરીઓનું પ્રકાશન કરવામાં આવે તો ઇતિહાસમાં ઘણાં નવાં પૃષ્ઠ ઉમેરાય. દા. ત. શોભારામની ડાયરી માત્ર ગુજરાતના જ નહીં, પરંતુ ભારતના ઈતિહાસ સંબંધમાં ઘણી વિગતવાર નેધ આપે છે. કમનસીબ ફરૂખસિયર બાદશાહના મતની વિગતવાર હકીકત એમાંથી મળી રહે છે. ગુજરાતને સાચે ઇતિહાસ જાણવા માટે આવાં રૂકાત અને બયાઝ ઘણી ઉપયોગી સામગ્રી આપી શકે એમ છે.
હિ.સ. ૧૨૦૦ (ઈ.સ. ૧૭૮૫)માં લખાયેલ કિસનજી વૈદનું “રૂક એ ગરીબ નામનું પુસ્તક તથા હિ.સ. ૧૨૧૮ (ઈ. સ. ૧૮૦૩)માં લખાયેલ મુનશી ભાલચંદ્રના રૂફકાત ઉપયોગી નીવડી શકે તેવા છે.
ઈસવી સનની ૧૮ મી સદીના પત્રલેખનનો એક સંગ્રહ કરનાર ગુજરાતનો નાગર બ્રાહ્મણ છબીલારામ હતે. શહેનશાહ ફરૂખસિયરે એને “રાજા” અને દીવાને ખાલિસ” એવા ઇલકાબ આપ્યા હતા. શહેનશાહ ફરૂખસિયર તથા મુહમ્મદશાહ તથા એમના અધિકારીઓએ રાજા છબીલારામ અને એમના વંશજો ઉપર લખેલા પત્રોનો એ સંગ્રહ છે. રાજા છબીલારામ અને એના વંશજોએ આપેલા જવાબ પણ એમાં સંગૃહીત છે. ગુજરાતના ઇતિહાસ માટે એ સંગ્રહ ઘણે ઉપયોગી થઈ પડે તેવો છે. પત્રવ્યવહારના એ સંગ્રહનું નામ “અજાયેલ ઉલ આફાક” અર્થાત “ દુનિયાની અજાયબીઓ ” છે. એ સંગ્રહની એક નકલ લંડનના બ્રિટિશ મ્યુઝિયમમાં છે. એની ફેટોકોપી ભાવનગરના સ્વ. માનશંકર પીતાંબરદાસ મહેતાએ કરાવી તે શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભાને ભેટ આપી છે.
ડાયરી-લેખનમાં આ સમય દરમ્યાન લખાયેલ ડાયરીઓમાં મુનશી નંદલાલ, કિસનજી વૈદ અને ભવાનીશંકર રાયની ડાયરીઓ વધુ મહત્વની છે. | મુનશી નંદલાલ એના સમયને ફારસીને જાણીને વિદ્વાન હતા. એણે ફતેહસિંહરાવ ગાયકવાડના અમદાવાદના સૂબેદાર ગોપાળરાવની પ્રશંસામાં ઘણા કસદા ( પ્રશંસા-કાવ્યો) લખ્યા છે. એ ઉપરાંત કેટલીક રૂબાઈઓ પણ લખી છે. ઉપર્યુક્ત ગોપાળરાવની તારીફમાં ઉદૂમાં પણ એક કસી લખે છે. એ બતાવે છે કે ઉર્દૂ ભાષા ઉપર પણ એનું સારું એવું પ્રભુત્વ હતું.૪૬

Page #337

૧૪].
મરાઠા કાલ
[ 5.
પાદટીપ
9. R. G. Bhandarkar, Report on the Search for Sanskrit MSS in
the Bombay Presidency, 1887-91, pp, lxiii ff. ૨. “મામવો” (ગુજ. અનુ. છે. ભા. શાહ), પ્રસ્તાવના, પૃ. ૭ ૩. મોહનલાલ દ. દેશાઈ, “જૈન ઐતિહાસિક રાસમાળા', ભા. ૧, પૃ. ૫૯-૬૬ ૪. મોહનલાલ દ. દેશાઈ, “જૈન ગૂર્જર કવિઓ', ભા. ૩, પૃ. ૧૮૧ ૫. પંડિત શ્રીશિવનારાયણ શાસ્ત્રી, તર્કસંગ્રહતારોઃય, પૃ. ૨૪, વા.. રે ૬. મેહનલાલ દ. દેશાઈ, “જૈન ગૂર્જર કવિઓ', ભા. ૩, પૃ. ૩૩૨;
4. છે. શાહ, જૈન સાહિત્ય ગૃહદ્ કૃતિહાસ, પૃ. ૬૨ ૭. અંબાલાલ છે. શાહ, ગુજર-દેશ-રાજવંશાવલી ", સ્વાધ્યાય, પુ. ૧, પૃ. ૨૪૧-૬૦ ૮-૯, રમેશચંદ્ર લાભશંકર પંડયા (સંપા.). “શિક્ષાપત્રી , પૃ. ૨, ૩ શતાનંદ મુનિ અને દીનાનાથ ભટ્ટ વચ્ચેના સંબંધની ચર્ચા માટે જુઓ નીચે પાદટીપ
નં. ૧૧. ૧૦. J. A. Yajnik, The Philosophy of Sriswaminarayana, p. 9 ૧૧. આ ગ્રંથના કતૃત્વ માટે કેટલાક મતભેદ પ્રવર્તે છે. કેટલાક માને છે કે “ શતાનંદ
મુનિ” એ તો ખરી રીતે ભરૂચ જિલ્લાના આમોદ ગામના વિદ્વાન બ્રાહ્મણ દીનાનાથ ભટ્ટનું સાહિત્યિક ઉપનામ હતું [ રમેશચંદ્ર લા. પંડયા (સં.), ઉપર્યુક્ત પૃ. ૨, ૩. શ્રી કિશોરલાલ મશરૂવાલા પણ આ કૃતિ દીનાનાથ ભટ્ટની માને છે (કિશોરલાલ
મશરૂવાલા, “સહજાનંદ સ્વામી અથવા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય, પૃ. ૩૯). ૧૨. કીર્તનમાલા, સંપાદક શ્રી મસ્ત. ૧૩. પ્રા. કા, ગ્રં. ૨૩-૨૪ અને પ્રા. કા. હે, વર્ષ ૪ થું અંક ૩, વર્ષ ૩ જું, અંક ૨. ૧૪. પ્રા. કા, ગ્રં. ૨ જે, એનું ચરિત ૧૫ ગુજરાતી પ્રેસ (મુંબઈ) અને ફાર્બસ ગુ. સભા(મુંબઈ)ના સંગ્રહમાં એની
ચનાઓની હાથપ્રતો છે. ૧૬. પ્રા. કા. , વર્ષ ૧, અંક ૧ લો અને પ્રા. કા, સુધા. ભા. ૩ જે ૧૭. પ્રા. કા, ગ્રં. ૭ મો અને બ. કા. દે, ભાગ ૩ અને ૫ ૧૮. બ કા દે, ભાગ ૨ જે ૧૯. ફ. ગુ. સભાને હ. લિ. પુ. સંગ્રહ ૨૦. બ. કા. દો, ભાગ ૫ મો ૨૧. ડાહ્યાભાઈ કવિ, કવિચરિત્ર ૨૨. ગુ વિ., હ. લિ. પુ. સંગ્રહ, નં. ૪૫૫ ૨૩. પ્રા. કો, ગ્રં. રર, બ. કા. દે, ભાગ ૧, ૫ થી ૮ ૨૪ પ્રા કા, ગ્રં. ૧ ભાગ ૧૦ મા ૨૫. ડા. પી. દેરાસરી, “જનીબાઈ : છઠ્ઠી ગુ. સા. પરિષદને અહેવાલ ૨૬. કુ. મ. ઝવેરી, ગુ. સા. માર્ગ. સ્તંભ, પૃ. ૧૩૫ ૨૭. પ્રા. કા. સુધા, ભાગ ૪ થો

Page #338

સાહિત્ય
[ ૩૧૫
૨૮. ડાહ્યાભાઈ કવિ, કવિચરિત્ર અને ગુ. હ. લિ. પુ.ની સંકલિત યાદી, પૃ. ૬૬-૬૭ ૨૯. પ્રા. કા. ગ્રંથ ૬ ૩૦ ડાહીલક્ષ્મી લાઇબ્રેરી નડિયાદ, હ. લિ. પુ. નં. ૧૨૭ ૩૧, ગુ. વિ. સભા, હ. લિ. પુ. નં. ૫૪૨૮ ૩૨. બુ. કા. દ. ભાગ ૭, પૃ. ૭૭ – ૭૭ ૩૩. બુ. કા. દ. ભાગ ૧, પૃ. ૭૯૮-૮૦૦ ૩૪. બુ. કા. દો. ભાગ ૭, પૃ. ૮૨૫-૭
૩૫. બુ. કા. દ. ભાગ ૭ ૩૬. ફા. ગુ. સ, હ. લિ. પુ. નં. ૩૭૧-૩૭૨ ક–ખ ૩૭. કે. કા. શાસ્ત્રી, કવિચરિત, ગ્રં. ૩ જ (હાથની નકલ) ૩૮. ગુ. વિ. સ. હ. લિ. પુ. નં. ૫૧૩ આ ૩૯. ફા. ગુ. સભા હ. લિ. પુ. નં. ૩૦૩ ક–ખ ૪૦. ફો, ગુ. સભાની હસ્તપ્રતની યાદી, ભાગ ૧ ૪૧. ફા. ગુ. સભાની હ.પુ.ની યાદી અને બ, કા. દે, ભાગ ૫ મો 82, M. R. Majmudar (ed.): The Maratha Supremacy, p. 695 ૪૩. દી. બ. કૃષ્ણલાલ મ. ઝવેરી, ગુજરાતીઓએ લખેલા ફારસી ગ્રંથ', પૃ. ૮૪ ૪૪. M. R. Majmudar, op.cit., p. 695 ૪૫. મહતુ, સૈય, “કવિયાતે પારસીમ હિન્દુમાં હિસ્સા”, “અંમને તરીનું
૩ ', ૨૧૪૨ ૪૬. આ ફારસી કૃતિઓ અંગેની વિગતો દી. બ. કૃષ્ણલાલ મો. ઝવેરીના ઉપર્યુક્તઃ
પાદટીપ ન. ૪૩ માંના ગ્રંથમાંથી લેવામાં આવી છે.

Page #339

પ્રકરણ ૧૦
ધર્મ-સંપ્રદાયે
૧. હિંદુ-જૈન
આપણુ અભ્યાસપાત્ર કાલખંડમાં અગાઉના મુઘલકાલની તુલનાએ હિંદુજૈન ધર્મની અનુયાયી પ્રજામાં ધાર્મિક-સાંપ્રદાયિક પરિવર્તન જણાતાં નથી. ધાર્મિક સ્થિતિમાં કઈ ગણનાપાત્ર ફેરફાર નથી તેમજ સ્વામી સહજાનંદે પ્રવર્તાવેલા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયને બાદ કરતાં કઈ વિશિષ્ટ ધાર્મિક પરિબળો પણ નજરે પડતાં નથી; પ્રજાનું ધાર્મિક-સાંપ્રદાયિક જીવન પૂર્વવત વ્યતીત થતું હતું. પ્રવર્તમાન રાજકીય અશાંતિને પરિણામે ઊભી થયેલી સામાજિક-આર્થિક અવ્યવસ્થાને કારણે, થોડાક અપવાદોને બાજુએ રાખીએ તે, ધાર્મિક-સાંપ્રદાયિક જીવનનું પરિણામ મુખ્યત્વે સ્થાનિક હતું.
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે તત્કાલીન ગુજરાત પ્રદેશના કલહથી દૂષિત વાતાવરણમાં ધાર્મિક અને સામાજિક સુધારણાનું પ્રશસ્ય કાર્ય કર્યું. સેલંકી કાલમાં થયેલા ચક્રધર સ્વામીએ ગુજરાતમાં ભયથી મહારાષ્ટ્ર-વિદભામાં જઈ મહાનુભાવ સંપ્રદાય પ્રવર્તાવ્યો હતો તેમ ઉત્તર પ્રદેશના છપૈયામાંથી ગુજરાતમાં આવી સ્વામી સહજાનંદ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય સ્થાપી, જીવનશક્તિનો મંત્ર આપી સમાજના નીચા ગણાતા વર્ગોમાં સુધારણનું પ્રવર્તન કર્યું તથા શાંતિ અને સુરાજ્યની સ્થાપનાના કાર્યમાં પણ અમૂલ્ય પ્રદાન કર્યું. “મારે તેની તલવારને યુગ પ્રવર્તતે હતો ત્યારે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે સાત્વિક ભક્તિ, વૈરાગ્ય, સદાચાર અને સત્સંગ ઉપર ભાર મૂકી લેકોને સદાચારને માર્ગે વાળ્યા. ગુજરાત મૂળથી જ અહિંસાધમ ગણાય છે, પણ આ સમયમાં ગુજરાતમાં કાળી અંબા શીતળા મહામારી બળિયા કાકા ભેરવવીર વગેરેના સાંત્વનાથે એટલી જ હિંસા થતી કે સ્વામિનારાયણને એ રૂઢિ સામે ભારે મેટે સંઘર્ષ કરવો પડ્યો હતે; પિતાનાં જીવ અને સ્વતંત્રતાને જોખમમાં નાખવાં પડેલાં અને શાસ્ત્રાર્થો કરવા પડયા હતા.'
સહજાનંદ સ્વામીને જન્મ ઈ. સ. ૧૭૮૧(સં. ૧૮૩૭)માં થયું હતું ને એમને સ્વર્ગવાસ ઈ. સ. ૧૮૩૦(સં. ૧૮૮૬)માં માત્ર ૪૦ વર્ષની વયે થયો હતો. સહજાનંદ સ્વામીની જન્મભૂમિ છપૈયા ગામ અયોધ્યાથી દસેક માઈલ

Page #340

૧૦ મું ] ધર્મ-સંપ્રદાય
[૦૧૭ દૂર આવેલું છે. એ ગામના વતની હરિપ્રસાદ પાંડે અને પ્રેમવતી નામે બ્રાહ્મણ દંપતીને ઘેર સં. ૧૮૨ ની રામનવમીની રાત્રે એમનો જન્મ થયો. એમનું બાલપણનું નામ ઘનશ્યામ હતું અને ત્રણ ભાઈઓમાં તેઓ વચેટ હતા.. નાનપણથી જ એમને તપશ્ચર્યા દેવદર્શન વ્રતનિયમ અને કથાવાર્તા ઉપર અતિશય પ્રેમ હતો. તેઓ અગિયાર વર્ષના થયા ત્યારે માતા-પિતાને સ્વર્ગવાસ થયો.. એ પછી ત્રણેક માસ બાદ મોટા ભાઈએ કેઈ નિમિરો પકો આપતાં ઘનશ્યામે ગૃહત્યાગ કર્યો અને વર્ણવેશ ધારણ કર્યો. ત્યાર પછી એ “નીલકંઠ વર્ણી ” તરીકે ઓળખાયા અને સાત વર્ષ સુધી અનેક તીર્થોમાં ફર્યા. સં. ૧૮૫૬ (ઈ. સ. ૧૭૯૯)ના શ્રાવણ વદિ છઠના દિવસે સોરઠમાં માંગરોળ પાસે લેહેજ ગામમાં તેઓ મુક્તાનંદ સ્વામીને મળ્યા અને એ જ વર્ષના જેઠ વદિ બારસના દિવસે પિપલાણા ગામમાં રામાનંદ સ્વામીને મળ્યા. સં. ૧૮૫૭ના કાર્તિક સુદિ અગિયારસના દિવસે રામાનંદ સ્વામી પાસે ભાગવતી દીક્ષા લીધી. નીલકંઠ વણને “સહજાનંદ” નામ આપવામાં આવ્યું. સં. ૧૮૫૮ ના માગસર સુદિ તેરસના દિવસે રામાનંદ સ્વામીએ પોતાના સ્વર્ગવાસના એક મહિના પહેલાં સહજાનંદ સ્વામીને ઉદ્ધવ સંપ્રદાયના આચાર્યપદે સ્થાપીને દેહત્યાગ કર્યો. એ પછી ૨૮ વર્ષ, ૫ માસ અને ર૭ દિવસ સુધી સહજાનંદ સ્વામીએ ગુજરાત સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં પ્રચારનું કાર્ય સ્વયં તેમજ પોતાના અનુયાયી સાધુસંત. દ્વારા ચાલુ રાખ્યું.
વડતાળ અને અમદાવાદ એ બે સ્થળોએ બે ગૃહસ્થ આચાર્યોને પિતાના ધર્મકુળમાંથી પસંદ કરીને એમણે સ્થાપ્યા. અંતિમ વર્ષોમાં ગુજરાત સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં અનેક મંદિર બંધાવ્યાં. શતાનંદ મુનિ પાસે “સત્સંગી જીવન ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં તૈયાર કરાવ્યો, જેમાં સંસ્કૃતમાં રચેલ “શિક્ષાપત્રી' દાખલ કરી. સહજાનંદજીએ ગુજરાતી ભાષામાં આપેલાં પ્રવચનોનો “વચનામૃત' નામથી સંગ્રહ કરવાનું શ્રેય સંપ્રદાયના મુક્તાનંદ ગોપાળાનંદ નિત્યાનંદ અને શુકાનંદ સ્વામીઓને છે. સ્વામિ નારાયણ જ્યારે જ્ઞાનવાર્તા કરતા ત્યારે આ ચારે સદગુરુઓ એની નોંધ કરી લેતા ને પછી ભેગા મળી પ્રમાણરૂપ થાય એ લેખ તૈયાર કરતા. એક વચનામૃતમાં નિત્યાનંદ સ્વામીએ એ દિવસ સુધીનાં વચનામૃતોને સંગ્રહ સહજાનંદ સ્વામીને બતાવ્યો અને એ જોઈને તેઓ ખુશ થયા એમ નોંધેલું છે, તેથી આ અધિકૃત પ્રવચન-સંગ્રહ છે. તળપદી સૌરાષ્ટ્ર બોલીની છાંટવાળા આ પ્રવચન-સંગ્રહમાં તાત્ત્વિક અને સૂક્ષ્મ વિચારોને સામાન્ય જનો પણ સમજે તેવા ગુજરાતી ગદ્યમાં લોકગમ્ય કરવાનો સફળ પ્રયાસ છે. એમના ઉપદેશોમાં વણવ સેવાવૃત્તિ, જૈન,

Page #341

૨૧૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
ધમની કડક સંયમશીલતા, રામાનુજની વિશિષ્ટ ઉપાસના, પુષ્ટિમાગીય વત્સવપ્રણાલી અને દેશકાલાનુસારી વ્યવહારુ સમજણનો સમન્વય દેખાય છે. એમણે કોઈ નવા તત્ત્વજ્ઞાનને ઉપદેશ કર્યો નથી. “શિક્ષાપત્રી માં તેઓએ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે પોતાને રામાનુજાચાર્યને વિશિષ્ટાદ્વૈત સિદ્ધાંત માન્ય છે –મતે વિશિષ્ટદ્વત છે !
સહજાનંદજીએ બંધાવેલાં મંદિરોમાંનાં કેટલાંક અનુ-મરાઠાકાલીન સ્થાપત્યના સુંદર નમૂના છે. અમદાવાદ શહેરની મધ્યમાં આવેલું સ્વામિનારાયણનું મંદિર તથા એની આસપાસનું લાકડાનું કેતરકામ શિલ્પકળાની દૃષ્ટિએ સુંદર અને દર્શનીય ગણાય છે. ઘણાંખરાં મંદિરની આ યોજના સહજાનંદજીના મુનિમંડળમાંના બ્રહ્માનંદ સ્વામી, આનંદાનંદ સ્વામી અને નિષ્કુળાનંદ સ્વામીના હાથે થઈ હતી.
સ્વામિનારાયણના સમયમાં બધાં મંદિર ગુરુભક્ત વૈષ્ણવ જન એટલે કે સંપ્રદાયના અનુયાયીઓએ અને ત્યાગીઓએ જ બાંધ્યાં હતાં. ઘણું ખરું મજૂરીનું કામ ત્યાગીઓ કે સત્સંગી કડિયા અને સુથારો કરતા. સ્વામિનારાયણ
જ્યાં મુખ્ય નિવાસ હતા તે ગઢડાનું મંદિર બાંધ્યું ત્યારે દરેક જણે સવારસાંજ નાહીને આવતી વખતે એક એક પથરો ઉપાડી લાવવો એ નિયમ હતે. એ રીતે સ્વામિનારાયણ પિતે પણ એક પથરે માથે મૂકીને લાવતા.
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના નિયમ, ખાસ કરીને સાધુઓ માટે, ઘણા કડક હતા, પણ સહજાનંદજી એક અપ્રતિમ યાજક હતા. તેઓ એક બાજુ ભક્તોને અતિશય કઠણ નિયમથી કસતા અને કઈ વાર એમની શ્રદ્ધાની આકરી પરીક્ષા લેતા, તે બીજી બાજુ ભક્તોને લાડ લડાવવામાં પણ કચાસ ન રાખતા.
અહિંદુ જાતિઓને હિંદુ ધર્મમાં દાખલ કરવામાં પણ ગુજરાતમાં તો એ કાલમાં સહજાનંદજી પ્રથમ હતા. સુરતના સુપ્રસિદ્ધ અરદેશર કોટવાળ તથા કેટલાક ખોજા મુસલમાનોએ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય સ્વીકાર્યો હતો અને હજી પણ કેટલાક ખોજા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના અનુયાયી છે.” | સ્વામિનારાયણ માત્ર ધર્મપ્રવર્તક મહેતા, ધર્મસુધારક અને સંસારસુધારક પણ હતા. હલકી ગણાતી જાતિઓમાં સુધારણાનું અને ઉચ્ચ ધાર્મિક સંસ્કાર પાડવાનું કામ એમણે અને એમના સાધુઓએ મોટા પાયા ઉપર કર્યું. એ માત્ર વ્યક્તિગત કાર્યું નહોતું, પણ નવો શબ્દ પ્રયોજીને કહીએ તો, એક આંદોલન હતું. સ્વામિનારાયણને ઘણું શિખ્ય કડિયા દરજી સુથાર ખારવા મોચી અને અંત્યજ હતા. તેથી તે જના સાંપ્રદાયિકોને એમને વિરોધ કરવાનું

Page #342

૧૦ મું ]
ધર્મ-સંપ્રદાય
[ ૩૧૯
એક મોટું કારણ મળ્યું હતું. અંગ્રેજ લેખકે એ સ્વામિનારાયણને મહાન હિંદુ સુધારક (a great Hindu reformer) તરીકે ઓળખાવ્યા છે. હલકી ગણાતી જાતિઓને સંસ્કૃત કરવાની સ્વામિનારાયણની પદ્ધતિ વિશિષ્ટ પ્રકારની હતી. એમને સુધારો નીચી ગણાતી જાતિઓને ઊંચે ચડાવી એમાં ઉચ્ચ સંસ્કારો પાડવાનો હતો. મઘ માંસ અને કેફી વસ્તુઓને ત્યાગ, રોજ સ્નાન અને પૂજા કર્યા વિના જમવું નહિ, ગાળ્યા વિનાનાં દૂધ કે પાણી પીવાં નહિ, એ સ્વામિનારાયણ સંસ્કાર હતા.૮
જે સમયે ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં અંધકાર છાઈ રહ્યો હતો તે વખતે પિતાના પ્રતાપથી અનેક હદયોને પ્રકાશ પમાડનાર, અનેકનાં ચિત્તનું આકર્ષણ કરી એમને “ગુરુવચને ચૂરેચૂરા” થઈ જાય તેવા સ્વવશ કરી મૂકનાર, કાઠીકેળી જેવા અનેકની ચૌયવૃત્તિઓને ચોરી લેનાર, લુપ્ત થયેલા બ્રહ્મચર્યાશ્રમને પુનઃ સ્થાપનાર, નિરંકુશ અને સ્વછંદી બનેલા બ્રહ્મચર્યાશ્રમને ઉજજવલ કરનાર, પતિત થયેલા ગુરુઓ અને આચાર્યો માટે સંયમનો આદશ બેસાડનાર, સ્ત્રીઓને સમાજ તથા સંપ્રદાયમાં ચક્કસ સ્થાન આપી એમની ઉન્નતિ કરનાર, અને હિંદુને હિંદુ ધર્મમાં શામિલ કરનાર, શોને આચારશુદ્ધિ શીખવનાર, સાહિત્ય સંગીત તથા કળાના પિષક, અહિંસામય યજ્ઞના પ્રવર્તક, ક્ષમાધર્મના ઉપદેશક, શૌચ અને સદાચારના સંસ્થાપક, શુદ્ધ ભક્તિમાગ અને શુદ્ધ જ્ઞાનમાર્ગના ચાલક, ભાગવત ધર્મના શિક્ષક તથા વ્યાસસિદ્ધાંતના બોધક એવા સહજાનંદ સ્વામી હતા.” | સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયમાં અનેક સમર્થ ભક્તકવિઓ થઈ ગયા છે અને એમણે એનો સંદેશ મધુર વાણીમાં વહાવી કપ્રિય બનાવ્યો છે. એ કવિઓમાં મુક્તાનંદ (ઈ.સ. ૧૭૬૪–૧૮૩૦), બ્રહ્માનંદ (ઈ. સ. ૧૭૭૨૧૮૨૨), પ્રેમાનંદ પ્રેમસખી (ઈ. સ. ૧૭૮૪–૧૮૫૫), નિષ્કુળાનંદ (ઈ.સ. ૧૭૬૬–૧૮૪૮), દેવાનંદ (ઈ. સ. ૧૮ ૦૩-૧૮૫૪), ભૂમાનંદ ( ઈ. સ. ૧૭૯૬૧૮૬૮), મંજુકેશાનંદ (અવસાન ઈ. સ. ૧૮૬૩) વગેરે મુખ્ય છે. ૧° સ્પષ્ટ છે કે એમાંના ઘણાક સહજાનંદ સ્વામી કરતાં વયમાં મોટા હતા, પણ સહજાનંદજીના ગુણવિશેષોએ એમને આકર્ષ્યા હતા.
કવિ દયારામ (ઈ. સ. ૧૭૭૭–૧૮૫૩) આ સમયમાં થઈ ગયા છે કે એમનું જીવન ઠેઠ અર્વાચીન કાલના અરુણોદય સુધી લંબાયું હતું. મહાન ગુજરાતી કવિ હોવા સાથે સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિએ તેઓ પુષ્ટિમાર્ગના ચુસ્ત અનુયાયી હતા. એમનું જીવન-કવન સૂચવે છે કે મુઘલ કાલમાં ગુજરાતમાં દઢમૂલ થયેલ

Page #343

મરાઠા કાલ
[y.
૩ર૦ ] પુષ્ટિમાગ પ્રજાજીવનમાં પૂર્વવત્ પ્રવર્તમાન હતું. ગુજરાતી “રામાયણ'ને કર્તા ગિરધર, જ્ઞાનમાર્ગની કાફીઓ રચનાર ધીરે, ધર્મઢોંગીઓને ચાબખા મારનાર ભજે, “હરિનો મારગ” જેવાં અમર પદે રચનાર પ્રીતમ, નિરાંત અને એની શિષ્યા વણારસીબાઈ, પરણામી સંપ્રદાયના પ્રસારક પ્રાણનાથ (દ્રાવતી' તરીકે) વગેરે ભક્તો આ યુગમાં થઈ ગયાં. કૃષ્ણાબાઈ ગવરીબાઈ પૂરીબાઈ વગેરે કવયિત્રીઓ પણ આ કાલમાં થઈ. જેન કવિઓની વિપુલ લેખન–પ્રવૃત્તિ આ કાલમાં ચાલુ હતી. ૧૧ પૌરાણિક શૈવ ધર્મ પણ, અગાઉની જેમ, પ્રવર્તમાન હતો ને એને લગતું સાહિત્ય રચાયું છે. ઉદાહરણ તરીકે શામળભટનું ‘શિવપુરાણ” પ્રસિદ્ધ છે. જૂનાગઢના દીવાન રણછોડજી (શિવ-માતામ્ય) જેણે “તવારીખે સોરઠ” નામે ફારસી ઇતિહાસગ્રંથ રચ્યો છે, તેણે શિવબાવની અને શિવ મહારનાકર” એ વ્રજભાષાના સુંદર પદ્યગ્રંથો ઉપરાંત શિવરહસ્ય’ ‘શિવગીતા' 'શિવરાત્રિમાહાસ્ય એ ગુજરાતી કૃતિઓ અને “ચંડીપાઠના ગરબા' પણ રચ્યા છે. પૌરાણિક શિવભક્તિ અને શિવસ્તુતિનું તથા શિવપુરાણ-સંબદ્ધ કથાઓનું અને દેવીસ્તુતિનું બીજું વિવિધ ગુજરાતી સાહિત્ય પણ આ સમયમાં રચાયેલું છે. અરાજક અને અંધાધુંધીથી ભરેલા આ કાળમાં અનેક સંતો ભજનિકો અવધૂત ત્યાગીઓ ઓલિયા થઈ ગયા છે. આચાર્ય આનંદશંકર ધ્રુવે કહ્યું છે તેમ, સમાજ-શરીર લગભગ નિચેતન થઈ ગયું હતું ત્યારે પણ ધર્મની નાડીમાં ચૌતન્ય હતું. આ
મુઘલકાલમાં થયાં હતાં તેવાં સ્થાપત્ય આ યુગમાં થાય એવી પરિસ્થિતિ નહતી, તે પણ કેટલાંક હિંદુ બાંધકામ ઉલ્લેખપાત્ર છે. અલબત્ત, એ વિશેની નોંધ સંપૂર્ણ નહિ, પણ ઉદાહરણાત્મક સમજવાની છે. ઉત્તર ગુજરાતમાં ગદાધર અથવા શામળાજીના મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર ઈ. સ. ૧૭૬૨માં થયે હતો.૧૨ તળ ગુજરાતના સૌથી મેટા વષ્ણવે તીર્થ ડાકેરનું હાલનું મંદિર પેશવાના શરાફ, સતારાના ગેપાળ જગન્નાથ તાંબેકરે ઈ. સ. ૧૭૭ર માં બંધાવ્યું હતું. ૧૩ પ્રભાસપાટણમાં તેમનાથનું મંદિર અહલ્યાબાઈ હોલકરે ઈ. સ. ૧૭૮૭માં બંધાવ્યું હતું.૧૪ સિદ્ધપુરમાં અહલ્યાબાઈને મઠ ઈ. સ. ૧૭૯૫ માં બંધાય હત.૧૫ ઉત્તર ગુજરાતના પાટણમાં બ્રાહ્મણોના સ્મશાનમાં હરિહરેશ્વર મહાદેવના પ્રાચીન મંદિર સામેના બ્રહ્મકુંડમાં શેષશાયીની વિશાળ અને દર્શનીય મૂર્તિ છે, એ કુંડને જીર્ણોદ્ધાર ફત્તેસિંહરાવ ગાયકવાડે ઈ. સ. ૧૭૮૪(સં. ૧૮૪૧)માં કરાવ્યો હોવાનો શિલાલેખ ત્યાં છે. ૧૬ ૧૮ મી સદીના મધ્યમાં સુરતના શાહુકાર, અભેરામે તાપીના કિનારે અશ્વિનીકુમાર મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હતો. ૧૭

Page #344

૧૦ મું ] ' ધર્મ-સંપ્રદાયે
[ ૩૨૧. ઓગણીસમી સદીના આરંભમાં કૃષ્ણ અર્જુન ત્રવાડીએ સુરતમાં બાલાજીનું મંદિર ત્રણ લાખ રૂપિયા ખર્ચીને બંધાવ્યું હતું. ૧૮ - ઈ.સ. ૧૭૬૧ માં “મિરાતે અહમદી' તવારીખ પૂરી કરનાર અલી મુહમ્મદખાને અમદાવાદનાં પ્રસિદ્ધ મંદિરોમાં, કારંજમાં ભદ્રના કિલ્લાની પૂર્વ દીવાલમાં આવેલા ભદ્રકાલીના જાણીતા મંદિરનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી, એ ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે એ મંદિર ત્યાર પછી મરાઠી શાસનકાલમાં બંધાયું હશે. ૧૯ પાટણમાં સોલંકી કાલની રાજગઢીના અવશેષને અડીને આવેલ ભદ્રકાલીનું મંદિર, પણ મરાઠા કાલમાં બંધાયું લાગે છે. પાટણ ભૂતપૂર્વ વડોદરા રાજ્યનો ભાગ હતું. વડોદરા રાજ્યનું વિલીનીકરણ થયું ત્યાં સુધી રાજપ્રતિનિધિ તરીકે પાટણના વહીવટદાર (મામલતદાર ) વિજયાદશમીના દિવસે શમીપૂજન માટે આ મંદિર પાસેના સમીવૃક્ષ આગળ આવતા ને પૂજન પછી મંદિરે દર્શન કરીને કચેરીએ જતા. એ બાબત પણ આ મંદિર રાજ્યાશ્રિત હોવાને ઘોતક છે.
ઉત્તર–મુઘલ કાલમાં અને મરાઠી શાસન-કાલમાં સોમનાથ અને દ્વારકા જેવાં પ્રસિદ્ધ તીર્થસ્થાનોનું રક્ષણ-સંગોપન મરાઠાઓના હાથમાં હતું. ચાણંદ, પાસે કરનાળીમાં, અન્ય તીર્થોમાં તથા વડોદરા અને બીજાં કેટલાંક નગરમાં પુરાણોની કથાવાર્તા નિયમિત રીતે ચાલે એ માટેની વ્યવસ્થા “વ્યાસાસન.'' રૂપે હતી. ગાયકવાડ સરકારના એક હોદ્દેદાર “ધર્માધિકારી” હતા. સરકારી દેવસ્થાનોની સુવ્યવસ્થા રાખવી, જે દેવસ્થાને મઠ મંદિર વગેરેને સરકારી; મદદ મળતી હોય તેઓની દેખરેખ રાખવી તથા ધર્મ અને નીતિ વિશે પ્રસંગોપાત્ત વ્યાખ્યાન આપવાં એ ધર્માધિકારીનું કાર્ય હતું. (સને ૧૯૪૯ માં વડોદરા રાજ્યનું વિલીનીકરણ થયું ત્યાં સુધી ધર્માધિકારીને હેદો ચાલુ રહ્યો હતો.). મરાઠી રાજ્ય અમલ નીચે વડોદરા સંસ્કૃત વિદ્યાનું કેદ્ર બન્યું હતું ને ત્યાંની શ્રાવણ માસ દક્ષિણા પરીક્ષા આપવા માટે દેશના જુદા જુદા ભાગોમાંથી પંડિતો. આવતા. (આ પરીક્ષાઓ પ્રકારાંતરે વડોદરામાં હજી ચાલુ છે. અમદાવાદમાં ગુજરાત કોલેજમાં સ્નાતકોત્તર કેલેને “દક્ષિણ ફેલ” કહેવામાં આવે છે. કેમકે અમદાવાદમાં મરાઠી શાસનનો અંત આવ્યો એ સમયે વિદ્વાન બ્રાહ્મણોને દક્ષિણ આપવા માટે જે રકમની વ્યવસ્થા હતી તેમાંથી એ “ફેલેશિપ'ની જોગવાઈ પાછળથી કરવામાં આવી હતી, જે મુંબઈ પૂના વગેરેની સરકારી કોલેજોમાં પણ ચાલુ હતી જ.) જામનગર અને સુરત પણ સંસ્કૃત વિદ્યાનાં સારાં કેંદ્ર હતાં ને સ્વામિનારાયણનાં મંદિર સાથેની પાઠશાળાઓમાં વિવિધ શાસ્ત્રોના અભ્યાસને વિશિષ્ટ ઉોજન મળતું હતું.'
ઈ-૭-૨૧.

Page #345

મરર ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
આપણું અભ્યાસપાત્ર કાલખંડમાં જૈનધર્મ પ્રજાના એક સમૃદ્ધ વર્ગને હતું અને એનું વિપુલ સાહિત્ય બહુશઃ ગુજરાતીમાં અને કેટલુંક સંસ્કૃતમાં રચાયું છે એનો ઉલ્લેખ ઉપર આવી ગયા છે, પણ મુઘલ કાલમાં દશ્યમાન છે તેવાં પરિબળ કે આંદોલનો, જૈન સમાજને સંબંધ છે ત્યાં સુધી આ કાલમાં દેખાતાં નથી. જો કે વીરવિજયજી આદિ સાધુકવિઓની સમાજાભિમુખતા તેમ પ્રભાવ નોંધપાત્ર છે. ઈ. સ. ૧૭૬ર માં મુનિ રઘુનાથજીના મૂતિવિધી શિષ્ય • ભીખમજીએ તેરાપંથ સ્થાપે, જો કે એ પંચના અનુયાયીઓ મુખ્યત્વે મારવાડમાં અને કેટલાક કરછમાં છે, તળગુજરાતમાં ખાસ નથી.
જૈનેની મંદિરનિર્માણ અને સંઘયાત્રાની પ્રવૃત્તિ આ કાલખંડમાં પણ ચાલુ રહી હતી, જે કે રાજકીય આદિ સંજોગોને કારણે એનું પ્રમાણ અગાઉ કરતાં ઓછું રહ્યું હતું. આ કાલખંડનાં છેવટનાં ૧૮ વર્ષોમાં શત્રુંજય ઉપર કેટલાંક જૈન મંદિર બંધાયાં હતાં. ૨૧ ઈ. સ. ૧૭૮૭ માં શત્રુંજય ઉપર પ્રેમચંદ મોદીની ટ્રેકની સ્થાપના થઈ અને ત્યાં કેટલાંક મંદિર બંધાયાં. ઈ. સ. ૧૮૦૫ માં સુરતના ઇચ્છાભાઈ શેઠે શત્રુંજય ઉપર ઈરછાકુંડ બાંધ્યો. ૨૨ મુઘલ કાલના ધાર્મિક-સામાજિક-આર્થિક વૃત્તાંતમાં જેમને નિર્દેશ આવી - ગયો છે તે શાંતિદાસ ઝવેરીના તથા એમના વંશમાં થયેલા અમદાવાદના - નગરશેઠ ખુશાલચંદના વંશજ વખતચંદે ઈ. સ. ૧૮૦૮ માં શત્રુંજયને સંઘ કાઢયો હતો અને ડુંગર ઉપર કેટલીક મૂર્તિઓની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી.૨૩ ગાયકવાડ સરકાર સાથે એમનો સારો સંબંધ હોઈ આવી સંઘયાત્રાઓ તેઓ સલામતીપૂર્વક જી શકતા હતા.
સુરતથી જે જૈન સંધ શત્રુંજય જતા તેઓ બિનસલામત અને લાંબા ખુશ્કી માગ કરતાં સુરતથી ડુમસ અને ત્યાંથી સમુદ્રમાર્ગે ભાવનગર થઈ શત્રુંજયને માર્ગ પસંદ કરતા. આમ સુરતથી સૌરાષ્ટ્ર આવવા માટે સમુદ્રમાગ વિશેષ અનુકૂળ છે. મૂળ પાટણના અને પાછળથી સુરતમાં વસેલા કચરા કીકાએ - સુરતથી સમેતશિખરનો સંઘ કાઢયો ત્યારે જમીન માર્ગ કરતાં દક્ષિણે કાલીકટ થઈ લાંબા ચકરાવાવાળે સમુદ્રમાર્ગ વધારે સલામત લેખાયો હતો. ૨૪
જૈન સંવેગી સાધુઓ અને એમાંયે જૈન યાત્રિકે સમગ્ર પ્રજા સાથે - સમરસ થયેલા હતા અને સમાજના માનપાત્ર હતા. સમાજના વ્યાપક શિક્ષણમાં પણ યતિઓને ફાળે ગણનાપાત્ર હતો. ૨૫ વૈદ્યક અને જ્યોતિષના લોકહિતાર્થે પ્રયોગ દ્વારા તેઓ બહુસમાજના પ્રત્યક્ષ સંસર્ગમાં હતા. જે સેંકડે જૈન ગ્રંથ ગુજરાતી અને સંસ્કૃતમાં રચાયા છે તેમજ બહુસંખ્યક શાસ્ત્રગ્રંથ ઉપર

Page #346

૧૦ મું ] ધર્મસંસદા
[ ૩ર૩ -બાલાવબંધ કેટલાયે સાધારણ વાચકે કે અધ્યેતાઓ માટે લખાયા છે તે બતાવે છે કે અસ્થિરતાથી ભરેલા આ કાલમાં પણ જૈન ઉપાશ્રયમાં લેકશિક્ષણનું કાર્ય શાંત અને અવિરતપણે ચાલ્યા કરતું હતું. ઉપાશ્રયમાં દરરોજ બપોરે -ડાક જૈન ગૃહસ્થ એકત્ર થાય અને એમાંથી એક જણ કોઈ રાકૃતિ લલકારીને વાંચે અને બીજાઓ એ સાંભળે એ પ્રથા એકાદ બે પેઢી પહેલાં ચાલુ હતી. ઘણાક રાસાઓની રચના આ પ્રકારના પઠન માટે કોઈ ગૃહસ્થ કે ગૃહસ્થની વિનંતીથી થઈ હતી.
વિવિધરંગી ગુજરાતી પ્રજાનું આંતર ચૈતન્ય ટકાવી રાખવામાં સૌથી મેટો ફાળે કોઈનો હોય તે એ મધ્યકાળના કવિઓ સંતો ભજનિકો અને -કથક-કથાકાર છે. ઈતિહાસના સૌથી વિષમ સમયગાળામાં પણ તેથી, પ્રજાએ પિતાની આંતરિક સમતા ગુમાવી નહોતી તથા શાંતિ અને -આશ્વાસન પ્રાપ્ત કર્યા હતાં. ગોવર્ધનરામે કહ્યું છે તેમ, ગામગામ વચ્ચે અંધેર, ધાડલ્ટ ઇત્યાદિને કારણે સંપર્ક રહ્યા નહિ હોય ત્યારે દરેક ગામે પિતાનો આછો-પાતળો પણ કવિ નિપજાવ્યો, જેણે નાનકડે સ્થાનિક દીવડા બની લેકનાં હૈયાં ને લીલાં રાખ્યાં. એમાંના વિશેષ સત્વશાળીની પ્રતિષ્ઠા સ્થાનિક ન ૨હેતાં પ્રદેશવ્યાપી બની. મધ્યકાળના આ કવિકુળ સમાજને એના સારા દિવસોમાં તેમજ રાજકીય અને ભૌતિક વિપત્તિ વેળા બૌદ્ધિક વિનોદ સાહિત્યરસ ધર્મલભ્ય આશ્વાસન અને નૈતિક બળ આપ્યું છે અને સમાજને એકાદ ડગલું આગળ લઈ જવાની સેવા બજાવી છે. ગોવર્ધનરામે આથી સાચું જ કહ્યું છે કે આ કવિઓ વિના ગુજરાતનું લેકજીવન રણ જેવું વેરાન અને -શુષ્ક બની જાત અને ગુજરાત હદયની સચેતનતા ખોઈ બેઠું હોત. ગુજરાતી ભાષાને એમણે ઘડી પલેટી કેળવી એને ભાવક્ષમ અર્થવાહી અને મધુર બનાવી એ સેવા તે જુદી.૨૬
આ કવિપરંપરા સાથે ગુજરાતી સમાજને ધાર્મિક ઈતિહાસ અવિના ભાવે જોડાયેલું છે. (૨) ઇસ્લામ
આ સમયનું મુસલમાનોનું ધાર્મિક જીવન અધપતનના માર્ગે જઈ રહ્યું હતું. ભારતમાં ઇસ્લામનો પ્રચાર અને પ્રસાર મહાન સૂફી સંત અને ઓલિયાઓને આભારી હતો. ચૌદમી અને પંદરમી સદી દરમ્યાન એવા સંતપુરુષોએ પિતાની નિઃસ્વાર્થ ભાવના, ઉત્સાહી પ્રયાસો અને સાદગી ભરેલ જીવન દ્વારા ઈસ્લામને ચેતનવંતે બનાવ્યા હતા. એમનું નૈતિક જીવન, તથા એમનાં

Page #347

૩૨૪] મરાઠા કાલ
[ પ્રક માનવતાવાદી દૃષ્ટિકોણ તથા ઉદાર મનવૃત્તિ જેવાં કારણથી ઘણા લેક ઈસ્લામ પ્રત્યે આકર્ષાયા હતા. તેઓ પાસે આદર્શ જીવન જીવવાની દૃષ્ટિ હતી,. ક્ષમતા પણ હતી. એવા મહાન સંત પછી એમના નામથી સૂફી સંપ્રદાય. અસ્તિત્વમાં આવ્યા. એમનાં કેંદ્ર પણ સ્થપાયાં. પાદશાહે, અમીરે તયા એમના પિતાના અનુયાયીઓ તરફથી મળતાં દાનથી એ કેદ્રો આર્થિક રીતે સમૃદ્ધ બન્યાં, પરંતુ એમને ધાર્મિક ઉત્સાહ તેમ સેવાભાવના ઘટતાં ગયાં. મરાઠા કાળ દરમ્યાન મુસ્લિમોના ધાર્મિક જીવન ઉપર આવાં સૂફી કેંદ્રોનો ઘણો ભારે પ્રભાવ હતે.
સૂફી સંપ્રદાયમાં ગુરુ-શિષ્ય સંબંધોનું ખાસ મહત્ત્વ હતું. જ્ઞાન અને મુક્તિ મેળવવા માટે આધ્યાત્મિક ગુરુની આવશ્યક્તા રહેતી. “ગુરુ વગર જ્ઞાન નહિ” એ સાચું છે, પરંતુ એ ભાવનાને હદની બહાર લઈ જવામાં આવે. ત્યારે એમાં પણ દૂષણે પ્રવેશે છે. આવું જ કંઈક સુફી સંપ્રદાયમાં પણ બનતું. ગુરુ પ્રત્યે આદર હોવો જરૂરી છે, પરંતુ જ્યારે ગુરુને જ ઈશ્વર માનવામાં આવે અને એ ભાવનાથી એમની ભક્તિ કરવામાં આવે ત્યારે ઈસ્લામના. મૂળભૂત સિદ્ધાંતનું ઉલ્લંઘન થાય છે એવું કેટલાક લેકેને લાગ્યું. કુરાન-- શરીફ અને હદીસ એ ઈસ્લામના આધાર-સ્તંભ છે, પરંતુ એ બધું અરબી ભાષામાં લખાયેલ છે. ભારતના મોટા ભાગના મુસ્લિમ અરબી ભાષા જાણતા, ન હતા, આથી અરબી વિદ્વાને, ઉલેમાઓ અને સંત વગેરેની વાણી ઉપર એમને વિશ્વાસ મૂકે પડતે હતો. અલબત્ત, સુપ્રસિદ્ધ સંત શાહ વલી ઉલ્લાહ (હિ.સં.૧૧૧૪-૧૧૭૬=ઈ.સ.૧૭૦૨-૧૭૬૨) કુરાનનું ફારસીમાં ભાષાંતર ભારતમાં સૌથી પહેલી વાર કર્યું, પરંતુ ઉલેમા દ્વારા એને ભારે પ્રતીકાર પણ થશે.
મરાઠા કાળ દરમ્યાન મુગલ સામ્રાજ્યને પૂરે અસ્ત થઈ ચૂક્યો હતો.. ઈસ્લામને હવે શાસનનું પીઠબળ ન હતું. ઇસ્લામ પર સૂફી સંતે અને વિદ્વાનોને વ્યાપક પ્રભાવ હતો અને તેઓ દ્વારા ઈસ્લામનું સ્વરૂપ નક્કી થતું હતું. એ વિકૃત હતું કે ખોટું હતું એ કહેવાનો આશય નથી, પરંતુ માત્ર કુરાન અને હદીસને તુલામાં જ એને રાખવામાં આવે તે મહંમદ પૈગંબર સાહેબે પ્રબંધેલ ઇસ્લામ કરતાં એનું સ્વરૂપ જુદું હતું એમ જરૂર કહી શકાય. એના ઉપર ઈરાની અને ભારતીય અસર હતી એ હકીકત છે.
અને તેથી જ આ સમય દરમ્યાન ધર્મસુધારણાની બીજી ચળવળ શરૂ થઈ. અને એનું નેતૃત્વ સૈયદ અહમદ બલવીએ સંભાળ્યું.

Page #348

૧૦ મું] ધસપ્રદાય
[ કર૫ મુજીંદ(સૈયદ અહમદ સરહિંદી ) નું કાર્ય એના ખલીફાઓ દ્વારા તે ચાલતું હતું. અઢારમી સદીના મહાન સંત અને ચિંતક શાહ વલી ઉલ્લાહ દેલવીએ એ કાર્યને વેગ આપો. શાહ વલી ઉલ્લાહ નકસબંદી શાખાના સૂફી સંત હતા. તેઓએ ઈસ્લામમાં પરસ્પર વિરોધાભાસી એવા ઘણા સિદ્ધાંતનું સમતુલન કરતાં અને સુમેળ સાધતાં કેટલાંક પુસ્તક અને લેખ લખ્યું છે, પરંતુ સયદ અહમદ બલવીએ ઇસ્લામ-સુધારણાની મસાલ લઈ ચાલવાનું શરૂ - કર્યું. એમની એ ચળવળને “ભારતની વહાબી ચળવળ” કહે છે.
અરબસ્તાનની વહાબી ચળવળ અને ભારતની વહાબી ચળવળ વચ્ચે ઘણાં સમાન તત્વ હોવા છતાં એ બંને ચળવળ સ્વતંત્ર હતી એવું ઘણું વિદ્વાન માને છે. સમાનતાની સાથે કેટલીક અસમાનતાઓ પણ બંનેમાં હતી એવું હિંદમાં વહાબી ચળવળ ” (The Wahabi Movement in India)ના લેખક કેયામુદ્દીન અહમદ લખે છે. ૨૭ તેઓ એવા નિષ્કર્ષ ઉપર આવે છે કે
પ્રેરણાના સમાન સ્ત્રોત અને પ્રવર્તમાન સામાજિક તથા ધાર્મિક સંજોગોની સમાનતાને કારણે એ બંને વહાબી ચળવળોમાં સમાનતા જોવા મળે છે, પરંતુ એનો અર્થ એવો નથી થતું કે સૈયદ અહમદ બલવીએ મુહંમદ બિન અબ્દુલ વહાબનું અનુકરણ કર્યું હતું.
ભારતીય વહાબી ચળવળને આધારભૂત ગ્રંથ “મિરાતે મુસ્તકીમ ” સૈયદ અહમદ બરેલીનાં કથન અને તારણોના આધારે રચવામાં આવ્યો છે. એના સંકલનકાર શાહ ઈસ્માઈલ અને અબ્દુલ હય સૈયદ અહમદના ખાસ અનુયાયીઓ નહતા. કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાન આ ગ્રંથને ખોટી રીતે “વહાબીઓનું કુરાન” તરીકે વર્ણવે છે. એમ છતાં એ ગ્રંથને આધારે સિયદ અહમદે ઇસ્લામમાં કરવા ધારેલ સુધારણાનો ખ્યાલ મળી રહે છે. એના મુખ્ય મુદ્દા નીચે પ્રમાણે છે :
(૧) સૂફીઓને અંચળે એદેલ કેટલાક નાસ્તિક ખુદા વિશે અપમાન- જનક ભાષાનો ઉપયોગ કરે છે. મુસ્લિમેએ એમની વાણી સાંભળવાથી દૂર રહેવું.
(૨) કેટલાક સૂફીઓ ખુદા સાથે તાદામ્ય સાધવાને અને મને મૂત,૨૮ અર્થાત્ સર્વ વસ્તુઓમાં ઈશ્વરને સાક્ષાત્કાર કરવાનો દાવો કરે છે. ઉપરાંત તેઓ પોતાને મારીફત અર્થાત્ દેવી જ્ઞાન મળ્યું હોવાનું જાહેર કરે છે અને આ રીતે પિતાનો કિંમતી સમય દુષ્ટ કથન કરવામાં ગાળે છે. એવા લેકેથી સાવચેત રહેવું.
(૩) ઈસ્લામ પ્રારબ્ધમાં માને છે. સૂફીઓ પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થની ચર્ચા

Page #349

૩૨૬ ]
કરે છે. એવી ચર્ચા વાંધાજનક છે.
(૪) આધ્યાત્મિક ગુરુ પ્રત્યે હદથી વધારે આદ દર્શાવવા અને એમને” પૈગમ્બર કે ખુદાની કક્ષાએ પહેાંચાડવા એ ખાટુ' છે.
મહા કાલ
[31.
(૫) પવિત્ર પુરુષોની કબર ઉપર અમુક ક્રિયાકાંડ કરવાં અને મૃત વ્યક્તિ, પછી ભલે એ સ ંત હોય તો પણ, અમુક વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે એની મદદ અને કૃપાની આકાંક્ષા રાખવી એ અનેક ઈશ્વરવાદમાં પરિણમી શકે. પાક મુસ્લિમાએ જીવિત સ તા પાસેથી માદર્શન મેળવવુ જોઈએ. જો કોઈ વિત સંત ન મળે ! મૃત સ ંતની કબર પાસે દેાડી જવા કરતાં કુસન અને હદીસમાંથી. માÖદન મેળવી લેવું એ ઉત્તમ માર્યાં છે.
(૬) મૃતાત્માઓને સ ંતાષવા માટે નઝર વ નિયાઝ 'ા ભાગ અપનાવવા એ પ્રચ્છન્ન નાસ્તિકતા છે, - ભાગ ધરાવવા ' એ સિદ્ધાંતમાં ભલે ખાટુ ન હાય, પરંતુ એની સાથે સકળાયેલ કલ્પનાએ વહેમ અને નવી નવી પદ્ધતિએ મૂળભૂત વિચારને વિકૃત બનાવી દે છે.
ટૂંકમાં, સાચા મુસ્લિમે માત્ર કુરાન અને હદીસના આધારે જીવન જીવવું, ઇસ્લામનું પાલન ચુસ્તપણે ઇસ્લામી સરિત પ્રમાણે કરવું,
વહાખી ચળવળ લાંખી ચાલી. એને સબંધ બ્રિટિશ અલ અને બ્રિટિશ શાસન સાથે વધુ પ્રમાણમાં રહેલા છે. એનાં ધાર્મિક, સર્જનૈતિક અને સામાજિક પરિણામ દૂરગામી આવ્યાં છે, એમ છતાં એ ચળવળનુ મૂલ્ય તે એને ઇસ્લામના સ્વરૂપને વિશુદ્ધ કરવા માટે કરેલા પ્રયાસા ઉપરથી આંકી શકાય. એની અસરનુ ક્ષેત્ર મહદ્ અ ંશે જો કે ઉત્તર અને પૂર્વ ભાત હતું છતાં એની અસર સમસ્ત ભારતના મુસલમાને ઉપર પડે એ સ્વાભાવિક હતું. એ એક હકીકત છે કે ગુજરાતના મુસલમાન ઉપર હિંદુ સ ંસ્કૃતિની અસર વધુ પ્રમાણમાં પડેલી છે. ગુજરાતી મુસલમાન, પછી એ ખેાબ હાય કે વહેારા. પેાતાની ધાર્મિક અને સામાજિક માન્યતાઓમાં એ અન્ય મુસલમાનેાથી અલગ તરી આવે છે.
આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતના શીઆ ઈસ્માઈલી વહેાસમાં હિમ્તિયા રિકાના ઉદ્ભવ થયો. સુન્નેમાની, દાદી અને અલિયા વહેરા ઉપરાંત એક અન્ય પેટા વિભાગ ઈસુની અઢારમી સદીના ઉત્તામાં અરિતત્વમાં આળ્યે, શેખ ઇસ્માઈલ બિન અબ્દુલ રસુલ અને એના પુત્ર ફેખ હિન્તુલ્લાએ ચ્યા ફિરકાની સ્થાપના કરી.

Page #350

૧૦ મું ]
ધર્મ-સંપ્રદાયે
[ ૩ર૭,
શેખ ઈસ્માઈલે સયદી લુકમાનજી નામના એક વયોવૃદ્ધ અને જ્ઞાનવૃદ્ધ વિદ્વાન પાસે શિક્ષણ મેળવ્યું હતું.૨૯ એ પિતે અને એમને પુત્ર શેખ હિન્દુલ્લા નામી વિદ્વાન હતા. શેખ ઇસ્લાઈલે ઈમામ સાથે સીધો સંબંધ
સ્થાપિત કર્યાનો દાવો કર્યો. એટલું જ નહિ, પણ એમ જાહેર કર્યું કે ખુદ ઈમામે એને દાઈ–ઉલ–બલગનું પદ આપ્યું છે. અને દઈ–ઉલ-બલગનું પદ દાઈ–ઉલ-તુતલકના પદ કરતાં ઊંચું હોઈ દાવતનો અધિકાર એને મળે છે. શેખ ઈસ્માઈલના પુત્ર શેખ હિખુલ્લાએ પણ એવો દાવો કર્યો અને વધારામાં પિતે ઇમામના જમાઈ હોવાનો દાવો પણ પેશ કર્યો.... એ રીતે જોતાં એ. તત્કાલીન દાઈ કરતાં વધુ ઉચ્ચ સ્થાને છે એમ પોતે જાહેર કર્યું.
તત્કાલીન દાઈના પુત્રનું નામ પણ હિન્દુલ્લા હતું. સૈયદના હિન્દુલ્લાએ પિતાના નામરાશિ શેખ હિન્દુલ્લાના એ દાવાને પડકાર્યો અને એને પિતાને દાવો ખેંચી લેવા સમજાવ્યો, પરંતુ એમાં એને નિષ્ફળતા મળી. શેખ હિન્દુલ્લાના ટેકેદાર અને અનુયાયી ‘હિન્ડિયા વહોરા” કહેવાયા.
એ ઉપરાંત પણ એક વધુ ફિરકે ઈ. સ. ૧૭૮૯ માં અસ્તિત્વમાં આવ્યો. એક વહોરાએ કેટલાક નવા સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કરી “ નાગેશી ” એટલે “ગોસ્ત નહિ ખાનારા” કોમની શરૂઆત કરી અને એ રીતે “નાગોશી વહોરાઓના ફિરકાની શરૂઆત થઈ. ૩૧ (૩) જરથોસ્તી ધર્મ વસવાટ અને પ્રસાર
સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં જરથુસ્તીઓને પ્રસાર સુરત ભરૂચ અંકલે શ્વર નવસારી મુંબઈ થાણા તેમ જ મદ્રાસમાં સવિશેષ થયો. આ સમયગાળામાં અંગ્રેજો અને પારસીઓ વચ્ચે ઘનિષ્ઠ વેપારી સંબંધ બંધાયા હતા. ઈ. સ.. ૧૭પ૩ માં કંપની સરકારે સુરતના જરથુસ્તીઓની મુંબઈમાં પહેલવહેલી ગાદી બંધાવી. મુંબઈને દરિયાઈ અને જમીન માર્ગે વેપાર-ઉદ્યોગ વધતાં પશ્ચિમ ભારતનું એ મુખ્ય (વેપાર-વણજનું) કેદ્ર બની ગયું. મુંબઈના વિકાસમાં જરસ્તીઓએ ઘણે ફાળો આપ્યો હતો. પરિણામે મુંબઈના પરાંઓમાં તેમ જ થાણામાં પારસીઓની સંખ્યામાં ઘણું વધારે થયો હતો. એને લીધે મુંબઈ અને થાણામાં આ સમય દરમ્યાન અનેક દેખમાં દેવળો અને ધર્મશાળાઓ બંધાવવામાં આવ્યાં. ઈ. સ. ૧૭૯૬ માં મુંબઈમાં જરસ્તીઓનાં બાળકોને છંદ અવસ્તાનું શિક્ષણ આપવા માટે એક નિશાળ શેઠ દાદાભાઈ નૌશરવાનજીએ

Page #351

૩૨૮ ]
સરાહા ફાલ
[ *,
પેાતાના ખચે પીઠાવાલા મહેાલ્લામાં શરૂ કરાવી હતી. આ નિશાળમાં ઈરાનથી આવતા જથાસ્તીઓને ઉતારાની સગવડ પણ આપવામાં આવતી હતી.૩૨ આવી એક બીજી મદ્રેસા જરથેાસ્તીઓનાં બાળકાને પહેલવી, પાઝઃ અને અવસ્તાનું શિક્ષણ આપવા માટે વિખ્યાત દસ્તૂર કવિ અને તત્ત્વવેત્તા ફ્રીરાઝની સ્મૃતિમાં ‘ મુલ્લાં ફીરોઝ મદ્રેસા ' શરૂ કરવામાં આવી હતી.૩૩ આ સમયમાં થઈ ગયેલા પારસી કવિએ, દસ્તૂર અને વિદ્વાનેામાં દસ્તૂર મુલ્લાં ફી રીઝની ખ્યાતિ જથેાસ્તી સમાજમાં વધારે પ્રસરેલી છે. એમનું અસલ નામ ‘ખેશેતેન’ હતું. ‘ મુલ્લાં ” ખિતાબ વંશપર ંપરાગત પ્રાપ્ત કર્યાં હતા અને ફીરાઝ
'
"
'
તખલ્લુસથી તે કાવ્યેા અને લેખા લખતા હતા. ઈસવી સન ૧૭૯૪માં તેઓએ દસ્તૂરપદ ધારણ કયુ' હતું. એમણે પત્રકારત્વના ક્ષેત્રમાં પણ ઝંપલાવ્યું હતુ . ‘ રહનુભાએ જરથોસ્તી' નામના માસિકના તંત્રી તરીકે સેવાકાર્ય કર્યું. હતુ.૩૪
આ સમયના બીજા પારસી વિદ્વાનામાં દૂરદુનજી મર્ઝબાન દસ્તૂર એદલજી અમનજી જામાપુઆશાના દસ્તૂર દાદાખ∞એદલજી સંજાણા દસ્તૂર રુસ્તમજી અહેરામજી સંજાણા દસ્તૂર જમશેજી જામાપજી જામાંસ્પાશાના દસ્તૂર દૂરામજી અસ્પંદી આરજી રખાડીનાં નામ વિશેષ ઉલ્લેખપાત્ર છે, જેમણે જરથે।સ્તી શાસ્ત્રગ્રંથોને તે જથાસ્તી ધર્માંતા પ્રસાર કરવામાં ફાળેા આપ્યા છે. જરથોસ્તી ધર્માંના પૃથ
આ સમય–ગાળામાં જરથોસ્તી ધર્મ મુખ્ય ત્રણ સંપ્રદાયામાં વહેંચાઈ ગયા હતા : (૧) શહેનશાહી, (૨) કદમી અને (૩) ફૈસલી. જથેાસ્તી ધર્મના આ પંથ નવા વર્ષની ગણતરી બાબતમાં મતભેદ થવાથી પડેલા છે અને પરિણામે એમના તહેવારામાં વ્યવહારમાં ફરક પડે છે.૩૫ કઠમી અને શહેનશાહી ૫થા વચ્ચે સખત મતભેદ અને વાદવિવાદ શરૂ થયા હતા. · મુંબઈ સમાચાર નામના વર્તમાનપત્રનું કદ આ પથાની ચર્ચા માટે એવ ું કરવામાં આવ્યું હતુ.... ૩૬
'
કખીસા લહ
કશ્મીસાના કલહ ' એટલે વર્ષની ગણતરીના ઝાડા. અઢારમા શતકની શરૂઆતમાં સુરતમાં ‘ કખીસાના કલહ ' જરથસ્તીઓમાં શરૂ થયા હતા. જર્ થાસ્તીઓ પાતાનું વર્ષ ૩૬૫ દિવસનું ગણે છે, બાકીના પાંચ કલાક અને ૮ મિનિટ તેમજ ૪૯ સેક ડેને તેઓ ગણતરીમાં લેતા નથી. પ્રાચીન ઈરાનના
6
"

Page #352

૧૦ મું ] ધમ-સંપ્રદાયે
(૩૨૯ શહેનશાહ દર ૧૨૦ વરસના અંતે કબીસો” (અધિક માસ) કરીને પોતાનું પંચાંગ મેળવી લેતા હતા. ઈ. સ. ૧૭૩૦ માં હિંદુસ્તાનના પારસીઓએ પ્રથમ વાર જ એ વાતની તૈધ લીધી કે તેઓ પિતાનું નવું વર્ષ ઈરાનના જરથોસ્તી કરતાં એક મહિનો મોડું શરૂ કરે છે. વર્ષની આ ગણતરીને કારણે જરથોસ્તીઓમાં જે મતભેદ ઊભા થયા તે “કબીસા-કલહ 'ના નામે ઓળખાયા. આ મતભેદને કારણે જ જરથોસ્તી ધર્મમાં ઉપર દર્શાવેલા ત્રણ પંથ પડી ગયા “કબીસા ”ની પદ્ધતિને અપનાવનારા “ શહેનશાહી ” કહેવાય છે. શહેનશાહી–પંથીઓ “ રશમી” એટલે કે રશમ-રૂઢિ પ્રમાણે ચાલનારા પણ કહેવાય છે. સૂર્યની ગણતરી પ્રમાણે વર્ષની શરૂઆત કરનારા જરથોસ્તીઓ ફસલી ” કહેવાય છે અને તેઓ પિતાનું નવું વર્ષ “જમશેદી નવરોઝથી શરૂ થયેલું ગણે છે. જેમણે જુનવાણી પદ્ધતિને સ્વીકાર ન કર્યો અને વર્ષની ગણતરીની બાબતમાં નવું કદમ ભર્યું તેઓ “કદમી ” કહેવાય છે.૩૭ ગુજ. રાતના જરતીઓ મેટે ભાગે શહેનશાહી વર્ષની ગણતરીમાં માનનારા છે. આ ત્રણેય સંપ્રદાયોને મતભેદ માત્ર વર્ષની ગણતરી બાબતમાં જ છે, બાકી એમનાં ધાર્મિક માન્યતાઓ, રીતરિવાજ અને ક્રિયાકાંડમાં કોઈ તફાવત નથી.
આ સમયમાં જરથોસ્તીઓએ ગુજરાતમાં જ્યાં જ્યાં વસવાટ કર્યો ત્યાં ત્યાં તેઓ પોતાના ધાર્મિક ઉત્સવ અને તહેવાર ઊજવતા રહ્યા. તેઓએ બહુ લાંબા સમયથી ગુજરાતમાં આવીને વસવાટ કર્યો હોવાથી એમના રીતરિવાજો અને રહેણીકરણી ઉપર ગુજરાતના સંસ્કારની છાયા જોવા મળે છે. સાચે જ તેઓ ગુજરાતની પ્રજા સાથે દૂધમાં સાકર ભળે તેમ ભળી ગયેલા જણાય છે. આ સમયના ગુજરાતી સાહિત્ય અને પત્રકારત્વના ક્ષેત્રમાં એમણે નેધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે. (૪) ખ્રિસ્તી ધર્મ
ભારતમાં ખ્રિસ્તી ધર્મની પ્રાચીનતા ઈસુના બાર શિષ્યોમાંના એક-સંત મસ જેટલી પ્રાચીન દર્શાવવામાં આવે છે. અનુશ્રુતિ પ્રમાણે સંત ટોમસે ભારતીય–પલવ રાજા ગદફરની મુલાકાત લીધી હતી. એક હકીકત સ્વીકારવી જોઈએ કે ઈસુની બીજી સદીના અંત પહેલાં ખ્રિસ્તી મિશનરીઓ ભારતની અવારનવાર મુલાકાત લેતા હતા અને ભારતમાં ખ્રિસ્તીઓ સ્થાયી થયા હતા.૩૮ ઈસુની બીજી સદી દરમ્યાન દક્ષિણ ભારતમાં ખ્રિસ્તી ચર્ચ સ્થાયી થઈ ગયું હતું.

Page #353

૩૩૦ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર. ભારતમાં ખરેખર ખ્રિસ્તી મિશનરી કાર્ય તે પોર્ટુગીના આગમન પછી થયું. ૧૬ મી અને ૧૭ મી સદી દરમ્યાન સ્પેન અને પોર્ટુગલ આ બે મહાસત્તાઓ એશિયા અને અમેરિકાના દેશ જીતવા નીકળી હતી. બંને દેશ ખ્રિસ્તી ધર્મના કૅથલિક સંપ્રદાયના અનુયાયી હતા, તેથી તેઓ જગતના જે. જે દેશમાં ગયા ત્યાં ત્યાં પિતાની સાથે પિતાને ધમ પણ લેતા ગયા. દક્ષિણ ભારતમાં પોર્ટુગીઝની વસાહતો વધુ હોવાથી એ પ્રદેશમાં આ સમય દરમ્યાન ખ્રિસ્તી ધર્મનું પ્રસારણ વધુ થયું.
ઈ. સ. ૧૫૩૪ માં દમણ અને ઈ. સ. ૧૫૫૯ માં દીવનો કબજો પિગીએ લીધો એની સાથે ગુજરાતમાં પણ ખ્રિસ્તી ધર્મને પ્રવેશ થયે. દક્ષિણ ભારતના પ્રદેશોની સરખામણીએ ગુજરાતમાં ખ્રિસ્તી ધર્મને પ્રવેશ ઘણો મોડે થયો છે. મુઘલકાલ દરમ્યાન અકબર અને જહાંગીર દ્વારા ત્રણ જેટલાં ફરમાન ખ્રિસ્તાઓના લાભાર્થે બહાર પાડવામાં આવ્યાં હતાં. ૯ પ્રથમ ફરમાન અકબરના રાજ્યના ૪ર મા વર્ષ(૧૫૯૬-૯૭)નું છે. આ ફરમાન ખંભાતના ખ્રિસ્તીઓ માટે દેવળ બાંધવા દેવાની જેસુઈટ સોસાયટીને છૂટ આપવાની વાત કરે છે. બીજુ ફરમાન જહાંગીરના રાજ્યના સાતમા વર્ષ (ઈ. સ. ૧૬૧૨)નું છે, જે પોર્ટુગીને અમદાવાદમાં દેવળ બાંધવાની છૂટ આપે છે. આ ફરમાનમાં અધિકારીઓને સૂચના આપવામાં આવી હતી કે તેઓ પોર્ટુગીને એમનું પૂજાગ્રહ બાંધવા દે અને એમાં કશી પણ દખલ થવા ન દ. ત્રીજું ફરમાન જહાંગીરના રાજ્યના દસમા વર્ષ( ઈ. સ. ૧૬૧૫)નું છે આ ફરમાનને વિષય જુદો છે. અંગ્રેજોએ અમદાવાદના ઝવેરીવાડના મહલ્લામાં આવેલું પાદરીઓનું મકાન પરવાનગી વિના કબજે કર્યું હતું, આથી બાદશાહે આ ફરમાન દ્વારા ત્યાંના મુઘલ અધિકારીઓને સૂચના આપી. હતી કે અંગ્રેજોને બીજે ક્યાંક સમાવ્યા પછી અને તેઓ મકાન ખાલી કરે એ પછી એને કબજે પાદરીઓને આપવામાં આવે. આ ત્રણ ફરમાન મુઘલ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં પ્રસરેલા ખ્રિસ્તી ધર્મ પર પ્રકાશ ફેંકે છે.
છે. જહોન ફ્રાન્સિસ ગેમિલી નામને ઈટાલીને એક મુસાફર ઈ. સ. ૧૬૯૫ દરમ્યાન ગુજરાતમાં આવ્યો હતો, તે પિતાની નોંધમાં લખે છે કે “આ શહેર( દમણ)માં “જેન્યુઈટ” અને “ગસ્ટિનિયન્સ' નામક બે ખ્રિસ્તી પંથનાં દેવળ હતાં અને આ બંને સંપ્રદાયના પાદરી અહીં રહેતા હતા.•
મરાઠા કાળ દરમ્યાન પણ દીવ અને દમણના પ્રદેશ પોર્ટુગીઝની સત્તા હેઠળ જ હતા. આ જ સમય દરમ્યાન અંગ્રેજોના આગમનના કારણે સુરત,

Page #354

૧૦ મું ] ધર્મ-સંપ્રદાય
[ ૩૩૧. ભરૂચ અને વડોદરાના પ્રાંતમાં ખ્રિસ્તી ધર્મની શરૂઆત થઈ હતી. ગુજરાતના રાજકારણમાં અંગ્રેજો જેમ જેમ પિતાની સત્તા જમાવતા ગયા તેમ તેમ અહીં ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રસારણને પીઠબળ મળવા લાગ્યું. આ સમય દરમ્યાન અંગ્રેજોએ મરાઠાઓ પાસેથી સુરત અને ભરૂચ મેળવ્યાં, તેથી ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રસારને ત્યાં વ્યાપક વેગ મળે.
ગુજરાતમાં મરાઠા કાલ દરમ્યાન ખ્રિસ્તી ધર્મને જે અંકુર ફૂટયો તેમાં એ ધમની (1) રોમન કેથેલિક અને (૨) પ્રેટેસ્ટંટ બંને શાખાઓને . બળ મળ્યું. રોમન કેથલિક સંપ્રદાય
પોર્ટુગીઝ રેમન કેથેલિક સંપ્રદાયના અનુયાયી હતા તેથી એમની સત્તા! નીચેનાં દીવ અને દમણમાં રામન કેથલિક સંપ્રદાય વિ . આ બંને સ્થળોએ ડોમિનિકન સંધના સાધુ ધર્મકાર્ય કરતા હતા.૪૧ આ બંને સ્થળેએ પોર્ટુગીઝ દ્વારા ખ્રિસ્તી ધર્મનો જે પ્રસાર થયો તે વિશેની ઝાઝી. માહિતી મળી શકતી નથી, પરંતુ અન્ય પ્રાંતમાં એમણે જે રીતે ધર્મપ્રસારણનું કાર્ય કર્યું હશે તેવું જ અહીં પણ કર્યું હોય. વિધર્મીઓ પ્રત્યે એમણે કડક વલણ લીધું હતું, જ્યારે ખ્રિસ્તી ધર્મ અંગીકાર કરનાર પ્રત્યે તેઓ અનેક કૃપાદાન વરસાવતા હતા; જેમકે, હિંદુઓ માટે એમણે સખત કાયદા ઘડયા હતા. હિંદુ દેવ-દેવીઓની મૂર્તિઓ ભાંગી નાખવાનાં કુકમ કર્યા હતાં. એવી મૂતિઓનારને માટે સખત શિક્ષાની જોગવાઈ હતી. કર્મકાંડ કરવા પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યા હતા. કર્મકાંડ કરનારને શિક્ષા થતી. જે હિંદુઓ. ખ્રિસ્તી થાય અને જે તેઓ દરિદ્ર હોય તે તેઓને ૧૫ વર્ષ સુધી દરેક જાતના . કરની માફી આપેલી હતી. ખ્રિસ્તી ધર્મની વિરુદ્ધ ચાલનારને ગોવામાં ચાલતી. ઈન્ફવિઝિશન સમક્ષ મોકલવામાં આવતા. આ ઈન્ફવિઝિશન ગાવામાં ઈ. સ... ૧૭૭૪ સુધી ચાલી હતી. ફરી ઈ. સ. ૧૭૭૮ માં એ કરવામાં આવી હતી અને ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં ફરી એનું કામ બંધ થઈ ગયું હતું ૪૨
જે હિંદુઓ ખ્રિસ્તી ધર્મ અંગીકાર કરતા તેમને એમનાં લેકગીત: ગાવાની મનાઈ હતી, પુરુષોને ધોતી અને સ્ત્રીઓને ચોળી પહેરવાની પણ મનાઈ કરવામાં આવતી હતી. ભાત મીઠા (લવણ) વિનાનો રાંધી શકાતે નહિ. દરેક ઘેરથી તુલસીના છોડ ઉખેડી નાખવામાં આવતા. દરેકને પોર્ટુગીઝ નામ: આપવામાં આવતું. તેઓ માનતા હતા કે લોકોમાં પિટુગીઝ ભાષાનું પ્રસારણ

Page #355

: ર ] મરાઠા કાલ
[પ્ર. થાય તે જ ખ્રિસ્તી ધર્મ પણ પ્રસરે. તેથી આ પ્રદેશમાં એમની ભાષાના પ્રસારણનું કાર્ય પણ એમણે કર્યું. એ માટે એમણે અહીંની પ્રાદેશિક ભાષામાં લખાયેલાં ઘણાં પુસ્તક બાળી નાખ્યાં. વટલાયેલા ખ્રિસ્તીઓ કે બિન-ખ્રિસ્તીઓ જેઓ પિટુગીઝ ભાષા બોલી જાણતા ન હોય તેઓનાં લગ્ન પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. ખ્રિસ્તીઓ બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિયોને પોર્ટુગીઝ ભાષાની પરીક્ષા પાસ કરવા છ માસનો, જ્યારે બીજાઓને એક વર્ષને સમય આપવામાં આવો હતો. જે કોઈને ખ્રિસ્તી સાધની દીક્ષા લેવાની હોય તેણે પોર્ટુગીઝ ભાષાની પરીક્ષા પાસ કરવી અનિવાર્ય હતી, એટલું જ નહિ પણું એની સાથે . એના ઘરના સર્વ સભ્યોએ પણ એ ભાષા શીખવી પડતી.૪૩
દમણ અને દીવ ઉપરાંત સુરત અને ભરૂચ પણ આ સમય દરમ્યાન રોમન કેથેલિકોનાં કેંદ્ર હતાં. અંગ્રેજોએ ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં સુરતને અને ઈ. સ. ૧૭૭૨ માં ભરૂચને કબજો મેળવ્યો. આમ આ બંને સ્થળોએ અંગ્રેજોની સત્તા સ્થાપિત થતાં એ પ્રદેશમાં પણ ખ્રિસ્તી ધર્મનાં પગરણ મંડાયાં. આ બંને સ્થળોએ શરૂઆતમાં રોમન કેથલિક મંડળીઓના સાધુ ધર્મ પ્રચારનું કાર્ય કરતા હતા, જ્યારે પાછળથી સુરતમાં પ્રેટેસ્ટંટ સંપ્રદાયની મંડળીઓએ પણ સુવાર્તા( Gospel)ના પ્રચારનું કાર્ય આવ્યું હતું. અને સુરત
સુરતમાં રોમન કેથલિક સંપ્રદાયના પ્રસારનું કાર્ય આ સંપ્રદાયના કેપુચીન સંઘના અને કામે લાઈટ સંધના સાધુઓએ કર્યું હતું. ઈ. સ. ૬૪૦ થી સુરતમાં કેપુચીન સાધુઓ ધર્મકાર્ય કરતા હતા, ઈ. સ. ૧૬૬૪ માં તેઓએ - ત્યાં એક દેવ પણ બાંધ્યું હતું. ઈ. સ. ૧૬૬૪ માં જ્યારે મરાઠાઓએ સુરત પર આક્રમણ કર્યું ત્યારે ત્યાંના ખ્રિસ્તીઓને રક્ષણ મળે એ માટે ફાધર આખુસ કે જે ત્યાંના ખ્રિસ્તી મઠ(convent)ના અધ્યક્ષ હતા, તેમણે શિવાજીની મુલાકાત લીધી હતી. પરિણામે આ રોમન કેથલિક મા હુમલારહિત રહ્યો • હતો અને જે કેઈએ એમાં આશરે લીધે હતા તે સૌ કોઈ મરાઠી આક્રમણથી બચી જવા પામ્યા હતા.૪૪
ઈ. સ. ૧૬૬૮માં કામે લાઈટ સંઘને પપને પ્રતિનિધિ (vicarApostolic) સુરત આવ્યો હતો. ઈ.સ. ૧૭૫૮ માં જ્યારે અંગ્રેજોએ સુરતના કિલ્લાને કબજો મેળવ્યો ત્યારે કાર્ટેલાઈટ સંઘના સાધુઓએ કિલ્લાની સાથે સંકળાયેલા સરકારી કર્મચારીઓ માટે જિલ્લાને અડીને જ એ દેવળ બાંધવું

Page #356

૧૦ મું ]
ધમ-સંપ્રદાય
[ ? શરૂ કર્યું હતું. સુરત મુંબઈના આર્ચડાયોસિસ સાથે સંકળાયેલું હતું. તેથી મુંબઈમાંના પાપના પ્રતિનિધિએ એ પછી મંજૂરી માટે રામ પત્ર પાઠવ્યો.
પ્રોપેગેન્ડા એકેપ ઈ. સ. ૧૭૬ ૪ માં એને ઉત્તર પાઠવ્યું કે તેઓ એટલે કે કાર્ટેલાઈટ સંઘના સાધુઓ કેપુચીન સંઘના સાધુઓ સાથે અથડામણમાં આવે નહિ એ શરતે ત્યાં ધર્મકાર્ય કરી શકાશે. આ પરથી અનુમાન થાય છે કે એ સમયે ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રસારના કાર્યમાં જુદાં જુદાં સંઘના સાધુઓ વચ્ચે તીવ્ર ૨પર્ધાઓ થતી હશે, જેને પરિણામે તેઓને એકબીજા સાથે અથડામણમાં પણ ઊતરવું કે હશે. આમ આ સમયે સુરતમાં રોમન કેથલિક સંપ્રદાયના . કેપુચીન અને કાર્ટેલાઈટ સંઘના સાધુઓ ધર્મકાર્ય કરતા હતા અને આ બંને સૉએ પોતપોતાનાં દેવળ અનુક્રમે ૧૬૫૪ અને ૧૭૫૯ માં બંધાવ્યાં હતાં. ભરૂચ
ઈ. સ. ૧૭૭૨ માં અંગ્રેજોએ ભરૂચ શહેરને કબજો મેળવ્યો અને પછી ત્યાંના કેટલાક લોકોએ ખ્રિસ્તી ધર્મ અંગીકાર કર્યો. ભરૂચમાંના આ ખ્રિસ્તીએને ધર્મ બાબતમાં મદદરૂપ થવા માટે ભરૂચમાં એક ધમાકેદ્ર શરૂ કરવાની પરવાનગી મેળવવા માટે પેપના પ્રતિનિધિએ રામની મુલાકાત લીધી હતી. ૧૩ મી મે ૧૭૭૮ ના રોજ “પ્રોપેગેન્ડા એ જણાવ્યું કે તેઓ ત્યાંના નવા ખ્રિસ્તીઓને બધી જ રીતે મદદ કરે અને ત્યાં ધર્મકેન્દ્ર શરૂ કરવા માટે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની અથવા તે ત્યાંના કેથેલિકોને દેવળ માટે મકાન આપે કે દેવળ : બાંધવા માટેનાં સાધન પૂરાં પાડે આમ ભરૂચને ધમકેંદ્ર તરીકે શરૂ કરવાની કાર્યવાહી થઈ રહી હતી, પણ ત્યાં આ આખું કાર્ય થંભી ગયું, કારણ કે અંગ્રેજોએ ભરૂચ શહેર મરાઠાઓને પાછું સોંપી દીધું. પાછળથી ઈ.સ. ૧૮૦૩ ની , વસઈની સંધિ પ્રમાણે ફરી ભરૂચ અંગ્રેજ સત્તાની હેઠળ આવ્યું. ઈ.સ. ૧૮૦૨ માં પિપના પ્રતિનિધિએ ભરૂચ ખાતે ધર્મો તર કાર્ય માટે એક સાધુ મેકલવા. રામને જણાવ્યું. એણે ગાવાના આચ-બિશપને પણ જણાવ્યું કે ગુજઃરાતમાં ધર્મ તરની પ્રવૃત્તિ થઈ શકે એમ છે, તેથી કોઈ એકાદ સાધુ મદદમાં મેકલે. પ્રોપેગેન્ડા' તરફથી ફ્રી મેરેલિયો રટેબલિની નામના કાર્મેલાઈટ સંધના. સાધુને ઈ. સ. ૧૮૦૮માં ભરૂચ અને વડોદરા બંને સ્થળોએ ધર્મકાર્ય માટે. મોકલવામાં આવ્યા. ઈ. સ. ૧૮૧૪માં પિપના પ્રતિનિધિએ ભરૂચ અને, વડોદરાની મુલાકાત લીધી હતી અને એ જ વર્ષે ભરૂચમાં “આરોગ્યની આપણી : માતા ”(Our Lady of Health)નું દેવળ બાંધવામાં આવ્યું.

Page #357

[
»
a૩]
મરાઠા કાલ - વડેદરા
આ સમય દરમ્યાન વડાદરામાં પણ રોમન કેથેલિક સંપ્રદાયનો વિકાસ શરૂ થયો હતો. ઈ. સ. ૧૮૦૭ માં ફાધર આ એજે દ્વારા નાનું ખાનગી દેવળ (chapel) શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. ઈ. સ. ૧૮૧૬ માં ર૬ મી સપ્ટેમ્બરે ગાયકવાડ સરકાર તરફથી દેવળ બાંધવા માટે જમીન અર્પણ કરવામાં આવી હતી. થોડા વખતમાં એ જમીન પર દેવળ અને પાદરીનું મકાન બાંધવામાં આવ્યાં હતાં. કેટેસ્ટન્ટ સંપ્રદાય
મરાઠાકાલીન ગુજરાતમાં શમન કેથેલિક સંપ્રદાયની સાથે સાથે પ્રેટેસ્ટન્ટ સંપ્રદાયને પણ પ્રવેશ થયો હતે. આ સંપ્રદાયની “આર્ભિનિયન મિશન” અને “લંડન મિશનરી સેસાયટી” નામની બે મંડળીઓએ ગુજરાતમાં પિતાનું કાર્ય શરૂ કર્યું હતું. આર્મેનિયન મિશન તરફથી ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં સી. સી. આતુના નામે એક મિશનરી આવ્યો, જો કે એણે સુરતમાં મિશનની સ્થાપના ન કરતાં વડેદરા જઈને મહી કાંઠા મિશનની સ્થાપના કરી. ત્યાં એણે નવ વર્ષ સુધી રહીને સુવાર્તા પ્રસારવાનું કાર્ય કર્યું. લંડન મિશનરી સોસાયટી દ્વારા રેવ. વિલિયમ ફાઈવી અને જેમ્સ સ્કીનર ઈ. સ. ૧૮૧૫ માં સુરત ખાતે આવ્યા. તેમણે ત્યાં સુવાર્તા પ્રસારણનું કાર્ય કર્યું હતું. બાઈબલનું ભાષાંતર
પ્રોટેસ્ટન્ટ સંપ્રદાયના પ્રણેતા માર્ટિન લ્યુથરની દૃઢ માન્યતા હતી કે બાઈબલનું વાચન પ્રાદેશિક ભાષામાં જ થવું જોઈએ, તેથી પેટેસ્ટન્ટ મિશનરી
જ્યાં જ્યાં ગયા ત્યાં ત્યાં એમણે ધર્મ-પ્રસારના કાર્યમાં પ્રથમ સ્થાન બાઈબલના ભાષાંતરને આપ્યું. ગુજરાતીમાં બાઈબલના ભાષાંતરના શરૂઆતના પ્રયત્ન આ સમયે થયા. એ દષ્ટિએ આ કાલની ઘણું મહત્તા છે.
ગુજરાતી બાઈબલનું ભાષાંતર કરવાને સૌ પ્રથમ પ્રયત્ન ૧૮ મી સદીની શરૂઆતમાં રેવ. શુઝ નામના મિશનરીએ કર્યો હતે.૪૮ એ પછી વિલિયમ કરીએ ઈ.સ. ૧૮૦૯ માં હિંદુ પંડિતની મદદથી બાઈબલનું ભાષાંતર કરવાનું શરૂ કર્યું. અને એ જ વર્ષમાં ભાથ્થીની સુવાર્તા ગુજરાતીમાં છપાઈ હતી ખરી, પરંતુ એ પછી ઈ. સ. ૧૮૧૩ સુધી એ કામ અટકી ગયું. છેવટે છે સ. ૧૮૨૦માં “ન કરાર ” ( New Testament) નવીન બંદોબસ્ત નામે - ગુજરાતી ભાષા અને દેવનાગરી લિપિમાં પાંચ ભાગમાં છપાઈને બહાર પડ્યો.

Page #358

૧૦ મું ] ધર્મ-સંપ્રદાય
[૩૩૫ પશ્ચિમ હિંદમાં મિશનરી સેસાયટીના મુંબઈ ખાતેના પ્રથમ મિશનરી જૌનનું ગુજરાતી ભાષાંતર કર્યું. લંડન મિશનરી સેસાયટી તરફથી આવેલા રેવ. જેમ્સ રદીનર અને રેવ. વિલિયમ ફાઈવીએ પણ ગુજરાતી અનુવાદની શરૂઆત કરી.૫૧ એમણે કઈ મુનશીની મદદ લઈને ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં હિંદી પરથી મૂસાનાં પાંચ પુસ્તક તેમજ ન કરાર અનુદિત ક્ય.
પાદટીપ ૧. કિશોરલાલ મશરૂવાળા, સહજાનંદ સ્વામી અથવા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય', પૃ.૬-૭ ૨. એજન. પુ. ૧૬ થી આગળ; દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રી, “વૈષ્ણવ ધર્મને સંક્ષિપ્ત
ઇતિહાસ', પૃ. ૪૧૪-૧૭ છે. મશરૂવાળા, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૮૪-૮૫
૪. એજન, પૃ. ૫૩ ૫. એજન, પૃ. ૩૩-૩૪ ૧. એનાં કેટલાંક ઉદાહરણ માટે જુઓ એજન, પૃ. ૩૫-૩૭. ૧૭. એજન, પૃ. ૪૭. સુરત અને આસપાસના પ્રદેશમાં એ કાલે-પ્રવર્તતી અરાજકતા
દૂર કરી વ્યવસ્થા સ્થાપવામાં અરદેશરનું પ્રદાન બહુ મહત્વનું હતું. ઈ. સ. ૧૮રપ (સં. ૧૮૮૧)માં સહજાનંદજી સુરત આવ્યા અને શહેર બહાર રુસ્તમ બાગમાં મુકામ કર્યો ત્યારે અરદેશરે એમનું ભારે દબદબાથી સ્વાગત કર્યું. એનું વર્ણન સહજાનંદજીના શિષ્ય સ્વામી નિષ્કુળાનંદે “ભક્તચિંતામણિ” કાવ્યમાં કર્યું છે. સ્વામી સહજાનંદે પોતાની પાઘડી અરદેશરના માથે મૂકી એનું સંમાન કર્યું હતું. અરદેશરના પુત્ર જહાંગીરશાહના સસરાના કુટુંબના વંશજોએ આ પાઘડી સાચવી રાખી છે અને દર વર્ષે ભાઈબીજના દિવસે, બ્રાહ્મણ પાસે પૂજા કરાવી એ પાઘડી જાહેર દર્શન માટે ખુલ્લી મૂકવામાં આવે છે. ત્રીસેક વર્ષ પહેલાં આ લેખકે પણ સુરતમાં પાઘદર્શનના એ મેળામાં હાજરી આપી હતી. “ રાસમાળા” લખનાર એ. કે. ફેબ્સ સાથે દલપતરામ ઈ. સ. ૧૮૪૧ માં આ પાઘનાં દર્શન માટે આવ્યા ત્યારે કવિએ અરદેશરને નીચેના છંદમાં સ્મરણાંકિત કર્યો હતો – “ પદત્રાણ દિયે પ્રભુ પૂજન કે જબ ભ્રાત કી ભક્તિ ભલી લગિયાં, હનુમંત કુ તેલકદી દીની જબ સીય કી શુધ લીની બગિયાં, મહેતા નરસ કુ હાર દિયે, જબ જીભ મેં ભક્તિ ભલી લગિયાં, અરદેશર કુ દલપત્ત કહે, પરમેશ્વર રીઝી દીની પધિયાં',
(રતન માર્શલ, “અરદેશર કોટવાલ', પૃ. ૬૪-૬૫) અરદેશર કોટવાલ એ જમાનાનો એક ઉદાર પરગજુ અને પરાક્રમશીલ નર-વિશેષ હતો. અરદેશરના જીવન માટે તથા એ સમયના તથા એની પૂર્વેના યુગચિત્ર માટે
માર્શલનું પુસ્તક વાચનયોગ્ય છે. ૮. મશરૂવાળા, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૭
૯. એજન, પૃ. ૫૯ ૧૦. “ગુજરાતી સાહિત્યને ઈતિહાસ , ભાગ ૨, પૃ. ૬૨૮-૪૨

Page #359

૩૭૬ ]
[31.
૧૧. જૈન ગુજરાતી કૃતિઓની યથાશકય તપસીલ માટે જુએ એજન, પૃ. ૫૯૨-૬૦૮. ૧૧. કાવ્યતત્ત્વ વિચાર, પૃ. ૨૮૫
૧૨. દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રી, · ઐતિહાસિક સ’શાધન ', પૃ. ૬૫૭ ૧૩. એજન, પૃ. ૬૧૫ ૧૪. એજન, પૃ. ૫૮૧. ભારતની સ્વાત ંત્ર્ય-પ્રાપ્તિ પછી સામનાથનુ નવું ભવ્ય મંદિર બંધાયું યાર પહેલાં ચાત્રાળુઓ અહલ્યાબાઈના આ મંદિરમાં પૂજાવિધિ કરતા હતા. એ મદિરની આસપાસ ધમ શાળા નગારખાનાં વગેરે ગાયકવાડના સૂબા વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીએ ઈ. સ. ૧૯૧૦ માં બંધાવ્યાં હતાં ( શ‘ભુપ્રસાદ દેશાઈ, સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસ ', પૃ. ૬૫૬ ).
"
૧૫. દુર્ગાશ કર શાસ્ત્રી, ઉપયુ ક્ત, પૃ. ૫૮૯
૧૬. ઉત્સદિનાએ ાસ જોડી એ કુંડનું પાણી ખાલી કરાવીને ભાવિકાને શેષશાયીનાં
મશઠા કાલ
દર્શન કરાવાય છે. અમદાવાદના બેરેશનેટ ચીનુભાઈ માધવલાલના પિતામહ છેટાલાલનાં માતુશ્રી પ્રાણકુંવર ઈ. સ. ૧૭૯૯(સ. ૧૮૫૫ )માં અહીં સતી થયાં હાવાના શિલાલેખ છે. સતીની દહેરીનેા જીર્ણોદ્ધાર સર ચીનુભાઈએ ઈ. સ. ૧૮૯૬ ( સ. ૧૯૫૨)માં કરાવ્યા હતા. સર ચીનુભાઇનુ કુટુંબ મૂળ પાટણનુ હતુ. અને એ એમની બક્ષીગીરીનું વતન હતું. એમનું પૈતૃક મકાન પાટણમાં સંધવીના પાડામાં છે. ( મહાદેવ મુકુંદ જોશી, પાટણના ભેામિયા', પૃ. ૮૦-૮૧)
૧૭-૧૮. ઈશ્વરલાલ દેસાઈ, ‘ સૂરત સેાનાની મૂરત', પૃ. ૩૩૪
૧૯, ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇહિતાસ '. ગ્રંથ ૬, પૃ. ૩૯૨, પાદટીપ ૩૭ ૨૦. મેાહનલાલ દેસાઈ, જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ ', પૃ. કૅ૭૩, ગ્લાસનાપ, ‘જૈન ધર્માં', પૃ. ૩૬૩
"
૨૧. દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રી, ઉપર્યુંક્ત, પૃ ૧૮૭–૮૮ ૨૨. મેાહનલાલ દેસાઈ, ઉપર્યુ′ક્ત, પૃ. ૬૭૩ ૨૪. ઈશ્વરલાલ દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૧૫
૨૩. એજન, પૃ. ૬૭૧
૨૫. ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ ', ગ્રંથ ૬, પૃ. ૩૭૭ ૨૬. અન’તરાય રાવળ, ‘ ગુજરાતી સાહિત્ય' (મધ્યકાલીન), ભાગ ૧, પૃ. ૨૪
૨૭. Qeyamuddin Ahmad, The Wahabi Movement in India, p. 1 ૨૮. હુમા ચૂસ્ત એટલે સર્વેશ્વરવાદ.
૨૯. કરીમ મહ`મદ માસ્તર, - મહાગુજરાતના મુસલમાના ’. ભા, ૧-૨, પૃ. ૧૭૦ ૩૦. S. C. Misra, Muslim Communities in Gujarat, p. 41
૩૧. કરીમ મહંમદ માસ્તર, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૬૬
૩૨. મ. એ. પટેલ, ‘ પારસી પ્રકાશ ’, પૃ. ૮૨
૩૩. મકાહી પીલાં ભીખા, પારસી સાહિત્યને ઇતિહાસ ’, પૃ. ૧૫૧
૩૪. એજન, પૃ. ૧૫૬
૩૫. પેરીન દારાં ડ્રાઇવર, ૮ સત્તરમા શતકમાં પારસી કવિએએ રચેલી ગુજરાતી કવિતા” (અપ્રગટ મહાનિબંધ ), પૃ. ૮૩-૮૪
૩૬. મકાહી પીલાં ભીખાજી, ઉપર્યુક્ત પૃ. ૧૫૬
"

Page #360

૧૦ મું]
ધર્મસંપ્રદાય
૩૭.
૩૭. પેરીન દારાં ડ્રાઈવર, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૮૩ 36. R. C. Majumdar (ed.), Age of Imperial Unity, pp. 628 f. 36. M. S. Commissariat, Imperial Mughal Farmans In Gujarat,
pp. 22 f. ૪૦. મણિલાલ દ્વિવેદી, પુરાતન દક્ષિણ ગુજરાત', પૃ. ૧૬૯ 87. K. N. Subrahmanyam, The Catholic Community In India, p. 33 ૪૨. લાજરસ તેજપાળ, ‘ગુજરાતમાં ખ્રિસ્તી મંડળીનો ઇતિહાસ', પૃ. ૪૫૮ 83. Manilal C. Parekh, Christian Proselytism In India, p. 50 ૪૪. E. R. Hull, Bombay Mission History, Vol. I, p. 21. ૪૫. “પ્રોપેગડા એ ઈ. સ. દરર માં પોપ ગ્રેગરી ૧૫ માએ સ્થાપેલી સમિતિ છે અને
એ વિદેશોમાં થતા ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રચારનું સંચાલન અને નિયંત્રણ કરે છે. ૪૬. લાજરસ તેજપાળ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૬ ૪૭. એજન. પૃ. ૯ ૪૮. રેવ. જયાનંદ આઈ. ચૌહાન, “ગુજરાતી બાઈબલને ટૂંક ઈતિહાસ', પૃ. ૬ ૫૦-૫૧. એજન, પૃ. ૭
ઈ–૭–૨૨

Page #361

ખંડ ૪
પુરાતત્ત્વ
પ્રકરણ ૧૧ સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
૧, સ્થાપત્ય આ નાના કાલખંડમાં પણ નાગરિક અને ધાર્મિક એ બંને પ્રકારનાં સ્થાપત્યક્ષેત્રમાં કેટલીક ગણનાપાત્ર પ્રવૃત્તિ થતી રહી. નાગરિક સ્થાપત્ય
આ કાલમાં વડોદરા ભાવનગર ખંભાત સુરત નડિયાદ કડી અમરેલી વગેરે શહેરોને વિકાસ થતો રહ્યો. અમદાવાદમાં મરાઠા અમલદારે પૈકીના કેટલાક લાંચ લઈને રસ્તાઓ પર પણ મકાન બાંધવાની છૂટ આપતા હોવાથી ઘણી જગ્યાએ લેકોએ મકાને બાંધી રસ્તાઓ દબાવ્યા. પરિણામે મુખ્ય રસ્તાઓ અને શેરીઓના રસ્તાઓ વચ્ચેનું અગાઉનું સમાયોજન વીંખાઈ ગયું. પૈસા પડાવવા માટે શ્રીમંત લેક પર ગમે ત્યારે તવાઈ આવે એવી પરિસ્થિતિ પ્રવર્તતી હોવાથી ઘણી પિળામાં ઊંચા મજબૂત દરવાજા કરી એના પર ચોકીદાર રાખવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી.
નવાં વિકસેલાં શહેરમાં નડિયાદ નોંધપાત્ર છે. ખંડેરાવ ગાયકવાડે નડિયાદને રાજધાની બનાવી ત્યારબાદ એની નગરરચનાને વિકાસ થયો. ઈ.સ. ૧૮૧૩ માં એ ત્રણ માઈલ(૫ કિ.મી.)ને ઘેરાવો ધરાવતું શહેર બની ગયું હતું. શહેરને ફરતે પાકે કોટ હતું અને એમાં થોડા થોડા અંતરે બુરજ કરેલા હતા. કેટમાં નવ મજબૂત દરવાજા હતા. કેટને ફરતી ખાઈ કરવામાં આવી હતી.
કચ્છમાં જમાદાર ફતેહમામદે વાગડમાં બાદરગઢ અને ફતેહગઢ નામના કિલ્લા સરહદ સાચવવા માટે કરાવેલા. એવી રીતે એણે કચ્છના પશ્ચિમ છેડે લખપતને ગઢ કરાવેલ. એના કિલ્લાની રાંગની રચના વિશિષ્ટ છે.

Page #362

૧૧ મું ], સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૩૯ મકાનનાં બાંધકામ અને સજાવટમાં અગાઉની પદ્ધતિ ચાલુ રહી. મુખ્યત્વે એ ઈટ માટી અને ચૂનાના ચણતરથી બનતાં. એમાં બારી દરવાજા બારસાખ સ્તંભે પાટડા છજા ઝરૂખા મદલ વગેરેમાં કાષ્ઠનો પ્રયોગ થતો. કાષ્ઠકામમાં પણ પૂતળીઓ અને ફૂલવેલની ભાતોનું રૂપાંકન કરવામાં આવતું. આ સમયે - નવાં બંધાયેલાં ભવનો પૈકી ઘણાં નાશ પામી ગયેલાં છે અને કેટલાંક ખંડેર હાલતમાં ઊભાં છે. આમાં કડી નડિયાદ થામણ અને અંજારનાં ભવન નેધપાત્ર છે.
બાબીઓ પાસેથી કડી જીતી લીધા પછી ગાયકવાડેએ એમાંનાં ઘણાં ભવનમાં સુધારા વધારા કરાવ્યા. આમાં મહારરાવે કરાવેલાં બાંધકામ મુખ્ય છે. જૂના કિલ્લાની અંદર ર ગમહેલ અને સૂપડા મહેલનાં ખંડેર જોવામાં આવે છે. રંગમહેલ મલ્હારરાવે બંધાવ્યાનું કહેવાય છે, પણ એની રચનામાં મુસ્લિમ - તો વિશેષ હોવાથી એ બાબી ઇમારત હોવાનું વધુ સંભવિત મનાય છે."
એની બાજુમાં સૂપડા મહેલ આવેલું છે. એને ૧૯૦૨ થી જેલમાં ફેરવી નાખવામાં આવ્યો છે. મલ્હારરાવે પિતાના માટે કરાવેલા ભવ્ય મહેલનાં ખંડેર કડી શહેરની મધ્યમાં જોવામાં આવે છે. એની રચનામાં હિંદુ અને મુસ્લિમ સ્થાપત્ય શિલીને સમશ્ય દષ્ટિગોચર થાય છે (જુઓ આકૃતિ ૧૩).
નડિયાદમાં મજમૂદારની પિળમાં આવેલા પ્રસિદ્ધ નારણદેવના મંદિરની બાજુમાં “ કહાનદાસ પટેલનું દીવાનખાનું ” નામે ઓળખાતું ડહેલું આવેલું છે. કહાનદાસના પ્રપિતામહ હરખજી પટેલની અહીં છ માળ ઊંચી ભવ્ય - હવેલી હતી. એ ભેંયરાબંધ હવેલીનું કાષ્ઠકામ મનોહર હતું. મરાઠા કાલમાં એ જાહોજલાલીની ટોચે હતી. આજે એમાંનું કંઈ બચ્યું નથી.’
થામણામાં આ કાલના પ્રારંભ વખતે બંધાયેલી દવેજીની હવેલી ગુજરાતભરમાં એની જાહોજલાલીને લઈને પ્રસિદ્ધ હતી. ગંગાદાજી માહેશવરજી નામના ખેડાવાળ બ્રાહ્મણે બંધાવેલી અને એમના વંશજોએ સમરાલી એ હવેલીમાં સામસામે છ-છ ઓરડાની હારવાળી કુલ ૧૨ ઓરડાની હાર હતી. એમાં પરસાળ રસોડું પાણિયા, દેવમંદિરની ઓરડી, ચેકડી મેડી મેડો માળખંડ દીવાનખાનું છજા અગાસીઓ દરવાજે ટાંકું કૂઈ ડટણ તુળસીજ્યારે હજ કુવારે વગેરે અનેકવિધ સગવડ હતી.
ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં અંજાર(કચ્છ)માં કચ્છના પલિટિકલ એજન્ટ મેકમર્પોએ બંધાવેલ પિતાનો બંગલે એક નમૂનેદાર વિદેશી ઈમારત છે.

Page #363

C[ ..
૩૪૦ ]
મરાઠા કાલ મેકર્ડોએ આ બંગલે પિતાના વતન ડીમાંના પિતાના બંગલાની અનુકૃતિ રૂ૫ બનાવ્યો હતો. બે માળની આ ઈમારતમાં અંદરના ખંડેની આગળ ફરતી સળંગ પરસાળ કરવામાં આવેલી છે. નીચેના મધ્ય ખંડની ચારે બાજુની દીવાલ પર રામાયણ ભાગવતાદિના વિયોને લગતાં દશ્યો ઉપરાંત હસિતયુદ્ધ મૃગયા તગેરેનાં દય ચીતરેલાં છે. બંગલાની હદમાં દવાખાનું બરાક બારુદખાનું સિલેખાનું જેલ અને પાયગા કરેલાં છે. બંગલાનું પ્રવેશદ્વાર એની નજીકથી પસાર થતા રસ્તા પર પડે છે. પ્રવેશદ્વારની અંદર પેસતાં જ બરાકની સંમુખ ઉત્તાકાર બેઠકવાળા ચેહરા પર મધ્યમાં ખડા કરેલા સ્તંભ પર યુનિયન જૈક લહેરાતો હતે. સ્તંભ નીચેની બેઠક પર બેસીને મેકમન્ડે ન્યાય આપતો. ૧૦
સુરતમાં ઈ. સ. ૧૭૮૧ માં બક્ષી મીર નજમુદ્દીને દરિયા મહેલ બંધાવ્યો હતો. એ મહેલ મૂળ મુર્શિદ નિગાહ નામે ઓળખાતો હતો.'
આ સમયે કેટલાંક જળાશયોને જીર્ણોદ્ધાર થયો, જ્યારે કેટલાંક નવાં પણ બંધાયાં. પાટણમાં ત્રીકમ બારોટની વાવ તરીકે હાલમાં ઓળખાતી વાવ આનંદરાવ ગાયકવાડના સમયમાં ઇનામદાર બારોટ બહાદરસિંગ જનકરણસિંગે ઈ. સ. ૧૮૦૬ માં બંધાવવી શરૂ કરેલી, જે એના પુત્ર રૂ. ૧૪,૯૨૫ ખર્ચાને ઈ. સ. ૧૮૧૨ માં પૂરી કરાવેલી. આ વાવના બાંધકામમાં રાણીવાવના પથ્થર વપરાયા હોવાનું જણાય છે. આ વાવ પાંચ મજલાની છે, એમાંના બે મજલા ઈટોના અને ત્રણ પથ્થરના બાંધેલા છે. ૧૨
સોજિત્રા(તા. પેટલાદ )માં મેગરાળ ભાગોળે આવેલું મેગરાળ તળાવ ઈ. સ. ૧૭પર માં ખોદાવવામાં આવેલું, જ્યારે એની બાજુને કુંડ ઈ. સ. ૧૭૬૦ માં સમાવવામાં આવશે. ૧૩
નડિયાદમાં નારણદેવનું મંદિર કરાવતી વખતે જરૂરી ઈટો પડાવવા માટે ખદાવી ત્યારે પડેલા મોટા ખાડાને પાળ બાંધી લેવામાં આવતાં જે તળાવ રચાયું તે તળાવ એ મંદિર બાંધનારાં રતન શેઠાણીના નામ પરથી “રતને તળાવ” નામથી ઓળખાયું. ૧૪
બેટ દ્વારમાં પૂર્વ દિશામાં આવેલું દમાજી સરોવર(જે હાલ રણછોડર નામે ઓળખાય છે તે)ને આરે વિ. સં. ૧૮૬૨(ઈ.સ. ૧૮૦૬)
માં બંધાયો હોવાનું જણાયું છે. ૧૫ 5 એ સઓ સુરતમાં કેટલાક નવા બાગ બંધાયા. વિલિયમ એન્ડ પ્રાઈસ ઈ. સ. ૧૭ માં બંધાવેલે બાગ અગાઉના બધા બાગ કરતાં ચડિયા
RE

Page #364

-૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૪૧
હતો. એ પછી કતારગામની ભાગળ બહાર ઈ. સ. ૧૭૭૫ માં નવાબ હાફીઝુદ્દીને “અલાબાગ” કરાવ્યું, તે સર્વશ્રેષ્ઠ છે. એનો વિસ્તાર કરવા માટે આજુબાજુનાં મકાન ઉખાડી નાખવાને લઈને લેકે એને “અલ્લાબાગ” ને બદલે “જુલમીબાગ” કહેતા. એમાં ચીન ઈરાન અને યુરોપથી રોપા મગાવી રોપાવ્યા હતા. એમાં કલમો કરવાને લઈને એક છોડની દરેક ડાળ પર જુદી જુદી જાત અને રંગનાં ફૂલ આવતાં. ૧૭ પછીના વર્ષો મુલ્લાં ફખ્રદ્દીને સુરતથી ત્રણ કશ દૂર ભટારમાં એક બાગ કરાવ્યો હતો.૧૮
પાટણમાં કોઠી કુઈ દરવાજા પાસે કેટની અંદરના ભાગમાં આવેલે બગીચે દમાજીરાવે કરાવ્યો હતો. ૧૯
ધાર્મિક સ્થાપત્ય (અ) હિંદુ
આ સમયે અનેક નવાં મંદિર કુંડ અને અન્ય ધાર્મિક બાંધકામ થતાં રહ્યાં તેની સાથે કેટલાંક જૂનાં જીર્ણોદ્ધાર પણ પામ્યાં. ઇંદોરનાં મહારાણી
અહલ્યાબાઈ, પાટણ-વડોદરાના દમાજીરાવ ગાયકવાડ અને વડોદરાના ફરોસિંહરાવ ગાયકવાડ તથા ગાયકવાડી સરસૂબા બાબાજી આપાજી, પેશવાના શરાફ ગોપાળ જગનાથ તાંબેકર વગેરેએ કરાવેલાં બાંધકામ ગુજરાતના મદિરસ્થાપત્યમાં વિશિષ્ટ ભાત પાડે છે. મંદિરની રચના પર એમણે દક્ષિણ ભારતનાં મંદિરોમાંથી મુખ્યત્વે બે તત્વ ગ્રહણ કર્યા : (૧) તલમાનમાં દેવના વાહન કે દાસ માટે અલગ મંડપ કરવો અને ઊર્ધ્વમાનમાં મંદિરના શિખરને પિરામિડને ઘાટ આપો. વડોદરા ઠાકોર સારસા પાટણ અમદાવાદ વગેરે સ્થાનેએ આવેલાં મંદિર આ બાબતનાં સૂચક છે. આથી આ સમયના શિવાલયમાં નંદિ–મંડપ, વિષ્ણુમંદિરમાં ગરુડ-મંડપ અને રામમંદિરમાં હનુમાન મંડપ ઘણું કરીને અલગ કરેલા દષ્ટિગોચર થાય છે. મરાઠાઓએ બંધાવેલાં મંદિર સિવાયનાં અન્ય મંદિર મુખ્યત્વે ગુજરાતમાં સેલંકીકાલથી સુસ્થાપિત થયેલી ઉત્તર ભારતીય નાગર શૈલી અનુસાર તલમાનમાં તારાકાર અને ઊર્ધ્વ માનમાં રેખાવિત શિખર-પદ્ધતિ પ્રમાણે બનેલાં છે. શત્રુંજય સુપેડી જડેશ્વર સુરત વગેરે સ્થળોએ આવેલાં મંદિર આ સ્વરૂપનાં છે. વૈષ્ણવ મંદિરમાં શિખર કરવાનો ચાલ નહિ હોવાથી આ કાલમાં પણ એ મંદિર હવેલી સ્વરૂપે બંધાયાં હતાં.

Page #365

૩૪૨] મરાઠા કાલ
[ પ્ર.. મળી આવતા છૂટાછવાયા ઉટલે પરથી આ કાલનાં મંદિર વિશે. કેટલીક માહિતી આ પ્રમાણે તારવી શકાય છે ઃ
સુરતમાં રહિયા સેનીના ચેકમાં (હાલ લાલગેટ પાસે) આવેલું બાલાજી મંદિર ૧૯મી સદીના પહેલા દાયકામાં બંધાયેલું સુપ્રસિદ્ધ ભવ્ય મહામંદિર છે. એના પ્રાકારમાં શિખરબંધી ચાર મંદિર એક હરોળમાં ઊભેલાં નજરે પડે છે. એમાં ડાબી બાજુથી લેતાં પહેલું જગન્નાથજીનું, બીજું બાલાજીનું (આકૃતિ ૧૪), ત્રીજું કૃષ્ણાજુનેશ્વર મહાદેવનું અને ચોથું નંદકેશ્વર મહાદેવનું છે. આ ચારેય મંદિર ઊંચા પીઠ પર બાંધેલાં છે અને ચાર પગથિયાં ચડવાથી એના મંડપમાં દાખલ થવાય છે. આ મંદિર મુખ-ચોકી કે શણગાર-ચકી ધરાવતાં નથી. એમાં ગર્ભગૃહ અને એની સંમુખ મંડપની રચના કરેલી છે. અંતરાલમાં કરેલા ગવાક્ષોમાં આરસનાં વિવિધ શિલ્પ મૂકેલાં છે. આ મંદિરે પૈકીનાં પ્રથમ ત્રણ સુરતના શાહ સોદાગર શ્રી કૃષ્ણજી અજુનજી ત્રવાડીએ ઈ.સ. ૧૮૦૩, માં રૂપિયા ત્રણ લાખના ખર્ચે બંધાવ્યાં હતાં. ચોથું મંદિર ઈ. સ. ૧૮૮૮ માં શ્રી નંદશંકર લાભશંકરે બંધાવી કૃષ્ણાર્પણ કર્યું હતું. આ મંદિરે ઉપરાંત ગોપીપરામાં આવેલું રામજી મંદિર અને પુષ્ટિમાર્ગનું લાલજી મહારાજનું મંદિર પણ આ સમયે બંધાયેલાં. લાલજી મહારાજનું ઈ. સ. ૧૭૭૦ માં બંધાયેલું મંદિર ઈ. સ. ૧૮૩૭ ની મેટી આગમાં બળીને ખાખ થઈ ગયું હતું. ૨૨
નર્મદા પર આ કાલમાં ચાણોદમાં મહારરાવ ગાયકવાડે અને ગરુડેશ્વર ખાતે મહારાણી અહલ્યાબાઈએ ભવ્ય ઘાટ બંધાવ્યા. ૨૩
ભરૂચમાં ઈ. સ. ૧૭૮૩ માં ભૃગુભાસ્કરેશ્વર નામનું નવું મંદિર બંધાયું. એ દેવાલય સિંધિયાના ભાસ્કરરાવ નામના સૂબાની સહાયથી ભાર્ગવ બ્રાહ્મણોએ બંધાવ્યું હતું. એમાં ભાગોની કુળદેવી ભાગસુંદરીની મૂર્તિને ભૃગુઋષિના. દેરામાંથી અહીં આણને એક ગેખમાં પધરાવેલી છે. ૨૪
વડોદરામાં આ સમયે વિઠ્ઠલમંદિર, બહુચર માતાનું મંદિર, ખંડેબાનું મંદિર, ગણપતિ મંદિર, નીલક ડેશ્વર મહાદેવ, યવતેશ્વર મંદિર વગેરે બંધાયાં. માંડવી પાસે ચાંપાનેર માર્ગ પર આવેલું વિઠ્ઠલ મંદિર વડેદરાનાં રાજમાતા ગેહનાબાઈએ ઈ. સ. ૧૮૦૯ માં બંધાવ્યું હતું. ૨૫ આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે. મંદિર પ્રાકારબંધ છે. ત્રણ શિખરયુક્ત ગર્ભગૃહ, લાંબે મંડપ, મંડપમાં લાકડાના સુશોભિત સ્તંભને પ્રગ, ગર્ભગૃહને ફરતે પ્રદક્ષિણાપથ, ગર્ભ..

Page #366

[૩૪૩
૧૧ મું !.
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ ગૃહમાં પ્રવેશ-ભાગ પરનાં ચિત્ર વગેરે આ મંદિરની વિશેષતા છે. બહુચરા માતાનું મંદિર અમદાવાદના જગા પુરુષોત્તમ લુહારે ઈ.સ. ૧૭૮૬ માં કરાવેલું. કારેલી બાગ પાસે આવેલ આ મંદિર પણ પ્રકારબંધ છે. મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે. એની એક બાજુ હનુમંતેશ્વર મહાદેવ અને બીજી બાજુ બટુક ભૈરવનું મંદિર છે. મંદિર પર સપાટ છાવણ છે. એમાં માતાજીના યંત્રની પૂજા થાય છે. મદનઝાંપાથી મકરપુરાને રસ્તે જતાં જમણી બાજુ પર મહાવીર જૈન વિદ્યાલયની બાજુમાં ખંડેબાનું મંદિર આવેલું છે. જેજૂરી (મહારાષ્ટ્ર) માં આવેલ ખંડેરાય(ખંડોબા) મરાઠાઓના ઇષ્ટદેવ ગણાય છે. યેશુબાઈ નામની ભાવિક કન્યાને આવેલા સ્વપ્નને આધારે ખંડેબાની મૂતિ ખોદી કાઢી એની સ્થાપના માટે ગાયકવાડ સરકાર તરફથી આ મંદિર કરવામાં આવેલું. પાછળથી એમાં ખંડોબાની નવી મૂર્તિ સ્થાપવામાં આવી હતી. મંદિરમાં યેશુબાઈની મૂતિ પણ છે. ૨૭ આ મંદિર પણ વિશાળ પ્રાકાર ધરાવે છે. મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં શિવલિંગનાં દર્શન થાય છે. મંડપના ઘૂમટમાં અંદરના ભાગમાં કૃષ્ણલીલા અને પૌરાણિક દનાં ચિત્ર છે. ભીમનાથ મહાદેવની જગામાં આવેલું ગણપતિ મંદિર ગોપાળરાવ મરાળે ૧૮ મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં બંધાવેલું છે. ૨૮ બાબાજી આપાજીએ વડોદરામાં બાબાજીપુરા વસાવ્યું તે પહેલાં એ ત્યાંના પ્રસિદ્ધ મહાદેવના નામ પરથી નીલકંઠપુરા કહેવાતું હતું. બાબાજીએ એ મંદિરને સ્થાને રૂા. ૧૨,૫૩૨ ખચી નવું દેવાલય કરાવ્યું.૨૯ દાંડિયા બજારમાં આવેલું આ પ્રાકારબંધ મંદિર ગર્ભ ગૃહ અને લાંબા મંડપ ધરાવે છે. ગર્ભગૃહ પર એક ઊંચે અને ચાર નીચા એવા પાંચ ઘૂમટ કરેલા છે. મંદિરની ચેકી પરના સપાટ છાવણને લાકડાના સ્તંભ ટેકવી રહ્યા છે. ગર્ભગૃહમાં આરસની જળાધારીમાં શ્યામ પથ્થરનું લિંગ સ્થાપેલું છે. ગર્ભગૃહની પાછલી દીવાલમાં ગણપતિ મહેશ્વર અને લક્ષ્મીનાં મૂર્તાિશિ૮૫ મૂકેલાં છે. આ મંદિરમાં નંદિમંડપ છૂટો કરેલ છે. દીવાન રાવજી આપાજીએ પિતાના પૂર્વજોના મૂળ વતન સતારાની પાસે આવેલા સુપ્રસિદ્ધ યવતેશ્વર મહાદેવને સ્થાન પરથી અહીં એ નામનું શિવાલય કરાવેલું, જે આજે પણ વિશ્વામિત્રીને કાંઠે જોવામાં આવે છે. ૩• જેલ રોડ પર આવેલું આ મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે. આ પ્રકારબંધ મહામંદિરમાં નંદિમંડપ છૂટો છે અને એ મોટા કદનું નંદિ-શિલ્પ ધરાવે છે. મંદિર ઊંચા પીઠ પર બાંધેલું છે. તલમાનમાં ગર્ભગૃહ અંતરાલ મંડપ અને ત્રણ બાજુ અર્ધમંડપ(એકીઓ)ની રચના છે. એમના પર નાગર શૈલીએ રેખાન્વિત શિખર અને સંવરણા કરેલાં

Page #367

૩૪૪ ]
.
મરાઠા કાલ
[મ.
છે. મંદિરનું સુશોભન ગુજરાતમાં પ્રચલિત પરંપરાગત શૈલીએ થયું છે. એ મરાઠાઓએ કરેલાં પિરામિડ ઘાટનાં શિખરવાળાં મંદિરોમાં જુદી ભાત પડે છે. મંદિરનાં પીઠ અને મંડેવર પર વિવિધ મૂતિશિલ્પ કંડાય છે. ચેકમાં મોટે દીપસ્તંભ કરે છે. આ
ખંભાતમાં આ સમયે પ્રખ્યાત કવિ પ્રીતમદાસે ઈ.સ. ૧૭૬૧ માં એક મંદિર બંધેલું તે રાજપૂતવાડામાં ખારી કુઈ પાસે આવેલું છે અને આજે “મથુરાદાસબાવાનું મંદિર ” નામે ઓળખાય છે૩૧ માદળા તળાવ પાસે આવેલું રણછોડજીનું પ્રસિદ્ધ મંદિર ઈ. સ. ૧૭૭૨માં બંધાયું હતું. આમાં ત્રિવિક્રમજી, શેષશાયી વિષ્ણુ અને બીજી અનેક પ્રતિમાઓ નજરે પડે છે.૩૨ ચોકમાં આવેલું “કબીર મંદિર ” ઈ.સ. ૧૮૦૧ માં બંધાયેલું છે.૩૩ ખંભાતમાં પુષ્ટિમાર્ગને વ્યાપક પ્રસાર થતાં કેટલાંક નવાં હવેલી–મંદિર બંધાયાં. એ પૈકી ગોકુળના શ્રી રામકૃષ્ણ મહારાજે ઈ. સ. ૧૮૧૩માં બંધાવેલું નવનીતપ્રિયાજીનું મંદિર પ્રખ્યાત છે. આ મંદિર કપાસી પિળમાં આવેલું છે. ૩૪
ઉમરેઠમાં ઈ.સ. ૧૭૬૬ માં ગામના પંચે વેરાઈ માતાનું મંદિર બંધાવ્યું. મલાવ તળાવની પાળ પર ભટ્ટવાળી પોળમાં રહેતા પંડયા પ્રેમાનંદે ઈ.સ. ૧૭૬૯ માં ગુરુ દત્તાત્રેયનું મંદિર કરાવી એમાં દત્તાત્રેયનાં પગલાં અને મતિ બેસાડવાં.૩૫ મલાવ તળાવથી દક્ષિણ દિશાએ રતનપુરા જવાના રસ્તે આવેલું બદરીનાથ મહાદેવનું સ્થાનક ઈ. સ. ૧૭૭૮માં બંધાયેલું છે. આ શિખરબંધી મંદિરને ફરતે પ્રકાર છે. એમાં શિવની ત્રણ મુખવાળી મૂતિ અને શિવલિંગ સ્થાપેલ છે. ગામનું રખવાળું કરતાં હરિયાળ રાજપૂત વાસણ મારુજી નામના જાગીરદાર ઈ. સ. ૧૭૯૭માં કામ આવતાં એમની પાછળ એમની સ્ત્રી દરિયાબા સતી થઈ. એ જગા પર એમના વંશજોએ મેટીપી૫ળીની બાજુમાં ચેતરે કરાવી સતીની દેરી ચણાવી. આ જગા “દરિયાબાની પીપળ” નામે ઓળખાય છે.૩૭
સોજિત્રા(તા. પેટલાદ)નું કામનાથ મહાદેવનું મંદિર ઈ. સ. ૧૭૬૯ માં બંધાયું છે. ૩૮
આ સમયે નડિયાદમાં અનેક ઇમારત બંધાયેલી, એ પૈકીની મેટા ભાગની નાશ પામી છે. કડીના મહારરાવ ગાયકવાડની પાયગા મહારપરામાં બિસ્માર હાલતમાં જોવામાં આવે છે. મહારરાવે ઈ. સ. ૧૮૦૨માં નારણદેવ મંદિરને પાયે નાખ્યા પછી એમને થડા વખતમાં નડિયાદમાંથી ભાગવું

Page #368

૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૪૫ પડેલું હોવાથી એ દેવાલયનું બાંધકામ અધૂરું રહ્યું, જે વડોદરાના હરિભક્તિ કુટુંબનાં રતન શેઠાણીએ ઈ. સ. ૧૮૦૭માં પૂરું કરાવ્યું. નારણદેવનું મંદિર મજમુદારની પિળમાં આવેલું છે. ૩૯
ડાકરનું સુપ્રસિદ્ધ રણછોડજીનું મંદિર આ સમયમાં બંધાયું. સ્થાનિક અનુશ્રુતિ અનુસાર રણછોડજીની મૂર્તિ ભક્ત બોડાણો ઈ. સ. ૧૧૫૫માં ડાકર લાવેલ, પરંતુ એ પ૬૯ વર્ષ સુધી પ્રતિષ્ઠા વગર રહી હતી. ઈ.સ. ૧૭૨૫ માં લક્ષ્મીજીનું મંદિર બંધાતાં એમાં એની સર્વ પ્રથમ સ્થાપના થઈ. ત્યાર બાદ હાલનું ભવ્ય મંદિર ઈ. સ. ૧૭૭૨ માં પેશવાના શરાફ સતારાના ગોપાળ જગન્નાથ તાંબેકરે બંધાવ્યું, ત્યારે વિ.સ. ૧૮૨૮ ના મહા વદિ ૫ ને બુધવારે એમાં એ મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા થઈ.૪° આ મંલિ પશ્ચિમાભિમુખ છે. મંદિર વિશાળ ચેકમાં મધ્યમાં ઊભેલું છે. એના રવેશયુક્ત પ્રાકારમાં પ્રવેશ માટે • ભવ્ય બલાનક કરેલું છે. ઊંચી પીઠ પર આવેલ મંદિર તલમાનમાં ગર્ભગૃહ, અંતરાલ, મંડપ અને ત્રણ બાજુ ચેકીઓ ધરાવે છે. પાછલી બાજુએ ગર્ભ ગૃહમાં જવાની બારી કરેલી છે, જ્યાંથી અંદર જઈ મૂર્તિની પૂજા, ચરણસ્પર્શ વગેરે થઈ શકે છે.૪૧ ગર્ભગૃહમાં વિષ્ણુની ત્રિવિક્રમ(રણછોડજી )ની, શ્યામશિલામાંથી કંડારેલી મનોહર ભાવપૂર્ણ મૂતિ સ્થાપેલી છે. મંદિરના ઊધ્વમાનમાં દક્ષિણ ભારતીય મંદિર પદ્ધતિની સાથે મુસ્લિમ સ્થાપત્યને સમન્વય નજરે પડે છે. ૪૨ ગર્ભગૃહ પર મધ્યમાં ઊંચા પિરામિડ ઘાટનું પાંચ મજલા • ઊંચું શિખર એ જ ઘાટનું કરેલું છે. ત્રણેય શિખર પર રેખાવિત અધ. ગોળાકાર આમલક અને શિખરના ચાર ખૂણે ચાર મિનારાઓની રચના કરેલ છે. આ મિનારા મુસ્લિમ પ્રભાવના સૂચક છે. મંડપ અને ચેકીઓ વાળા ભાગ પર અગાશી કરી એમાં નીચેના તલમાનને અનુરૂપ સંવરણ કરી છે, જે સાદા ઘૂમટ પ્રકારની છે (જુઓ આકૃતિ ૧૫).
ખેડા જિલ્લાના આણંદ તાલુકામાં આવેલા સારસા(ખંભોળજ )નું સત-કેવળનું મંદિર ઉપર્યુક્ત રણછોડરાયનું મંદિર બાંધનાર સ્થપતિએ બાંધેલું છે ને એ તલમાન અને ઊર્ધ્વમાનમાં એને આબેહૂબ મળતું આવે છે (જુઓ આકૃતિ ૧૬).
ખીજલપુર( તા. ઠાસરા )માં ઈ. સ. ૧૭૬ ૩ થી ૧૭૬૬ના ગાળામાં બંધાયેલું ચતુર્ભુજરાય મહારાજનું મંદિર શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ બંધાયેલું એક નમૂનેદાર મંદિર છે. પ્રાકારબંધ મંદિરને એક નાનું અને એક મોટું એવાં

Page #369

૩૪૬ ]
ભરાડા કાલ
[...
એ શિખર છે. ગભ ગૃહમાં ચતુર્ભુજ વિષ્ણુની ત્રિવિક્રમ સ્વરૂપની મનેાહર મૂર્તિ સ્થાપેલી છે. એમાં બાજુમાં લક્ષ્મીજી અને ચાર પાંદો ( આયુધપુરુષ !),. તેમજ ગરુડની ઊભી આકૃતિ કઇંડારી છે. મુખ્ય મૂર્તિની ચેાપાસ દશાવતાર મૂર્તિ એ કંડારી છે, મંદિરના મંડપના અંદરના ઘૂમટમાં કરેલાં ચિત્ર ઝાંખાં પડી ગયાં છે.૪૪
અમદાવાદમાં ભદ્રના કિલ્લા સર થયા પછી મરાઠાઓની કેદ્રવતી સત્તા સ્થપાતાં કિલ્લામાં અનેક દેવાલય બંધાયાં. મરાઠાકાલમાં ગણેશબારીથી છેક વિઠ્ઠલ મંદિર અને આજના હોમગાર્ડ્સ પરેડ ગ્રાઉન્ડ સુધી એક સળંગ રસ્તે જતા હતા, જે લાલ દરવાજા સાથે સંકળાયેલા હતા. આ રસ્તા પર બંને બાજુ સામસામે મંદિર આવેલાં હતાં. પાછળથી મદિશની આસપાસ એવી રીતે બાંધકામ થઈ ગયાં કે જેથી મૂળ રસ્તા ઘણી જગાએ ખાઈ ગયા. આથી આજે ત્યાં મૂળ આવા કાઈ રરતા હતા એવી કલ્પના સુધ્ધાં પણ આવી શકતી નથી. આ રસ્તા પર પૉંચમુખી મહાદેવ, હનુમાનજીનું મંદિર, ગણપતિ મંદિર રામજી મંદિર, બદરીનારાયણનુ મદિર, લક્ષ્મીનારાયણનું મંદિર, મારુતિ મદિર, કૃષ્ણ મ ંદિર અને વિઠ્ઠલ મ ંદિર આ કાલમાં બંધાયેલાં મંદિર છે.૪૫ એ પૈકી રામજી મંદિર, કૃષ્ણ મદિર અને વિઠ્ઠલ મંદિરમાં જૂના સ્થાપત્યના ઘણા અંશ જળવાઈ રહ્યા છે. રામજી મંદિર ગ`ગૃહ, રંગમાંડપ અને સન્મુખ છૂટા હનુમાન–મંડપ ધરાવે છે. એના ગર્ભગૃહ પર શિખર નથી. ગભૉંગૃહની કાઇ-કાતરણીની જાળીએ આજે પણ જળવાયેલી છે. મંડપ ઘણા લાંખા છે તે એની લખચારસ છત ત ભરહિત ટેકવાયેલી છે, ગર્ભગૃહમાં ભદ્રપીઠ પર રામ લક્ષ્મણ અને જાનકીની ઊભી મૂર્તિએ સ્થાપેલી છે. મંડપની મધ્યમાં દેવતા સંમુખ એક ફુવારે કરેલ છે. એ પણ મૂળ મદિરની રચના સમયને છે. હનુમાન–મંડપની પદ્માકાર છત પર નાના ધૂમટ કરેલો છે. મડપમાં દાસ-સ્વરૂપે નમસ્કાર મુદ્રામાં ઊભેલા હનુમાનજીની ભાવવાહી મૂતિ છે. આ મદિરનુ અલાનક ‘ રામ–મારી ’ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. ત્યાં નદીના પટમાં ઊતરવાનાં પગથિયાં છે. ૪૬ કૃષ્ણ મદિર ભવિસ્તારનું સુપ્રસિદ્ધ મંદિર છે (આકૃતિ ૧૭). એમાં મને હર કે।તરણીયુક્ત અલાનકમાં થઈ પ્રાકારબદ્ધ મંદિરમાં દાખલ થતાં વચ્ચે ખુલ્લે ચેક આવે છે. ચેકની મધ્યમાં મંદિર ઊભું છે. મદિર એના તલમાનમાં ગર્ભગૃહ અંતરાલ મંડપ તથા શણગાર ચોકી અને ઊમાનમાં પી ડાવર અને શિખર ધરાવે છે. શિખર પિરામિડ ઘાટનું ત્રણ છાઘો ધરાવતુ. કળશયુક્ત છે. ગર્ભગૃહની અંદર ગઈ સદીમાં ઘડાયેલી શ્રીકૃષ્ણની મૂર્તિનાં દન.
'
-

Page #370

૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[૩૪૭ થાય છે. મંડપ પરનું છાવણ કુપૃષ્ઠાકાર છે ને વરસાદનું પાણી નીચે ઊતરી જવા માટે બંને લાંબી બાજુ પર નીચે ઊતરતી નાની નાની નાળની કરેલી રચના. દષ્ટિગોચર થાય છે. મંડપની અંદરની છત સપાટ છે તેને કાષ્ઠકતરણથી મઢી દીધેલ છે. મંદિરમાં પ્રવેશદ્વાર ઉપર ગણેશ, અંતરાલમાં કાચબાની આકૃતિ. અને ઉત્તર દીવાલમાંની ગેમુખની રચના પરથી આ મંદિર મૂલતઃ શિવાલય. હેવાનું અને પાછળથી કૃષ્ણાલયમાં રૂપાંતરિત થયેલું હોવાનું જણાય છે. મંદિરની સંમુખ ગરુડ-મંડપ છૂટો કરે છે. મંદિરના ચેકમાં એક નાનું અલગ શિવાલય કરેલું છે. આ શિવાલય કેવળ ગર્ભગૃહ ધરાવે છે. એની. સંમુખ મોટા કદનો નંદિ ખુલામાં મૂકેલે છે, જે મૂળ શિવાલયનો હોવાની સંભાવના છે. ૪૭ વિઠ્ઠલ મંદિર મ્યુનિસિપલ સ્નાનાગરની ઉત્તરે આવેલું છે. આ મંદિર ઈ. સ. ૧૭૬૮ માં ગોસ્વામી યાદવ બાવા ભાગવતે બંધાવેલું છે. રચના પર આ શિખર-રહિત મંદિર રામજી મંદિર સાથે સામ્ય ધરાવે છે. એમાં ગર્ભગૃહ, રંગમંડપ અને છૂટ ગરુડ-મંડપ કરે છે. ગર્ભગૃહની કાષ્ઠની મૂળ જાળી આજે પણ અકબંધ જળવાયેલી જોવા મળે છે. ગર્ભગૃહમાં સેવ્ય. પ્રતિમા તરીકે યુગલ સ્વરૂપ વિઠેબા અને રુકમાઈ(વિઠ્ઠલનાથજી અને ફિમણું -- ની ઊભી મૂર્તિઓ સ્થાપેલી છે. મંદિરને લાંબે મંડપ જીર્ણ થઈ ગયો છે. રંગમંડપ અને દેરી સ્વરૂપના ગરુડ-મંડપની વચ્ચે એક નાના નીચા મંડપમાં નાનાં નાનાં સંખ્યાબંધ શિવલિંગ સ્થાપેલાં છે.૪૮
અમદાવાદ શહેરમાં અને શહેર બહાર આ કાળમાં અનેક મંદિર બંધાયાં. એમાંનાં ઘણાં સુધારાવધારા અને જીર્ણતાને લઈને પિતાનું મૂળ સ્વરૂપ ગુમાવી બેઠાં છે. ઊભેલાં મંદિરે પૈકી ખાડિયા ગેટથી બાલા હનુમાન જવાના રસ્તા પર અમૃતલાલની પિળ સામે આવેલું વિસનગરા નાગરોના હાટકેશ્વર મહાદેવનું મંદિર (આકૃતિ ૧૮) નોંધપાત્ર છે. આ મંદિર એના બંધાવનારના. નામ પરથી અમૃતલાલ તુલજારામ મહાદેવના નામે ઓળખાય છે. મંદિર મરાઠા કાલનું પરંપરાગત સેલંકીકાલીન સ્થાપત્ય શૈલીના નમૂનારૂપ છે. મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે. એમાં તલમાનમાં ગર્ભગૃહ, અંતરાલ, મંડપ તથા મંડપમાંથી ત્રણ બાજુ બબ્બે સ્તંભ વધારીને શણગારકીઓની રચના કરી છે. ઊર્વ.. માનમાં આ મંદિર ઊંચી પીઠ, મડવર અને રેખાન્વિત શિખર ધરાવે છે. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં મધ્યમાં શિવલિંગ સ્થાપેલું છે. પાછળના ગવાક્ષમાં પાર્વતીની ચતુર્ભુજ મૂર્તિ છે. ગર્ભગૃહનું અંદરનું ઘૂમટકાર વિતાન ભૌમિતિક આકૃતિઓથી સજાવેલ છે. અંતરાલમાં ડાબી બાજુના ગવાક્ષમાં ગણેશની મૂર્તિ

Page #371

૩૪૮ ]. મરાઠા કાલ
[ પ્ર. છે. ઉમામહેશ્વરની મૂર્તિમાં વિશેષતા એ છે કે શિવના ડાબા ખોળામાં પાર્વતી અને જમણું ખોળામાં બાલગણેશ બેઠેલા છે (જુઓ આકૃતિ ૩૨). રંગમંડપ ૧૨ સ્તંભોથી યુક્ત છે. તેના ઘૂમટાકાર વિતાનમાં વચ્ચે ઝૂમર લટકતું હોય તેવી રીતની મનહર રચના કરી છે. એને ફરતી એક કૃષ્ણ અને ૧૫ ગોપીઓની ત્રિભંગયુક્ત પૂતળીઓની ગોઠવણ કરી છે. ચોકીઓના છયે સ્તંભે ઉપર બબ્બે મળીને નૃત્યવાઘમાં રત એવી બાર અપ્સરાઓના મૂર્તિશિલ્પ મૂકેલાં છે. શણગારકીઓના પ્રવેશો ઉપર ઈલિકા-તરણની રચના મનહર છે. મંદિર પ્રાકારબંધ છે અને એના પ્રકારની અંદરની રવેશમાં બાંધકામ કરી લેવામાં આવ્યું છે. મંદિરના પ્રવેશદ્વાર પાસે પ્રાકારમાં ડાબે ખૂણે બહુચરા માતાનું મંદિર કરેલું છે.
ઉત્તર ગુજરાતમાં પાટણમાં દામાજીરાવના બગીચામાં આવેલી એમની છતરડી, ફતેહસિંહરાવ ગાયકવાડે જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલ બ્રહ્મકુંડ અને બીજાં કેટલાંક દેવાલય સેંધપાત્ર છે. દમાજીરાવના બગીચાની બરાબર મધ્યમાં એમની છતરડી આવેલ છે. પથ્થરથી બાંધેલી છતરડીમાં આરસને છુટથી ઉપયોગ થયો છે. એમાં વપરાયેલા ઘણું પથ્થર જતા પાટણના કોઈ મંદિરના હોવાનું જણાય છે. ૪૯ છતરડીને ગર્ભગૃહ પર દક્ષિણી પ્રકારનું પિરામિડ ઘાટનું શિખર કિરેલું છે, જ્યારે મંડપ અને શણગારકીઓ પરની સંવરણ ઉત્તરભારતીય શૈલીએ ઘુમટ ઘાટની કરી છે (જુઓ આકૃતિ ૧૯ ). માતરવાડી નજીક જાળેશ્વર મહાદેવના રસ્તા પર બ્રાહ્મણના શ્મશાન પાસેના હરિહરેશ્વર મહાદેવના સ્થાનક પાસે આવેલ પ્રાચીન કુંડ “બ્રહ્મકુંડ નામે ઓળખાય છે. એનો જીર્ણોદ્ધાર ફતેહસિંહરાવ ગાયકવાડે ઈ. સ. ૧૭૮૪ માં કરાવ્યો ત્યારે એ કુંડમાં અનેક નવી મૂર્તિઓ બેસાડેલી. એમાં પાણી નાચે રાખેલી શેષશાયી વિષ્ણુની મૂતિ આકર્ષક છે. આ ઉપરાંત ખાનસરોવરને પૂર્વ છેડે આવેલું દમાજીરાવે ઈ. સ. ૧૭૬૬-૬૭ માં બંધાવેલું શિવાલય અને કઠી કઈમાં દાખલ થતાં જમણી બાજુ આવેલી ધડનાથની જગામાંથી ઓઘડબાવા અને સાધ્વી ગંગા માતાની સમાધિ-દેરીઓ આ સમયનાં છે.પર અમદાવાદના બૅનેટ સર ચીનુભાઈ માધવલાલના કુટુંબમાં થયેલ પ્રાણ કુંવર નામનાં સાધ્વી બાઈ પિતાના પતિ મહેતા ઉદયશંકર મંગળજી પાછળ ઈ. સ. ૧૭૯૯ માં સતી થતાં એમની
મૃતિમાં પાછળથી દેરી કરવામાં આવેલી, જે આજે ઉપર્યુક્ત બ્રહ્મકુંડના કિનારા પાસે દષ્ટિગોચર થાય છે.પ૩
પાટણ પાસે ભૂતિયાવાસણું ગામે આવેલું ભૂતેશ્વર મહાદેવનું મંદિર આ

Page #372

૧૧ સુ' ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
( ૩૪૯
કાલનું છે. મ ંદિરને ભવ્ય અને અલ કૃત દરવાજો એની શાભામાં વધારો કરે છે (જુઓ આકૃતિ ૨૦ ).
-
૫૪
કડીમાં યુવતેશ્વર મહાદેવનું મંદિર, રાધાકૃષ્ણ મંદિર અને હાલની મામલતદારની કચેરી ત્રણેય ઇમારત આ ક્રાલતા ગાયકવાડી પ્રભાવ ધરાવે છે. યવતેશ્વર મંદિર દીવાન બાબાજીના પુત્રે બંધાવેલુ હતુ. એમાં દક્ષિણ ભારતનાં શિવાલયામાં જોવા મળે છે તેમ નાંદે-મંડપ રગમ ડપથી છૂટે! કરેલા છે.પ સિદ્ધપુરમાં સરસ્વતીને સામે કાંઠે આવેલા મઠ ઈંદેરનાં મહારાણી અલ્યાબાઈએ ઈ.સ. ૧૭૯૫ માં કરાવ્યા હતા. દીવાન બાબાજીએ ૧૯ મી સદીના પ્રારંભમાં અહીં સિન્દેશ્વર, ગાવિંદ મહાદેવ અને નીલકé મહાદેવ નામે ત્રણ મદિર કરાવેલાં. આમાં સિદ્ધેશ્વરનુ મંદિર નદીતટ પર આવેલું પ્રખ્યાત મંદિર છે. ઊંચા પ્રાકારની મધ્યમાં શિખરબંધ ભવ્ય મંદિર ઊભેલુ છે. પ્રાકારની નદી તરફની દીવાલ ઘણી મજબૂત બનાવવામાં આવી છે.૫૫
બહુચરાજી(જિ. મહેસાણા )માં માતાનું નવું દેવાલય દમાજીરાવ ગાયકવાડના નાના કુમાર માનાજીરાવે સવત ૧૮૩૯( ઈ. સ. ૧૯૮૩)માં બંધાવેલુ અને દેવાલયને ફરતા કેટ કરી નજીકમાં માનસાવર નામના કુંડ કરાવેલા. આ દેવાલય પથ્થરનુ જૂની બાંધણી પદ્ધતિનું ગર્ભગૃહ ગૂઢમંડપ અને સભામ`ડપથી યુક્ત છે. ગૂઢમંડપ કરતાં બહારના સભામંડપ મોટા કદને છે.પ૬
સૌરાષ્ટ્રમાં આ સમયે પ્રભાસ દ્વારકા અમરેલી એટ-શ ંખાદાર જૂનાગઢ સુપેડી જડેશ્વર વગેરે સ્થળોએ બંધાયેલાં મંદિર નેધપાત્ર છે.
પ્રભાસ પાટણમાં સે:મનાથનું મંદિર વાર્`વાર ભગ્ન થયું હોવાથી અને એનેા ઘણા ભાગ નાશ પામ્યા હાવાથી એને! જીર્ણોદ્ધાર નિરક લાગતાં મંદારનાં મહારાણી અહલ્યાબાઈએ વિ. સં. ૧૮૩૯( ઈ. સ. ૧૭૮૩ )માં એ ખ`ડેરથી થાડે દૂર નવું મંદિર બ ંધાવ્યું.પ૭ આ માટે સાંકડ્યેશ્વરના ભૂગભ મંદિરના ગર્ભગૃહને યથાવત્ રહેવા દઈ એના પર શિખરબંધી ભવ્ય શિવાલય કરાવ્યું. આઝાદી બાદ જૂના સેમનાથ મંદિરની જગ્યાએ બધાયેલા સેમનાથના નવા મંદિરના નિર્માણ પહેલાં લેાકેા આ મંદિરના શિવલિંગનાં જ સામનાથ તરીકે દર્શન કરતા. અહલ્યાબાઈનું મદિર સાદું અને નાનુ છતાં રચના પરત્વે ઉમદા છે. કમળની પાંખડીઓથી વીંટળાયેલ શિખર પથ્થરમાંથી કારેલા પુષ્પ જેવુ લાગે છે૫૮ (જુઓ આકૃતિ ૨૧). ઈ. સ. ૧૭૯૫ ના અરસામાં સે।મનાથના દેશાઈ ઉમિયાશ કરે પેશવાના આદેશ મેળવી રૂ..

Page #373

:૩૫૦ ]
સરામા કાલ
[ ..
૬,૨૦૦ના ખર્ચે રુદ્રેશ્વર, સુગંદિર અને શશિભૂષણનાં મદિરાને છણોદ્ધાર કરાવવાની સાથે ખીજાં અનેક મદિશા ઉદ્ઘાર કરાવેલા.પ૯
દ્વારકામાં ઈ. સ. ૧૭૭૩ માં ઈંદારનાં મહારાણી અહલ્યાબાઈ હોળકરે સામનાથનુ નવુ મદિર ખંધાવ્યું. અને એ અરસામાં ગામતી પરને ઘાટ · સુધરાયેા. ૧
અમરેલીમાં ગાયકવાડના કાર્ડિયાવાડના સરસૂક્ષ્મા વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીએ અનેક મંદિર કચેરી બજાર પાણીને સારુ નીક વગેરે સાનિક કામ કરાવ્યાં.૧૧ એમાં જાગનાથ મંદિર મુખ્ય છે, આ મદિર ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં બંધાવવામાં આવ્યું હતું. આ મદિરમાં ભીમ અગિયારસ, શીતળા સાતમ અને ગાકળ આમે મેાટા મેળા ભરાય છે.ક૨ અમરેલીની નજીક દામનગર પાસે આવેલુ કુંભનાથનુ મદિર પણ મરાઠાકાલના અંત સમયનું પ્રખ્યાત મ ંદિર છે. ૧૩
એટ શ'ખાદ્ધારના સુપ્રસિદ્ધ સત્યભામાજી મંદિરના અધિપતિ હરિદાસ આવાએ ઈ. સ. ૧૭૮૩ માં એ મંદિરમાં ત્રિવિક્રમ મંદિર ઉમેયુ` અને સમગ્ર મદિર વિસ્તારને ફરતા પ્રાકાર કરાવ્યા. બાલમુકુ છના મંદિરના અધિપતિએ ઈ. સ. ૧૭૯૪ માં જા’ધ્રુવતીની મૂર્તિ ડુ ંગરપુરથી આણી એ મ ંદિરમાં સ્થાપી ત્યારથી બાલમુકુ છુનુ મંદિર ‘જા ભુવતીજીનું મંદિર ' તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું. ૬૪
જૂનાગઢમાં પંચહાટડી પાસે હવેલી ગલીમાં આવેલ પુષ્ટિમાગીય હવેલી મદિર વિશાળ અને ભવ્ય છે. એ આ માધવરાયજી મંદિર ઈ. સ. ૧૭૮૦ માં જામનગર હવેલીના ગાસ્વામી મહારાજ ગાવધ દેશજીના લાલજી શ્રી માધવરાયજીએ અંધાવ્યું હતું. એમાં શ્રી મદનમેહનલાલજીનું સ્વરૂપ પધરાવેલું. પાછળથી ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં એમાં દામોદરજીનું સ્વરૂપ પણ પધરાવવામાં આવ્યું.૬૫
સુપેડી( જિ. રાજકાટ )માં આ કાલનાં બે નમૂનેદાર મદિર આવેલાં છે. આમાંનું એક વિષ્ણુનું અને ખીજુ શિવનુ છે. સામપુરા સલાટાએ બંધાવેલાં હાવાથી એ સલાટી કે સ્થપતિઓનાં મંદિર તરીકે વિશેષ જાણીતાં છે. એમનાં ‘ઉત્તુંગ શિખર ઉત્તર ભારતની નાગર શૈલીને અનુરૂપ, તલમાનમાં તારાકાર અને અને ઊર્ધ્વમાનમાં રેખાન્વિત છે. પૂર્ણ વિકસિત શિખરની તુલનામાં મદિરના રંગમંડપ પરની સાદી સાંવરા ષ્ટિને ખૂ ંચે તેવી છે ( જુઓ આકૃતિ ૨૨).

Page #374

૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[૩૫૧ એની પીઠ અને મંડોવર પરના બધા થર ખૂબ વિગતપૂર્ણ શિથી કંડાર્યા છે (આકૃતિ ૨૩)
વાંકાનેર પાસે આવેલું જડેશ્વર મહાદેવનું મંદિર(જિ. સુરેન્દ્રનગર ) આ કાલમાં બંધાયેલું છે. * ભવ્ય પ્રાકાર વચ્ચે ઊભેલા મંદિરમાં ગર્ભગૃહ, મંડપ અને ત્રણ બાજુ ચોકીઓ કરેલ છે. પીઠ અને મંડેવરના ભાગ સ્પષ્ટ કર્યા નથી, પણ શિખર અને સંવરણવાળા ભાગ ગુજરાતની પરંપરાગત સોલંકીકાલીન પ્રશિષ્ટ પદ્ધતિને અનુરૂપ છે (જુઓ આકૃતિ ર૪). પ્રાકારની અંદર વિશાળ ભેજનશાળાનું આયોજન કરેલું છે. મંદિરની પાછળના ભાગમાં મોટું જળાશય છે. અનેક વાર જીર્ણોદ્ધાર થવાને લઈને મંદિરના સ્વરૂપમાં ઠીક ઠી ફેરફાર થયા છે.
પાળિયાદ(તા. બેટાદ)નું શિવમંદિર આ સમયમાં બંધાયેલ છે.
કરછમાં ઈ. સ. ૧૮૧૯ માં થયેલા મોટા ધરતીકંપમાં એ વખતે ઊભેલી ઘણી પ્રાચીન અર્વાચીન ઇમારતે નાશ પામી. આ મહાવિનાશમાંથી ભૂજમાં આવેલી લખપતજીની છતરડી બચી ગઈ છે. અલબત્ત, એની ઉત્તર તરફની વીથિકાનો કમાનનો ભાગ હાલી ગયો છે. આ છતરડી (આ.૨૫) એક વિશાળ અને ભવ્ય સ્મારક ગણાય છે. એ વિ. સં. ૧૮૩૮ (ઈ.સ. ૧૭૮૨)માં કચ્છના મહારાવ શ્રી રાયધણજીએ ૩૭,૦૦૦ કેરીના ખચે બંધાવી હતી. કચ્છના રાજવી લખપતજીના સ્વર્ગવાસ(ઈ. સ. ૧૭૬૦) બાદ એમની સાથે ૧૫ સ્ત્રીઓએ અગ્નિસ્નાન કર્યું તેના સ્મારકરૂપે આ છતરડીની રચના થઈ છે. આ છતરડી પથ્થરથી બાંધેલી છે. ઊંચી પીઠ પર ફરતી વીથિકા રાખીને મધ્યમાં મેટે ખંડ ધરાવતી આ ઇમારતમાં પૂર્વ દિશામાં પ્રવેશદ્વાર કરેલું છે. મેટા ખંડની મધ્યમાં કરેલી પાળિયાઓની હારમાં બરાબર મધ્યમાં રાવ લાખાજીના ઘડેસવાર પાળિયાની જમણી બાજુ આઠ અને ડાબી બાજુ સાત સતીઓના પાળિયા છે. પ્રવેશદ્વાર પાસે ઉત્તર અને દક્ષિણે છડીદારના મેટાં શિલ્પ કરેલાં છે. એમના પર ભોગાસનોનાં બે શિલ્પ નજરે પડે છે. મધ્ય ખંડના બાર સ્તંભે પૈકી એક બાજુના છ ઉપર તંબૂર વીણા મૃદંગ દિલરૂબા સુંદરી અને ઝાંઝ વગાડતી સ્ત્રીઓ અને બીજી બાજુ નાગકન્યા તથા બીજી પાંચ નર્તકીએનાં શિલ્પ છે. વીથિકાના સતંભની શિરાવતી અને મો પર વાદ્યકારો વગેરેનાં મનોહર શિલ્પ દષ્ટિગોચર થાય છે. વીથિકાની દીવાલ દશાવતારના કેટલાક અવતાર, ગણપતિ તેમજ સ્ત્રી-પુરુષનાં શિલ્પાથી ખચિત છે. આમાં નૈઋત્ય ખૂણામાં આવેલું બજાણિયાનું શિલ્પ ચિત્તાકર્ષક છે. છતરડીના

Page #375

૫૨ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. મધ્ય ખંડની ઉપર નીચા ઘાટને કળયુક્ત ઘૂમટ કર્યો છે, જ્યારે વીથિકામાં પ્રક્ષેપ કાઢીને પ્રત્યેક બાજુ ચાર મુખ્ય અને પ્રત્યેક ખૂણામાં છ મળીને કુલે ૨૮ પ્રક્ષેપ રચ્યા છે અને એના ઉપર ઊંધા કટોરા ઘાટના નાના ઘૂમટ કંડાર્યા છે. વીથિકાના બધા સ્તંભ પરસ્પર કાંગરીદાર કમાન વડે સંકળાયેલા છે. પ્રક્ષેપયુક્ત વીથિકાનું મયખંડ સાથે સમાજને સરસ રીતે સંધાયેલું હોવાથી તેમ સુંદર સજાવટને લઈને જેનારને આ છતરડી મુગ્ધ બનાવે એવી છે. ૬૮ (આ) જૈન
આ કાલમાં સે જેટલાં નવાં જિનમંદિર બંધાયાં અને ઘણાં જીણુંદ્વાર પામ્યાં. અમદાવાદમાં શેઠના પાડામાંનું શીતલનાથનું અને વાઘણપોળ(ઝવેરીવાડ)માંનાં અજિતનાથ અને શાંતિનાથનાં દેરાસર, સેજિત્રાનું સમડી ચકલામાંનું મહાવીર સ્વામીનું દેરાસર, અણg( જિ. વડોદરા)નું બજારમાંનું પાર્શ્વનાથનું, મીયાગામ(કરજણ)નું બાબુ બજાર માંનું શાંતિનાથનું, સિનોર(તા. જિ. વડોદરા)ના શ્રાવકવાડામાંનું સુમતિનાથનું તથા છીપાવાડમાંનું વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું, નિકેરા( તા. જિ. વડોદરા) ગામમાંનું આદિનાથનું, દરાપર(તા. જિ. વડોદરા ) ગામમાંનું સુમતિનાથનું, કેરવાડા(તા. જિ. વડેદરા)નું સની ફળિયામાં આવેલું આદિનાથનું, ભરૂચમાંનું શ્રીમાળી પોળમાં આવેલું શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથનું, સુરતમાં ગોપીપુરામાંનું મહાવીર સ્વામીનું, પ્રેમચંદ રાયચંદની ધર્મશાળાની પાછળ આવેલું શીતલનાથનું, મેટી પોળમાંનું વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું, ઓસવાલ મલામાંનું ચંદ્રપ્રભસ્વામી અને શ્રેયાંસનાથનું, માળી ફળિયામાંનું માણેકચંદ ડાહ્યાચંદને ત્યાંનું વિમલનાથનું (ઘર દેરાસર), નાની દેસાઈ પિળમાંનું સુવિધિનાથનું અને નાણાવટમાં કાણકચરાની પોળમાંનું આદિનાથનું તથા અજિતનાથનું દેરાસર, વલસાડમાં શેઠ ફળિયામાંનું મહાવીર સ્વામીનું, દમણ ( જિ. સુરત)માં વાણિયાવાડમાંનું આદિનાથનું, પાલનપુરનું કમાલપુરામાંનું સંભવનાથનું તથા પ્રેમચંદ પારેખના વાસમાંનું આદિનાથનું, આસેડા(તા. ડીસા)નું બજારમાંનું આદિનાથનું, વાતમ(તા. દીઓદર)નું જૂના વાસમાંનું આદિનાથનું, દુઆ(તા. ધાનેરા)નું બજારમાં આવેલ કું . નાથનું તથા અમીઝરા પાર્શ્વનાથનું, ઘેડીઆલ(તા. વડગામ)નું વાણિયા શેરીમાંનું પાર્શ્વનાથનું, ગોળ (તા. વડગામ)નું વાણિયા મહોલ્લાનું મહાવીર સ્વામીનું, મમદપુર(તા. વડગામ)નું બજારમાંનું આદિનાથનું, ભાગળ( તા. પાલનપુર)નું વાણિયા વાસમાંનું આદિનાથનું, થરા(તા. થરાદ)નું બજારમાં

Page #376

૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[૩૫૩ આવેલું શાંતિનાથનું, નાયકા( તા. સમી)નું બજારમાંનું શાંતિનાથનું, પાટણની ચૌધરી શેરીમાંનું વિમલનાથનું (ઘર દેરાસર), વિસનગરનું કડા દરવાજા પાસેનું કલ્યાણ પાર્શ્વનાથનું, ઉમતા(તા. વિસનગર) ગામમાં આવેલું કુંથુનાથનું, ગુંજ (તા. વિસનગર)નું વાણિયાન માઢમાંનું શાંતિનાથનું, ઊંઝામાં તલાટી માઢમાં આવેલું શાંતિનાથનું (ઘર દેરાસર), ગાંભુ(તા. ચાણસ્મા)નું ગંભીરા પાર્શ્વનાથનું, ધીણોજ(તા. ચાણસ્મા)નું બજારમાં આવેલું શીતલનાથનું, વીરમગામમાં સંઘવી ફળિયામાંનું શાંતિનાથનું તથા અજિતનાથનું, ધામા(તા. દસાડા) ગામનું શાંતિનાથનું, જૈનાબાદ (તા. દસાડા) ગામમાંનું પાર્શ્વનાથનું, એવું (તા. દસાડા) ગામનું શાંતિનાથનું, લાડેલ(તા. વિજાપુર)માં બજારમાં આવેલું પારનાથનું, વાઘપુર(તા. પ્રાંતીજ)માં વાણિયાના મહેલાનું અજિતનાથનું (ઘર દેરાસર), ડભોડા(તા. ગાંધીનગર)નું વાણિયાવાસમાંનું અજિતનાથનું, ઇલેલ(તા. હિંમતનગર)માં બજારમાં આવેલાં કુંથુનાથ તથા આદિનાથનાં, હાપા(તા. હિંમતનગર)નું બજારમાં આવેલું નેમિનાથનું, લાંઘણજ (તા. મહેસાણામાં આવેલું શાંતિનાથનું, સમૌ(તા. વિજાપુર)નું બજારમાંનું પાર્શ્વનાથનું, વિજાપુરમાં સુથારવાડામાંનું આદિનાથનું અને ચેથિયા કેટમાંનું શાંતિનાથનું, દ્રા (તા. વિજાપુર) ગામનું અભિનંદસ્વામીનું, પેથાપુર (જિ. ગાંધીનગર)નું બજારમાં આવેલું સુવિધિનાથનું (બાવન જિનાલય), ચલેડા (તા. ધોળકા)માં પાટીદારના મહોલ્લામાંનું પારર્વનાથનું, પીપળી (તા. ધંધુકા) ગામનું સંભવનાથનું, ફેદરા (તા. ધંધુકા ગામનું શીતલનાથનું, બરવાળા (તા. ધંધુકા) ગામનું પાપ્રભસ્વામીનું, વાંકાનેરના બજારમાંનું અજિતનાથનું, મોરબીમાં દરબારગઢ પાસેનું ધર્મનાથનું, ગાંડળમાં દેરા શેરીમાંનું ચંદ્રપ્રભસ્વામીનું, જામનગરમાં લાલબાગ પાસે ડેલી ફળિયામાંનું ગેડી પાર્શ્વનાથ નું (ઘર-દેરાસર), પાલીતાણામાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી પાસેનું આદિનાથનું, શિહોરનું બજારમાં આવેલું સુપાર્શ્વનાથનું, ભાવનગરમાં વોરા બજારમાંનું ગોડી પારર્વનાથનું, અમરેલીની જૂની બજારમાં આવેલું સંભવ નાથનું, વેરાવળના બહારના કોટનું ચિંતામણિ, પાર્શ્વનાથનું, કચ્છમાં દરેડી (તા. મુંદ્રા)ને બજારમાંનું પાર્વનાથનું (ઘર-દેરાસર), માંડવી (તા. માંડવી)નું પાટલા બજારમાંનું ધર્મનાથનું તેમજ આંબા બજારની વેરા શેરી પાસે આવેલું શાંતિનાથનું, ભૂજમાં વાણિયાવાળી મેટી ડહેલીમાંનું શાંતિનાથનું, દૂધઈ(તા. અંજાર)ના બજારમાંનું પદ્મપ્રભુસ્વામીનું, લાકડિયા તા. ભચાઉ)નું બજારમાંનું
ઈ-૭–૨૩

Page #377

૩૫૪ ] મરાઠા કાલ
[ , શાંતિનાથનું, આધોઈ (તા. ભચાઉ)નું અજિતનાથનું, આડેસર(તા. રાપર)નું આદિનાથનું, તારંગાનું મૂળ દેરાસરની પાછળનું કુંથુનાથનું, શત્રુંજય પર ખરતરવસહી ટૂક પરનું શાહ હુકમચંદ ગંગાદાસનું મંદિર, પાંચ પાંડવોની ટૂક પરનું શાહ ખુશાલદાસ ડાહ્યાભાઈનું મંદિર, મેદી પ્રેમચંદ રાયચંદની ટૂક પરનાં ત્રણ મુખ્ય મંદિર, એ ટ્રક પાસેનું ઝવેરી રતનચંદ ઝવેરચંદનું મંદિર અને એની સામેનું પ્રેમચંદ ઝવેરચંદનું મંદિર, વિમલવસહી ટૂક પરનું હીરાચંદ રાયકરણનું મંદિર, ભુલવણી પાસેનાં શાહ કુંવરજી લાધા, વેરા કેસરિસંઘ લાધા, માણેક દયાચંદ ભયાચંદ વગેરેનાં મંદિર આ કાલમાં બંધાયેલાં છે.
આ જિનાલયો પૈકી કેટલાંક ઘર-દેરાસરને બાદ કરતાં મેટા ભાગનાં શિખરબંધ છે. રચના પર એ ગર્ભગૃહ મંડપ અને ચકી ધરાવે છે. કેટલાંક મોટાં મંદિરોમાં ત્રણ ગર્ભગૃહ અને ક્વચિત પાંચ ગર્ભગૃહ કરેલાં છે. મંડપને પણ ક્યારેક ઢાંકીને ગૂઢમંડપનું સ્વરૂપ અપાયું છે. મેટા ભાગનાં મંદિરમાં મંડપમાંથી શણગાર ચોકીઓ કાઢેલી છે. આ જિનાલયોમાં પ્રતિષ્ઠિત તીર્થ. કરેની પ્રતિમાઓ મોટે ભાગે સપરિકર પંચતીથી પ્રકારની છે અને શાસ્ત્રીય રીતે ઘડાયેલી એ મૂર્તિઓમાં લાંછન, યક્ષ-યક્ષિણીઓ અને તીર્થકરની સિદ્ધિઓ વગેરે દર્શાવેલ હોય છે. આ ઉપરાંત બીજાં મૂર્તાિશિથી તેમજ બારીક કોતરણથી બધાં મંદિર સજાવેલાં છે. આ પૈકીનાં કેટલાંક નેંધપાત્ર છે.
શત્રુંજય પર અમદાવાદના મેદી પ્રેમચંદ લવજીની ટ્રક અને એ પરનાં ત્રણ મુખ્ય અને કેટલાંક ગૌણ મંદિર આ કાલમાં બન્યાં છે. એમાંનું મધ્યનું મંદિર 'ઠીક ઠીક મેટું છે. મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે અને એની ઉત્તર અને દક્ષિણ બાજુએ શણગાર ચોકીઓ કાઢેલી છે. મુખ્ય ચોકી પર ખડા કરેલા દ્વારપાળ લાકડીના ટેકે ગોવાળની છટાથી ઊભેલા બતાવ્યા છે. મંદિરની બહારની દીવાલના લગભગ અર્ધ ઊંચા ભાગે ફરતે એક શિક્ષપદૃ આપ્યો છે, જેમાં ગણેશ ભવાની વગેરે હિંદુ દેવ-દેવીઓનાં મૂર્તિશિલ્પ નજરે પડે છે. મુખ્ય મંડપ અને શણગાર ચોકીઓ પરનાં છાવણ-સંવરણ નીચા સાદા ઘૂમટ પ્રકારનાં છે, જ્યારે ગર્ભગૃહ પર ત્રણ શિખર કરેલાં છે તેમાં મધ્યનું ઊંચું છે. આ મંદિર મોદી પ્રેમચંદે ઈ.સ. ૧૭૮૬ માં બંધાવેલું (જુઓ આકૃતિ ૨૬ ). એમાં મૂળનાયક તરીકે આદિનાથની ભવ્ય પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત છે. ઉપરાંત અન્ય ૧૧૦ જેટલી મૂર્તિ ઓન એમાં દર્શન થાય છે. એના પ્રવેશદ્વારની ઉપરના ભાગમાં આવેલું પુંડરીક સ્વામીનું દેરાસર હેમચંદ લાલચંદે ઈ.સ. ૧૭૮૬ માં બંધાવેલું.૭૨
મેદી પ્રેમચંદના મંદિરની ડાબી બાજુએ ઉત્તર દિશામાં સુરતના ઝવેરી

Page #378

૧૧ મું)
સ્થાપત્ય અને શિ૯૫
[ ૩૫૫
રતનચંદ ઝવેરચંદે ઈ.સ. ૧૮૦૩ માં બંધાવેલું આરસનું ભવ્ય મંદિર આવેલું - છે. વાસ્તુશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતને અનુસરીને બંધાયેલ આ મંદિરની કેટલીક વિશિષ્ટતાઓ ખાસ નોંધપાત્ર છે. તલમાનમાં બરાબર મધ્યમાં બાર બિંદુઓના આયોજનથી એક મોટા લંબચેરસ મંડપની રચના કરવામાં આવી છે. એમાંનાં મળનાં ચાર બિંદુ એની અંદર ચરસ બનાવે છે. આ ગોઠવણીને અનુરૂપ સ્તંભો અને અર્ધ - સ્તંભોની રચના કરેલી છે. આ મથના વિશાળ લંબચેરસ મંડપની પાછળના ભાગમાં ગર્ભગૃહ કરેલું છે તેમાં વચ્ચે પથ્થરની પડદીઓથી ત્રણ ભાગ અલગ કર્યા છે. સ્તંભ અને મંડપની બાજુઓ વચ્ચેની જગા મંદિર બંધાયા પછી ચણી લેવાયાથી મંડપ ગૂઢમંડ નું સ્વરૂપ પામ્યો છે. ફરસમાં કાળા અને સફેદ -આરસનું સમાયોજન કર્યું છે. બહારના ત ભ બહુકેણી છે. એની ઊંચાઈના ઉપલા ત્રીજા ભાગમાં ઇલિકા તરણને ઘાટ રચાય એવા સ્વરૂપનાં મદલ ગોઠવ્યાં છે, આથી ત્રણ ગર્ભગૃહની સંમુખ ત્રણ તેરણોની રચના થઈ છે. લંબચોરસ મંડપની મધ્યમાં રચાયેલ ચોરસ મંડપની છત પર એક સપાટ છતવાળા ખંડની રચના કરી છે, જ્યારે ત્રણેય ગર્ભગૃહ પર એક એક શિખર કરેલ છે? (જુઓ આકૃતિ ૨૭ ).
આ મંદિરની સામેના ભાગમાં ઉત્તર બાજુએ સુરતના પ્રેમચંદ ઝવેરચ દે કરાવેલું મંદિર રચના પર ઉપર્યુક્ત રતનચંદના મંદિરને મળતું આવતું એ જ સમયનું મંદિર છે; ફેર એટલે છે કે આમાં મધ્યનો લંબચોરસ મંડપ બે બાજુથી ખુલે રાખેલ છે. રતનચંદના મંદિરની પૂર્વમાં નાનાં નાનાં આઠ મદિરાની હાર છે, આ બધાં ઈ.સ. ૧૮૦૩ માં બંધાયેલાં છેઉ૪
વિમલવસહી ટૂક પર દમણના હીરાચંદ રાયકરણે ઈ.સ. ૧૮૦૩ માં બંધાવેલ મદિરમાં મંડપની ત્રણે બાજુ ચેકીઓ કાઢેલી છે. રચના કે સુશોભનની બાબતમાં આ શાંતિનાથપ્રાસાદ કોઈ ખાસ વિશેષતા ધરાવતું નથી.છપ આ ટ્રક ઉપર ભુલવણીની પશ્ચિમ બાજુએ આવેલાં મંદિરો પૈકી ભાવનગરના શાહ કુંવરજી લાધાએ ઈ. સ. ૧૭૫૮ માં બંધાવેલ મંદિર પાંચ ગર્ભગૃહ ધરાવતું મોટું સરસ મંદિર છે. એની લગોલગ આવેલું મોટું મંદિર અજમેરના મોતીચંદ શિવચંદે ઈ. સ. ૧૭૫૭ માં બંધાવેલું છે. એની સમીપમાં સુરતના વેરા કેસરી સંઘ લીધાએ ઈ. સ. ૧૭૮૬ માં બંધાવેલ સંભનાથપ્રાસાદ આવેલું છે. એની પાછળના ભાગમાં આવેલું નાનું મંદિર ઈ.સ. ૧૮૦૩ માં માણેક દયાચંદ ભયાચંદે બંધાવેલું છે. એ મંદિરની મુખકીનાં સુશોભન ચિત્તાકર્ષક છે.

Page #379

૩૫૬ ]
મરાઠા કાલ
[..
એની બાજુમાં એ અરસામાં મહેસાણાના પટવા કપૂરમંદ રિખવદાસે બંધાવેલ અને પદ્મપ્રભુસ્વામીને અર્પણ કરેલું જિનાલય છે.*
સુરતમાં ગોપીપુરામાં આવેલી મેટી પિળમાં વાસુપૂજ્યસ્વામીનું ભવ્ય દેરાસર છે. આ મંદિર રત્નસાગરજીના ઉપદેશથી સં. ૧૮૪૩(ઈ.સ. ૧૮૭)માં સાકરચંદ લાલભાઈએ બંધાવ્યું હતું. ચાર માળના આ ધાબાબંધી દેરાસરમાં નીચલા મજલે ભોંયરામાં મૂળનાયક શાંતિનાથ ભગવાન છે. ઉપલા માળમાં ચૌમુખજી છે. વચ્ચે પાર્શ્વનાથ છે. બીજી બાજુ સમવસરણની સુંદર રચના કરેલી છે. ગર્ભગૃહ વિશાળ છે અને એની સંમુખને રંગમંડપ પણ કોતરણીયુક્ત છે. આ મંદિરમાં પાષાણની ૮૯ અને ધાતુની ૭ર પ્રતિમા છે. ૭૭ (ઈ) ઇસ્લામી
આ કાલમાં મોટા ભાગની પ્રાચીન મજિદ નમાઝ માટે પ્રયોજાતી રહી ને કેટલીક નવી મસ્જિદો પણ બંધાઈ, પણ સ્થાપત્યની દૃષ્ટિએ જૂની મસ્જિદ જેવી ભવ્યતા એમાં વરતાતી નથી; જોકે આમાં સુરતના ઉપર્યુક્ત દરિયામહેલની બાજુમાં ઈ.સ. ૧૭૯૧ માં બંધાયેલી મસ્જિદ વિશિષ્ટ ભાત પાડે છે. ૭૮ ઉમરેઠમાં ઈ.સ. ૧૭૯૨ માં કાજી અજમુદ્દીને પ્રસિદ્ધ ગરુડ મંદિર તોડી એને સ્થાને મસ્જિદ કરાવેલી. એ મસ્જિદ ગાંધીશેરીમાં આવેલી છે અને “ફતેહ મજિદ” નામે ઓળખાય છે.૭૯
આ સમયે બંધાયેલાં દરગાહ અને રાજાઓ પૈકી સુરતની પીર મક્કી શાહની દરગાહ, કચ્છમાં પીર ગુલામઅલીની જગ્યામાં આવેલી દરગાહો, લખપતનની લખપતી પીરની અને પીર ઘોષની દરગાહે તથા ભૂજમાંને જમાદાર ફતેહ, મામને રેજે નોંધપાત્ર છે.
સુરતમાં આ સમયે મક્કીશાહ નામાંકિત પીર થયા. એમનું ઈ.સ. ૧૭૯૫ માં અવસાન થતાં એમની કબર પર દરગાહ કરવામાં આવેલી છે. આ દરગાહ અઠવા રોડ પર અઠવી દરવાજા નજીક આવેલી છે.૮૦
કચ્છમાં કેરાના અગ્નિખૂણે પીર ગુલામઅલીની જગ્યા આવેલી છે. આમાં અનેક ઈમારત છે તે પૈકી મેટા કોટ વચ્ચે આવેલી ગુલામઅલીની દરગાહ મુખ્ય છે. એ પૂર્વાભિમુખ છે. એના મધ્ય ભાગની ઉપર એક મેટે ઘૂમટ છે, જયારે આગળના ભાગમાં ત્રણ નાના ઘૂમટ કરેલા છે. અંદરના ભાગમાં ૧૨ સ્તંભ પર મુખ્ય ધૂમટનું છાવણ ટેવાયેલું છે. એની નીચે મધ્યમાં કબર છે. દરગાહનાં પ્રવેશદ્વાર પીતળનાં છે. દરગાહની સંમુખ એક મંડપ ખડે

Page #380

૧૧ સું]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
( ૩૫૭
કર્યાં છે. એની પ્રત્યેક બાજુમાં વીથિકા કાઢેલી છે. મંડપ પરતું છાવણ સપાટ છે. બાજુમાં આવેલી દાદા અલીશાહની દરગાહમાં ફાનસ રાખવાના મિનારા કરેલા છે. આ ઇમારત સાદી અને સપાટ છતવાળી છે. એની આગળ ત્રણ અને પાછળ એ પ્રવેશદ્વાર કરેલાં છે. એની છતને આખા ખ`ડને આવરે એવી મોટી એ કમાના વડે ટેકવેલી છે. આ દરગાહમાં કોઈ કબર કરેલી નથી, કારણ, પીરના દેહને ઈરાનમાં દફનાવવામાં આવ્યા હતા. બંને દરગાહેાના દરવાજાતે બહાર નીકળતાં ઢળતાં છાવણ છે, એના પર ફૂલવેલનાં મનેાહર રૂપાંકન છે. બારીમે સાદી છે અને બધી ચૂના દીધેલી છે. આ બધાં ભવન ગુલામઅલી શાહ ઈ.સ. ૧૭૯૨ માં કરાંચીમાં અવસાન પામ્યા તે પૂર્વે આ વર્ષે બધાયેલાં.૮ ૧
લખપતમાં લખપતી પીરની દરગાહ૮૨ અને પીર ધોધની દરગાહ૮૩ જાણીતી ઇમારતા છે. લખપતી પીરની દરગાહમાં મધ્યમાં ઊંચે ઘૂમટ અને એને ફરતા આ નાના ઘૂમટ કરેલા છે (જુએ અકૃતિ ૨૮). પ્રત્યેક બાજુની દીવાલમાં ઊચી કાંગરીદાર કમાન કાઢી એની મધ્યમાં દરવાજા કરેલા છે, આથી કુલ ૧૨ દરવાજા બન્યા છે. કમાનાની શિરેખા ઉપરના ઘૂમટા પરના કળશની ટોચે જઈને મળે તેવી રીતનું બાંધકામમાં સમાયેાજન થયું છે. ઘૂમટ પર ઊભી અને આર્ડી રેખાએ વડે નાના ચોરસ પડતા હોય તેવુ ચણતર કરેલું છે. દરગાહની અંદરની પથ્થરની જાળીઓનું રૂપકામ સુંદર છે, પીર ધોધ મુહમ્મદની દરગાહ પર એક ઊંચા અ અંડાકાર ઘૂમટ છે. એના ઉપર પણ ઊભી અને આડી રેખાએ વડે નાના ચોરસ પાડેલા છે. આ દરગાહની જાળીએ પરંતુ રૂપકામ ભૂજના મુઘલ કાલીન આયના મહેલની જાળીએ સાથે સામ્ય ધરાવે છે.
ભૂજમાં આવેલા જમાદાર ફતેહ મામદના રાજો (આકૃતિ ૨૯ ) ઊ ચા પીઠ પર પૂર્વાભિમુખ બંધાયેલા છે. એને ફરતા ચેાક રાખી વિશાળ કટ કરેલા છે. રાજામાંની દરગાહ એક મુખ્ય ખંડ અને એની આગળ ચોકી ધરાવે છે. ચોકીની આ રચના હિંદુ મદિરના પ્રભાવની સૂચક છે, મુખ્ય ખંડમાં વચ્ચે પથ્થરના કઠેડા ભરી લઈ એની અંદર ત્રણ કબર ઉત્તર-દક્ષિગુ કરેલી છે. વચ્ચેની કબર ફતેહ મામદની પેાતાની, એની પૂર્વ બાજુની એની બીબીની અને પશ્ચિમ બાજુની એના વડા પુત્ર ઇબ્રાહીમમિયાંની છે. કબાની ઉપરના છાવણ્ પર ઊંચા અને ચેાકીના છાવણ પર નીચે ઘૂમટ કરેલા છે. ઘૂમટ અધ અડા કાર છે અને એની ઉપર ઊભી રેખાએ ઉપસાવી છે. આ સિવાયના ભાગાને સપાટ ધાબા વડે ઢાંકેલા છે. ધાબાને ક્રૂરતાં કાંગરાં કરેલાં છે. ખાંડની ચારે દીવાલોમાં બહારના ભાગમાં ઊંચા કમાનાકાર કરી એમાં સુશેાભનાત્મક ગવાક્ષ

Page #381

૩૫૮ ]. મરાઠા કાલ
[ , કરેલા છે, જે મુઘલ પરંપરાને અનુસરતા જણાય છે. સમકાલીન મરાઠી મા. રતમાં નજરે પડે છે તેવી કાંગરી અહીં મુખ્ય પ્રવેશદ્વારની કમાનમાં પણ દષ્ટિગોચર થાય છે. દરગાહની બહાર એકને ફરતા કરેલા કોટમાં પશ્ચિમ દિવાલમાં નમાઝ પઢવા માટે મહેરાબ કરે છે. ચેકમાં દરગાહની ઉત્તરે ફતેહ મામદના બીજા પુત્ર હુસેનમિયાંની કઠેડાયુક્ત અને નૈઋત્ય એ મિયાંની બાબી કોરેજ માકબાઈની કબર છે. આ બીબીની કબરની બાજુમાં બ્રાહીમ મિયાંની બીબી સંતા સતાબાઈની કબર છે. ઉપરાંત રોજા માં તો પચી ગોલંદાજ અબ્દુલહમીદ હબશી હૈદરાબાદની તેમ ઝારાકૂમરાના સૈયદ લકરના સંયદ અબ્દુલમિયાંની પણ કબરો છે.૮૪ (ઈ)ખ્રિસ્તી
ખ્રિસ્તી ધર્મના સંપ્રદાયનાં દેવળ આ સમયે બંધાયાના ત્રણ સેંધપાત્ર ઉલ્લેખ મળે છે. અંગ્રેજોએ સુરતનો કિલે સર કર્યા પછી ત્યાં ઈ.સ. ૧૫૯ માં કેથલિક સંપ્રદાયના કાર્મેલા ઈટ સંઘે નવું દેવળ બંધાવ્યું હતું.૮૫ ફિરંગીએનું મન કેથલિક દેવળ ઈ.સ. ૧૮૦૨ માં સુરતમાં બંધાયું હતું. આ દેવળ સોની ફળિયામાં આવેલું હતું. આ દેવળને પાછળથી આર્ય સમાજે ખરીદી લઈ ત્યાં પોતાનું મંદિર બંધાવ્યું.-૭ ભરૂચમાં ઈ. સ. ૧૮૧૪ માં “અવરલેડી ઔક હેલ્થ” નામનું દેવળ બંધાયું હતું.
૨, શિલ્પ સહતનત કાલ અને મુઘલ કાલની શિ૯૫કૃતિઓના અભ્યાસ પરથી જોઈ શકાયું કે એ કાલમાં મધ્યકાલીન પ્રશિષ્ટ કલા એ જ કલાકારનું પ્રેરણબિંદુ રહ્યું હતું. એ જ પૂર્ણ મહાન કલા પરંપરાને જાળવી રાખવા–એને પુનઃજીવિત કરવા મળોત્તરકાલમાં પણ કલાકારોએ અનેક જાગ્રત પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ એક કાલની કલાને બીજા યુગમાં પુનર્જીવિત કરવાનો પ્રયાસ હમેશાં નિષ્ફળ ગયો છે.૮૮ પ્રાચીન સ્મારક પરની કલા જોઈને એની ઉપર છલી વિગતનું બાહ્ય અનુકરણ કરવામાં એમને જરૂર સફળતા મળી, પરંતુ પ્રાચીન કલાના આત્મતત્વને અને એની ચેતનાને તેઓ કદાપિ તેમની કલામાં ઉતારી શક્યા નહિ. આ કલાની કક્ષા મધ્ય કાલનાં અંતિમ તબક્કાથી જ ઊતરતી ચાલી હતી, આથી જ મળોત્તર કાલમાં મનુષ્ય આકૃતિઓના ભાવવિહીન અને નિર્જીવ શિલ્પનું ખાસ કરીને બીબાંઢાળ ધાતુ-શિલ્પનું બાહુલ્ય જોવા મળે છે. રાજકીય પરિવર્તનથી પ્રભાવિત થયા વગર ભૌગોલિક અને સમયની સીમાઓને ભેદીને

Page #382

૧૫ મું ] સ્થાપત્ય અને શિ૯૫
[૩૫૯ ગુજરાતની જે શિલ્પકલાએ મધ્યકાલમાં પ્રાચીન ભારતીય કલાના ઈતિહાસમાં
પશ્ચિમ ભારતીય શિલ્પશૈલીનું ૮૯ ગૌરવપૂર્ણ નામ પ્રાપ્ત કર્યું હતું, એ કલાની ગરિમા અને એનું લાલિત્ય મળોત્તર કાલ દરમ્યાન લુપ્ત થયેલાં જણાય છે. બીજી બાજુ સ્થાનિક પરિબળેના પ્રભાવમાં આવીને એ અનેક પેટા-શૈલીઓમાં વિભાજિત થતી નજરે પડે છે.•
આમ છતાં મોત્તર કાલની ગુજરાતી કલા એક પ્રાદેશિક કલા તરીકે પિતાની આગવી પ્રતિભા ઊભી કરી શકી છે, એટલું જ નહિ, ભારતના ઉત્તરકાલીન સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસમાં પણ દક્ષિણ ભારત, બંગાળ, રાજસ્થાન, પંજાબ વગેરેની પ્રાદેશિક કલાની જેમ ગુજરાતની કલાએ પણ તત્કાલીન સમાજજીવન, ધાર્મિક પરંપરા, વેષભૂષા, રીતરિવાજો વગેરે લેકજીવનનાં વિભિન્ન પાસાને અભિવ્યક્ત કરતી પ્રાદેશિક કલા તરીકે વિશિષ્ટ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે.૯૧ માં સમાજના ઉચ્ચ-મધ્યમવર્ગ અને સમૃદ્ધ વેપારીવર્ગ, જૈન ધર્મ વગેરેનો ફાળે ખાસ ઉલ્લેખનીય છે. પુષ્ટિ સંપ્રદાયના ફાળાની પણ ઉપેક્ષા થઈ શકે નહિ.
મુઘલકાલીન શિલ્પકલાનાં વિશિષ્ટ લક્ષણ ઘણે અંશે મરાઠા કાલની શિલ્પકૃતિઓમાં પણ જોવા મળે છે, જેની વિગતપૂર્ણ ચર્ચા આ ગ્રંથમાળાના ગ્રંથ ૬ માં કરવામાં આવી હોઈ એનું પુનરાવર્તન ન કરતાં આ કાલની શિલ્પકલા પરના મરાઠી પ્રભાવને નિર્દેશ કરી એનાં દૃષ્ટાંત રૂપે કેટલીક વિશિષ્ટ શિ૯૫કૃતિઓનું વર્ણન કરવું અને ઈષ્ટ માન્યું છે.
ગુજરાતનો મરાઠા કાલ રાજકીય દૃષ્ટિએ આમ તે અંધાધુંધીને હતા, પરંતુ મરાઠા હિંદુ હોઈ ગુજરાતની શિલ્પકલાના વિકાસમાં એમની રાજકીય પ્રવૃત્તિ બાધારૂપ બની નહિ.૭
મરાઠાઓને શરૂઆતમાં પોતાની આગવી કલાત્મક સંસ્કૃતિ જેવું બહુ ઓછું હતું, પરંતુ મરાઠી શાસકો, વેપારીઓ, દક્ષિણ બ્રાહ્મણે વગેરેએ કલા માટેની સમજ વિકસાવી. દક્ષિણમાં વિકસેલાં મરાઠી પ્રકારનાં મંદિરોનું સ્થાપત્ય તદ્દન સાદું હતું, પરંતુ એમને ગુજરાત સાથે સંપર્ક વધતાં પેશવાઓ અને મહારાષ્ટ્રના અન્ય દરબારીઓ દ્વારા નિર્મિત મહેલે મકાનો અને મંદિરે વગેરેને સુશોભિત કરવા ગુજરાતના કારીગરે દક્ષિણમાં પુણે ચાંદેર નાસિક નાગપુર વગેરે સ્થળોએ જવા લાગ્યા,૬૪ આથી ત્યાંનાં શિલ્પ-સ્થાપત્યમાં ગર્ભગૃહની બારશાખ, પ્રવેશદ્વારના દાર પાળ-ચો પદાર, મંદિરની છતમાં ગોઠવવામાં

Page #383

મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
આવતી સુરસુંદરીઓ અને વાઘધારિણીઓ તથા અન્ય મદલ-શિવો વગેરે ગુજરાતી સુશોભનશિને સ્વીકાર થયો.૯૫ ગુજરાતી કલા પણ દક્ષિણની અસરથી મુક્ત રહી શકી નહિ. એમાં ખાસ કરીને પિપાકનું નાવીન્ય નેધપાત્ર છે. મરાઠી પદ્ધતિએ કછેટ મારીને કે દક્ષિણી ઢબે પહેરેલી સાડી(નવવારી)યુક્ત દેવીપ્રતિમાઓ, મરાઠી ઢબની પાઘડીવાળા ગાયકવાડી દરબારના પદાર જેવા જાજરમાન લાગતા દ્વારપાળનાં શિપ તેમજ દક્ષિણ ચકરીદાર પાઘડી પહેરેલા દરબારી પરિચારકનાં શિલ્પ આ કાલનાં મંદિરમાં મોટા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. ક્યાંક મુઘલ ગાઝી ટોપી કે પાઘડી, કાંગરાની ભાતવાળા મુકુટ, કુરતા-પાયજામા કે લાંબા સ્કર્ટ વગેરે પિશાક પણ જોવા મળે છે. આ શિપ પર વસ્ત્રાલંકાર વગેરેને અનુરૂપ રંગકામ પણ થતું.૯૬ પ્રતિમાના દેહસૌષ્ઠવ પ્રત્યેનો ખ્યાલ પણ જુદે હતે. મધ્યકાલમાં ઉત્તર ભારતીય અને ગુજરાતી પરંપરામાં પાતળા અને નાજુક દેહનું શિલ્પ-રચનામાં પ્રાધાન્ય રહેતું ને એ શિલ્પ પ્રમાણસર ઘડવામાં આવતાં, જ્યારે મરાઠાઓએ મજબૂત ભારે બાંધાને આદર્શરૂપ સ્વીકાર્યો૭ હોઈ અન્ય મરાઠી પ્રદેશની જેમ આ કાલનાં ગુજરાતનાં શિ૯૫ પણ એવાં જેવાં મળે છે. દક્ષિણની વધતી જતી અસર સાથે ધીમે ધીમે મુઘલ શૈલીની અસર ઘટવા લાગી.
આ સમયનું ગૃહસ્થાપત્ય અને એનાં સુશોભન-શિલ્પ સંતોષકારક હતાં.૮ ઉપર જોયું તેમ મરાઠા કાલમાં કાષ્ઠકલાકારીગરીમાં ઘણું પરિવર્તન આવ્યું. અગાઉના તબકકા-મુઘલકાલ-નું કોતરકામ ખૂબ બારીક, ઊંડું, સ્વચ્છ અને રેખાની અવર્ણનીય કુમાશવાળું હતું, જ્યારે આ કાલમાં કાષ્ઠકામ ઘણું ધૂળ લાગે છે; જોકે મૂળ નિયમોને બને તેટલા વળગી રહેવાનો કારીગરોએ પ્રયાસ કર્યો છે. માનવઆકૃતિઓ કંઈક અલંકાર-પ્રચુર બની ગઈ છે. એમાં મુલાઈ, મારવાડી અને મરાઠી શૈલીઓનું મિશ્રણ થયેલું સ્પષ્ટ જોવામાં આવે છે. તળગુજરાતનાં નગરોમાં તેમજ સૌરાષ્ટ્રમાં ઝાલાવાડમાં ભરૂચને સામે કાંઠે આવેલ ઘોઘા અને ભાવનગર જેવાં નગરોમાં આ મિશ્રશૈલીના નમૂના ઉપલબ્ધ થાય છે. ૯
વિશેષ આ કાલમાં વચ્ચેથી બે ભાગમાં જુદી પડતી બેઠા ઘાટની કમાન તેમજ સિંહ અશ્વ અને ગજવ્યાલની આકૃતિઓવાળાં ભારે અને મોટા કલાત્મક મદલે દક્ષિણ ભારતનાં વિજયનગર અને મદુરાગેલીનાં મંદિરમાંથી તાજેર અને પુણે મારફતે ગુજરાતની કાષ્ઠકલામાં ઊતરી આવ્યાં; જે કે ગુજરાતમાં પહોંચતા સુધી એના સ્વરૂપમાં ઘણું પરિવર્તન આવ્યું.૧૦° દેવી-દેવતા પણ મદલની કોતરણીમાં કેંદ્રસ્થાન પામ્યા. મદલની મજબૂતાઈને ધ્યાનમાં રાખી

Page #384

૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિ૯૫
[ ૩૬૧ એને ઉપયોગી આકાર આપવાની સાથે વિવિધ સુશોભનનો કુશળતાપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં આવતો ૧૦૧ આ મદલની રચનામાં ગુજરાતના કલાકારોએ પિતાનું સમગ્ર કૌશલ ઠાલવી દીધું હતું, જેનાં અનેક દષ્ટાંત મળી આવે છે. ૧૦૨
આ ઉપરાંત આ સમયનાં જૈન-દેરાસર કે ઘર-દેરાસરોના કાષ્ઠ–મંડપની રચના પણ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. મંડપની તંભિક કે અર્ધ ખંભિકા પરનાં મદલિકા-શિ તથા ગોળાઈમાં ગોઠવાયેલ પર્ણાકાર કે અષ્ટકોણાકાર તંભિકાઓ પરની ઘૂમટાકાર છતની લાલિત્યપૂર્ણ અને અલંકાર–પ્રચુર સુર સુંદરીઓ, મહાવિદ્યાઓ, વાઘવારિણીઓ વગેરેનાં મનોહારી શિલ્પ, માતા અને બાળક તેમજ૧૦૩ ચામર-ધારિણીનાં શિલ્પ તથા રાસની વિભિન્ન મુદ્રાઓમાં કહાન–ગોપીઓનાં ઘૂમટ-શિલ્પ પણ ઉલ્લેખનીય છે. એમાં તળ-ગુજરાતનાં પહેરવેશ અને ઘરેણાંઓથી અલંકૃત સુંદર નર-નારીઓનાં શિલ્પોનો પણ સમાવેશ થાય છે. મંડપની પાટડી પર ધાર્મિક રિવાજો, ઉત્સવો, જૈન તીર્થ. કોના પ્રસંગે તથા રાજા-મહારાજાઓની શેભાયાત્રા-સવારી કે એમના જીવનપ્રસંગોને આલેખતી કલાત્મક શિલ્પ-દિકાઓ પણ નજરે પડે છે.
આ કાલનાં સર્જનામાં કેટલીક નવી રીતિ, વિશિષ્ટ રૂઢિઓ અને નવતર રૂપાંકન પણ દાખલ થયાં. કાછના ટુકડાને માટીના પિંડની જેમ હલ કરી એમાં મોટી ભાતવાળાં ઉપસાવેલાં ભાસ્ક કરવાં એ એનું ખાસ લક્ષણ છે. પ્રાચીન બારીક ફૂલવેલને સ્થાને જાણે કે ઉષ્ણકટિબંધનું જંગલ ફલી ઊયું હોય તેમ શાખાપ્રશાખાઓ અને મોટાં પર્ણોવાળા જાતજાતના વેલાઓની કોતરણીથી ભારોટ, ઉત્તરાંગ અને ગવાક્ષ-ઝરૂખાઓને ભરી દેવામાં આવ્યા છે. મંડપના વિભિન્ન ભાગો પર દ્રાક્ષની વેલે, સીતાફળનાં પર્ણયુક્ત અંકનો તેમજ ગજમુખ ચકલાં હંસ તથા મયૂરની પંક્તિઓ સાર્વત્રિક નજરે પડે છે તળ-ગુજરાતનાં કાષ્ઠ. શિપના નમૂનાઓનો મેટો ભાગ આ સમયને હેય એમ જણાઈ આવે છે. જો કે આ કૃતિઓમાં અગાઉના નમૂનાઓ જેવી કંડારની ઉચ્ચતા નથી, તે પણ એનાં શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણોમાં આગવી સફાઈ રહેલી છે. ૧૪ હિંદુ-જૈન પાષાણ-શિલ્પ
મરાઠાકાલની ગણેશની એક સુંદર અને વિશેષ પ્રકારની આરસ-પ્રતિમા વડોદરાના શ્રી એન. એન. પટેલના સંગ્રહમાં સચવાયેલી છે. ૧૦૪ પદ્માસનમાં બિરાજેલ ગણેશના રથને બે તંદુરસ્ત મોટા ઉંદર ખેંચી રહ્યા છે. ગણેશની આગળ બેઠેલા રથવાહકના હાથમાં ઉંદરોની રાશ છે. વાહકનું મસ્તક

Page #385

૩૬ ] અરઠ કાલ
(પ્ર. તથા ગણેશના હાથ ખ ડિત થઈ ગયા છે, છતાં ગણેશના રથને ખેંચતા. ઉદરનું આ શિપ ખરેખર મને હર અને મને રંજક લાગે છે.
અમદાવાદમાં ભદ્રના કિલ્લાના વિસ્તારમાં આ કાલનાં અનેક નાનાં મંદિર આવેલાં છે. એમાં હનુમાન ગણેશ રામ-સીતા-લક્ષ્મણ પંચમુખશિવલિંગ બદરીનારાયણ લક્ષ્મીનારાયણ વિઠ્ઠલરખુમાઈ શ્રીકૃષ્ણ વગેરેની સંખ્યાબંધ મૂર્તિ સ્થાપેલી છે. ૧૫ આ પૈકીની ગણપતિ મંદિરમાંની ગણ પતિની અને લક્ષ્મીનારાયણ મંદિરમાંની સેવ્ય પ્રતિમા ખાસ બેંધપાત્ર છે. ગણપતિ મંદિરમાં પ્રવેશતાં જમણા હાથે આવેલા ગર્ભગૃહમાં ગણપતિની ભવ્ય મનહર મૂતિનાં દર્શન થાય છે (આકૃતિ ૩૦). શિલ્પશાસ્ત્રનાં બધાં લક્ષણ જાળવી ધીરજ અને વિગતપૂર્વક આ મૂર્તિ કંડારાઈ છે. ચતુર્ભુજ ગણપતિના ઉપલા જમણ અને ડાબા હાથમાં અનુક્રમે પરશુ અને અંકુશ છે, નીચલે જમણે હાથ વરદમુદ્રામાં છે, જ્યારે નીચલા ડાબા હાથે ભગ્ન દંત ધારણ કર્યો છે. દેવની મૂંઢ જમણું બાજુ વળેલી છે. એમના મસ્તક પર જટામુકુટ, ગજભાલ પર મુક્તામાળાઓના શણગાર, કંઠમાં હાર અને હાથ પર કેયૂર તથા કંકણ છે. ગણપતિ અર્ધપર્યકાસનમાં બેઠેલા છે. એમની નીચે એમનું વાહન મૂષક કંડાર્યો છે. ચામરધારીઓની આગળની બાજ એક એક ભક્ત હાથ જોડીને દેવની સ્તુતિ કરતે કંડાર્યો છે. લક્ષ્મીનારાયણના મંદિરના ગર્ભગૃહમાં લક્ષ્મીનારાયણ એમના વાહન ગરુડ પર બેઠેલા છે (આકૃતિ ૩૧). મનુષ્યાકૃતિ ગરુડ નાગરાજ પર બેઠેલા છે. ગરુડના જમણા ઢીંચણ પર સને ટેકે છે ને એના ઉપર દેવનો ડાબો પગ ટેકવાયેલ છે. નારાયણનું સ્વરૂપ ત્રિવિક્રમ પ્રકારનું છે અર્થાત ચતુર્ભુજ દેવે પોતાના ડાબા નીચલા હાથથી શરૂ કરતાં અનુક્રમે શંખ ચક્ર ગદા અને પદ્મયુક્ત વરદમુદ્રા ધારણ કરેલ છે. એમના ડાબા ઉસંગમાં લક્ષ્મી બેઠેલ છે. દ્વિભુજ દેવીએ ડાબા હાથમાં પદ્મ ધારણ કર્યું છે ને જમણે હાથ નારાયણના ખભા પર ટેકવ્યો છે. દેવીના પગ વસ્ત્રના છેડાથી ઢંકાયેલા છે. એમનું વલીયુક્ત વસ્ત્ર વિશિષ્ટ ભાત પાડે છે.
અમદાવાદના ભદ્રના કિલ્લામાં આઝમખાનની સરાઈના એક ભાગમાં મરાઠા કાલમાં ભદ્રકાળીનું મંદિર કરવામાં આવ્યું છે. આ મંદિરમાં પ્રારંભમાં માતાજીને ગોખ હતું. પાછળથી એમાં શ્યામ શિલાની ભદ્રકાળી માતાની મૂર્તિ મૂકેલી છે. કલાની દષ્ટિએ આ મૂર્તિમાં ખાસ નોંધપાત્ર કંઈ નથી. ખાડિયાના વિસનગરા નાગરાના હાટકેશ્વર મંદિરમાં અંતરાલની જમણી દીવાલના ગવાક્ષમાં મૂકેલી ઉમામહેશ્વરની મૂર્તિ નેધપાત્ર છે. આ મૂર્તિમાં શિવની ડાબી જંઘા પર

Page #386

૧૧ સુ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩}}
પાંતી અને જમણી જંધા પર બાલ ગણેશ બેઠેલા જોવા મળે છે (જુઓ આકૃતિ ૩૨).
ઉમા-મહેશની એક સુંદર પ્રતિમા ચાણાદ-કરનાળના કુબેરેશ્વર મહાદેવના મંદિરમાં આવેલ છે. શિવનું વ્યાઘ્રય, ગળામાં ધારણ કરેલ સર્પ, જટા વગેરેને તથા પા ́તીનાં વસ્ત્રોને રંગકામથી સુશેભિત કરવામાં આવ્યાં છે. પાતીને દક્ષિણી ઢબની સાડી પહેરાવેલી છે, જે નોંધપાત્ર છે.
પાટણ-તાલુકાના ભૂતિયાવાસણા ગામના દૂધનાથ મહાદેવના મુખ્ય દરવાજા પર એ પરિચારક સાથેનું વિષ્ણુનું શિલ્પ (આકૃતિ ૩૩) કંડારવામાં આવ્યું છે. વિષ્ણુને મુકુટ, એમનાં આયુધા, પરિચારકોની પાધડી, ધોતી અલંકારા વગેરે ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. સમગ્ર શિલ્પ કલાત્મક કાતરણીયુક્ત હેાવા છતાં શરીરનાં મ ંગાનુ પ્રમાણમાપ બરાબર જળવાયેલુ નથી.
પાળિયાદ( તા. ધંધુકા )ના શિવ-મંદિરના દ્વાર પરનું શિલ્પ આ સમયનાં શામાં એક ઉત્તમ નમૂનારૂપ છે. મરાઠી સૈનિક ઢબની પાઘડી, ભરાવદાર મૂછ, ભાલે ત્રિપુ, મોટાં કુંડળ, હાથમાં છડી, શરીર પરતું અંગરખું. ઊભા રહેવાની છટા વગેરે કાઈ મરાઠી મેદાની યાદ આપી જાય છે. વસ્ત્રાલંકાર તથા છત્રી પર તેમજ ગવાક્ષની આસપાસ પણ કોતરણી કરવામાં આવી છે. આ મંદિરમાં કુબેરની એક છૂટી મૂતિ છે. ચતુર્ભુજ કુબેરના ઉપલા છે હાથમાં નાણાકાળી અને નીચલા બે હાથમાં અનુક્રમે માળા અને કુંભ છે. એમના કપાળ પરતું વૈષ્ણવી તિલક અને એમનુ છૂટી પાટલીનું ધાતિયુ વિલક્ષણૢ છે (જુએ આકૃતિ ૩૪).
ધંધુકા પાસે આવેલ પ્રસિદ્ધ ભીમનાથ મહાદેવના મંદિરના પ્રવેશદ્વાર પર પણ આ જ પ્રકારે પ્રતીહારનું ઉત્તમ શિલ્પ આવેલું છે. એના હાથનાં કડાં, પગના તેાડા, કાનનાં ઠળિયાં વગેરે પર સ્થાનિક લેાકેાના પહેરવેશની અસર સ્પષ્ટ વરતાય છે.
કચ્છના મહાન રાજવી મહારાવ લખપતજી સને ૧૭૭૧ માં મૃત્યુ પામ્યા. એમની પાછળ એમની ૧પ પ્રેયસીએ પણ સતી થઈ તેની સ્મૃતિમાં રાવશ્રી રાયધણજીએ એક વિશાળ છત્રી બંધાવી, જે “ લખપતજીની છતેડી ’’ નામે જાણીતી છે. એમાંનાં દશાવતાર અને સરસ્વતી, ગોપીવસ્રહરણ અને કાલિયદમન, ખાખી ખાવા તથા ફિરંગી વગેરેનાં શિલ્પ જોવાલાયક છે. તેડીના મુખ્ય ઘૂમટ નીચે મધ્ય ભાગમાં ધાડા પર સ્વાર લખપતજીને પાળિયા અને

Page #387

૩૬૪ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
એની બંને તરફ રાવની પ્રેયસીઓના પાળિયા એક કતારમાં ખેડવામાં આવ્યા છે. છતેડીના સ્તંભો પર વાઘધારિણી અને નાયિકાઓની મોટા કદની પૂતળીઓ અને છડીદારનાં શિલ્પ ગોઠવાયેલાં છે. સ્તંભ કમાન અને ધૂમની સુયોજિત બાંધણી દ્વારા અને એના પર વિવિધ પ્રકારનાં સુશોભન-શિપિ વડે આ છતેડીને કલાત્મક અને ભવ્ય બનાવવામાં આવી છે. એમાં તત્કાલીન કચ્છી કલા અને લોકજીવનનાં વિભિન્ન પાસાં દષ્ટિગોચર થાય છે (જુઓ આકૃતિ ૨૫).
શત્રુંજય પર સાકરસહિની ટૂક પર સંવત ૧૮૬૦માં બંધાયેલું સહસકુટનું મંદિર આવેલું છે, જેમાં સહસ્ત્ર ફૂટની રચના રૂપે ૧૦૨૪ મૂર્તિ સ્થાપી છે. ચૌદ રાજલકને આરસ–પ, સમવસરણ અને સિદ્ધચક્રની રચના કરેલી છે. વળી મંદિરની બહારના ભાગમાં રામાયણનાં મુખ્ય પાત્ર – રામ લક્ષ્મણ સીતા દશરથ કૌશલ્યા કૈકેયી ભરત હનુમાન વગેરેનાં શિલ્પ પણ સ્થાપેલાં
ગિરનાર પર સંગ્રામ સોનીની ટૂક પર બે માળ ઊંચું ભવ્ય જૈન મંદિર આવેલું છે, જેના વિશાળ ગર્ભગૃહમાં મૂળનાયક શ્રી સહસ્ત્રફણું પાર્શ્વનાથજીની સુંદર અને કલાત્મક મૂર્તિ આવેલી છે. એની પ્રતિષ્ઠા સંવત ૧૮૫૯(ઈ. સ. ૧૮૦૨-૦૩) માં કરવામાં આવી હતી. ૧૦૮
ગિરનાર પરની કુમારપાળની ટ્રેક પર આવેલ એક પ્રાચીન જૈન મંદિરમાં મૂળનાયક શ્રી અભિનંદન સ્વામીની યામવણી ભવ્ય પ્રતિમા આ કાલની છે. એના પર સંવત ૧૮૭૫ નો લેખ છે. • આમ શત્રુંજય અને ગિરનાર પર આ સમયની અસંખ્ય મૂતિ ઉપલબ્ધ છે.
સેજિત્રા( તા.પેટલાદ જિ.ખેડા)ના એક જૈન મંદિરમાં આ સમયનું એક સાધુનું છૂટું શિલ્પ (આકૃતિ ૩૬) પડેલું છે. એની જટા તથા દાઢીની બનાવટમાં કૃત્રિમતા જણાઈ આવે છે. કપાળમાં ત્રિપુંડ્ર કરેલું છે, ગળામાં તથા એક હાથમાં માળા ધારણ કરેલી છે. બીજો હાથ ગોઠણ પર ટેકવાયેલે છે, કમર પર લગેટી પહેરેલી છે. સામાન્ય રીતે આ સમયમાં આ પ્રકારે સાધુ-સંતે, કુસ્તી કરતા મલેની જોડીઓ, વાઘકારો વગેરેનાં શિપોનો ઉપયોગ મંદિરના રંગમંડપ પર બહારના ભાગમાં ચાર ખૂણે ગોઠવી સુશોભન માટે કરવામાં આવતો હતો. આ સમયના કિલ્લાઓ પર પણ આ પ્રકારનાં શિલ્પ જોવામાં આવે છે.
આ સમયે ગુજરાતમાં અનેક સ્થળોએ મંદિર બંધાયાં ૧૧૦ તે બધાં આ સમયની શિલ્પકલાનાં વાહક છે.

Page #388

[ ૩૬૫
૧૨ મું )
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ ૧૮ મી સદીનો ઉત્તરાર્ધ એટલે કાઠી-ધાડાં, ગાયકવાડી ફેજ, વાઘેરે અને બહારવટિયાઓનો સમય.૧૧૧ એ સમયના સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છ વિશે અસંખ્ય લોકકથા અને લોકગીત રચાયાં છે. નાનાં-મોટાં ધીંગાણની યાદ આપતા અને સતી સંત તથા શરાનાં ત્યાગ અને બલિદાનની ગાથા ગાતા અનેક પાળિયા સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં ગામેગામ જોવા મળે છે.
કરછ મ્યુઝિયમમાં આવા અનેક પાળિયા અને ખાંભીઓ સચવાયેલાં છે. ઝારાના યુદ્ધમાં વીરગતિ પ્રાપ્ત કરનાર ગોવર્ધન ખવાસને ત્રણ ટુકડામાં ખંડિત થયેલો પાળિયો આકર્ષક છે. શિલાની ઉપરના ભાગમાં યુદ્ધના કેસરિયા વાઘા પહેરી, કમરબંધ કસી અને જમણે હાથમાં ભાલે લઈને વીર યોદ્ધો સજાવેલા ઘોડા ઉપર બેઠેલો છે. એની પાછળ સૂર્ય–ચંદ્રની આકૃતિઓ અંકિત કરેલી છે. એના પર સંવત ૧૮૧૯(ઈ. સ. ૧૭૬૨-૬૩)ને લેખ ઉત્કીર્ણ થયેલ છે. ૧૧૨
શામળાજી વિસ્તારમાંથી પારેવા પથ્થરમાં કોતરેલે એક સુંદર પાળિયે ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્ત્વ ખાતાના ઉત્તર વર્તુળ પ્રાપ્ત કરેલ છે. અશ્વારોહી વીર યોદ્ધાના એક હાથમાં હૈડાની લગામ છે, બીજા હાથમાં માળા છે, કપાળમાં વિશ્વ તિલક છે. પહેરવેશમાં માથા પર પાઘડી, કાનમાં ગોળ કડીઓ, ગળામાં મોતીની માળા અને શરીર પર ઘૂંટણ સુધીનું અંગરખું છે. કમરબંધમાં કટાર બેસેલી છે. પીઠ પર ઢાલ છે. પાછળના ભાગમાં સૂર્યચંદ્રની આકૃતિઓ પરંપરાગત રીતે કંડારેલી છે. નીચેના ભાગમાં સંવત ૧૮૨૬ (ઈ. સ. ૧૭૬૯-૭૦) લેખ ઉકીર્ણ કરે છે (જુઓ આકૃતિ ૩૭).
હળવદના સ્મશાનમાં આ સમયના સતીઓના અનેક ઉત્કીર્ણ પાળિયા દષ્ટિગોચર થાય છે.
અમદાવાદ– પાલડીના રહીશ ગુજરાતના લેકકલા-વિશેષજ્ઞ શ્રી હકુભાઈ શાહના સંગ્રહમાં સ્ત્રી અને ગધેડાની અકુદરતી કીડા દર્શાવતું પાળિયો છે. આ પ્રકારના પાળિયાને “ગધેડે ગાળ વાળો પાળિયો કહે છે કે એના ગુણ ધર્મની કક્ષા અને આકાર-પ્રકાર જોતાં એને પાળિયો કહેવા કરતાં ખૂટે કહે વધુ ઉચિત છે. અનેક ગામ કે ખેતરમાં ખોડેલ મળી આવતા આવા ખૂટા સમાજનાં અસમાજિક તરોની સામે લોકવિશ્વાસની લક્ષ્મણરેખા જેવા છે. જાહેર ધાર્મિક સ્થળોની રક્ષા માટે કે એની મિલકત કોઈ પડાવી લે નહિ, કે એને નુકસાન કરે નહિ અથવા ગોચર માટેની જમીન પચાવી પાડે નહિ,

Page #389

મરાઠા કાલ
[પ્ર.
એ માટે આ ગધેડે ગાળ અને ખૂર ખેડવામાં આવે છે. જે કોઈ આવું ( વિશ્વાસઘાતનું) કૃત્ય કરે તેને ખૂંટાવાળી ગાળ લાગે એવો એનો સૂચિતાર્થ થતો ૧૧૩ ગુજરાતમાં અનેક સ્થળે આ સમયના આવા અનેક ખૂટા મળી આવે છે. હિંદુ-જૈન ધાતુ-શિપ
સુરતના ત્રિપુરાસુંદરી માતાના મંદિરમાં આવેલી મહિષાસુરમર્દિનીની સોળ ભુજાવાળી ધાતુ પ્રતિમા (આકૃતિ ૩૮) કલાની દૃષ્ટિએ આ સમયને એક ઉત્તમ કૃતિ છે. દેવીએ સોળે હાથમાં વિભિન્ન શસ્ત્રાસ્ત્ર તથા મહિમુંડ ધારણ કરેલાં છે. એની કમર પર મરાઠી ઢબે સાડીને કછોટે મારે છે, જ્યારે એના કાનમાં નીચેના ભાગમાં કર્ણફૂલ તથા ઉપરના ભાગમાં પહેરેલાં પેચવાળાં લેળિયાં, કલાત્મક રીતે ગૂંથેલે એટલે વગેરે પર ગુજરાતની તળપદી લેકકલાની અસર વરતાય છે. આમ મહિષમર્દિનીની આ પ્રતિમાના ઘડતરમાં ગુજરાતીદક્ષિણી શૈલીને સમય થયેલ છે.
વડોદરા મ્યુઝિયમની ઈન્ડિયન આર્ટ ગેલેરીમાં સચવાયેલી ગુજરાતી ધાતુ , કલાની કેટલીક ઉત્તમ કલાકૃતિઓ નીચે પ્રમાણે છે :
(1) ગૌરી( પાવતી)નું એક લઘુમંદિર પિત્તળની ધાતુનું બનેલું છે. એની ઊંચી પીઠિકા પર કલાત્મક શિખરયુક્ત ગર્ભગૃહ ગોઠવવામાં આવ્યું છે. એની આગળના ભાગમાં એક લઘુમંડપ આવેલું છે. મંદિરની આ આબેહૂબ પ્રતિકૃતિ સને ૧૭૬૬ માં પાટણમાં બનેલી છે (જુઓ આકૃતિ ૩૯).
(૨) જૈન ચતુર્ભુજ પક્ષી-પદ્માવતીના ધાતુ(પિત્તળ)શિલ્પમાં દેવીના મસ્તક પર ત્રણ ફણાવાળા નાગનું છત્ર છે(આકૃતિ ૪૦). એના પર સાત ફણાવાળા નાગના છત્રથી યુક્ત શ્રી પાર્શ્વનાથજીની મનહર પ્રતિમા ગોઠવલી છે. લલિતાસનમાં બિરાજેલ દેવીએ હાથમાં પાશ અંકુશ વરદમુદ્રા અને કમળ ધારણ કરેલાં છે. એની બાજુમાં સિંહનું શિલ્પ પણ ગોઠવેલું છે. દેવીના ચહેરાને આકાર અને અલંકારો પર તેમજ સિંહની મુખાકૃતિની રચનામાં સ્થાનિક અસર જોઈ શકાય છે. મરાઠા કાલની આ એક ઉત્તમ ધાતુ પ્રતિમા છે. | (૩) પાંચ સર્પફણાવાળા મુકુટને ધારણ કરેલી દીલક્ષ્મીની પિત્તળની એક ઘાટીલી પ્રતિમાએ બે હાથમાં મોટી દીવી ધારણ કરી છે. એની મેરી ચપટી મુખાકૃતિ, અમીચી અણિયાળી આંખે, કપાળમાં શિવના ત્રીજા નેત્ર જે સુશેભિત ચાંદલે વગેરે આકર્ષક છે(જુઓ આકૃતિ ૪૧). કાનનાં લેળિયાં, ગળાને

Page #390

૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિ૯૫
[ ૩૬૭
ગોળ ચકતાવાળો હાર, પગનાં કલ્લાં, હાયની ચૂડી, બાવડા સુધીની સાદી ચળી, કેરેલી વલીવાળી સુંદર સાડી તથા કલાત્મક કેશગુંફન વગેરે ગુજરાતી તત્કાલીન વેશભૂષાનું પ્રતિબિંબ પાડે છે. સુરતમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ ગુજરાતી શિલીની દી૫લમીની આ એક અલભ્ય પ્રતિમા છે. એનો સમય ઈ. સ. ૧૮૦૦ ને માનવામાં આવે છે. ૧૧૪
(૪) બાલકૃષ્ણને ઝુલાવવાનું પિત્તળનું એક સુંદર પારણું (આકૃતિ ૪૨), જેમાં લંબચોરસ બાજઠ પર હાથીની પીઠ પર બે દીપકન્યાઓનાં શિલ્પ (તંભિકા તરીકે) ગોઠવેલાં છે તેઓનાં મસ્તકમાંથી નીકળતી મયૂરના શિથિી આયુક્ત મુઘલ પ્રકારની ત્રણ કમાનો વચ્ચે સાંકળીથી પારણું લટકાવવામાં આવ્યું છે. દીપકન્યાઓના ચહેરે, કાનનાં કર્ણફૂલ, તેઓની ચેળી અને છેતી પર કલાત્મક ભાત અને ગળામાં અંકિત સાદે રેખામય હાર એના સૌંદર્યમાં વૃદ્ધિ કરે છે. ૧૯મી સદીના પ્રારંભની ધાતુકલાનો આ એક ઉત્તમ નમૂનો છે.
અમદાવાદ-રાયપુર-કાચવાડામાં વસતા શ્રી જુગલદાસ પટેલ પાસે ગુજરાતી શૈલીનાં શ્રેષ્ઠ માની શકાય તેવાં ધાતુશિપિના અને ગૃહ-ઉપયોગી ધાતુકલાના નમૂનાઓને મેટો સંગ્રહ છે. એમાં પાટણ વિસ્તારની માતા અને બાળકની તથા પનિહારીની ઉત્તમ શિલ્પકૃતિઓને સમાવેશ થાય છે. માતાએ ડાબી તરફ બાળકને તેડેલ છે અને જમણા હાથથી સાડીને છેડે ખેંચી લાજ કાઢી છે. બંને શિમાં નાજુક દેહ પર પહેરેલ એળી અને ઘેરવાળે ઊંચે ચણિયો અને એના પરની કલાત્મક ભાત તેમજ હાથ–પગ અને ગળાના અલંકાર જોતાં એ લાવણ્યમયી ગુજરાતણને ખ્યાલ આપે છે.
આ સમયની જેન–હિંદુ-(વૈષ્ણવ) સંપ્રદાયનાં જુદાં જુદાં દેવ-દેવી ઓની અનેક સેવ્ય ધાતુ પ્રતિમા ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારનાં અનેક મંદિરેદેરાસરો, હવેલી-મંદિર, જૈન ભંડારી અને ખાનગી વ્યક્તિઓનાં પૂજાગૃહે વગેરેમાં સચવાયેલી છે. આ ઉપરાંત દીપ-કન્યાઓ, સાંકળ સાથે લટકતા પશુપક્ષીના આકારના દીપક, આરતીઓ, કલાત્મક આકૃતિઓવાળી હીંચકાની સાંકળો વગેરે સુશોભન અને ગૃહ-ઉપયોગી ઉત્તમ શિલ્પકૃતિઓ તથા લેકકલાના નમૂનારૂપ ધાતુનાં રમકડાં પણ ગુજરાતનાં મંદિરેસંસ્થાઓ, સંગ્રહાલયો તેમજ વ્યક્તિગત સંગ્રહમાં સુરક્ષિત છે. ગુજરાતની બહાર પુણેના શ્રી કેલકરના સંગ્રહમાં પણ ગુજરાતની ધાતુ કલાને ઉત્તમ નમૂના સચવાયેલા છે.૧૧૪

Page #391

મરાઠા કાલ
હિંદુ-જૈન કાષ્ઠ-શિ૯૫
કચ્છ મ્યુઝિયમમાં ૧૯ મી સદીના પ્રારંભકાલની કચ્છી કમાંગરી કાઠકલાનું સાત ચૂંઢવાળા હાથી(રાવત)નું બેનમૂન શિલ્પ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. એની સામે સુંઢ પર એકેક નાની દેરી ગોઠવવામાં આવી છે, જેમાં જૈન તીર્થ, કરોનાં સુંદર ચિત્ર દેરવામાં આવ્યાં છે. હાથી પર પણ સુંદર કલાત્મક અંબાડી અને મહાવતનાં શિલ્પ (આકૃતિ ૪૩) કંડારવામાં આવ્યાં છે. આ શિ૯૫ કચ્છી ચિતારાઓના કમાંગરી કામનો પણ અો નમૂનો છે. કચ્છ એના કમાંગરી-કામનાં શિલ્પ તથા રમકડાં માટે પ્રસિદ્ધ છે. એમાં કોતરણી કરી રંગ ચડાવવામાં આવે છે. ૧૧૫
વડોદરા મ્યુઝિયમમાં સિંહ પર સવાર થયેલી અંબિકા અને એની બંને બાજુ હાથી પર બેઠેલ બે બે અંગરક્ષક–પરિચારકોની શિલ્પપટ્ટિકા (આકૃતિ ૪૪) સચવાયેલી છે. અંગરક્ષકેની પાઘડી અને વસ્ત્રો પર મુઘલ-મારવાડી અસર દેખાય છે, જ્યારે અંબિકાએ મરાઠી ઢબની સાડી અને મુઘલ ઢબનો કાંગરાની ભાતવાળા મુકુટ ધારણ કરે છે. આ શિલ્પ-દિકાની રચનાનો સમય ૧૮મી સદીને પ્રારંભકાલ માનવામાં આવે છે. ૧૧૬
અમદાવાદની સમેતશિખરની પોળમાં આવેલા ઘૂમટબંધી શ્રી પાર્શ્વનાથ દેરાસરમાં કાઠ-સ્થાપત્યકલાના ઉત્કૃષ્ટ નમૂનારૂપ લાકડાનો મંડપ ગોઠવેલ છે. નાચતાં–ગાતાં દેવ દેવીઓ અને વાલીઓનાં મસ્તકોની પંક્તિઓ દીવાલ પર અને સમરસ બારીઓની આસપાસ શોભે છે. વળી લાકડામાંથી કોતરેલે સમેતશિખરને પહાડ, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ, દેવ-દેવીઓ, પશુ-પક્ષીઓ અને વનસ્પતિની આકૃતિઓથી સમૃદ્ધ છે. એના દરેક ભાગ છૂટા પાડી શકાય છે. આ મંડપ પાટણના પ્રસિદ્ધ વાડી-પાર્શ્વનાથ દેરાસરના મંડપની યાદ આપે છે. આ દેરાસરમાં સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથજીની સફેદ આરસની મનહર પ્રતિમા પણ આવેલી છે. દેરાસરની સ્થાપના સંવત ૧૮૬૩(ઈ. સ. ૧૮૦૬-૦૭)માં થઈ
હતી.19
અમદાવાદમાં ઝવેરીવાડની વાઘણપોળમાં આવેલ શ્રી અજિતનાથજીના દેરાસરમાં પણ આ જ કલાત્મક કાષ્ઠ–મંડપ ઊભો કરે છે. ખંભિકાઓ પર ચારે બાજુ તથા અર્ધ-તંભિકા પર વિભિન્ન પ્રકારની વિદ્યાધારિણીકિનારીઓ તથા વાઘધારી ગંધર્વોનાં મદલ-શિલ્પ ગઠવેલાં છે. વાઘધારિણીઓના હાથમાં તત્કાલીન સમયમાં પ્રચલિત એવાં વાદ્યો – કરતાલ મંજીરાં ઝાંજ

Page #392

૧૧ સુ ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ aF*
પખવાજ દાંડિયા શહેનાઈ દિલરુબા એકતારા ભૂંગળ તુરી વૈશ્ વગેરે ધારણ કરેલાં છે. એમનાં વસ્ત્રપરિધાન તથા અલંકારા પર તળપદી ગુજરાતી શૈલીની અસર સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે. ગાંધર્વીએ અંગરખાં ખેતી તથા મરાઠી ઢબની પાઘડીએ ધારણ કરેલ છે. આ ઉપરાંત મંડપની પાટડી પર જૈન તીર્થંકરની તથા જૈન સમાજના ઉત્સવા અને વરઘેાડાની શિલ્પ-પટ્ટિકાએ પણ કંડારેલી છે.
વિશેષ, આ જ દેરાસરમાં લાકડામાંથી કોતરેલું નારી-કુ ંજરનું પ્રસિદ્ધ શિલ્પ (આકૃતિ ૪૫) પણ આવેલુ છે. એની વિશેષતા એ છે કે હાથીનાં વિભિન્ન અગાને અનુરૂપ નારી-દેહનાં અંગાના જુદા જુદા મડાનું સયેાજન કરી કલાત્મક રીતે એને હાથીના સ્વરૂપમાં કાંડારવામાં આવેલ છે. સુંદર વસ્ત્રાલ કારાથી વિભૂષિત લાવણ્યમયી ગુજરાતી નારીની પ્રતિભા એમાં દૃશ્યમાન થાય છે. આ હાથી પર મુઘલ ઢઅને મુકુટ અને ખભા પર ખેસ ધારણ કરેલ કોઈ રાજપુરુષ અને મહાવતનાં શિલ્પ પણ કોંડારેલ છે. આ સમગ્ર શિલ્પને ચાર પૈડાંવાળી લાકડાની ગાડીમાં ગાઠવવામાં આવ્યું છે, જેને ઉપયેાગ અગાઉ જૈનેાના વરઘેાડામાં થતે હતા. આ દેરાસરમાં સંવત ૧૮૫૪(ઈ.સ. ૧૭૯૭-૯૮)ના લેખ છે. ૧૧૮
પોરબંદરમાં આવેલ મહાત્મા ગાંધીના જન્મસ્થાનનુ મકાન આ સમયમાં બંધાયેલુ છે. એની લાકડાની કામગીરીમાં મુઘલ અને મરાઠાકાલ તે સમયની લાક્ષણિકતા જોઈ શકાય છે. કામ ઘણું વિગતપૂર્ણ છે, પરંતુ એની કલાકક્ષા ઘણી ઊતરી ગઈ છે. ભરણી પર ધતુરાનાં પાન, શરામાં મુઘલાઈ કમાન નીચે ઊભેલી પૂતળી અને મેાભની ટોચ પર પટ્ટીના મકરમુખમાંથી નીકળતી વેલ વગેરે આ કાળની શરૂઆતની કાષ્ઠકલાના નિર્દેશ કરે છે. શરાની ફાલનાની વિગતા, લુબિકા અને મેવડ પરની ભાતા આગલા કાલનાં અંતિમ વર્ષીની કલાના નિર્દેશ કરે છે. મકાન ભોંયતળિયા સાથે ત્રણ માળનું અને બાવીસ ખડાતુ બનેલુ છે. ૧૧૯
જૂના વડે।દરા રાજ્યના પુરાતત્ત્વખાતાએ વડેદરા શહેરના કેઈએક મંદિરમાંથી વડાદરા મ્યુઝિયમ માટે વાદ્યધારિણી સુરસુંદરીઓની આકૃતિવાળા કલાત્મક છ મદલશિલ્પ પ્રાપ્ત કર્યાં હતાં. આ વાદ્યધારિણીઓએ મુદ્દલ ઢબ કાંગરાની ભાતવાળા કલાત્મક મુકુટ અને સુંદર સફાઈવાળી દક્ષિણી ઢબની સાડી પહેરેલી છે. દરેકના હાથમાં એ સમયમાં પ્રચલિત વિભિન્ન પ્રકારનાં વાજિંત્રા -ભૂજંગળ મૃદંગ રાવણહથ્થા વગેરે ધારણ કરેલાં છે. એને અનુરૂપ સુંદર ર્ગકામ પણ કરવામાં આવ્યું છે. પાતળી દેહયષ્ટિવાળા આ નારી-આકૃતિએ ખરેખર મરાઠાકાલીન ગુજરાતી શિલ્પ-કૃતિઓના ઉત્તમ નમૂના પૂરા પાડે છે.૧૨૦
ઇ-૭-૨૪

Page #393

૩૭૦ ].
મરાઠા કાલ
[ પ્ર. .
દિલ્હીના રાષ્ટ્રિય સંગ્રહાલયમાં ૧૮ મી સદીના ઉત્તરાર્ધના અને ૧૯મી સદીના પ્રારંભના ગુજરાતી કાષ્ઠકલાના નીચેના અલભ્ય નમૂના સચવાયેલા છે.
(૧) ડાબા પગે ઘૂઘરા બાંધી નૃત્ય માટે સજજ થતી નૃત્યાંગના તથા બંસીવાદક નાયિકાનાં સુંદર અને ભાવવાહી શિલ્પ એમની લાલિત્યપૂર્ણ દેહયષ્ટિ, મોતીની સેર અને દામણીથી સુશોભિત કેશગુંફન, ભૂરા રંગથી રંગેલી ગુજરાતી ઢબની ચાળી અને કલાત્મક રીતે કમર પર ગાંઠ વાળી ઘૂટણ સુધી પહેરેલું વસ્ત્ર તથા ગળામાં ખેતીની માળા વગેરે જોતાં આ કૃતિઓ તત્કાલીન ગુજરાતી લેબાસમાં સજજ નાયિકાના વ્યક્તિત્વને પ્રસ્તુત કરે છે. આ શિલ્પકૃતિઓ કોઈ કલાત્મક જૈન કાષ્ઠમંડપને શોભાવતી હશે એમ લાગે છે. ૨૧
(૨) મુઘલકમાનવાળું સુંદર કોતરણીથી મઢેલું બારીનું ચોકઠું, જેની અને બાજુની ઊભી પટ્ટીઓ પર ફૂલવેલની ભાતોથી યુક્ત માનવ તથા પ્રાણી આકૃતિઓ, તેમજ ઉપરની આડી પટ્ટી પર મધ્યમાં તીર્થકરનું ભાર્ય છે. એની પૂજા-અર્ચના માટે શ્રાવક-શ્રાવિકા જતાં જોવા મળે છે. કમાનને અલગ રીતે કોતરીને ચેકડામાં બેસાડવામાં આવી છે. કમાનના બને ખૂણા ઉપર પાંખવાળી અસરાઓ અને પક્ષીઓની આકૃતિઓ કંડારેલી છે. બારીના નીચેના ભાગની પટ્ટી પર ફૂલવેલની ભાત કેતરવામાં આવી છે. ચોકઠાની છેક ટોચ પરની પટ્ટી પર ઝૂલતી છુંદી ગાળ ભમરીઓ આ સમયની કાષ્ઠકારીગરીમાં સામાન્ય રીતે જોવામાં આવે છે. ૧૨૨
સુરત મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન સંચાલિત સંગ્રહાલયમાં કાષ્ઠકલાના ઉત્તમ નમૂનારૂપ સુંદર રંગકામ કરેલા દ્વારપાળનાં આકર્ષક શિલ્પની બે જોડી સચવાયેલી છે. દ્વારપાલેએ મરાઠી સૈનિકની ઢબની પાઘડી, જાંબલી લાલ તથા લીલા રંગવાળું અને વચ્ચે સોનેરી ભાતવાળું અંગરખું તથા પાયજામે પહેરેલાં છે. એમણે હાથમાં રૂપેરી છડી ધારણ કરી છે.
મુંબઈના પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમમાં પણ ગુજરાતની કેટલીક કાષ્ટકલાકૃતિઓ સચવાયેલી છે, જેમાં ૧૯મી સદીના પ્રારંભની એક નૃત્યપરિક ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. પટ્ટિકાની વચ્ચે જૈન તીર્થકર બિરાજમાન છે અને બંને બાજુ એમનું અભિવાદન કરતાં, નૃત્યમાં જુદી જુદી અંગભંગીવાળાં, વિવિધ વાજિંત્રો વગાડતાં છ-છ સ્ત્રી પુરુષોનાં સુંદર શિલ્પ કંડારેલાં છે.
આ સિવાય પણ ગુજરાતનાં અનેક નગરોમાં આ સમયનાં કાષ્ઠ–કોતરણીથી અલંકૃત અને સમૃદ્ધ એવાં અનેક મંદિર, તેઓના સભામંડપ, હવેલીઓ,

Page #394

-૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૭૧
મકાને, ચબુતરા-પરબડી વગેરે મેટા પ્રમાણમાં આજે પણ સચવાઈ રહ્યાં છે; જેમકે જામનગરમાં વૈષ્ણવ-હવેલી મંદિર, ભાવનગરમાં બાવાને માઢ તથા દરબારગઢ, ઘંઘામાં હાટકેશ્વરના મંદિર પાસે શ્રી હરકિસનદાસ મહેતાનું મકાન, શિહેરનો દરબારગઢ, પોરબંદરમાં ગોપાલજી મહારાજની હવેલી, રાધનપુરમાં માજી નવાબનો દરબારગઢ, પાટણમાં શાહના પાડાનું જેન-દેરાસર, અમદાવાદમાં કાળુપુર–પંચભાઈની પોળમાં શ્રી ટોડરમલ ચિમનલાલ શેઠની હવેલી, રાયપુરબેબડિયા વિદ્યની ખડકીમાં શ્રી ભાનુભાઈ પંચાલનું મકાન, ખાડિયા-લાખા પટેલની પિળમાં શ્રી લક્ષ્મીશંકર શાસ્ત્રીનું મકાન, સફ મહેલામાં શ્રી અબ્દુલહુસેન નરુદ્દીનનું મકાન, તોડાની પોળમાં શ્રી બંસીલાલ હીરાલાલનું મકાન, નીશા પિળમાં શ્રી જગવલ્લભ પાર્શ્વનાથજીનું દેરાસર, છીપા પિળમાં શ્રી બલદેવભાઈ પટેલનું મકાન, શાહપુર-વસતા ઘેલછની પિળમાં શ્રી દશરથલાલ ચત્રભુજ શુકલનું મકાન, ધોળકામાં શ્રી જગાભાઈ ઘીવાળાનું મકાન, રાણપુરમાં શ્રી બાલાજી મંદિર, વસે(જિ. ખેડા)માં દરબાર શ્રી ગોપાલદાસ દેસાઈની હવેલી, ઉમરેઠમાં શ્રી જયેંદ્રભાઈ શેલતનું મકાન, સુરતમાં રાણી તળાવ પાસે શ્રી ઠાકોરદાસ નારાયણદાસનું મકાન વગેરે આ કાલનાં કાષ્ઠ-સ્થાપત્ય અને શિલ્પ માટે ઉલ્લેખનીય છે ૧૨૩
મુઘલકાલીન શ્રેષ્ઠતમ કંડારકામની સરખામણીએ મરાઠાકાલનું આ કાઠકામ ઘણું સ્થૂલ અને ઊતરતી કલાકારીગરીનું જણાય છે. સમય જતાં એમાં વધુ ને વધુ કલાવિહીનતા આવતી જતી જણાય છે.
ટૂંકમાં, આ સમયની શિલ્પકૃતિઓની લાક્ષણિકતા એ છે કે કલા વધુ સ્થૂળ બનતી ગઈ, એનાં ભૂતકાલીન ચેતના અને ભાઈવ ચાલ્યાં ગયાં. બીબાઢાળ શિનું ઉત્પાદન વધ્યું, ગાયકવાડી ઢબના દ્વારપાલનાં મેટાં શિનો તથા કાષ્ઠના ભારે મોટી કોતરણીવાળા મદલનો પ્રવેશ થયો, માનવ–આકૃતિઓ વધુ અલંકાર-પ્રચુર પણ કંઈક બેડોળ બનતી ગઈ, એની વેશભૂષામાં પણ મુઘલ– મરાઠી ઢબનું પ્રાબલ્ય વધ્યું, વધુમાં આ શિને રંગ પણ ચડાવવામાં આવતો.
પાદટીપ 1. ૨. ભી. જેટ, ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ', પૃ. ૧૬૨ ૨. ચરોતર સર્વસંગ્ર, વિભાગ ૧, પૃ. ૯૫૦ ૩. રામસિંહ રાઠોડ, “કચ્છનું સંસ્કૃતિંદશન”, પૃ. ૧૯૮ ૪. આ સમયનાં ઘરોની વિગતો માટે, જુઓ R. K. Trivedi, Wood Carving
of Gujarat (WCG:) Statment 1.

Page #395

૩૭ર ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર..
2. ૧૯૨૨
4-6. District Gazetteer : Mehsana, pp. 795 f. ૭. Ibid, p. 796; ગોવિંદભાઈ હાથીભાઈ દેસાઈ, “કડી પ્રાંત સર્વસંગ્રહ', પૃ.૫૧૯૨૦ ૮. “ચરોતર સર્વસંગ્રહ', વિભાગ 1, પૃ. ૫૬ ૯. એજન, વિભાગ ૧, પૃ. ૧૦૨૨ ૧૦. રામસિંહ રાઠોડ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૮૪, બંગલાના ચિત્ર માટે જુઓ એજન, પૃ. ૧૭૭. ૧૧. ઈશ્વરલાલ ઈચ્છારામ દેસાઈ, સુરત સેનાની મૂરત', પૃ. ૧૧૪ ૧૨. મહાદેવ મુકુંદ જોશી, “પાટણને ભોમિયો”, પૃ. ૭૮-૭૯; ગોવિદભાઈ હાથીભાઈ
દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૩૫ ૧૩. ચરોતર સર્વસંગ્રહ', વિભાગ ૧, પૃ. ૯૧ ૧૪. એજન, વિભાગ ૧, પૃ. ૯૫; શાંતિલાલ ઠાકર, નડિયાદને ઇતિહાસ', પૃ. ૮૪-૮૫ ૧૫. સુરેશભાઈ કે. દવે, “ઓખામંડળ ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક દષ્ટિએ ', પૃ. ૭૪ ૧૬. ઈ. ઈ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૧૪ ૧૭. એદલજી બરજોરજી પટેલ, “સુરતની તવારીખ', પૃ. ૯૨; ઈ. ઈ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત,
પૃ. ૧૧૪ ૧૮. ઈ. ઈ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૧૪ ૧૯. મહાદેવ મુકુંદ જોશી, ઉપયુક્ત, પૃ. ૭૧ ૨૦. અહીં વર્ણનમાં તળગુજરાત, (તેમાં દક્ષિણ મધ્ય અને ઉત્તર ગુજરાત), સૌરાષ્ટ્ર
અને કચ્છ એ ક્રમે હિંદુ ધાર્મિક ઇમારતો અને બાંધકામોનું વર્ણન આપ્યું છે. રાજાઓની છતરીઓ અને સાધુ કે સતીનાં સમાધિસ્થાને પણ પૂજાતાં હોવાથી એને આ વિભાગમાં સમાવેશ કર્યો છે.
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે આ કાલમાં પ્રવર્યો, પણ એનાં મંદિર ઈ.સ. ૧૮૧૮ પછી બંધાઈને પ્રતિષ્ઠિત થયાં હોવાથી એને અહીં સમાવેશ કર્યો નથી. ૨૧. બાલાજી મંદિરની જાત-મુલાકાત લઈ આ નોંધ લખી મોકલવા માટે લેખક પ્રા.
મુગટલાલ બાવીસીને આભારી છે. ૨૨. એ. બ. પટેલ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૯૨ 23. M. R. Majmudar, Cultural History of Gujarat, p. 284 ૨૪. ગણપતરામ હિમ્મતરામ દેસાઈ, “ભરૂચ શહેરને ઈતિહાસ", પૃ. ૫૨ ૨૫. ગોવિંદભાઈ હાથીભાઈ દેસાઈ, વડોદરા પ્રાંત સર્વસંગ્રહ “ પૃ. ૫૯૩. ૨૬. એજન, પૃ. ૫૯૪ ૨૭. એજન, પૃ. ૫૫
ખંડેબાની મતિમાં શિવને ઘોડેસવાર સ્વરૂપે બતાવવામાં આવેલા હોય છે. ૨૮. એજન, પૃ. ૫૯૬
૨૯. એજન, પૃ. ૫૯૮ ૩૦. એજન, પૃ. ૫૯૯ ૩૦. વડોદરાનાં મંદિરની સ્થાપત્યકીય માહિતી પૂરી પાડવા માટે લેખક શ્રી કાંતિલાલ
ત્રિપાઠીના આભારી છે. ૩૧. નર્મદાશંકર ચુમ્બકરામ ભદ, “ખંભાતનું સાંસ્કૃતિક દર્શન', પૃ. ૩૧૮ ૩૨. એજન, પૃ. ૨૯૮
૩૩. એજન, પૃ. ૩૧૯

Page #396

૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૭૩
૩૪, એજન, પૃ. ૩૦૪, ૩૦૬-૦૭ ૩૫-૩૬. “ચરોતર સર્વસંગ્રહ', વિભાગ ૧, પૃ. ૧૦૧૦ ૩૭. એજન, વિભાગ ૧, પૃ. ૧૦૧૧ ૩૮. એજન, વિભાગ ૧, પૃ. ૯૧ ૩૯. એજન, વિભાગ ૧, પૃ. ૯૫ર; શાંતિલાલ ઠાકર, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૮૪-૮૫ ૪૦. “ચરોતર સર્વસંગ્રહ ', વિભાગ ૧, પૃ. ૧૦૧૬ ૪૧. દુર્ગાશંકર કે. શાસ્ત્રી, “ગુજરાતનાં તીર્થસ્થાન', પૃ. ૮૬-૮૭ ૪૨-૪૩. “ચરોતર સર્વસંગ્રહ ', વિભાગ 1, પૃ. ૨૬૨ ૪૪. એજન, વિભાગ ૧, પૃ. ૧૦૧૬ ૪૫. આ બધાં મંદિરના વિસ્તૃત પરિચય માટે જુઓ, પ્રવીણચંદ્ર પરીખ, “ અમદાવાદના
ભદ્રના કિલ્લામાંનાં મંદિરની સ્થળ-તપાસ”, “બુદ્ધિપ્રકાશ', પૃ.૧૨૬, પૃ.૩૭૫-૩૮૦. ૪૬. એજન, પૃ. ૩૭૬
૪૭. એજન, પૃ. ૩૭૭-૭૮ ૪૮. એજન, પૃ. ૩૪ ૪૯. મ. મુ. જોશી, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૭૧; રા. ચુ. મોદી અને શાંતિલાલ ગો. શાહ,
“પાટણને પરિચય ", પૃ. ૧૬ ૫૦. મ. મુ. જોશી, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૮૦ 49. District Gazetteer : Mehsana, p. 820 પર. મ. મુ. જોશી, ઉપયુક્ત, પૃ. ૭૨ ૫૩. એજન, પૃ. ૮૦-૮૧; ગે. હા, દેસાઈ, “ કડી પ્રાંત સર્વસંગ્રહ', પૃ. ૪૪૬ ૫૪. District Gazetteer : Mehsana, p. 796; ગે. હા. દેસાઈ, “કડી પ્રાંત | સર્વસંગ્રહ’ પુ. ૫૧૯-૨૦ ૫૫. Ibid, p. 834 ૫૬. ગો. હા. દેસાઈ, “કડી પ્રાંત સર્વસંગ્રહ', પૃ. ૪૫૬-૫૭
આ મંદિરનું વિગતવાર વર્ણન આ ગ્રંથમાલાના ગ્રંથ ૬ માં ચિત્ર સહિત અપાયું છે.–જુઓ “મુઘલકાલ ", પૃ. ૪૩૮-૩૯; આકૃતિ ૩૦. ૫૭. ૬. કે. શાસ્ત્રી, “એતિહાસિક સંશોધન', પૃ. ૧૮૧ ૫૮. શંભુપ્રસાદ હ. દેશાઈ, “પ્રભાસ અને સોમનાથ', પૃ. ૩૦૯-૧૧
આઝાદી પહેલાં આ મંદિરને લોકે “નવા સેમિનાથનું મંદિર' કહેતા. હવે આઝાદી પછી સોમનાથનું નવું મંદિર બંધાતાં એની અપેક્ષાએ આને “ જૂના
સોમનાથનું મંદિર” કહે છે. ૫૯. એજન, પૃ. ૩૨૨
૬૦. “ દ્વારકા સર્વસંગ્રહ', પૃ. ૧૯૨ ૬૧. નર્મદાશંકર લાલશંકર, “કાઠિયનાડ સર્વસંગ્રહ', પૃ. ૨૯૨ ૧૨. ગોવિંદભાઈ હાથીભાઈ દેસાઈ, અમરેલી પ્રાંત સર્વસંગ્રહ', પૃ. ૪૨૦ - ૬૩. એજન, પૃ. ૪૨૫ ૬૪. પુખરભાઈ ગોકાણી, “દ્વારકા મંડલ', “ દ્વારા સર્વસંગ્રહ”, પૃ. ૧૧

Page #397

૩૭૪ ]
મરાઠા કાલ
૬૫. શંભુપ્રસાદ હ. દેશાઈ, “જૂનાગઢ અને ગિરનાર', પૃ. ૩૨૪ ૬૬. M. R. Majmudar, op. cit., p. 284 ૬૭. માનસંગજી બારડ, તંત્રીનેધ, “પથિક', પૃ. ૬, અંક ૧૦-૧૧, પૃ. ૨૩ ૬૮. આમાંની શિલ્પને લગતી કેટલીક વિગત બજેસે તેમના ગ્રંથ, Report on the
Antiquities of Kathiawad and Kutch, p. 212 પર નોંધી છે પણ વધુ વિગત શ્રી માનસંગજીભાઈ બારડે સ્થળની મુલાકાત લઈ પૂરી પાડી છે, એ માટે
લેખક એમના ઋણી છે. ૬૯ કેટલીક વિગતો માટે જુઓ અં. પ્ર. શાહ, જૈન તીર્થ સર્વસંગ્રહ”, વિભાગ ૧લે,
ખંડ ૧ લો, કોષ્ઠક ક્રમાંક ૮૩, ૧૦૩, ૧૦૫. ૨૭૭, ૪૧૯-૨૦, ૪૨૬, ૪૩૨, ૪૫૦, ૪૬૮, ૪૮૩, ૪૯૭, ૫૦૩, ૫૦૭, ૫૮, પર૪, ૫૩૪, ૧૪૭, ૧૪૯, ૫૮, ૬૧૧, ૬૧૬, ૭૧૬, ૭૧૯, ૭૫, ૭૫૮, ૭૬૦- ૬૧, ૭૭૫, ૭૮૬, ૭૯૧, ૭૯૪-૯૬ ૮૧૮, ૮૩૦, ૮૫, ૮૯૯, ૯૨૨, ૧૦૨૫, ૧૦૩૫, ૧૦૭૩, ૧૦૭૭, ૧૦૯૮, ૧૧૧૯, ૧૧૨૬, ૧૧૪૭-૪૮, ૧૧૫૬, ૧૧૬૦, ૧૧૬૩-૬૪, ૧૨૩૭-૩૮, ૧૨૪૭, ૧૨૭૦, ૧૩૦૫-૦૬, ૧૩૦૯, ૧૩૪૨ ૪૩, ૧૩૪૯, ૧૯૫૨, ૧૯૬૫, ૧૩૮૦, ૧૯૯૮, ૧૪૧૨૧૪, ૧૪૭૩, ૧૪૮૬, ૧૫૦૨, ૧૫૨, ૧૫૭૧, ૧૫૮૭-૮૮, ૧૬૦૫-૦૬, ૧૬૦૮-૦૯ ૧૬૧૧, ૧૬૬૬, ૧૭૨૪, ૧૭૬૦, ૧૮૦૪, ૧૮૬૧, ૧૮૫, ૧૮૯૭, ૧૯૫૭, ૧૯૭૧, ૧૯૭૫, ૧૯૮૪-૮૫, ૨૦૦૬, ૨૦૧૭; Burgess, The Temples of Shatrun
jaya-Palitana in Kathi awad, (TSPK) pp. 21-25 ૭૦. Burgess, TSPK, pp. 22f. ૭. અં. પ્ર. શાહ, ઉપયુક્તવિભાગ ન લો, ખંડ ૧ લે, કોઠક નં. ૧૬૦૫ ૭૨. Burgess, TSPK, pp 22f. ૭૩-૭૪. Ibid., p. 23 04. Ibid., p. 24, plate XXXI. 06. Ibid., p. 24 ૭૭. અં. કે શાહ, ઉપર્યુક્ત, વિભાગ ૧ લો, ખંડ ૧ લે, પૃ. ૩૦; કોષ્ઠક નં. ૫૦૦ ૭૮. ઈ. ઈ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૧૪ ૭૦, ચરોતર સર્વસંગ્રહ”, વિભાગ ૧, પૃ. ૧૦૦૪ ૮૦. ઈ. ઈ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, જીવનચરિત્ર વિભાગ, પૃ. ૧૯ (1. Burgess, Report on the Antiquities of Kathiawad and Kutch, p. 213. ૮૨. ચિત્ર માટે જુઓ રામસિંહ રાઠોડ. “કચ્છનું સંસ્કૃતિદર્શન', ચિત્ર પૃ. ૧૯૬ ૮૩. જુઓ એજન, પૃ. ૧૯૪ અને પૃ. ૧૯૮ ઉપરનાં ચિત્રો. ૮૪. આ રજા અંગેની ઘણી ઉપયોગી માહિતી પૂરી પાડવા માટે લેખક શ્રી માનસંગજી
બારડના આભારી છે. ૮૫ ઈ. ઈ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૩૮ ૮૨. એ. બ. પટેલ, એજન, પૃ. ૧૯૮; ઈ. ઈ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૩૮-૩૯ ૮૭. ઈ. ઇ. દેસાઈ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૩૮-૩૯ , ૮૭. જુઓ ઉપર પૃ. ૩૩૩.

Page #398

૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૫
૮૮. H. Goetz, “The Post–Mcdiaeval Sculpture of Gujarat, Bulletin
of the Baroda Museum & Picture Gallery (BBMPG), Vol. V,
Pts. -II, p. 31 C. M. R. Majmudar, Gujarat : Its Art-Heritage (GIAH), p. 49 ૯૦. H. Goetz, op.cit., p. 32 47. H. Goetz, · The Role of Gujarat in Indian Art History,"
BBMPG, Vol III, pt. I, pp. 1-10 ૯૨. કિ. જ. દવે, “શિલ્પકૃતિઓ ”, “મુઘલકાલ", પૃ. ૪૬૨-૬૫ ૯૩. ૨ ભી. જેટ, “ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ', પૃ. ૪૦૧ 68-64. H. Goetz, 'The Post-Mediaeval Sculpture of Gujarat, BBMPG,
Vol. V, pts. I-II , p. 37 ૯૬. M. R. Majmudar, GIAH, p. 66 ૯૭. BBMPG, Vol. V, Pts. I-II, p. 38 4. H. E. M. James, Wood Carving in Gujarat, p. 352 , ૯૯. પેંદ્ર નાણાવટી અને મધુસૂદન ઢાંકી, “ગુજરાતનું કાષ્ઠશિલ્પ”, “કુમાર”
પુ. ૪૧, પૃ. ઉપર ૧૦૦. BBM PG, Vol. V, pts I-II, p. 38 202. B. N. Treasurywala, Wood Sculpture from Gujarat, fig. 2 ૧૦૨. નાણાવટી અને ઢાંકી, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૩૫૫ 203. K. Khandalawala, Indian Sculpture and Painting, fig. 97 ૧૦૪. નાણાવટી અને ઢાંકી, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૩૫ર 20824. R. N. Mehta, A Few Ganesh Images from Gujarat',
BBMPG, Vol. X, pt. I-II, p. 27, fig. 8 ૧૦૫. આ બધાં મંદિરોમાંનાં શિલ્પોની વિગતો માટે જુઓ પ્રવીણચંદ્ર પરીખ, ઉપયુક્ત,
બુદ્ધિપ્રકાશ, ૫ ૧૨૬, પૃ. ૩૭૫-૮૦. ?05. BBMPG, Vol. XXVI (Special issue ), pp. 191 ff., plates
XXXVII to XXIX ૧૦૭. અં. પ્ર. શાહ, ઉપયુક્ત, વિભાગ ૧ લો, ખંડ ૧, પૃ. ૧૦૭ ૧૦૮-૧૦૯. એજન, પૃ. ૧૨૪ ૧૧૦. M. R. Majmudar, Cultural History of Gujarat, p. 284 ૧૧૧. મણિભાઈ વોરા, “અઢારમી સદીનું સૌરાષ્ટ્ર”, “કુમાર”. પુ. ૫૫, પૃ. ૩૨૧ ૧૧૨. BBMPG, Vol. XXVI, plate XLV. ૧૧૩. Ibid, Vol. XXVI, p. 220 998. M. R. Majmudar, GIAH, plate LV

Page #399

30} ]
મરાઠા કાલ
[ 31.
22824. Mulkraj Anand, Homage to Dinker Kelker;, Marg. Vol. XXXI, No. 3, pp. 1-50
214. BBMPG, Vol. XXVI, p. 109
12. Ibid., Vol. V, pt. I-II, p. 39, fig. 6
૧૧૭–૧૧૮. આ. કે. શાહ, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૦-૧૧; WCG,plate CXXIV-V ૧૧૯. નાણાવટી અને ઢાંકી ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૩૫૪, ચિત્ર ૭; WCG, p. 69, plate XLIV તથા · પૂ. મહાત્મા ગાંધીજીનું જન્મસ્થાન અને ગાંધી સ્મારક કીર્તિમંદિર, પેારબદર પરિચય,' પૃ. ૪-૭
"
120. Hiranand Sastri, 'Annual Report of Archaeological Department, Baroda state, 1938, p. 15, pt. XIII & XIV
121. V. P. Dwivedi, Jain Wood Carvings in the National Museum Collection,' Aspect of Jain Art & Architecture, Ahmedabad, p. 419, fig. 13-14
122. Ibid., p. 21, fig. 7
123. WCG, Statements, pp. 1-106

Page #400

પ્રકરણ ૧૨
ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય ઈસવી સન ૧૭૫૮ માં અમદાવાદમાં મરાઠા સત્તાની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ગુજરાતની રાજકીય પરિસ્થિતિમાં નેધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું. સાઠ વર્ષના ટૂંકા રાજ્ય અમલ દરમ્યાન મરાઠા સરદારે સત્તાની સાઠમારીમાં ગુજરાતને વ્યવસ્થિત અને કાર્યદક્ષ વહીવટ આપી ન શક્યા, પરિણામે અશાંતિ અને અવ્યવસ્થાનું સર્જન થયું, જેની અસર સ્થાપત્ય શિલ્પ ચિત્ર નૃત્ય-નાટય સંગીત વગેરે લલિત કલાઓ ઉપર પડી. મુઘલેનું પતન થતાં લલિતકલાઓને રાજ્યાશ્રય મળતું બંધ થયો અને મરાઠા કાલમાં એ કલાઓનો વિકાસ સ્થગિત થઈ ગયો. ચિત્રકલા
ચિત્રકલાના આ સમયના જે કોઈ નમૂના પ્રાપ્ત થયા છે તેમાં કલાતત્વની ઊણપ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. મુઘલકાલ અને એ અગાઉના સમયમાં જે લધુચિત્રો અને ભિત્તિચિત્રો આલેખવાની પ્રથા ગુજરાતમાં પ્રચારમાં હતી તેનો વિકાસ સ્થગિત થઈ ગયેલો જોવા મળે છે. આ સમયનાં ચિત્ર બે સ્વરૂપમાં જોવા મળે છે : પિથીચિત્ર અને ભિત્તિચિત્રો. પિથીચિત્રોમાં જૈન વણવ શવ અને શાક્ત સંપ્રદાયની અસર જોવા મળે છે. ચિત્રના લૌકિક નમૂના શિષ્ટ અને લોકસાહિત્યની રચનાઓમાં નજરે પડે છે. ભિત્તિચિત્ર મંદિરે રાજમહેલે અને શ્રેષ્ઠીઓની હવેલીઓમાં આલેખાયેલાં જોવા મળે છે. ચિત્રના વિષયવસ્તુ માં કઈ ફેરફાર જોવા મળતો નથી.
૧. પિથીચિ આ સમયનાં પિથી ચિત્રો ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના જૈન ભંડારાની પોથીઓમાં, ખાનગી માલિકીના સંગ્રહમાં તેમજ લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ અને શેઠ ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદમાં જળવાયેલાં જોવા મળે છે. જેન પિથીની ચિત્રકલા
આ સમયની જૈન પોથીની ચિત્રકલા કલ્પસૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, સંગ્રહણ સૂત્ર, શાંતિનાથસ્તવન, બરડા ક્ષેત્રપાલ સ્તોત્ર, પ્રકાશ, લઘુસ્તોત્ર, પ્રજ્ઞાપાસવ સ્તબક, જયતિહુણસ્તોત્ર, શાંતિનાથચરિત્ર, સપ્રભાવિક સ્તવન,

Page #401

૩૭૮ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર. અઢાર શીલાંગરય, ઉપાસક દશાંગસૂત્ર, આવશ્યક સત્ર, નેમિનાથસ્તવન, શાંતિજિનસ્તવન, ભક્તામર સ્તોત્ર, પંચાંગુલી સહસ્રનામસ્તોત્ર, કલ્યાણમંદિર સ્તોત્ર, વંદિતુ તેત્ર, વિચાર પત્રિશિકા, ધનાશાલિભદ્ર રાસ, શ્રીપાલ રાસ, ચંદરાજાને રાસ, નેમિનાથ ફાગુ-ઇત્યાદિ પિંથીઓમાં જોવા મળે છે.
આ સમયની કલ્પસૂત્રની કાગળની ચિત્રિત પોથીઓ ગુજરાતસૌરાષ્ટ્રના જૈન ભંડારોમાં સચવાયેલી છે, કેટલીક લાલભાઈ દલપતભાઈ ભા. સં. વિદ્યા મંદિર, ભો. જે. વિદ્યાભવન અને પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમ, મુંબઈમાં પણ જળવાયેલી છે. કેટલીક થિીઓમાં લિપિબદ્ધ કર્યાનાં વર્ષ છે, કેટલીકમાં નથી. કલ્પસૂત્રની કાગળની ચિત્રિત પોથીઓમાં તીર્થકર ભગવાનના જીવન-પ્રસંગ ખાસ કરીને જન્મ, વિવાહ, કેશલેચ, દીક્ષા અને ધર્મોપદેશના પ્રસંગ આલેખાયેલા જોવા મળે છે. લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં અઢારમા સકાની કલ્પસૂત્રની એક પથીમાં રાજ સવારીનાં દશ્યોમાં પુરુષ અને સ્ત્રી પાત્રોની વેશભૂષા મરાઠી પ્રકારની જોવા મળે છે. કેટલીક હસ્તપ્રતોના હાંસિયામાં ફૂલવેલ અને ભૌમિતિક આકૃતિઓનું રેખાકીય આલેખન જોવા મળે છે.
અઢારમા સૈકાની કાગળ પર ચિત્રિત “સંગ્રહણીસૂત્ર'ની બાર પોથીઓ લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં છે. “સંગ્રહણી સૂત્ર” એ જૈન પરંપરા પ્રમાણે બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિને લગતે ગ્રંથ છે. આ થિીઓમાં તીર્થકરે દેવદેવીઓ ગંધ યક્ષ-યક્ષિીઓ સૂર્ય ચંદ્ર પર્વતે નદીઓ અને વૃક્ષનું આલેખન કરવામાં આવેલું છે.
આ સંસ્થામાં સંગૃહીત અઢાર શીલાંગ રથ” નામની અઢારમા સૈકાની અઢાર ચિત્રોવાળી પિથી ખાસ ઉલ્લેખપાત્ર છે. જૈન સાધુઓનાં શીલ કહેતાં આચારની વિગતે આ પિથીનાં અઢાર ચિત્રમાં આપેલી છે. લાકડાના લાંબા રથમાં આચારનાં ખાનાં પાડેલાં છે. રથની ઉપર મધ્યમાં જે તે તીર્થકર ભગવાનનું ચિત્ર છે. રથને હાંકનાર સારથિએ ઘેડાની લગામ પોતાના જમણા હાથમાં પકડી છે. ચિત્રકારે રથનું અને ઘોડાનું આલેખન વાસ્તવિક રીતે કર્યું છે. આખું ચિત્ર જાણે ગતિમાં હોય એમ જણાય છે. પાનની બંને બાજુના હાંસિયામાં ફૂલવેલનું સુશેભન કરવામાં આવ્યું છે. સારથિની વેશભૂષા નેધપાત્ર છે. એણે અંગરખું અને ધોતિયું ધારણ કરેલ છે. એના માયાની મોટી પાઘડી ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. આ પિથીનાં અઢાર ચિત્રોમાંથી એક ચિત્ર અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે (જુઓ આકૃતિ પ૧).

Page #402

૧૨ મું ] ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૭૯ આ સંસ્થામાં સંગૃહીત થયેલી “દંડક બલદાર' નામની ચિત્રિત પરથી પણ ખાસ ઉલ્લેખપાત્ર છે. જૈન સાધુઓને તત્વજ્ઞાનનું શિક્ષણ આપવા માટે દંડકની રચના કરવામાં આવી છે. અઢારમા સૈકાની આ પોથી મહેસાણા જિલ્લાના વિજાપુરના ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથના મંદિરમાં લિપિબદ્ધ કરવામાં આવી હતી. આ પિથીનાં ચિત્રોમાં તીર્થકર ભગવાનની આજુબાજ વિમાનનું આલેખન એમના દેવ સાથે કરવામાં આવેલું છે. ચિત્રની વચમાં તીર્થકર ભગવાનનું ચિત્ર શિખરબદ્ધ. મંદિર સાથે આલેખવામાં આવેલું છે. આસપાસનાં બે વિમાનોનું આલેખન પણ ત્રિશિખર યુક્ત કરવામાં આવેલું છે. શિખર ઉપર ધર્મના પ્રતીકરૂપ ફરફરતી ધજા પણ દર્શાવવામાં આવી છે. આ ચિત્રમાં વિમાનની નીચે પશુપંખીની આકૃતિ ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. અહીં જે ચિત્ર આપવામાં આવેલું છે તેમાં પહેલા વિમાનમાં વાઘની આકૃતિ અને બીજા વિમાનમાં મેરની આકૃતિ વાસ્તવિક લાગે છે. બંને વિમાનમાં બેઠેલા દેવને ચાર હાથ છે, જે પૈકીના ત્રણ હાથમાં અનુક્રમે ગદા પા અને માળા છે. આ બંને દેવોના મુગટ રૂપેરી ટપકાં વડે હીરામેતીથી અલંકૃત બનાવાયા છે (જુઓ આકૃતિ પર ).
સત્તરમી અને અઢારમી સદીમાં કાગળ પર આલેખાયેલી “ધના શાલિન ભદ્ર રાસ”ની થિીઓમાં ચિત્રો જોવા મળે છે. આ પૈકીની કેટલીક પોથીઓ અમદાવાદના જૈન ભંડારામાં અને લાલભાઈ દલપતભાઈ ભા. સં. વિદ્યામંદિર તેમજ ભો. જે. વિદ્યાભવનમાં સંગૃહીત કરવામાં આવેલી છે. આ પાથીઓમાં આલેખાયેલાં ચિત્રોમાં શાલિભદ્રની માતા ધના, શાલિભદ્રના જીવનપ્રસંગે, શાલિભદ્ર અને એની બત્રીસ પત્નીઓ, શાલિભદ્ર અને મગધરાજ શ્રેણિકની મુલાકાતનો પ્રસંગ ઇત્યાદિ નોંધપાત્ર છે. સંવત ૧૮૯૫ માં અમદાવાદમાં આલેખાયેલી ‘શ્રીપાલ રાસ”ની એક પોથીમાં જે વહાણનાં ચિત્ર છે તે ગુજરાતના વહાણવટા ઉપર પ્રકાશ ફેકે છે. વહાણના સ્તંભો ઊંચા અને રત્નજડિત છે. વહાણની અંદર સોનેરી શાહીથી આલેખાયેલ સુંદર ગવાક્ષો છે. વહાણની અંદર વાદ્યો વગાડતા ગાંધર્વોનું આલેખન પણ આકર્ષક છે. અનેક પ્રકારની ધજા-પતાકાઓથી વહાણને અલંકૃત કરવામાં આવ્યું છે. હીરામોતીથી શણગારાયેલું વહાણનું આ ચિત્ર અઢારમા સૈકાના ગુજરાતની આર્થિક સમૃદ્ધિનું ચિત્ર રજુ કરે છે.
લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં સંગૃહીત અઢારમા સૈકાની કાગળ પર આલેખાયેલી “પ્રકાશ પિથીનાં કેટલાંક ચિત્ર ઉલેખપાત્ર છે. એક ચિત્રમાં ચક્રવર્તી રાજાના રાજ્યાભિષેકનું ચિત્ર છે. રાજ્યાભિષેક

Page #403

૩૮૦ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર. વખતે રાજાને પૃથ્વીના જુદાં જુદાં પવિત્ર જળથી કેવી રીતે અભિષિક્ત કરવામાં આવતું હતું એનું ચિત્ર આ પથીમાં આલેખવામાં આવ્યું છે. આ પિથીમાં છે “લેયાઓનું આલેખન ધપાત્ર છે. લેશ્યા એટલે અધ્યવસાય. લેયાના છે પ્રકાર જૈન પરંપરામાં આ પ્રમાણે વર્ણવેલા છે: (૧) કૃષ્ણ, (૨) નીલ, (૩) કપિત, (૪) પદ્મ, (૫) તેજસ્ અને (૫) શુકલ. આ છ લેયાઓના સ્વરૂપનું દર્શન કરાવવા ચિત્રમાં જંબુવૃક્ષનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. ચિત્રમાં છ પુરુષો પૈકીનો એક કુહાડીથી જબુવૃક્ષનું છેદન કરતો દેખાય છે, જે કૃષ્ણ લેયાના અધ્યવસાયવાળે છે. ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં બીજો પુરુષ બે હાથે કુહાડી પકડીને જંબુવૃક્ષના થડના મૂળમાં ઘા કરતા દેખાય છે, જે નીલેયાના અધ્યવસાયવાળે છે. ત્રીજો પુરુષ છેક ઉપરના ભાગમાં કુહાડી વડે ડાળી કાપો દેખાય છે, જે કતલેયાના અધ્યવસાયવાળો છે. ચોથે પુરુષ જંબુવૃક્ષની ડેલી ડાળી પિતાના ડાબા હાથમાં રાખી જમણા હાથે જ બુ ફળ ખાતે દેખાય છે, જે પલેયાના અધ્યવસાયવાળો છે. પાંચમો પુરુષ ડાબી બાજુએ જંબુના પાકેલાં ફળ તેડી રહ્યો છે, જે તેજલેશ્યાના અધ્યવસાયવાળો છે. ચિત્રની છેક નીચે જમણી બાજુએ સહજ રીતે નીચે પડેલાં પાકાં જાંબુનાં ફળ ખાતો પુરુષ બતાવાયો છે, જે શુકલેટયાના અધ્યવસાયવાળો છે. આ બધા પુરુષોની પાઘડી મરાઠી ઢબની છે, જે એ સમયના પુરુષ પહેરવેશને ખ્યાલ આપે છે.
આ સમયમાં લાકડાની પટ્ટીઓ ઉપર પણ ચિત્રકામ કરવામાં આવતું હતું. કાગળની પોથીને આ ચિત્રિત પટ્ટીઓની બેવડમાં સંગૃહીત કરવામાં આવતી હતી. લાકડાની પટ્ટીઓ ઉપર વેલબુટ્ટા અને કલાત્મક ભૌમિતિક અકૃતિઓનું આલેખન કરવામાં આવતું. ચિત્રની ચમક માટે સરેસનું પાતળું પડ પણ પટ્ટી ઉપર લગાડવામાં આવતું.
આ સમયની જૈન પોથીઓ જે સ્થળોએ લિપિબદ્ધ કરવામાં આવતી તેમાં અમદાવાદ પાટણ ખંભાત વિજાપુર વડનગર સુરેન્દ્રનગર અંજાર ઇત્યાદિ કેન્દ્ર મુખ્ય હતાં. જનેતર પોથીની ચિત્રકલા
આ સમયની જૈનેતર પોથીની ચિત્રકલા વણવ શૈવ અને શક્તિ તેમ સૌર સંપ્રદાય દ્વારા વિકસેલી છે. લૌકિક વિષયોમાં “રતિરહસ્ય ની હસ્તપ્રતામાં કામાસક્ત સ્ત્રી પુરુષોનાં ચિત્રનું આલેખન જોવા મળે છે. વૈષ્ણવ સંપ્રદાયની અસર નીચે લિપિબદ્ધ થયેલી પોથીઓમાં ગીત-ગોવિંદ, બાલગોપાલ

Page #404

૧૨ સુ]
ચિત્ર સ’ગીત અને નૃત્ય
[ ૩૮૧”
"
સ્તુતિ અને નારાયણ-કવચ મુખ્ય છે. ભે. જે. વિદ્યાભવનમાં સંગૃહીત ગીત-ગાવિંદની અઢારમા સૈકાની પોથીમાં વિષ્ણુના દશાવતારનાં ચિત્ર રાધા અને કૃષ્ણના મિલન–વિરહના પ્રસંગે ભાવપૂર્ણ રીતે આલેખાયેલાં જોવા મળે છે. રાવ સપ્રદાયની અસર નીચે લખાયેલી કાગળની પોથીઓમાં શિવ કવચ ’ અને ‘ છાયાપુરુષજ્ઞાન મુખ્ય છે, જેમાં ભગવાન શિવનાં ચિત્રાનુ આલેખન કરવામાં આવ્યુ છે. આ બંને પોથી અઢારમા સૈકાની છે અને લા. ૬. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં સંગૃહીત કરવામાં આવી છે. છાયાપુરુષજ્ઞાન પોથીનાં એએક ચિત્રિત પાત્રામાં વાધ ઉપર બેઠેલા શિવનું ચિત્ર તેાંધ પાત્ર છે. એમના ગળામાં ખેાપરીની માળા અને જટામાં સપ વીટાયેલા જોવા મળે છે. એમના બે હાય પૈકી એક હાથમાં ડમરુ અને ખીજા હાથમાં ત્રિશૂળ છે. શાક્ત સ`પ્રદાયની અસર નીચે લિપિબદ્ધ થયેલી પોથીઓમાં દેવીભાગવત, લઘુસ્તવરાજસ્તાત્ર અને ચંડીપા· માહાત્મ્ય મુખ્ય છે, જેમાંની પહેલી પોથી ભા. જે. વિદ્યાભવનમાં અને ખીજી એ પેાથી લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં સંગૃહીત છે. આ પોથીમાં દેવીનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપાનાં ચિત્ર આલેખવામાં આવેલાં છે, જેમાં મહિષાસુરમર્દિનીનુ ચિત્ર નોંધપાત્ર છે. સૌર સપ્રદાયને લગતી અઢારમા સૈકાની કાગળ પર ચિત્રિત પોથી લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં છે, જેતું નામ 'સહસ્રનામસ્તેાત્ર છે, આ પોથીમાં સૂર્ય ભગવાનનુ` માનુષસ્વરૂપનું ચિત્ર છે. સૂર્યં ભગવાનનેા રથ સાત ઘેાડાએથી હકારાત બતાવાયા છે. રથ હાંકનાર સારથિની પાઘડી મરાઠી છે. સારથિએ એક હાથમાં ઘેાડાઓની લગામ પકડી છે તો બીજા હાથમાં પાતળા લાંમા દંડ ધારણ કરેલ છે. એના ગળાની લાંબી માળા પણ ધ્યાન ખે ંચે તેવી છે. રથની મધ્યમાં મૂ ભગવાનનું માથું પ્રકાશ-કિરાના આભામંડળ સાથે આલેખવામાં આવ્યુ છે. લાકડાના રચની વિશિષ્ટ રચના એ સમયના વાહનવ્યવહારનાં સાધનેાનેા ખ્યાલ આપે છે. આખું ચિત્ર લયયુક્ત ગતિમાં હોય એમ જણાય છે (જુએ આકૃતિ ૫૩ ).
"
રમતનાં પાનાં (Playing Cards )
અમદાવાદના ભે. જે. વિદ્યાભવનમાં સંગૃહીત રમતનાં ચિત્રિત પાનાં ખાસ ઉલ્લેખપાત્ર છે. આવાં પાનાંઓની સખ્યા ૧૫૦ ઉપર છે. ગાળાકાર આકૃતિમાં પશુ-પંખીની આકૃતિઓ છે. સખ્યાએ કલાત્મક રીતે આલેખવામાં આવેલી છે. આવી આકૃતિઓમાં ધાડા કૂતરા કાચએ ઉંદર સાપ પાપટ માર બતક વગેરે નેોંધપાત્ર છે. એકની સખ્યા દર્શાવવા માટે ઘેાડા ઉપર સવાર;

Page #405

૩૮ર ] મરાઠા કાલ
[. થયેલી રાજાની આકૃતિ આલેખવામાં આવી છે. ઘડાનું આલેખન જીવંત અને ગતિમાં હોય તેવું લાગે છે. રાજાની વેશભૂષા રાજપૂત જણાય છે. રાજાએ ધારણ કરેલ અલંકારો અને આયુધો પણ ચિત્રની સમૃદ્ધિમાં વધારો કરે છે. કેટલાંક પાનાંના સંખ્યાંક દર્શાવવા છત્રી, લીલાં પાંદડાં કે પર્વતનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. વળી કલાત્મકતા લાવવામાં લીલાં પીળાં અને કાળાં ટપકાંને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. આ બધાં પાનાંઓમાં પશુ આકૃતિઓમાં ઘડાનું આલેખન સહજ અને કલાત્મક છે. મેર અને પિપટનું આલેખન પણ એટલું જ સુંદર અને સહજ છે. કાગળમાંથી બનાવેલાં આ પાનાંઓની બનાવટમાં ચીનની પેપરમશી કલાની કેઈ અસર હશે એમ મનાય છે.
૨ ભિત્તિચિત્ર મરાઠા કાલમાં ભિત્તિચિત્રોનું આલેખન હિંદુ અને જૈન મંદિરોમાં તેમજ રાજવીઓના મહેલમાં થયેલું જોવા મળે છે. જૈન મંદિરનાં ભિત્તિચિત્ર
આ સમયનું જૈન મંદિરોનું ભિત્તિચિત્ર-આલેખન વિશેષ કરીને અમદાવાદ અને સુરતમાં થયેલું જોવા મળે છે. સુરતમાં શાહપોરના પશ્ચિમ છેડા પર ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું કલાત્મક દેરાસર છે. એમ મનાય છે કે સોળમી સદી પહેલાં કતારગામ જવાના માર્ગ ઉપર ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું કલાત્મક મંદિર હતું. મુઘલના સમયમાં આ મંદિર નષ્ટ કરવામાં આવ્યું હતું અને એના અવશેષોમાંથી મિરઝા સામીની મસ્જિદ બાંધવામાં આવી હતી. મિરઝા સામની મસ્જિદ ઈ. સ. ૧૫૪૦ માં બંધાયેલી હોઈ એ પછી આ મંદિરનો ઉદ્ધાર થયો હશે એવી અટકળ કરી શકાય. એ મજિદ બંધાયા અગાઉ આ મંદિરે એનો ઉત્તમ કાલ જોયો હશે. આ મંદિરમાં મૂલનાયકની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૭૦૧ (ઈ. સ. ૧૬૪૫)માં શ્રી વૃદ્ધિસાગરસૂરિના શુભ હસ્તે કરવામાં આવી હતી. આ મંદિરની દીવાલમાં અને થાંભલાઓમાં જે ચિત્ર છે તેમાંની વેશભૂષા ઉપરથી તેમજ યંત્રો વાહને ઓજારો હથિયારો અને વાજિંત્રો ઉપરથી કહી શકાય કે આ મંદિરનું લાકડા પરનું ચિત્રકામ મરાઠા સમયમાં કરવામાં આવ્યું હશે, જ્યારે સુરત બંદરની આર્થિક જાહોજલાલી અમદાવાદ કરતાં પણ વિશેષ હતી.
આ મંદિર ઉત્તરાભિમુખ છે અને એમાં પ્રવેશ કરવા માટે મુખ્ય પ્રવેશદ્વારની ગલીમાંથી પશ્ચિમ દિશાના રંગદ્વારમાંથી મંદિરના રંગમંડપમાં પ્રવેશ

Page #406

૧૨ મું ] ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૮૩ કરી શકાય છે. પ્રવેશ કરતાંની સાથે મંદિરનું લાકડા પરનું સુંદર ચિત્રકામ અને નકશીકામ આપણા ચિત્ત ઉપર ધાર્યો પ્રભાવ પાડે છે. શિપીઓ અને ચિત્રકારોએ કલાત્મક સર્જનની તીવ્ર સ્પર્ધા કરી હોય એવો ભાસ થાય છે. બારીક કોતરકામ અને મનોરમ્ય ચિત્રકામથી અલંકૃત કુલ ૪૦ જેટલા સ્તંભ આ મંદિરમાં આવેલા છે. રંગમંડપ લાકડાની કલાત્મક બાર થાંભલીઓ ઉપર ટેકવેલ છે. રંગમંડપના સ્તંભમાં જે ચિત્ર આલેખાયેલાં છે તેમાં નર્તકે વાદકો ચામરધારીઓ છડીધારીઓ અને ભાવિક શ્રાવકોનું આલેખન કરવામાં આવેલું છે. આ સ્તંભોના ભારપટ્ટોમાં જે ચિત્રો છે તેમાં શ્રીપાળ-મયણાસુંદરી ચરિત્ર, ઋષભદેવ ભગવાનના જીવનપ્રસંગો, દશાર્ણભદ્ર રાજાનું ગવખંડન, તીર્થંકર નેમિનાથના જીવનપ્રસંગ, મહાવીર સ્વામીનું સમવસરણ, દિપકુમારીઓ અને સંગીત-નૃત્યમાં મસ્ત એવા વાદકો અને ગાયકે તેમજ નર્તકોનાં વૃદનું આલેખન કરવામાં આવેલું છે. રંગમંડપના એક એકઠામાં લાકડાના ઘુમ્મટમાં દેવ-દેવીઓના રાસનું સુંદર ચિત્ર છે. આખું ચિત્ર ગતિમાં હોય એમ જણાય છે. મંદિરમાં જે પટચિત્રો છે તેમાં શત્રુંજયતીર્થના પટનું આલેખન અત્યંત સુંદર અને ભાવવાહી રીતે કરવામાં આવેલું છે. દીવાલમાં જે રાજસવારીનાં અને ઉત્સવોનાં ચિત્ર છે તે ઉપરથી એ સમયની આર્થિક અને સામાજિક સમૃદ્ધિને ખ્યાલ આવે છે. પુરુષપાત્રોની મરાઠા પાઘડીઓના નમૂના પણ નેધવા જેવા છે. સ્ત્રીઓની વેશભૂષા તેમ અલંકરણો પણ જનારનું ધ્યાન ખેંચે છે. પશુપંખીઓના આલેખનમાં ચિત્રકારે ભારે કૌશલ દાખવ્યું છે. જહાંગીરના સમયનો વિખ્યાત ચિત્રકાર ઉસ્તાદ મજૂરનાં પ્રાણીચિનું સ્મરણ કરાવે તેવાં આ ચિત્ર છે. રંગ અને રેખાને અભુત સમન્વય ચિત્રકારે અહીંનાં ભિત્તિચિત્રોના આલેખનમાં સાધ્યો છે. ગુજરાતની આ સમયની ચિત્રકલાનો ઉત્કૃષ્ટ નમૂને સુરતનું ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું મંદિર પૂરું પાડે છે.
આ સમયમાં અમદાવાદનાં જૈન મંદિરોનું લાકડા પરનું કેતરકામ અને ચિત્રકામ ઉલેખપાત્ર છે, જેમાં ઝવેરીવાડ વાઘણપોળમાં શ્રી અજિતનાથનું મંદિર અને શેખના પાડાનું વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું મંદિર મુખ્ય ગણાવી શકાય. હિંદુ મંદિરનાં ભિત્તિચિત્ર
મરાઠા સમયમાં મંદિરનું નવું બાંધકામ બહુ ઓછું કરવામાં આવ્યું છે, પણ શ્રેષ્ઠીઓ અને નાગરિક તરફથી ખંડિત થયેલાં મંદિરોના જીર્ણોદ્ધારનું કામ વિશેષ હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. જીર્ણોદ્ધાર કરાવતી વખતે ક્યારેક પ્રાચીન મંદિરની દીવાલમાં ચિત્ર પણ આલેખવામાં આવતાં હતાં. ગાંધીજી

Page #407

મરાઠા કG
૩૮૪].
[ . નગર જિલ્લાના સેખડા ગામે વૈજનાથ મહાદેવના મંદિરની ભીંતમાં રામયણમાંથી કથાપ્રસંગે લઈને ચિત્રાનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. એક ચિત્રમાં રામની સમક્ષ લાંબી પૂંછડીવાળા હનુમાનનું આલેખન કરવામાં આવેલ છે. આ ચિત્રમાં આગળ રામ, વચમાં જાનકી અને પાછળ લક્ષ્મણ જોવા મળે છે. રામ અને સીતાની વેશભૂષા રાજપૂત છે, પણ લક્ષ્મણને મરાઠી લેશે આપણું ધ્યાન ખેંચે તે છે (જુઓ આકૃતિ ૫૪). આ મંદિરમાં ગોવર્ધનધારી ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનું ચિત્ર પણ છે. શ્રી કૃષ્ણની વેશભૂષા રાજપૂત છે. એમની આસપાસ જે ગોવાળો ગાય સાથે ઊભા છે તેઓને પહેરવેશ ગુજરાતના ગામડી ભરવાડને છે. રાજમહેલનાં ભિત્તિચિત્ર
આ સમયનાં રાજમહેલમાં આલેખવામાં આવેલાં ભિત્તિચિત્રોમાં કચ્છભૂજમાં આવેલ રાઓશ્રી લખપતજીને આયના મહેલ અને અંજારમાં આવેલ મેકર્ડોના બંગલાનાં ચિત્ર વિશેષ ઉલ્લેખ પાત્ર છે. ભૂજન આયના મહેલમાં રાજવીઓનાં વ્યક્તિગત ચિત્ર અને રાજ સવારીનાં તેમજ રાજદરબારનાં દશ્ય પણ છે.
આ ચિત્રો પૈકી આયના મહેલનું મહારાજાધિરાજ મિરઝા મહારાઉથી રાયધણજીનું ચિત્ર અહીં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે (જુઓ આકૃતિ પ૫). આ ચિત્રમાં રાજમહેલનું સ્થાપત્ય જોવા મળે છે. કલાત્મક ગાલીચા ઉપર તકિયાને અઢેલીને બેઠેલા મહારાઉશ્રી રાયધણજીની પ્રતિભા જેનારને આંજી દે તેવી છે.
સને ૧૮૧૮ માં અંજારમાં મેકર્ડીએ પિતાને બે માળનો બંગલે બંધાવેલું. આ બંગલાની મધ્ય ખંડની દીવાલે એણે ચિત્રોથી અલંકૃત કરાવેલી. ચિત્રોના વિષે ખાસ કરીને રામ-રાવણ યુદ્ધ, અશોક વાટિકામાં સીતા, લંકા દહન, ગોવર્ધનધારી કૃષ્ણ, કાન-ગોપી, હસ્તિયુદ્ધ, શિકાર ઈત્યાદિ છેક (હસ્તિયુદ્ધ માટે જુઓ આકૃતિ પ૬). આ ચિત્રમાં લંકાદહન ચિત્ર પણ વિશેષ ઉલ્લેખનીય છે. રથમાં દશ માથાવાળે રાવણ બતાવેલ છે. ચિત્રની ઉપરની બાજુએ રામનું વાનરસૈન્ય બતાવેલું છે (જુઓ આકૃતિ પ૭). આ ચિત્રોનું મૂલ્યાંકન કરતાં શ્રી રામસિંહજી રાઠોડ નેધે છે : “સવાસો વર્ષ પહેલાંનાં રંગદશી ભીંતચિત્ર તે વખતની લલિતકલાને અચ્છો ચિતાર આપે છે. આજે પણ એ ચિત્ર એટલાં જ આકર્ષક ને તાજા રંગેલાં હોય એવાં દેખાય છે.”

Page #408

૧૨ મું | ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[૩૮૫ મરાઠા સમયની ગુજરાતી ચિત્રકલા મુઘલ ચિત્રકલાની સરખામણીમાં કંઈક ઓછા નૂરવાળી જણાય છે. જૈન અને જૈનેતર પોથીઓમાં જે પુરુષ અને સ્ત્રીપાત્રોનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે તેમાં સપ્રમાણતા જોવા મળતી નથી. પોથી ચિત્રો કરતાં જૈનમંદિરોનાં ભિત્તિચિત્ર કલાકસબમાં વધુ સમૃદ્ધ છે એમ કહી શકાય. આ સમયમાં ગુજરાતની લઘુચિત્રકલાનાં વળતાં પાણી જેવા મળે છે. આમ છતાં જે કંઈ ચિત્રો પ્રાપ્ત છે તે ઉપરથી એ સમયની આર્થિક સામાજિક ધાર્મિક અને રાજકીય પરિસ્થિતિને આપણને ખ્યાલ આવે છે. સંગીતકલા
ગુજરાતમાં સંગીતકલાને પ્રોત્સાહન આપી એને વિકસાવવામાં વૈષ્ણવ શાક્ત અને જૈન ધર્મ મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો છે. ગુજરાતના રાજવીઓએ પણ ગાયક વાદકે અને નર્તકને રાજ્યાશ્રય આપી આ કલાને ઘણું પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. મધ્યકાલમાં થયેલા નામી અનામી સંત સાધુઓ ભરથરીઓ કથાકારો માણભદો અને ભજનિકોએ પણ સંગીતકલા દ્વારા સમાજને ચેતનવંતો રાખ્યો છે.
એક સર્વસામાન્ય ખ્યાલ એવો પ્રવર્તે છે કે ગુજરાતી પ્રજા શાસ્ત્રીય સંગીત પર બહુ રુચિ ધરાવતી નથી, પરંતુ ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ તપાસતાં આ ખ્યાલ ખટો પડે છે.
ઉત્તર હિંદુસ્તાની સંગીત પદ્ધતિમાં જે રાગ-રાગિણીઓનાં નામ પ્રચારમાં છે તેમાં પણ ગુજરાતની ભૌગોલિક પ્રદેશવાચક સંજ્ઞાઓ જળવાઈ રહેલી જોવા મળે છે. દા. ત. મારુ–ગુર્જર, ગુર્જરી, મંગલ–ગુજરી, ભલ ગુજરી, માલ ગુજરી, ગુર્જરી તોડી, બિલાવલ, બિલાવલી, આશાવરી, ખંભાવતી, સોરઠ વગેરે. બિલાવલનો સંબંધ બેલાકુલ-વેરાવળ સાથે અને આશાવરીનો સંબંધ આશાવલ સાથે કેટલાક જોડે છે. પ્રસિદ્ધ લેકવાયકા પ્રમાણે કેદાર રાગ એ જુનાગઢના નરસિંહ મહેતાનું પ્રદાન છે. તાનસેનના પુત્ર બિલાસખાંએ “બિલાસખાં કી તેડી”ની રચના અમદાવાદમાં કરી હોવાનું મનાય છે.
ગુજરાતમાં ઈતિહાસના ઉગમ-કાલથી સંગીતનું મહત્ત્વ લેકજીવનમાં સ્વીકારાયેલું જોવા મળે છે. અમદાવાદ જિલ્લાના ધોળકા તાલુકાના લેથલ ગામના ટીંબામાંથી હરપ્પા સંસ્કૃતિના જે અવશેષ પ્રાપ્ત થયા છે તેમાં એક તંતુવાઘન અવશેષ મળે છે. વેદકાલમાં ગુજરાતમાં સંગીતની પરંપરા કેવી હશે તેના ચોક્કસ પુરાવા આપણી પાસે નથી, પરંતુ નર્મદા કિનારે ભરુકચ્છ
ઈ૭–૨૫

Page #409

૨૮૬ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
ચાણોદ કરનાળીમાં તથા સૌરાષ્ટ્રમાં સામગાન કરનારા જે બ્રાહ્મણ આજે છે તે ઉપરથી કહી શકાય કે તેઓની સામગાનની જે કૌટુંબિક પરંપરા છે તેનું મૂળ વેદકાલ જેટલું પ્રાચીન હોઈ શકે ! હમણાં સુધી સૌરાષ્ટ્રમાં પડધરીમાં શાસ્ત્રી રેવાશંકર હયાત હતા, જેઓ સામાન વૈદિક પરંપરા પ્રમાણે કરી શકતા. સામગાનના નિષ્ણાત તરીકે તેમની ખ્યાતિ ભારતભરમાં પ્રસરેલી હતી.
પૌરાણિક સમયમાં દ્વારકામાં યાદોના નિવાસસ્થાનમાં “છાલિક” સંગીત ગવાતું હોવાનો ઉલ્લેખ હરિવંશ પુરાણમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. મહાભારતના વનપર્વમાં કૃષ્ણ કહે છે કે સાત્વના હુમલાને સાવધાનીથી સામને કરવા માટે વૃષ્ણિ અંધક વગેરે સુરાપાન કરવાનું છોડી દઈ હોશિયાર થઈને રહ્યા અને નટનર્તકગાયક આનર્તોને બહાર મોકલી દીધા. એ ઉપરથી યાદોથી ભિન્ન એવા મૂળ દેશવાસીઓ આનર્તે તે ટો નકે કે ગાયક તરીકે જાણીતા હેવાનું સંભવે છે.
ઈતિહાસકાલમાં આવીએ છીએ ત્યારે ગુજરાતનો દસ્તાવેજી ઈતિહાસ મૌર્યકાલથી શરૂ થાય છે. મૌર્યકાલમાં ગુજરાતમાં કેવું સંગીત પ્રચારમાં હશે એના પુરાવા આપણી પાસે નથી. ક્ષત્રપાલમાં આવીએ છીએ ત્યારે રાજા મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામાના ગિરનારના શિલાલેખમાં એને ગાંધર્વવિદ્યા એટલે સંગીતવિદ્યામાં નિષ્ણાત તરીકે ઓળખાવ્યો છે. મૈત્રકકાલીન ગુજરાતમાં દાહોદની નજીક આવેલ બાઘગુફાનાં ચિત્રના એક દશ્યમાં નર્તકની આસપાસ સાત વાદક સ્ત્રીઓ ઊભેલી જોવા મળે છે. આ સાત સ્ત્રીઓ પૈકી એકના હાથમાં મૃદંગ, બીજી ત્રણના હાથમાં તાલ માટેના દાંડિયા અને બાકીની ત્રણ સ્ત્રીઓના હાથમાં મંજીરાં છે. સોલંકીકાલમાં ગુજરાતમાં સંગીત નૃત્ય અને નાટ્યકલાની ભારે પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી. આ સમયમાં જે નાટક મંદિરોમાં ભજવાતાં હતાં તેમાં સંગીતને છૂટથી ઉપયોગ કરવામાં આવતું હતું. સંગીત ઉપર આ સમયના રાજવીઓએ અને એમના આશ્રિત કવિઓએ સ્વતંત્ર ગ્રંથ રચ્યા છે. સોલંકીવંશના રાજવી અજયપાલ અને સેમરાજદેવે “સંગીતરનાવલી” નામનો ગ્રંથ લખ્યો હતો. આ સમયમાં રાજશેખરના શિષ્ય સુધાકલશે “સંગીતપનિષદ” નામને સંગીતવિદ્યાને ગ્રંથ રચ્યો હતો, જે આજે ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ એમણે ઈસવીસન ૧૩૫૦ માં આ ગ્રંથ ઉપરથી “સંગીતપનિષત્કાર” નામને જે બીજો ગ્રંથ લખ્યો તે ઉપલબ્ધ છે. આ ગ્રંથની પ્રશસ્તિમાં સુધાકલશ પિતાના પૂર્વસૂરિ નરચંદ્રને “સચ્છાઅસંગીતભૂત' તરીકે ઓળખાવે છે. આ ઉપરથી કહી શકાય કે ગુજરાતના નરચંદ્ર ગ૭માં સંગીતની પરંપરા હતી.

Page #410

૧૨ મું ]. ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૮૭ સોલંકીકાળમાં અનેક જૈન વૈષ્ણવ શૈવ અને શક્તિ મંદિરોમાં ઉત્સવ ઊજવાતા હતા અને એ વખતે નાટકે અને નૃત્યો પણ એમાં રજૂ થતાં હતાં, જેના ઉલ્લેખ સમકાલીન સાહિત્યમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. ચૂડાસમાઓના સમયમાં એટલે કે ઈસવી સન ૪૭૫ થી ૧૪૭૦ સુધી જૂનાગઢ એ સૌરાષ્ટ્રનું સંગીત અને - સંસ્કૃતિનું વિખ્યાત કેંદ્ર હતું. ખેંગાર ત્રીજો અને માંડલિક ત્રીજો એ બંને રાજવી સંગીતના નિષ્ણાત અને આશ્રયદાતા હતા.૧૦ સોલંકીકાલમાં ગુજરાત
માં જે મંદિર બાંધવામાં આવ્યાં તેનાં શિપમાં વિવિધ અંગભંગીઓ સાથે -નર્તકે અને વાદકો જોવા મળે છે.
સલતનતકાલમાં આવીએ છીએ ત્યારે ગુજરાતમાં શક્તિની ઉપાસના તરીકે ભવાઈ ને વિકાસ થયેલ જોવા મળે છે. ભવાઈ એ ગુજરાતનું સંગીતમટયું લેકનૃત્ય-નાટય છે. પરંપરા પ્રમાણે ભવાઈના વેશોની રચના અસાઈતે કરેલી મનાય છે. આ અસાઈતના ‘હંસાઉલિ' કાવ્યની હસ્તપ્રત ભો. જે. વિદ્યાભવનમાં છે.૧૧ હંસાઉલિને સમય સંવત ૧૪ર૭ એટલે કે ઈસવી સન ૧૩૭૧ મનાય છે. આ ઉપરથી અટકળ કરી શકાય કે અસાઈત ચૌદમા સૈકાની છેલી ત્રણ પચ્ચીસીઓમાં થયો હશે. ભવાઈમાં ભૂંગળ એ અગત્યનું અને અનિવાર્ય વાઘ છે. ભૂંગળ વિના ભવાઈ થાય નહીં. મુંબઈ ગેઝેટિયરના જણાવ્યા પ્રમાણે ભૂંગળ એ ગુર્જરોનું વાદ્ય છે. ૧૨ સમગ્ર ભારતનાં વાઘોમાં આ એકમાત્ર વાઘ એવું છે કે જેનાથી સ્વર અને તાલ જાળવી શકાય. ભવાઈમાં મુખ્ય વાદ્યો વિશે “રામદેવ ના વેશમાં કહેવામાં આવ્યું છે :
પખાજી ઊભો પ્રેમસુ, રવાજી મનમોડ, તાલગર ટોળે મળ્યા, ભૂંગળિયા બે જોડ, ભંગળિયા બે જેડ કે આગળ રંગલે ઊભે રહ્યો,
ઇણી રીતે અસાઈત ઓચરે હવે રામદે રમતો થયો. ૧૩ આ ઉપરથી કહી શકાય કે પખવાજ કાંસીજોડાં અને ભૂંગળ એ ભવાઈનાં મુખ્ય વાઘ હતાં. ભવાઈના જુદા જુદા વેશમાં અનેક લોકગીતો લગ્નગીતે છંદે દુહાઓ અને ફટાણું ગવાતાં. ભવાઈનાં ગીતામાં જે રાગ ગવાતા તેમાં માઢ પરજ સેહની દેશ સોરઠ પ્રભાત આશાવરી કાલીગડે બીલાવલ મેવાડે લલિત ભૈરવ ભરવી. ઈત્યાદિ મુખ્ય છે. જે ઈદે ગવાય છે તેમાં કુંડળિયા અને સવૈયા મુખ્ય છે. કવિતા ઉખાણા અને દુહાઓની તો એમાં ભારે રમઝટ જોવા મળે છે. ભવાઈની રજુઆત અનેક પ્રકારના શિષ્ટ અને કસંગીત સાથે એવી ભાવવાહી રીતે કરવામાં આવે છે કે પ્રેક્ષકોને રસતરબોળ

Page #411

૩૮૮ ]
મરાઠા કાલ
કરી દે છે. ભવાઈની રજુઆત-પરંપરા છેક અઢારમા સૈકા સુધી જળવાઈ રહી હતી અને એમાં અનેક નવા વેશ પણ ઉમેરાયા છે. સંગીતનાં વાઘોમાં પખવાજની જગ્યાએ તબલાં આવ્યાં છે અને સારંગીના સ્થાને હાર્મોનિયમ આવ્યું છે. આ મધુર નૃત્યગેય પ્રેક્ષણકની પરંપરા જળવાઈ ન રહેતાં એમાં સમય જતાં અનેક વિકૃતિઓ પ્રવેશી ગઈ અને પરિણામે એના પ્રત્યે રસ કે રૂચિ પેદા થવાને બદલે એક પ્રકારની સૂગ ઊભી થઈ.
મુઘલકાલીન ગુજરાતમાં શાસ્ત્રીય સંગીતના જે નામાંકિત ગાયકો અને વાદક થઈ ગયા તેમાં ચાંપાનેરને પંડિત બૈજુ તથા વડનગરની બે વૈષ્ણવ કન્યાઓ તાના અને રીરીનાં નામ વિશેષ ઉલ્લેખપાત્ર છે. ચાંપાનેરને સંગીતકાર બૈજ નાગર હતો અને વૃંદાવનના વિખ્યાત સંગીતાચય હરિદાસને પટ્ટશિષ્ય હતો. બૈજનાથે ગ્વાલિયરના રાજા માનસિંહની સંગીતશાળામાં તાલીમ લઈને ત્યાં અધ્યાપન-કાય પણ કર્યું હતું. માનસિંહના માર્ગદર્શન નીચે છુપદ ગાયકીને એણે સારે વિકાસ કર્યો હતો. એણે “સંગીત ઓકુદશા” નામનો ગ્રંથ પણ ર છે. આ ઉપરાંત “રાગ સાગર” નામનો કાવ્ય-પ્રકાર રચ્યો હતો, જેમાં અનેક રાગ-રાગિણીઓની સમજ જે તે રાગ-રાગિણી દ્વારા જ આપવામાં આવેલી છે. મુઘલકાલમાં આ સમયે વડનગર વિદ્યા અને કલાનું મોટું કેન્દ્ર હતું. પ્રચલિત અનુશ્રુતિ પ્રમાણે અકબરના દરબારી ગાયક તાનસેને દીપક રાગ ગાયો અને એના શરીરમાં અસહ્ય દાહ શરૂ થયો. આ દાહ જો કેઈ સંગીતને જાણકાર “મહાર' રાગ ગાય તે જ શમે એવી હતી. આવા ગાયકની શોધમાં તાનસેન દિલ્હીથી નીકળ્યો હતો, જ્યાં ઉત્તર ગુજરાતમાં આવેલ વૃદ્ધનગર-વડનગરની બે નાગર કન્યાઓ “તાના” અને “રીરી એ મહાર ગાઈને એના દાહનું શમન કર્યું હતું. આ બંને કન્યાઓની ગાયકીની હલકથી તાનસેન, ખૂબ પ્રસન્ન થયો હતો અને અકબર સમક્ષ તેઓની ખૂબ પ્રશંસા કરી હતી. અકબરે આ બંને કન્યાઓને દિલ્હી આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું, જેનો તેઓએ અસ્વીકાર કર્યો હોવાથી તેના ઉપર જુલ્મ ગુજારવામાં આવ્યો અને પરિણામે તેઓએ આત્મવિલેપનને ભાગ લીધો.
મુઘલકાલમાં ગુજરાતમાં જે કાગળની પિથીની ચિત્રકલાનો વિકાસ થયે તેનાં ચિત્રમાં પણ ગાયકે વાદકે અને નર્તકે જોવા મળે છે. આ સમયનાં મંદિરોમાં જે ભિત્તિચિત્ર આલેખવામાં આવ્યાં તેમાં પણ રાજસવારી ઉત્સવ કે વરઘેડાનાં દશ્યોમાં અનેક વાદકે નર્તકે અને ગાયકનું આલેખન કરેલું જોવા મળે છે. આ સમયની ચિત્રકલામાં સંગીતનાં જે વાદ્ય જોવા મળે છે તેમાં

Page #412

૧૨ સું]
ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૮૯
ભેરી ભૂંગળ મૃદંગ પખવાજ દુરી નગારુ ઢાલ ઢાલકી ખંજરી મંજીરા વીણા તાર શરણુાઈ વાંસળી પાવા ત્યાદિનું આલેખન જોવા મળે છે,
મુઘલાની સત્તા નાશ પામતાં ગુજરાતમાં લલિતકલાને! વિકાસ રૂંધાઈ ગયા. મરાઠા સરદારા સત્તાની સામારીમાં કલાકારાને રાજ્યાશ્રય આપી પ્રેત્સાહન આપી શકયા નહી. આમ છતાં ગુજરાત સૌરાષ્ટ્રમાં જે નાનાં નાનાં રાજ્ય હતાં તેમાં ગાયા વાદા ની અને ભાટ-ચારણાને રાજ્યાશ્રય આપી પ્રેત્સાહન આપવાની પ્રથા ચાલુ રહી હતી. સત્તરમા સૈકામાં જામનગરના જામ છત્રસાલ રાજવીના આશ્રિત કવિ શ્રીક ઠે ‘ રસકૌમુદી ' નામને સંગીતના ગ્રંથ લખ્યા હતા. ૧૪
મરાઠા સમયમાં જૈન અને હિંદુ દાની ભીંતા ઉપર જે ચિત્ર આલેખવામાં આવ્યાં છે તેમાં ગાયક વાદક અને નકના સમૂહ જોવા મળે છે. અહી જે વાદ્ય આલેખવામાં આવ્યાં છે તે પણ ભારતીય પરંપરા પ્રમાણે અવનદુ ત ંતુ સુષિર અને ધન પ્રકારનાં છે. અવનદ્દ વાદ્યોમાં પખવાજ મૃદગઢેલ ઢોલકી નગારું ખંજરી ડ↓ તેાબત દુંદુભિ ઝલરી નરહ્યાં ઇત્યાદિતે સમાવેશ થાય, જ્યારે તંતુવાદ્ય પ્રકારમાં એકતારા તંબૂરા તંબૂરી વીણા અને એના વિવિધ પ્રકાર, સારંગી જંતર મુખચંગ અને રાવણહથ્થા ઇત્યાદિના સમાવેશ થાય. સુષિર વાદ્યોમાં ભૂંગળ ભેરી રણશીંગુ કઠવાસ શીંગી શંખ વાંસળાં વેણુ પાવે। બીન ઇત્યાદિ સમાવેશ થાય અને ધનવાદ્યોમાં મંજીરા કાંસીજોડાં કરતાલ ઝાંઝ માણુ ઝાલર પટપટી દાંડી મેટાઘૂઘરા ઇત્યાદિના સમાવેશ થાય છે.
મરાઠા કાલ દરમિયાન ગુજરાતમાં સંગીત-પર્`પરા વૈષ્ણવ મદેિશમાં અને જૈન મંદિશમાં જળવાઈ રહી હતી. વૈષ્ણવ મદિરામાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની આરાધના માટે સવાર બપેર અને સાંજના જુદા જુદા રાગામાં પદો ધમાગ "અને ધ્રુપદ સાજ સંગીત સાથે ગવાતાં. આ સંગીત પાછળથી ‘હવેલી સ ંગીત ’ તરીકે ખૂબ પ્રતિષ્ઠા પામ્યું છે. જૈન મંદિશમાં તીર્થંકર ભગવાનની ભાવના થતી. ભાવના મોટે ભાગે ભેાજકા ગવડાવતા, ભાવનામાં ત્યાગ અને તપપ્રધાન રાસા પણ ગવાતા, શક્તિના ચાચરમાં કે ગામની ભાગોળે ‘ ભવાઈ ’ રમવાની પરંપરા આ સમયમાં પણું જળવાઈ રહી હતી.
આમ મરાઠાઓની સત્તા દરમ્યાન રાજકીય અંધાધૂંધીના દિવસેામાં ધાર્મિક સંગીત એ પ્રજાના જીવનનું શ્રદ્ધાસ્થાન હતું અનેક માણભટ્ટો કથાકારી

Page #413

૨૯ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર..
ભજનિકે અને રાવણ હથ્થો લઈને ફરનારા ભરથરીઓ પિતાની કલા દ્વારા ગુજરાતની ચૂંઝાયેલી પ્રજાનું ચૈતન્ય ટકાવી રાખતા હતા.
નૃત્યકલા
મરાઠા સમયમાં ગુજરાતમાં જે નૃત્યપ્રકાર પ્રચારમાં હતા તે પૈકી રાસ: ગરબે ગરબી અને ભવાઈ મુખ્ય હતાં.
ગુજરાતમાં નૃત્યની પરંપરા પૌરાણિક કાલ જેટલી પ્રાચીન છે તેમ સાહિત્યિક પુરાવાઓ પરથી કહી શકાય. પુરાણ કાલમાં ગુજરાતને એક ભાગ આનર્ત તરીકે ઓળખાતો હતો. પૌરાણિક વૃત્તાંત પ્રમાણે શાયતોને રાજ્ય–પ્રદેશ. આનર્તના નામે પ્રસિદ્ધ હતું, જેની રાજધાની કુશસ્થલી હતી. ઇતિહાસના આરંભકાળમાં આ નામ તળ ગુજરાતના, ખાસ કરીને ઉત્તર ગુજરાતના અલગ પ્રદેર માટે વપરાતું હતું. આજનું મહેસાણા જિલ્લામાં ખેરાલુ તાલુકામાં આવેલ વડનગર-આનંદપુર–આનર્તપુર એ આ પ્રદેશનું પાટનગર હોવાનું મનાય છે. “આનર્ત” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ અંગે વિદ્વાનોમાં મતભેદ છે. ઉમાશંકર જોશીએ કરેલી અટકળ પ્રમાણે આનર્ત શબ્દનો સંબંધ નૃત્ય સાથે છે. એ ભૂમિમાંથી ગુજરાતને મોટી સંખ્યામાં નટ–નતકે અને ગાયકે મળ્યા છે. ૧૪અમેદિનીકોશ પ્રમાણે “આનર્ત” શબ્દને એક અર્થ નૃત્યશાળા પણ થાય છે. ૧૫” વળી બૃહત્સંહિતામાં જણાવ્યા પ્રમાણે સિંધુ-સરસ્વતીના પ્રદેશ અને સુરાષ્ટ્રમાં નટ-નર્તકોનું પ્રાધાન્ય હતું, ૧૬ જે ઉમાશંકર જોશીની અટકળનું સમર્થન કરે છે.
સારંગદેવ “સંગીતરત્નાકરના સાતમા નર્તનાધ્યાયમાં નૃત્યના પ્રકાર વર્ણવતાં લાસ્ય વિશે કહે છે : લાસ્ય નૃત્ય સૌ પ્રથમ પાર્વતીએ બાણાસુરની પુત્રી ઉષાને શીખવ્યું. આ બાણાસુરની કન્યાએ શ્રીકૃષ્ણના પૌત્ર અનિરુદ્ધ સાથે લગ્ન કર્યું અને દ્વારકા આવી દ્વારકાની સ્ત્રીઓને લાસ્ય નૃત્ય શીખવ્યું, જે દ્વારકાની સ્ત્રીઓએ સૌરાષ્ટ્ર દેશની સ્ત્રીઓને શીખવ્યું અને સૌરાષ્ટ્ર દેશની સ્ત્રીઓએ વિવિધ જનપદની સ્ત્રીઓને શીખવ્યું. આ રીતે પરંપરાથી પ્રાપ્ત થયેલું લાસ્યનૃત્ય લેકમાં પ્રતિષ્ઠા પામ્યું.૧૭ લાસ્ય પ્રસારની આ વાત સારંગદેવ પછી ચાર વર્ષ બાદ થયેલા કવિ શ્રીકંઠે એમની “રસકૌમુદી'માં કરી છે. કવિ શ્રીકંઠ જામનગરના રાજવી જામ છત્રસાલના આશ્રિત હતા. આ કવિ જુદા જુદા પ્રદેશની સ્ત્રીઓની નૃત્યકુશળતા વર્ણવતાં એક સ્થળે ગુર્જરી નદીની લાયનત્યની કુશળતાને ઉત્તમ પ્રકારની કહે છે : ૧૮

Page #414

૧૨ મું ]
ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૨૯૧
नानायुक्तिमनोहरा किल नटी लास्योत्तमा गुर्जरी। ગુજરાત સૌરાષ્ટ્રમાં લાસ્ય-નૃત્યના પ્રસારની એક બીજી પરંપરા અર્જુન સાથે સંકળાયેલી છે, જેનો ઉલ્લેખ મહાભારત, હરિપાલદેવ-રચિત “ સંગીત સુધાકર અને સુધાકલશ રચિત “સંગીત પનિષત્કારમાં જોવા મળે છે. છેલ્લી બે કૃતિ પ્રગટ થયેલી નથી. આ ઉપરાંત પુણેની ભાંડારકર ઓરિયેન્ટલ રિસર્ચ ઈન્સ્ટિટયૂટમાં “નાટય સર્વસ્વદીપિકાની જે હસ્તપ્રત છે તેમાં પણ આ પ્રકારને ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.૧૯ લાસ્ય નૃત્યનાં કેટલાંક અંગ ગુજરાતના રાસ ગરબામાં જળવાયાં હોવાનું મનાય છે.
રાસ અને ગરબો એ ગુજરાતના સમૂહનૃત્યની ભારતભરનાં પ્રાદેશિક સમૂહનૃત્યમાં આગવી વિશેષતા છે. અતિહાસિક રીતે તપાસીએ તે “પાસ”ની પરં. પર ગુજરાતના લોકજીવનમાં ગોપજીવન સાથે સંકળાયેલી છે અને એને સંબંધ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ સાથે જોડવામાં આવેલ છે. રાસ એ ભક્તિ અને ભાવ સાથે અભિનય સહ મંડલાકારે રમાતી સંગીતમઢી મધુર રચના છે. શાસ્ત્રીય લક્ષણે પ્રમાણે નટોએ જેમને ગળે હાથ મૂક્યો છે તેવી નર્તકીઓ પરસ્પર હાથમાં હાથ લઈને વસુલમાં નૃત્ય કરે તેને રાસ કહેવાય. આ રાસ પ્રાચીનકાળમાં રાસકમ કે હલ્લીસકમ તરીકે ઓળખાતો હતે. આચાર્ય હેમચંદ્ર હલ્લીશક અને રાસકને એક જ પ્રકાર તરીકે વર્ણવે છે. • નાટયશાસ્ત્રના ટીકાકાર અભિનવગુપ્ત હલીશક અને રાસકને નાટયના ઉપરૂપક તરીકે ઓળખાવે છે. ૨૧ પ્રચલિત અનુશ્રુતિ પ્રમાણે ગુજરાતના આદિ કવિ નરસિંહ મહેતાએ ગોપનાથ મહાદેવના અનુગ્રહથી શ્રીકૃષ્ણની રાસલીલા નજરોનજરે નિહાળી હતી. આ પ્રસંગનું વર્ણન એમણે પિતાના “રાસસહસ્ત્રપદી નાં પદેમાં ભાવપૂર્વક કર્યું છે.
શારદાતનય એના “ભાવપ્રકાશરએ "માં રાસકના ત્રણ પ્રકાર વર્ણવે છે : (૧) લતા-રાસક (૨) દંડ-રાસક અને (૩) મંડલ-રાસક આ પૈકી લતા-રાસક તે જે રાસમાં સ્ત્રી-પુરુષ લતાની જેમ પરસ્પર વીંટાઈને રાસ રમે તે, દંડરાસક એટલે દાંડિયા વડે રમાતો રાસ અને મંડલ-રાસ એટલે તાળી લઈને મંડળ આકારે રમાતું રાસ.
શ્રી કે. કા. શાસ્ત્રી “સપ્તક્ષેત્રિ રાસ”ના આધારે બે જાતના રાસનું વર્ણન કરે છે : એક તાલારાસ અને બીજે લકુટારાસ. આ તાલારાસ અને લકટારાસ એ રાસનૃત્યના ભેદ છે કે જેમાં પહેલામાં ફરતે કુંડાળે માત્ર તાળી. ઓથી તાલ આપી સંગીતપૂર્વક પગના ઠેકા સાથે ફરવામાં આવે છે, જ્યારે

Page #415

૨૯૨ ]
મરાઠા કાલ
[ અ.
બીજામાં બબ્બે દાંડિયાથી એ જ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે. પ્રથમ પ્રકારને અત્યારે મરદ લેતા હોય તે “હીંચ” અને સ્ત્રીઓ લેતી હોય તો “હમચી” કહેવામાં આવે છે. કેટલીક વાર હીંચ સ્ત્રીઓ અને પુરુષો સાથે પણ લેતાં હોય છે. આ
રાસ સાથે સંકળાયેલ ગુજરાતનું બીજું કપ્રિય સમૂહનૃત્ત તે ગરબે” છે. “ ગરબા ને સંબંધ તમિળ ભાષામાં “રાસ 'ના એક પર્યાય તરીકે જાણીતા વદ ટટ્ટ સાથે વધુ સંગત છે. માટીના નાના છિદ્રોવાળા ઘડામાં દી મૂકી એને માથે મૂકીને, યા વચિત વચ્ચે મૂકીને, યા તો મોટે ભાગે ઊંચે નીચે ફરતાં અનેક ચાડાંઓને છેડે કોડિયાં મૂકી એવા દીવાવાળી માંડણીને ફરતે ગોળ ગોળ ઘૂમતાં ગરવી ગુજરાતણે જીવનને અમૂલ્ય લહાવો માણે છે. “રાસ 'ની જેમ જ “ગરબા અને સંબંધ પણ વૈષ્ણવ સંપ્રદાય સાથે જોડાયેલું જોવામાં આવ્યો છે, નરસિંહ મહેતાના રચેલા ત્રણ ગરબા મળ્યા છે તેમાં એક ગરબામાં “ગરબે રમે ગેકુલનાથ” શબ્દ જોવા મળે છે. પછીથી શાક્ત સંપ્રદાયના કવિઓએ એને આસો માસમાં નવરાત્રના ઉત્સવમાં રાતે માતાની પ્રશસ્તિમાં વિકસાવ્યો છે. સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ભાણુદાસે એકોતેર જેટલા ગરબા રચી વિક્રમ સાધી આપ્યો છે. પછી તે વલ્લભ ધોળા અને બીજા શાક્ત ભક્તોએ સારી સંખ્યામાં ગરબા રચી આપ્યા છે.
લોથલના અવશેષામાંથી મળતાં મૃત્પાત્રોમાં સછિદ્ર પાત્ર મહેદો અને “હરપા ની જેમજ મળે છે તે “ગરબા” પ્રકારનાં પાત્રોના અવશેષ હશે કે નહિ એ કહી ન શકાય, પરંતુ કર્ણાટકના સુવા ઘર નૃત્તવિશેષને યાદ કરીએ તે સિદ્ધરાજની માતા મયણલ્લા આ પ્રકારે કર્ણાટકથી લાવી હોય તે એ સંગત થઈ પડે એમ છે. નરસિંહ મહેતે “ગરબે રમે ગોકુલનાથ' કહીને કઈ જૂની પરંપરા આપને લાગે જ છે.
“ગરબા” શબ્દને સં. 1મલી સાથે પ્રકારસામ્ય દ્વારા એકાત્મક કહેવાને સમય હવે રહ્યો નથી. એ ખરું છે કે ભાણદાસે ' ગગનમંડળની ગાગરડી ગુણ ગરબી રે, એણિ રમિ ભવાની રાસ ગાઉં ગુણ ગરબી રેમાં આકાશને
ગાગરડી નું રૂપક આપી “ગરબી' સાથે એકાત્મકતા નિરૂપી છે, જે એ સમયે સચ્છિદ્ર “ઘડા ના ગરબાવૃત્ત પ્રકારમાંના ઉપગની પ્રતીતિ કરાવે છે.
ગ” શબ્દ સંસ્કૃતીય નથી, પણ “હલીશક” જે કોઈ સ્થાનિક શબ્દ સં.માં સ્વીકારાય તેમ એ તમિળ શબ્દ “યુવગરવી ગરબી”

Page #416

૧૨ સુ ]
ચિત્ર સ’ગીત અને નૃત્ય
[ ૩૯૩
દ્વારા પ્રથમ સ્ત્રીલિંગ ‘ ગરીબી · તરીકે અને પુલિંગે ‘ ગરમ ' તરીકે ગુજરાતમાં પ્રચલિત થયા એવા કે, કા. શાસ્ત્રીના અભિપ્રાય વધુ સ્વાભાવિકતા અપે છે.૨૨ એમ મનાય છે કે ગુજરાતી ગરબાને લેાકપ્રિય બનાવવા ભક્ત વલ્લભ મેવાડાએ ધપાત્ર પ્રદાન કર્યુ છે, એ બહુચરાજીનેા પરમ ભક્ત હતેા અને અમદાવાદનેા વતની હતા.
6
""
ગરબામાંથી ગરબીના જન્મ થયેા. ગુજરાતમાં ગરખી વૈષ્ણવ અને શાક્ત સંપ્રદાયનું પોષણ મેળવી વિકાસ પામી છે, મધ્યકાલીન ગુજરાતમાં થઈ ગયેલા અનેક કવિએએ ‘ ગરમી ’ની રચના કરી છે. આ કવિએમાં પ્રીતમદાસ રૂધનાથદાસ રણછેડ ભક્ત થાભણ પ્રેમાનંદ બ્રહ્માન દ દયારામ મુખ્ય છે, જેમાં દયારામની ગરબીએ ગુજરાતી સાહિત્યનું ઘરેણું મનાય છે. ભવાઈના વેશમાં પશુ ભવાઈની શરૂઆત કરતાં પહેલાં ભવૈયાએ ભૂંગળના તાલ અને સૂર સાથે માતાજીની ભક્તિરૂપે ગરબીએ ગાય છે. ગરબી 'ની સમજ આપનાં ડો. મજુલાલ મજમૂદાર કહે છે : “ લાંબા વનાત્મક ગરબાએની સરખામણીમાં ‘ગરબી ’ એ એકધારી, ટૂંકી અને ભાવનાપ્રધાન રચના છે; વળી ઊમિ ગીતનુ તત્ત્વ પણ એમાં વધારે હાય છે. દરેક ગરખી વિચાર, ભાવ અને પ્રસંગમાં સપૂર્ણ કાવ્ય છે. સાનેટ કવિત કે એવા જ કાઈ સંસ્કૃત મુક્તકની જેમ, એકેએક ગરમી એ એકેએક પ્રસંગનું પૂરેપૂરું વર્ણન આપનાર કાવ્ય છે; અને તે સંગસંપૂર્ણ છે. થાડામાં થેાર્ડ શબ્દે જે સચાટ ભાવના જગાડે, જેને રણકાર કાનમાંથી ખસે નહીં, જેમાં શબ્દની વધ કે ઘટ સહન કરી શકાય નહી એવી મીઠી પદાવલી તે ગરખી.”૨૩ ગુજરાતણુના હૃદયની ઊમિ એની છલક ગરબીએમાં ભારાભાર વ્યક્ત થયેલી જોવા મળે છે. મધ્યકાલના અનેક નામી અતે અનામી કવિએ આ સરલ રચના ઉપર હાથ અજમાવીને સાદામાં સાદી ભાષામાં ગુજરાતણના ગૂઢમાં ગૂઢ મનેાભાવેાને વાચા આપી છે. આ કારણથી જ ‘ગરબી ’ એ ગુજરાતણનું અત્યંત લાડલું સાહિત્ય અને કલાનુ સ્વરૂપ બની
'
ગઇ છે.
'
મધ્યઢાલના ગુજરાતના સમાજ-જીવનમાં ‘ભવાઈ ' માનભર્યુ ́ ગૌરવપૂ સ્થાન ધરાવતી હતી. ભવાઈ એ ગુજરાતના લોકનૃત્ય-નાટને સંગીતમઢયો ભાવવાહી ઉપ-રૂપક પ્રકાર છે. નાટય અને નનના આ ઉપરૂપકને જે બારીકાઈથી અભ્યાસ કરવામાં આવે તે એમાં નાટયશાસ્ત્રની ઘણી પરંપરાએ જળવાયેલી જોવા મળશે.
‘ ભવાઈ' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ વિશે જુદા જુદા વિદ્વાના વિવિધ મતમતાંતર

Page #417

૨૯૪ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. ધરાવે છે. કેટલાક વિદ્વાને “ભવ + આઈ ઉપરથી શિવ અને પાર્વતીનું કથાનક જેમાં આવે છે તે “ભવાઈ,' તે વળી કેટલાક “ભવની વહી ” એટલે કે સંસારના જમા-ઉધારને પડે એટલે “ભવાઈ” એમ વ્યુત્પત્તિ કરે છે. છે. રસિકલાલ પરીખ “ભવાઈ ને સંબંધ “ભાવન” સાથે જોડે છે અને કહે છે : “જેમ “ગુજરાત” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ચર્ચાસ્પદ છે તેમ “ભવાઈ” શબ્દની પણ છે, છતાં આવા બીજા શબ્દો ગુજરાતીમાં છે. રસોઈ અને તેને કરનાર રસોઈએ, ગવાઈ અને તેને કરનાર ગવે, ઈત્યાદિ, તેમ ભવાઈ અને તેને કરનાર તે ભયો. રસોઈના બરાબર અર્થમાં નહી, પણ “સ્વાદ આપે એવું' એ અર્થમાં “રાસન” શબ્દ સંસ્કૃતમાં છે. ગાયન અને ગાન શબ્દો તે જાણીતા છે. આ સદશ્યથી ભવાઈ માટે ભાવન શબ્દ ઘટે.” ૨૪ ભવાઈના વેશોની રચના જેમ અસાઈતે કરી છે તેમ માંડણે પણ કરી છે. કંદાઝૂલણના વેશમાં ગંદો તેજાં વાણિયાણીને કહે છે:
માંડન નાએકે ભાવન જોડીઓ, બેલણા બેચાર,
કીરત ઝંદા તેજલી રે, પિકી સમુંદર પાર.૨૫ નાયકો પાસે ભવાઈવેશેના જે લિખિત ચેપડા છે તેમાં પણ ભાવનબીજું, આબુના ધણીનું ભાવન, દ્વારકાને ધણીનું ભાવન, ઢેલાનું ભાવન વગેરે ઉલ્લેખ મળે છે. ૨૬ ભવાઈ અને ભાવનને સંબંધ સમજાવતાં છે. રસિકલાલ પરીખ કહે છે- ભવાઈ–ભાવનને સંબંધ કેવળ શબ્દગત નથી, વસ્તુગત પણ છે :
ચાચર તહાં જાતર ભલી, જોત તણી જગમગ, ઘણાએક ગુણીજન રમી ગયા, તહાંના પગની રજ, સકળ સભા તે બેઠી ભલી સૌ શાક્ત(ભક્ત) દાસ, ભાવે ભવાઈ સાંભળે તેની અંબા પૂરે આસ, સકળ સભા તે બેઠી ભલી, સૌની દુરમત હરે,
અસાઈત મુખથી ઓચરે, હવે રામદે રમત કરે. અર્થાત ભવાઈ એ અંબા માતાના ચાચરમાં થતું ભાવન છે, ભક્તિને
પ્રકાર છે. ૨૭
કેટલાક તર્કકુશળ વિદ્વાને એ “ભાવ” ઉપરથી ‘ભાવપતિ” એટલે કે નાટકને સૂત્રધાર અર્થાત નવી સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરનાર અને એનાથી “ભાવક અને એમાંથી

Page #418

૧૨ મું 1 ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
| ૩૯૫ ભવાઈ'ની વ્યુત્પત્તિ શોધવા પ્રયાસ કર્યો છે, જે ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ સાવ કાલ્પનિક પાયા વિનાને તક છે. કેટલાક વિદ્વાનો ઉત્તરપ્રદેશમાં કૃષ્ણકથા રજૂ કરનાર બહુવૈયા સાથે ભવૈયાને સંબંધ જોડવા પ્રયાસ કરે છે, જે ઘણે અવાસ્તવિક છે.
કાચા કે પાકા નાટયગૃહની પરવા કર્યા વિના હાજર રહેલા પ્રેક્ષકો સાથે સીધો સંબંધ જોડીને ગામના ચોકમાં કે માતાના ચાચરમાં રમાતું સંગીત અને અભિનયમર્યું ગેય પ્રેક્ષણક તે “ભવાઈ” છે.
ભવાઈના વેશોની રચના મધ્યકાલના કવિ અસાઈત ઠાકરે કરી હોવાની પરંપરાગત માન્યતા છે; જો કે ભવાઈના ઉલ્લેખ અસાઇત કરતાં પ્રાચીન છે. અસાઈતનો સમય લગભગ ઈ. સ. ૧૩૨૦ થી ઈ. સ. ૧૩૯૦ ને માનવામાં આવે છે. અસાઈતના જીવનની ઐતિહાસિક વિગતો પ્રાપ્ત નથી. એમણે વિ. સં. ૧૪ર૭ માં રચેલું હંસાઉલિ કાવ્ય આપણી પાસે મેજૂદ છે. ભવાઈ કરનારા ભવૈયા ભવાઈની શરૂઆતમાં અસાઈતને અંજલિ આપતાં ગાય છે .
ઠાકર શાખે યજુર્વેદી ઔદીચ્ય સિદ્ધપુર-નગર-નિવાસ, બ્રાહ્મણ ભારદ્વાજ ગોત્રના અસાઈત ભૂમાં પ્રખ્યાત, ઊંઝા ગામે પટેલ હેમાળાની પુત્રી ગંગા ગુણવંત, શિયળ રક્ષવા શાહ–સભામાં ભેળા જમીને રાખ્યો રંગ, જમતાં એ ઠાકરથી ઊપજી નાયક-તરગાળાની જ્ઞાત, ત્રણસો સાઠ ભવાઈ–વેશે રચી આરાધી અંબામાત.
અસાઈત ઠાકરે ભવાઈના ત્રણ સાઠ વેશ રચીને અંબામાની આરાધના કરી હોવાની પરંપરાગત માન્યતા છે. ભવાઈના ૩૬૦ વેશોમાંથી આજે માત્ર સાઠ કે પાંસઠ જેટલા વેશ જ પ્રાપ્ય છે. આ વેશોના સામાન્ય રીતે ધાર્મિક એતિહાસિક તથા સામાજિક એવા પ્રકાર પાડી શકાય, તે કેટલાક વેશ બહુ જ ઓછા ગદ્ય(સંવાદો)વાળી, માત્ર નૃત્યપ્રધાન અથવા અંગકસરતના તેમજ જાદુ સમતેલન-શક્તિ તથા હસ્તકૌશલની બીજી કરામત દેખાડી અદ્ભુત રસ જગાડતા ખેલ દેખાડે છે. ૨૮ ભવાઈના વેશમાં ગુજરાતી સમાજની દેશીવિદેશી બધી કોમોને સમાવેશ થાય છે. મુસ્લિમ પાત્રોવાળા વેશમાં મિયાં જણ, છેલબટાઉ, પઠાણ-બામણી, મિયાંબીબી, લાલજી-મણિયાર વગેરે મુખ્ય છે. રાજપૂત પાત્રાવાળા વેશમાં રાજા દેગમ, વીકે રિસોદિયા, ટેંડા રાજપૂત, રામદેવ, જ શમા ઓડણ વગેરે વેશોને ગણાવી શકાય. વિવિધ કોમોની. ખાસિયતે દર્શાવનાર વેશમાં વણઝરાનો વેશ, કંસારાને વેશ, ભોઈ–પુરબિયાના

Page #419

૩૯૬ ] મરાઠા કાલ.
[પ્ર. વેશ, સરાણિયાને વેશ, મહિયારણનો વેશ, વાઘરીને વેશ વગેરેને ગણાવી શકાય. ભવાઈમાં મધ્યકાલીન ગુજરાતના ભાતીગળ સમાજનું ચિત્ર ઊપસી આવે છે.
ભવાઈની શરૂઆત ગણપતિના વેશથી થાય છે. આ પછી એક હળવા વેશ રજૂ કર્યા પછી કસદાર-ઝમકદાર વેશ રજૂ કરવામાં આવે છે. ભવાઈના વેશનું એકેએક પાત્ર ભૂંગળના તાલે નૃત્ય કરતું કરતું પિઢમાં પ્રવેશે છે. વેશની રજૂઆત કરતી વખતે દરેક પાત્ર ગીત નૃત્ય અને અભિનયનો ત્રિવેણી સંગમ સાધે છે. ભવાઈને જુદા જુદા વેશેની રજૂઆતમાં ક્યારેક નૃત્ય, ક્યારેક સંવાદ, કયારેક અભિય, તે વળી ક્યારેક માત્ર અંગકસરત ઉપર ભાર મૂકવામાં આવે છે. નૃત્ય નાટય અને સંગીતની કલાને ભવાઈ ભજવનારા બહુ કુશળતાપૂર્વક વણીને પ્રેક્ષક સમુદાય સમક્ષ ધારી અસર ઉપજાવતા હોય છે.
ભવાઈ એ ગુજરાતનું લેકનાટય કે લેકનૃત્ય એ સંશોધનનો વિષય છે. આ બાબતની ચર્ચા કરતાં સુધાબહેન દેસાઈ કહે છે: “ભાઈને નાટયપ્રયોગ કહેવો કે નૃત્યપ્રયોગ કહે એ બાબત વિચારમાં નાખી દે તેવી છે. એ બંનેય તત્ત્વ ભવાઈમાં અત્યંત કુશળતાથી ગૂંથાયેલાં છે. “ભવાઈ”ના નૃત્યને એ વિષયના કેઈ ચખલિયા અભ્યાસી કદાચ નૃત્ય તરીકે સ્વીકારવાની ના પાડશે, પરંતુ “ભવાઈ”ના નૃત્યને સમજવા માટે લેકનૃત્યની ખૂબી સમજવી પડશે.
ભવાઈ માં નૃત્યને નૃત્ય તરીકે જ સ્થાન નથી મળ્યું, પરંતુ જે કંઈ કહેવાનું છે તે સચોટ રીતે કહેવાના સાધન તરીકે જ નૃત્યનો પણ એમાં ઉગ થયો છે. તાલ અને લયના બંધનમાં રહી, કથક જેવા માગીય નૃત્યની પાર્શ્વભૂમિકા રાખી ભવૈયા નાચે છે, પરંતુ એ નાચ કાંઈક વિશિષ્ટ પ્રકારના છે. સંવાદમાંથી ભાવને વધારે સ્પષ્ટ અને ઉત્કટ સ્વરૂપ આપવું હોય ત્યારે પાત્રો તે ભાવને વશ થઈ નાચી ઊઠે છે. ૨૯
ભવાઈના વેશોમાં જે પાત્ર નૃત્યનાં પગલાં ભરે છે તેને કંઈક સંબંધ કથક નૃત્ય શૈલી સાથે છે. કમનસીબી એ છે કે પરંપરા જળવાઈ ન રહેતાં આ લેકનાથ કે લેકનૃત્યમાંથી કોઈ શિષ્ટ નૃત્યશૈલીનો જન્મ થઈ શક્યો નહિ. ભવાઈના વેશોનાં જુદાં જુદાં પાત્ર જે રીતે અંગ-ઉપાંગેના અભિનય કરે છે તેમાં ભારતના નાટયશાસ્ત્રની પરંપરા જાણે કે અજાણ્યે જળવાયેલી જોવા મળે છે. ગુજરાતનાં મંદિરોનાં શિલ્પમાં કે લઘુચિત્રશૈલીની હસ્તપ્રત માં નૃત્યની જે અંગભંગીઓ જોવા મળે છે તેને ભવાઈના નૃત્યની સાથે અંગભંગીઓનો અભ્યાસ કરવામાં આવે તે ગુજરાતની ત્યશૈલી વિશે ઘણું ઘણું જાણી શકાય.

Page #420

૧૨ મું ] ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૯૭ મરાઠા સમયમાં આમ ગુજરાતમાં રાસ ગરબે ગરબી અને ભવાઈ લોકનૃત્યનાં સ્વરૂપ તરીકે પ્રચારમાં હતાં. રાજકીય ઊથલપાથલ અને આર્થિક બરબાદીને કારણે ગુજરાતી પ્રજા જ્યારે ઘેર હતાશાને અનુભવ કરતી હતી ત્યારે એનામાં ધાર્મિક ચેતન્ય ટકાવી રાખવાનું સેવાકાર્ય આ લકત્યનાં સ્વરૂપએ કર્યું છે એમ બેલાશક કહી શકાય.
પાદટીપ
૧. વાસુદેવ સ્મા, “ચિંતામણિ પાશ્વનાથ', “કુમાર', પુ. પર, પૃ. ૧૦૦ ૨. ઈ. ઈ. દેસાઈ, “સૂરત સોનાની મૂરત', પૃ. ૩૪ ૩-૪. રામસિંહ રાઠોડ, “કચ્છનું સંસ્કૃતિ દર્શન', પૃ. ૧૮૪ ૫. અમુભાઈ દોશી, “ભારતીય સંગીતનો વિકાસ', પૃ. ૨૨૦ ૬. ઉમાશંકર જોશી, “પુરાણમાં ગુજરાત', પૃ. ૪૦ ૭. ગિ. વ. આચાર્ય, ગુજરાતના અતિહાસિક લેખ”, ભાગ ૧, પૃ. ૧૧ ૮. હ. ગં. શાસ્ત્રી, “મૈત્રકકાલીન ગુજરાત', પૃ. ૨, પૃ. ૬૮૩ ૯. ભો. જ. સાંડેસરા, “ઈતિહાસ અને સાહિત્ય', પૃ. ૨૧ ૧૦. અમુભાઈ દેશી, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૨૨૧ ૧૧. “હંસાઉલિ' કાવ્યનું સંપાદન પ્રો. કે. કા. શાસ્ત્રીએ કર્યું છે અને એનું પ્રકાશન
ગુજરાત વિદ્યાસભાએ કર્યું છે. ૧૨ Bombay Gazetteer, Vol. IX, part I, p. 481 ૧૩. મહીપતરામ રૂપરામ, “ભવાઈ સંગ્રહ', પૃ. ૧૮૩ ૧૪. આ પુસ્તકની સંગીતની વિગતો ઉત્તર હિંદુસ્તાની સંગીત કરતાં દક્ષિણ હિંદુસ્તાની
સંગીતની પદ્ધતિને અનુસરીને સવિશેષ આપવામાં આવેલી છે, તેથી એમ મનાય છે કે એના રચયિતા મૂળ દક્ષિણ ભારતના હશે અને એમણે જામનગરના રાજવીને
ત્યાં રાજ્યાશ્રય પ્રાપ્ત કર્યો હશે. ૧૪. ઉમાશંકર જોશી, ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૪૧ ૧૫. વિનીકોશ, શબ્દ, ૩૨-૨૨ ૧૬. બૃહતસંહિતા, ૨૬-૨૨ ૧૭. સંતરનાક . ૪, અધ્યાય ૭, ઋો. ૬-૮ ૧૮. મં. ૨. મજમુદાર, “ગુજરાતી સાહિત્યનાં સ્વરૂપો', પૃ. ૫૧૪ ૧૯. એજન, પૃ. ૫૧૫-૧૬ ૧૪ જુઓ ભાગવત, ૧૦. ૩૩.૨ પરની ટીકા २०. हेमचन्द्राचार्य, देशीनाममाला, ८-६२ ૨૧. નાટ્યશાસ્ત્ર, વેલ્યુમ ૧, પૃ. ૧૮૧ (ગા. ઓ. સિ.) ૨૧. શRવાતનય, મોવURI, ૦૬

Page #421

:૩૮ ]
મરાઠા કાલ
૨૧આ. કે. કા. શાસ્ત્રી, આપણા કવિઓ, ખડ ૧, પૃ. ૧૫૧
૨૨. કે. કા. શાસ્ત્રી, ‘પટ્ટ-ગરમા-ગરખી ’ બુદ્ધિપ્રકાશ, પુ. ૧૨૭, પૃ. ૨૧-૨૪
૨૩. એજન, પૃ. ૫૪૩
૨૪. રસિકલાલ છે. પરીખ, ‘ આકાશભાષિત ’, પૃ. ૨૬૮
૨૫. મહીપતરામ રૂપરામ, ઉપર્યુČક્ત, પૃ. ૬પ
[ પરિ
૨૬. Sudha Desai, Bhavai, p. 4
૨૭. Ibid., p. 269 ૨૮. સુધા દેસાઈ, ‘ભવાઈ–ગુજરાતનુ` લેાકનાટય', “ગુજરાતી સાહિત્યના ઇતિઙાસ ”,
ગં. ૧, પૃ. ૭૧૨
૨૯. એજત, પૃ. ૭૧૫

Page #422

પરિશિષ્ટ
અર્વાચીન મુંબઈને આરંભિક વિકાસમાં ગુજરાતીઓને ફાળે
હાલ ભારતના અગ્રગણ્ય શહેર અને બંદર તરીકે નામના ધરાવતા અર્વાચીન મુંબઈનો વિકાસ છેલ્લા ત્રણ સૈકાઓ દરમ્યાન થયેલ છે. એ વિકાસમાં જેમ સરકાર પક્ષે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીનો તથા બ્રિટિશ સરકારનો તેમ પ્રજાપક્ષે ગુજરાતના સાહસિક વેપારીઓને તથા ઉદ્યોગપતિઓને વિપુલ ફાળે રહેલે છે. અહીં ગુજરાતીઓના ફાળાના આરંભિક તબક્કાની સમીક્ષા
કરીએ.
પોર્ટુગલના રાજાએ ૧૬૬૧ માં પોતાની કુંવરી ઈંગ્લેન્ડના રાજા ચાર્લ્સ ૨ જાને પરણાવી ત્યારે મુંબઈને ટાપુ એને પહેરામણીમાં વંશપરંપરાગત રીતે આપવાનું જાહેર કરેલું, પરંતુ રાજા ચાર્લ્સને એને કબજે મહામહેનતે છેક ૧૬૬૫ માં મળ્યો. એમાં માહીમ કસબાને સમાવેશ ન થતાં એનો કબજે લશ્કરી બળથી મેળવવો પડેલો. એ વખતે મુંબઈના ટાપુમાં મલબાર હિલ અને હાલના બોરીબંદરથી શિવ(સીમ) સુધીનો સમાવેશ થતે. કેલાબા, માહીમ અને વરલીના ટાપુ અલગ હતા. રાજા ચાર્લ્સના એજન્ટોએ ફિરંગીઓના સમયના પારસી દેરાબજી નાનાભાઈને સ્થાનિક કેળીઓ અને માછીમારે અંગેના કારભારી તરીકે ને દીવના પારસી રૂપજી ધનજીના વારસોને કંપની સરકારના મોદી તરીકે ચાલુ રાખ્યા. ત્યાં કેટલું બાંધી સુરતના વેપારીઓ અને કારીગરોને તેડાવ્યા, સુરતના મુઘલ સૂબાથી સ્વતંત્ર રીતે સીધો વેપાર શરૂ કર્યો ને ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રેટેસ્ટંટ પંથને પ્રોત્સાહન આપવા માંડયું, આથી તેઓને સુરતના મુઘલ સૂબા તથા કંપનીના કેઠીના અમલદારો સાથે તેમજ કેથલિક પંથના સ્થાનિક ફિરંગી રહેવાસીઓ સાથે સંઘર્ષ થયો. વળી એ ટાપુઓ પર ત્યારે વેપારની ખિલવણી થયેલી નહોતી એના નિભાવ તથા વિકાસ માટે ઘણું ખર્ચ કરવું પડે એમ હતું, આથી રાજાએ કંટાળીને એ ટાપુ ૧૬૬૮ માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને વાર્ષિક દસ પાઉન્ડના નજીવા ભાડાથી કાયમ માટે આપી દીધો. કંપનીને સુરતની કેઠીને પ્રમુખ હવે મુંબઈના ટાપુને ગવર્નર ગણાયો.*
પહેલા ગવર્નર એકસન્ડને સુરતના પારસી મોદી હરજી વાછા, જેમણે ૧૬ ૬૭ માં મુંબઈમાં વસવાટ કરેલે, તેમને કલ્યાણ મોકલી મુંબઈમાં કારીગર

Page #423

૪૦૦ ]. મરાઠા કાલ
[ પરિ વસાવ્યા. બીજા ગવર્નર જેરઠ જિયરે (૧૬ ૧૯-૭૭) અર્વાચીન મુંબઈના વિકાસનાં પગરણ કર્યો ને સુરતથી ગુજરાતી વણિકને તેમજ આર્મેનિયન વેપારીઓને તેડાવી ત્યાં વસાવ્યા.મેંદી હીરજીએ પારસીઓ માટે મલબાર હિલ ઉપર દખમું તથા અગિયારી અને કોટમાં દરેમેહર બંધાવ્યાં (ઈ. સ.૧૬૭૦ ) ને પારસીઓને મુંબઈમાં વસવા પ્રત્સાહન મળ્યું. એમના વંશજોએ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીને સરસામાન પૂરો પાડવાને વ્યવસાય ચાલુ રાખ્યો. સુરતના વણિકના મહાજને ૧૬૭૧ માં મુંબઈમાં વસવા જવાનું જોખમ ખેડતાં પહેલાં અમુક હકોની માગણી કરી તે કંપનીએ માન્ય કરી. દીવના શેઠ નીમા પારેખને મુંબઈમાં વસવાટ કરવા પ્રેરતું હકનામું કરી આપ્યું (૧૬૭૭ ). કંપનીના સુરત ખાતેના દલાલ ભીમજી પારેખે મુંબઈમાં ઘર બાંધવાની મંજૂરી મેળવી. • મુંબઈમાંનાં સ્થાપિત હિતોના સંરક્ષણ માટે કંપનીને ૧૬૮૭ માં સુરતનું વડું મથક મુંબઈમાં ખસેડવાની ફરજ પડી.
જંજીરાના સીદી યાકુબખાને મુંબઈ પર હલે કરી ડુંગરી કિલ્લે કબજે કર્યો (૧૬૯૨) ત્યારે દેરાબાના દીકરા રુસ્તમજીએ સ્થાનિક કેળીઓ અને માછીમારોની ટુકડી ઊભી કરી કંપનીને કિલ્લે પાછો મેળવી આપે ને એની કદર તરીકે કંપની સરકારે એમને તેઓના વારસાગત “ પટેલ અને હોદો એનાયત કર્યો ને એમને સ્થાનિક કેળીઓ તથા માછીમારોના વડા નીમ્યા.૧૧ મુંબઈ, માહીમ અને વરલી વચ્ચેની ખાડીઓ પૂરવા માટે સુરતથી સેંકડો મજુર તેડાવવામાં આવ્યા. આ કામ ૧૭૨૮ સુધી ચાલ્યું. મુંબઈનુ બંદર ખીલતાં ત્યાંની સરકાર સુરતના પારસીઓને ગુજરાતના સાગનાં વહાણું બાંધવાની વરદી આપવા લાગી. સુરતના “માસ્ટર બિડર ” શેઠ ધનજીભાઈના મિસ્ત્રી લવજી નસરવાનજી વાડિયાની કાબેલિયત જોઈ એમને ચેડા કાબેલ સુથારો સાથે મુંબઈ તેડાવ્યા (૧૭૫૩). એમણે ત્યાં વહાણ બાંધવાની ગોદીઓ બાંધી (૧૭૧૪–૧૭૬૦).૧૩ તેઓ વહાણે માટે નવસારીથી લાકડું મંગાવતા, લુહારીકામ સુરતના લુહારે પાસે અને સઢના વણાટનું કામ વણકર પાસે કરાવતા. વણકર સુરત, અમદાવાદ, ધૂળકા વગેરે સ્થળેથી આવતા. લવજીનાં વહાણ અને લડાયક જહાજ ઘણાં ચડિયાતાં અને મજબૂત ગણાતાં. લવજી વાડિયાના કુટુંબે છ પેઢીઓ લગી વ્યવસાય ૧૮૮૫ સુધી ચાલુ રાખેલે ૧૪ “વાડિયા” એટલે વહાણ બાંધનાર મુખ્ય શિ૯પી (“માસ્ટર-બિલ્ડર ').
ઈંગ્લેન્ડ જનાર પહેલા હિંદી સુરતના નવશેજજી રુસ્તમ શેના(મૃ. ૧૭૩૨). એ મુંબઈમાં કાયમી વસવાટ કરીને ત્યાં પહેલી “પારસી પંચાયત” સ્થાપી

Page #424

શષ્ટ ]
અર્વાચીન મુંબઈના આર્'ભિક વિકાસમાં...
[ ૪૦૧
.
હતી. નવરાજજી હાલ 'એમની યાદગીરી છે.૧૫ એમના પુત્ર માણેકજી ( મૃ. ૧૭૪૮ ) મુંબઈમાં રહી દેશદેશાવરમાં મોટા વેપાર ખેડતા. ‘ માણેકજી શેઠની વાડી ' એમણે બંધાવેલી.૧૬ મુંબઈમાં પારસીઓની વસ્તી ધણી વધવાથી ત્યાં મરહૂમ શેઠ માણેકજી નવરાજજી શેઠનાના નામે ખીજું દેખમુ બંધાયુ ( ૧૭૫૬ ). ૧૭ શેઠે કાવસજી રુસ્તમજી પટેલે ૧૭૭૬ માં માટું તળાવ બંધાવ્યુ, ૧૮ તે ‘ સી, પી. ટૅન્ક' તરીકે ઓળખાયુ.
સૌરાષ્ટ્ર તથ! કચ્છના વેપારીઓ પણ હવે મુંબઈ આવી વસવા લાગ્યા હતા. સૌરાષ્ટ્રના વેપારીઓ તથા પારસીએ માટે ભાગે કાટની અંદર વસતા, જ્યારે તળ–ગુજરાતના અને કચ્છના વેપારીએ કાટ બહાર માંડવી કાલબાદેવી વગેરે લત્તાઓમાં વસતા. એ વખતે મકાન લાકડાનાં અને ઘણાંખરાં એક મજલાનાં હતાં. ૧૯
મુંબઈના વેપાર-ઉદ્યોગના વિકાસમાં ગુજરાતના પારસીએને ફાળા અગ્ર ગણ્ય હતા. ચપળતા ચતુરાઈ ધગશ વિવેક અને મિલનસાર સ્વભાવને લીધે તેઓ વેપારી વર્ગોમાં તેમજ અ ંગ્રેજોમાં લેાકપ્રિય નીવડવા, નવસારીના હીરજી જીવણજી રેડીમનીએ ૧૭પ૬ માં ચીન જઈ વેપારનુ નવુ ક્ષેત્ર ખાલ્યુ. ૨૦
સત્તરમી સદીના અ ંતે નવી ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીને ઇંગ્લૅન્ડના રાગ્ય તરફથી ચાર મળતાં જૂની ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની પર આફત આવેલી, પરંતુ ૧૭૦૮ માં એ એ પ્રતિસ્પ` ક ંપનીઓનું એકીકરણ સધાયું. યુનાઈટેડ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીને જરૂરી સામાન પૂરા પાડવાનેા કોન્ટ્રાકટ સુરતના જીજીભાઈ જમશેદજી મેાદીને મળેલો.૨૧ તેઓ ૧૭:૮ માં મૃત્યુ પામ્યા પછી એમના પુત્ર માણેકજી( મૃ. ૧૭૭૩)સાંભાળતા.૨૨ સુરતના પારસીએમાં મેદી કુટુંબ ખાનદાન ગણાય છે. એ કુટુંબના વડા · દાવર ’ તરીકે ઓળખાતા.૨૩ શેઠ દાદીભાઈ તેાશરવાનજીએ ૧૭૭૬ માં મુંબઈમાં રૂની ગાંસડી દાખવાતા પહેલવહેલા * બંધાવ્યા. અપોલો સ્ટ્રીટમાં બધાયેલો એ સ્ક્રૂ ‘દાદી * ' તરીઢે એળખાતેા.૨૪ શેઠ લવજી નશરવાનજી વાડિયા સાથે સુરતથી આવેલા કાવસજી હીરજી ગાંધીએ( મૃ. ૧૭૭૮ ) જૂના માર્કેટમાં ગાંધીની દુકાન કાઢેલી.૨૫ કાવસજી ખરશેદજી જીમેદી(મૃ. ૧૭૭૯ ) અને એમના વ...શજો ‘કામિસરિએટ ’ તથા
.
,
6
' હૉસ્પિટલ ’માં તેમજ ખાનગી વૈદ્યોને સધળી જાતની અ ંગ્રેજી તથા દેશી દવા તથા વનસ્પતિ પૂરાં પાડતા હતા તેમજ મોટા પાયા પર ઘાસના ધંધા ચલાવતા
ઇ-૭-૨}

Page #425

૪૦૨ ] મરાઠા કાલ
[ પર ને સરકારને જોઈતું ઘાસ પૂરું પાડતા.૨૪ ૧૭૭૯ માં પાણીના ડુંગર ઉપર દેખમું બંધાયું. ૨૭ શેઠ માણેકજી મનચેર(મૃ. ૧૭૮૦) અને એમના વંશજ મુંબઈના સરકારી તપખાના માટે બારૂત બનાવવાનું કારખાનું ચલાવતા.૨૮ ૧૭૮૦માં રુસ્તમજી કેરશાસ્પજીએ અંગ્રેજીમાં “કેલેન્ડર ” છાપવાની પહેલ કરી.૨૯ એદલજી ફરામજી શેઠના (મૃ. ૧૭૮૩) ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના અમલદારને વેપાર કરવા નાણાં ધીરતા ૩૦ ભીખાજી બહેરામજી પાંડે (મૃ. ૧૮૩) મુંબઈના અંગ્રેજ બજારમાં પ્રામાણિક દુકાનદાર તરીકે ખ્યાતિ ધરાવતા.૩૧ શેઠ મનચેરળ જીવણ રેડીમની મુંબઈના એક નામીચા વેપારી વહાણવટી અને જાગીરદાર હતા. તેઓ નવસારીના વતની હતા ને મુંબઈ આવી ચીન સાથે બહોળો વેપાર ખેડતા હતા. ચોપાટીમાં આવેલી એમની વાડીમાં એક અલાયદુ દેખમું બંધાયું હતું (૧૭૮૬ ).૩૨ શેઠ દાદાભાઈ જમશેદજી(મૃ. ૧૭૯૨)ના દીકરાઓએ મુંબઈમાં “બહેરામજી દાદાભાઈની કંપની ” નામે દુકાન રાખી મેટા પાયા પર રોજગાર ચલાવે.૩૩ ૧૭૯૪ માં શેઠ હરમજજી બહમનજી વાડિયાએ પરેલમાં “સીટી બાગ” બંધાવ્યું, જેને
લવજી કેસલ” પણ કહે છે. ૩૪ ચીન સાથે વેપાર કરનાર પહેલા પારસી મુંબઈના હીરજી જીવણજી રેડીમની ૧૭૯૪ માં મૃત્યુ પામ્યા.૫ ૧૭૯૭ માં મુંબઈમાં જરસ્તી બાળકને કંદ-અવસ્તા શીખવવાની નિશાળ શેઠ દાદીભાઈ નશરવાનજીએ સ્થાપી તેમજ ઈરાનથી આવતા જરથોસ્તીઓના ઉતારા માટે ખાસ જગા રાખી. એમણે વાલકેશ્વરના પિતાના રહેઠાણમાં દખમું બંધાવ્યું (૧૭૯૮). તેઓ મુંબઈના એક માતબર વેપારી વહાણવટી અને જાગીરદાર હતા. ઈંગ્લેન્ડથી આવતાં વેપારી વહાણેની આડત તથા ચીન સાથે મેટ વેપાર ચલાવતા હતા. તેઓ ૧૭૯૯ માં મૃત્યુ પામ્યા.૮ નવસારીના માણેકજી નવરોજજી(મૃ. ૧૮૦૧)એ મુંબઈમાં વસી તમાકુને ઈજારો રાખેલે. તેઓ ચીન સાથે વેપાર કરતા. તેમણે પિતાના તથા પિતાના છ ભાઈઓનાં કુટુંબના વસવાટ માટે કોર્ટમાં ચાલી બંધાવી હતી, તે 'માકા તબકની પિળ” તરીકે ઓળખાતી. ૩૯
૧૮૦૩ માં કેટના બજારમાં મેટી ભયંકર આગ લાગી તેથી લગભગ પિણું બજાર અને એક હજાર જેટલાં રહેઠાણ બળી ગયાં. શેઠ નવરેજ સોરાબજીએ પિતાની કોટમાંની હવેલી સરકારી અમલદારોને રહેવા આપી.• આ આગ શાપના લેબાસમાં વરદાન સમી નીવડી ને મુંબઈમાં પુનર્વસવાટનું

Page #426

રશિષ્ટ 1
અર્વાચીન મુંબઈના આરંભિક વિકાસમાં...
| ૪૦૩
વ્યવસ્થિત આયેાજન થઈ શક્યું. પારસીએાનાં ધણાં કુટુ ખ ચંદનવાડી જઈ વસ્યાં. મુંબઈને સાલસેટ સાથે જોડતા ઊ ંચા રસ્તા પણ આ અરસામાં પૂરા થયા.
સુરતથી અહીં આવી વસેલા બહેરામજી જીજીભાઈ છાપગરે (મૃ. ૧૮૦૪) ખાએ કરીઅર 'ના માલિકને પહેલવહેલાં ગુજરાતી અક્ષરાનાં બીબાં કરી આપ્યાં હતાં.૪૧ દારાબજી રુસ્તમજી પટેલ( મૃ. ૧૮૦૪) બંગાળા ચીન તથા ખર્મો સાથે વેપાર કરતા તે સરકારાને ભેટ પૂરી પાડવાના કોન્ટ્રાકટ સંભાળતા. તેઓ સુરત ભરૂચ જ ખુસર વગેરે સ્થળાએથી રૂ મગાવી મુબઈના ખારામાં પહેાંચતુ કરતા ને મઝગાંવની ગનપાઉડર ફૅક્ટરી 'તે સધળી ચીજો પૂરી પાડતા. .૪૨ મુંબઈની ગેાદીમાં શેઠ ફરામજી માણેકજી વાડિયા અને શેઠ જમશેદજી અહમનજી વાડિયા · માસ્ટર-બિલ્ડર ’ હતા.
'
6
**
મુંબઈના જાહેર સમાર ભેામાં તેમજ ફં ડફાળા ભરવામાં પારસી શ્રીમ તે અગ્રિમ સ્થાન ધરાવતા. ૧૮૧૨ માં ભરૂચના મેાએ ફરદુનજી મરઝઞાનજીએ મુંબઈમાં પહેલવહેલું ગુજરાતી છાપખાનું શરૂ કર્યુ., ૧૮૧૪ માં એમાં પહેલવહેલુ ગુજરાતી પંચાંગ નીકળ્યુ તે ૧૮૨૨ માં એ છાપખાનામાંથી મુંબઈના શમાચાર ' નામે વર્તમાનપત્ર કાઢયું,૪૩ જે મુંબઈનાં તેમજ ગુજ રાતનાં ગુજરાતી વર્તમાનપત્રામાં સહુથી જૂનું છે. આ છાપખાનામાં જથેાસ્તી ધર્મગ્રંથાના ગુજરાતી અનુવાદ પણ છપાયા.
6
શ્રી
'
ગણદેવીથી આવેલા દાદાભાઈ જીજીભાઈ ઊનવાલા (મૃ. ૧૮૧૫) દહાણુનાં જંગલેામાં ઇમારતી લાકડાં મંગાવી એના માટેા વેપાર ચલાવતા તે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કં પનીને ઇમારતી લાકડાં પૂરાં પાડતા.૪૪
મુંબઈમાં રૂના વેપારની ખિલવણી કરનાર પહેલા ગૃહસ્થ પણ પારસી • હતા. એ હતા નવસારીના શેઠ જમશેદજી જીજીભાઈ, એમણે નાની વયે મુંબઈ આવી, રાજકીય અશાંતિના દિવસેામાં મુસીબત વેઠી વેપાર માટે ચીનની અનેક વાર સફર કરેલી તે પછી આડતિયાઓ મારફતે ચીન ઇન્ડનેશિયા હિંદી-ચીન ઇંગ્લૅન્ડ વગેરે દેશા સાથે મેાટા પાયા પર વેપાર ખેડેલે તે એ થેાડાં વર્ષોમાં અઢળક દોલત કમાયેલા. એમણે મુંબઈમાં સાજૈનિક ધર્માંશાળાએ કૂવા અને અનેક રસ્તા બંધાવેલા. મુંબઈમાં પાંજરાપાળ તથા ડિસ્ટ્રિકટ બિનેવલન્ટ સાસાયટી સ્થાપવામાં એમણે અગ્રિમ ભાગ લીધા હતા. કેંડી, એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજ, દવાખાનું, ગ્રાન્ટ મેડિકલ કોલેજ, ખેડ ઑફ એજ્યુકેશન, ટ્રાન્સલેશન ફેડ, વીમા ક ંપનીએ, નેટિવ સ્કૂલ, બુક ઍન્ડ સ્કૂલ સેાસાયટી, બોમ્બે નેટિવ

Page #427

મરાઠા કાલ
૪૦૪].
[ પરિ. એજ્યુકેશન સોસાયટી, ઍગ્રિકલ્ચરલ ઍન્ડ હોર્ટિકલ્ચરલ સોસાયટી, વર્તમાનપત્રો, ચેમ્બર ઓફ કોમર્સ, વિકટોરિયા મ્યુઝિયમ ઍન્ડ ગાર્ડન્સ વગેરે અનેકવિધ સંસ્થાઓ અને પ્રવૃત્તિઓમાં એ સક્રિય પ્રત્સાહન આપતા. માહીમ અને વાંદરા વચ્ચેની ખાડી પરનો મેટ પૂલ (૧૮૪૧), સર જમશેદજી જીજીભાઈ હૉસ્પિટલ (૧૮૪૫) અને સર જમશેદજી જીજીભાઈ સ્કૂલ ઑફ આર્ટ ઍન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રી (૧૮૫૭) એ એમનાં ચિરંજીવ સ્મારક છે. એમણે કરેલી ઉદાર સખાવતોની કદરરૂપે સરકારે એમને “સર” તથા “બેનેટ'ના ખિતાબ આપેલા. તેઓ ૧૮૫૯ માં મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે મુંબઈની સમસ્ત પ્રજાને મહત્વના મેવડીની ખેટ પડી હતી. મુંબઈના ટાઉન હોલમાં એમનું બાવલું મુકાયું. " આ દરમ્યાન જામે જમશેદ, મુંબઈ વર્તમાન, મુંબઈ દુરબીન, સમાચાર દર્પણ અને પારસી પંચ જેવાં અનેક વર્તમાનપત્ર નીકળ્યાં હતાં, ગુજરાતીઅંગ્રેજી ડિકશનેરી છપાઈ હતી ને પારસી નાટક મંડળી સ્થપાઈ હતી. કાગળ બનાવવાનું કારખાનું સ્થાપવામાં પણ ગુજરાતી પારસીઓ મોખરે હતા.૪૬ માણેકજી નશરવાનજી પીટીટે (મૃ. ૧૮૫૯ ) કલાબાને દરિયો પૂરી ત્યાં ઊભી કરેલી નવી જમીન પર અનેક મકાન તથા કારખાનાં કાઢેલાં.
મુંબઈના આરંભિક વિકાસમાં ગુજરાતનાં અનેક હિંદુ કુટુંબોને પણ ગણનાપાત્ર ફાળો રહેલો છે. દીવના કાળ જ્ઞાતિના રૂપજી ધનજીના કુટુંબના શેઠ વરજીવનદાસ માધવદાસે માધવબાગનું પ્રસિદ્ધ મંદિર બંધાવ્યું. સર હરકિસનદાસ નરોત્તમદાસે મુંબઈમાં આરોગ્ય-ભવન, કપોળ હોસ્પિટલ અને કપાળ-નિવાસ જેવી ઈમારતે બંધાવી, ને સર મંગળદાસ નટુભાઈએ મેટી મંગળદાસ માર્કેટ બંધાવી, બે યુનાઈટેડ મિલ સ્થાપી મિલ-ઉદ્યોગને વિકાસ કર્યો ને હજાર મજુરને રોજીનું ક્ષેત્ર પૂરું પાડવું તેમજ કેળવણીના ઉરોજન માટે સ્કેલ શિપને પ્રબંધ કર્યો.૪૭
ખંભાતથી મુંબઈ આવેલા ઓશવાળ જ્ઞાતિના શ્રી અમીચંદે ઝવેરાતનો ધંધો કરે. એમના પુત્ર મોતીચંદ ઉર્ફે મોતીશા વહાણવટામાં સફળતા મેળવી અફીણના વેપારમાં પુષ્કળ પૈસે કમાયા હતા. એમણે કેટમાં હોળી ચકલામાં અને પાયધુની પર ગોડીજીનાં મંદિર બંધાવ્યાં. વળી ભાયખલા પુલ પાસે વિશાળ જમીન ખરીદી ત્યાં મોટું જૈન મંદિર બંધાવ્યું. જૈન સમાજે એમને
શેઠ” ની પદવી આપેલી. મુંબઈમાં લૂલાંલંગડા હેર માટે ઊભી કરેલી પાંજરાપોળ એ એમનું મહત્ત્વનું સ્મારક છે.૪૮ શેર બજારના સિંહ ગણાતા ખંભાતના શેઠ મણિલાલ જુગલદાસની જાહેર સેવાઓની કદર કરી સરકારે

Page #428

શિષ્ટ ] ' અર્વાચીન મુંબઈના આરંભક વિકાસમાં. [૪૦૫
એમને “જે. પી.” અને “કેસરે હિંદ”ના ખિતાબ આપેલા. અમદાવાદના શેઠ હઠીસિંહ કેસરીસિંહ અફીણના વેપારમાં એમની સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવતા.૪૯ એમની મુંબઈમાં શાખાઓ હતી.
કચ્છથી પણ વણિકનાં કુટુંબ મુંબઈ આવી વસ્યાં. એમાં શિવજી નેણશી, નરસી નાથા, કેશવજી નાયક, વેલજી માલુ, ભીમશી રતનશી, ઘેલાભાઈ પદમશી, ભારમલ પરબત, પૂનથી દેવજી વગેરે દસા ઓશવાળાનાં તથા કેશવજી જાદવજી, ગોકુલદાસ તેજપાળ, જીવરાજ બાબુ, માધવજી ધરમશી વગેરે ભાટિયાએનાં કુટુંબ મુખ્ય હતાં.” વહાણવટામાં તથા ધીરધારમાં કચ્છના સોદાગર નામાંકિત હતા. કચ્છના શેઠશ્રી શિવજી નેણશીએ પુષ્કળ દ્રવ્ય કમાઈ પરજાઉમાં ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યું હતું.૫૧ કરછના શેઠ નરશી નાથાએ ખારેક બજારમાં અનંતનાથનું દેરાસર બંધાવ્યું હતું.૫૨
શેઠ ઘેલાભાઈ પદમશીએ એક મિલ ઊભી કરી હતી.૫૩ રૂના વેપારમાં કછીઓ સારી ફાવટ ધરાવતા. ભાટિયા જ્ઞાતિના શેઠ “કેશુકાકા (કેશવજી જાદવજી)ના કુટુંબના વલ્લભદાસ શેઠે કટમાં ભાટિયા હાઈસ્કૂલ ને તારદેવમાં ભાટિયા ઇસ્પિતાલ કાઢી.૫૪ ગોકુલદાસ માધવજીએ મિલે કાઢી હજાર માણસોને રોજી આપી હતી. એમના પુત્ર મથુરદાસ ગોકુલદાસે પેઢીની આંટ ખૂબ વધારી હતી. તેઓ “રેસના રાજા” કહેવાતા.૫૫ સન ૧૮૫૦ સુધી વિદેશ સાથે વેપાર મેટાં વહાણો ભારફતે ચાલતે. આગબોટ અને આગગાડીનાં સાધન ત્યારે નહોતાં.
જામનગરના શ્રી મૂળજી જેઠાએ મુંબઈમાં આવી, વેપાર કરી ઘણું કમાઈ, મૂળજી જેઠા માર્કેટ બંધાવી કાપડના વેપારને ઉત્તેજન આપ્યું. શ્રી તારાચંદ મોતીચંદ ચીનાઈ સૌરાષ્ટ્રથી આવી અહીં વસ્યા હતા. ઈ. સ. ૧૮૦૦ ના અરસામાં ખંભાતના ભાઈમિયાં વેપાર માટે મુંબઈ ગયા. એમના પૌત્ર બદરુદ્દીન તૈયબજી નામાંકિત છે. ૧૮૪૫ માં બૅબે સ્ટીમ નેવિગેશન કંપની સ્થપાઈ, તેના ઘણું ડિરેકટર ગુજરાતી હતા. સુરતના ભીમજી જીવણજીએ ૧૮૪૬ માં મુંબઈ જઈ હાડવૈદનાં દવાખાનાં શરૂ કર્યા. ૧૮૫૧ માં શેઠ કાવસજી નાનાભાઈ દાવરે મુંબઈમાં કાપડની પહેલી મિલ કાઢી. સુરતના શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદે શેરબજારમાં ભારે કમાણી કરી ૧૮૫૮ માં બેએ રેકલેમેશન કંપની સ્થાપી અને આગળ જતાં કલાબા–મુંબઈ વચ્ચેની ખાડી પૂરી. મુંબઈમાં કોમર્શિયલ મર્કન્ટાઈલ અને એશિયાટિક બેકે ઊભી કરી, અને મુંબઈ યુનિવર્સિટી માટે

Page #429

૪૦૬ ]
મરાઠા કાલ
[ પરિ
એ લાખ રૂપિયાની ઉદાર સખાવત કરી એના ગ્રંથાલયનું મકાન તથા પોતાનાં માતુશ્રીના નામે રાજમાઈ ટાવર (૧૮૭૮) અંધાવ્યું....પ૬ કાલાખા–મું બઈની ખાડી પુરાતાં હવે કાલાખાથી ચગેટ સુધીની રેલવે કરી શકાઈ (૧૮૭૩). મુંબઈમાં ગૅસના દીવા અને યંત્ર વડે કૂવામાંથી પાણી કાઢવાની પહેલ એકપારસી ગૃહસ્થે મઝગાંવમાં કરેલી,
6
,
૧૮૬૦ માં મૅમ્સે યુનાટેડ મિત્ર અને રૅાયલ મિલ કાઢનાર પણ ગુજરાતી હતા.પ૭ ૧૮૬૪ માં મહારાણી વિકટોરિયાનું સફેદ સગેમરમરતુ' બાવલુ વડેાદરાના મહારાજા ખંડેરાવ ગાયકવાડે ૧૮૬૪ માં તૈયાર કરાવી આપેલું.પ૮ ખુરશેદજી ફરદુનજી પારેખે ઇંગ્લૅન્ડમાં ફુવારા તૈયાર કરાવી ૧૮૬૨ માં ચĆગેટ પર શરૂ કરાવ્યા, જે લેારા ફાઉન્ટન ' તરીકે જાણીતા છે. મુંબઈમાં શિક્ષણસંસ્થાએની શરૂઆત ગુજરાતીએએ કરી હતી પહેલવહેલી પ્રાથમિક શાળા શેઠ શ્રી ગેાકુલદાસ તેજપાલે માંડવી લત્તામાં શરૂ કરી હતી. ૧૮૭૦ માં એમણે મુંબઈમાં ધેાખી તળાવ પાસે સૃસ્પિતાલ બંધાવી. કોલાબામાં ચાલતા રૂના મોટા વેપારની શરૂઆત કચ્છી પ્રજાએ કરેલી. રૂના નામાંકિત વેપારી શેષ શ્રી કેશવજી નાયકે મોટી રકમ ખરચી ફુવારા બંધાવી મ્યુનિસિપાલિટીને સુપરત કરેલા, ૫૯
રોયલ એશિયાટિક સાસાયટીની માએ બ્રાન્ચને શેષશ્રી ઢાવસજી જહાંગીરે તથા પ્રેમચંદ રાયચંદે ધણી આર્થિક મદદ કરેલી. એ સંસ્થાની સશોધન– પ્રવૃત્તિઓમાં જૂનાગઢના ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીને ફાળા ગણનાપાત્ર છે, શેઠશ્રી મયાભાઈ હેમાભાઈ અમદાવાદના એસવાળ જ્ઞાતિના નગરશેઠ હેમાભાઈ વખતચંદના પુત્ર હતા. એમણે ગિરગામ બેંક રોડ પર ‘ચાઈના ખાગ ' બંધાવ્યે હતો. સર્ કાવસજી જહાંગીરે મુંબઈમાં મિલા કાઢી અને કાવસજી જહાંગીર હાલ ' બંધાવ્યા. ૬
'
"
૧૯ મી સદીના આખર ભાગમાં આગાટ આગગાડી વગેરે ઝડપી વ્યવહારસાધના થવાથી મુંબઈના વેપાર-રાજગારમાં અભિવૃદ્ધિ થઈ. મુંબઈમાં માંડવી લત્તો વેપારનું મોટું મથક હતા. કચ્છી વેપારીઓના મુખ્ય વસવાટ એ લત્તામાં હતા. વાણિયા ભાટિયા લુહાણા ખાજા મેમણુ વારા વગેરે વેપારી કામો પણ એ લત્તો પસંદ કરતી. તે રાજગાર એ સમયે દસા એશવાળાના હાથમાં. હતા. કરિયાણા વગેરેની દુકાનદારી વીસા ઓશવાળ કરતા. તેલીબિયાંના ધાંધામાં.. લુહાણા માખરે હતા. ખાજાએ આફ્રિકા વગેરે સાથે આયાતનિકાસ કરતા, મેમા તથા વારાઓ ગ્લાસવેર કટલરી નિ`ચર વગેરેના રાજગાર કરતા.૬ ૧

Page #430

શિષ્ટ ] અર્વાચીન મુંબઈના આરંભિક વિકાસમાં... To
| ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના વેપારીઓની પસંદગી કાલબાદેવી–પાયધુની આસપાસ ના મહોલ્લાઓ પર ઊતરી હતી. એમાં કાપડ અને સૂતર ઉપરાંત ઝવેરાત શરાફી વછિયાની વાસણો વગેરેને લગતા ધંધા પણ કરતા. ઓશવાળ જ્ઞાતિના શેઠ વસનજી ત્રીકમજીએ ઈન્સ્ટિટયૂટ ઓફ સાયન્સ લાઈબ્રેરીને રૂપિયા સવા બે લાખની રકમ આપેલી ને એની કદર કરી સરકારે એમને “સરનો ઇલકાબ આપ્યો હતો. કચછને શ્રી વેલજીભાઈ લખમશી વર્ષો સુધી ગ્રેન મર્ચન્ટ એસો. શિયનનું પ્રમુખપદ સંભાળતા. સરકારે એમને જે. પી.નો ખિતાબ આપ્યો હતો. લુહાણ જ્ઞાતિના ચંદા રામજીના ટ્રસ્ટ ફંડમાંથી છોકરીઓની હાઈસ્કૂલ ચાલતી હતી ને કરમજી દામજીના પુત્રોએ બાબુલનાથ પાસે સેનેટોરિયમ બાંધ્યું છે. પોરબંદરના ભાટિયા જ્ઞાતિના શ્રી મોરારજી ગોકુલદાસ મુંબઈમાં વસીને મોટા શાહ સોદાગર અને મિલઉદ્યોગના અગ્રણી થયા ને સી. આઈ. ઈ.નો ઇલકાબ પામ્યા. એમણે સોલાપુર મિલ અને મોરારજી ગોકુલદાસ મિલ કાઢી. મહાબળેશ્વરને ખીલવવામાં એમનો મોટો ફાળો હતો. શેઠશ્રી ઠાકરશી મૂળજી પણ સૌરાષ્ટ્રથી આવેલા. ખોજા કેમના આહમદ હબીબે પાવા ગલીમાં પિતાના મરહૂમ ભાઈ ખાનમહમદના નામે સ્કૂલ ખેલી. મેમણ કોમના સાબુ સીદીકે ખાંડનો વેપાર વિકસાબે ને કનક પુલ પાસે હજવાળાઓ માટે મોટું મુસાફરખાનું બંધાવ્યું, અને હાજી કાસમે કચ્છ-સૌરાષ્ટ્રના મુસાફરો માટે આગબોટની સર્વિસ ચલાવી. એવી રીતે વેરા જ્ઞાતિના આદમજી પીરભાઈએ ચનશેડ સ્ટેશન સામે વેરાઓ માટે મોટું મુસાફરખાનું બંધાવ્યું.
૨૦ મી સદી દરમ્યાન પણ ગુજરાતીઓએ મુંબઈના ઉત્તરોત્તર વિકાસમાં મહત્ત્વનો ફાળો આપે છે ને ૧૯૬માં બૃહદ્ મુંબઈ રાજ્યનું દ્વિભાગીકરણ થતાં મુંબઈ મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના વહીવટ નીચે મુકાયું તે પછી પણ ત્યાંના વેપાર-ઉદ્યોગમાં તથા ધંધારોજગારમાં હજારો ગુજરાતીઓ સક્રિય ભાગ લેતા રહ્યા છે ને ત્યાં લાખો ગુજરાતીઓ વસે છે. એ ગુજરાતી કુટુંબના સામાજિક જીવનની નિરાળી લાક્ષણિકતા છે. ગુજરાતની સાહિત્યિક અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓમાં મુંબઈના ગુજરાતીઓનું પ્રદાન એક આવશ્યક અંગ સમાન ગણાય છે.
પાદટીપ 2. S. M. Edwardes, The Rise of Bombay-a Retrospect, pp. 89 ff. ૨. પ્રાચીન કાળમાં વળી મુંબઈના ટાપુની જગ્યાએ ત્રણ અલગ ટાપુ હતા. મુંબઈને
ટાપુ ઉત્તરે પાયધુની સુધી જ હતો, એની ઉત્તરે મઝગાંવથી ઘેડુપદેવ સુધીને અલગ

Page #431

૪૦૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પરિ
ટાપુ હતો ને એ ટાપુની ઉત્તરે પરેલ શેવડી વડાલા શિવ વગેરે વિસ્તારને અલગ ટાપુ હતો. સમય જતાં વચ્ચેની ખાડીઓ પુરાઈ જતાં આ ત્રણ ટાપુઓ જોડાઈ જઈ એક બની ગયા. એવી રીતે નીચલા કોલાબાને નાનો ટાપુ પહેલાં અલગ હતા તે સમય જતાં ઉપલા કોલાબાના મોટા ટાપુ સાથે જોડાઈ ગયે. ટોલેમીની “ભૂગોળ (૨ જી સદી)માં આથી આ ટાપુઓને “હપ્ત-નેસિયા” (સપ્ત-દ્વીપ) કહ્યા છે.
સાલસેટ(છાસઠ)ને ટાપુ માહીમની ખાડીની ઉત્તરે આવેલ અલગ મોટો ટાપુ હતા, જે ઉત્તરે વસઈની ખાડી સુધી વિસ્તૃત હતો.
ભૌગોલિક રીતે આ બધા ટાપુઓને સમાવેશ ઉત્તર કોંકણમાં થાય છે, જેને અગાઉ “અપરાંત” કહેતા હતા. આ પ્રદેશમાં પ્રાચીન કાળમાં ક્રમશ: મગધના મૌર્યો, સાતવાહને આભીરો અને સૈફૂટકાનું શાસન પ્રવર્તેલું. બોરીવલી પાસેના કહેરી(કૃષ્ણગિરિ)માં બીજી સદીમાં હીનયાનની અને પાંચમી સદીમાં મહાયાનની બૌદ્ધ ગુફાઓ કંડારાઈ હતી. છઠ્ઠી સદીમાં ત્યાં મૌર્ય કુલને એક સ્થાનિક વંશ સત્તારૂઢ થયો હતો. એની રાજધાની પુરી હતી, તે ઘારાપુરી (અઝહાર-પરી અથવા એલીફન્ટા) છે. ત્યાંની શૈવ ગુફાઓ આઠમી સદીના મધ્યની છે. પછી ત્યાં પૂર્વકાલીન ચાલુક્યોનું શાસન પ્રસર્યું. ત્યાર બાદ શિલાહાર વંશની સત્તા પ્રવર્તી (લગભગ ઈ. સ. ૮૦૦-૧૨૬૦) એની રાજધાની હતી થાણામાં તથા પુરીમાં. ૧૩મી સદીના મધ્યમાં ઉત્તર કોંકણ પર દેવગિરિના યાદવ વંશની સત્તા જામી. એ વંશના રાજા રામદેવના બીજા પુત્ર ભીમદેવે મહિકાવતી(માહીમ)માં પોતાની અલગ શાખા સ્થાપી ત્યારથી એ ટાપુને વિકાસ વધ્યો. ૧૪ મી સદીમાં થાણું સાલસેટ અને માહીમમાં દિલ્હી સલ્તનતની હકૂમત પ્રવતી.
ગુજરાતના સુલતાન અહમદશાહ ૧ લાએ ઈ. સ. ૧૪૩ ના અરસામાં થાણું અને માહીમ કબજે કર્યા. અહમદશાહે માહીમમાં મુકેલા મલેકે જમીનની વાજબી મોજણી કરાવી ત્યાંની મહેસૂલ-પદ્ધતિમાં ઘણો સુધારો કર્યો. ઈ. સ. ૧૫૨૯ માં ફિરંગીઓના અને ગુજરાતના સુલતાના નૌકા-કાફલા વચ્ચે મુંબઈ પાસે મોટી લડાઈ થઈ. ઈ. સ. ૧૫૩૪-૩૫ માં સુલતાન બહાદુરશાહે ફિરંગીઓ સાથે સંધિ કરી ત્યારે એણે વસઈનું થાણું અને એના વહીવટ નીચેના મુંબઈના ટાપુ ફિરંગીઓને સેંપી દીધા. એ વખતે એ ટાપુઓ પરનાં ગામોને માહીમ અને મુંબઈ એવા બે કસબા હતા. ૧૩૦ વર્ષના અમલ દરમ્યાન ફિરંગીઓએ ત્યાં ખ્રિસ્તી ધમપ્રસારની પ્રવૃત્તિઓને જ મહત્વ આપ્યું. ત્યાંની જાગીરો ખ્રિસ્તી મિશનરીઓને Opal'OS (A. D. Pusalkar and V. G. Dighe, Bombay, Chapters II-IV).
આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતનાં પારસી કુટુંબ ત્યાં આવી વસવા લાગ્યાં. એની પહેલ સુરત પાસેના સુંવાળી ગામના દોરાબજી નાનાભાઈએ ઈ. સ. ૧૬૪૦માં કરેલી. તેઓ ફિરંગી ભાષા જાણતા ને ત્યાં ફિરંગી સરકારના કારભારી તરીકે કામ કરતા (બહમન બહેરામજી પટેલ, “પારસી પ્રકાશ', દફતર ૧, પૃ. ૧૩, ૧૯). '

Page #432

-શિષ્ટ ] અર્વાચીન મુંબઈના આરંભિક વિકાસમાં.. [ ૪૦
દીવના રૂપજી ધનજીએ પણ ત્યાં સકુટુંબ વસી ફિરંગી સરકારના કેમિસરિટ
(મોદી) તરીકે કામગીરી બજાવેલી (વીરજી ગંગાજર માહેશ્વર, “જૂનું મુંબઈ', પૃ પ૦). ૩. કોટના બાંધકામ માટે જોઈતો સરંજામ પૂરો પાડવાને કોન્ટ્રાકટ ઈ. સ. ૧૬૬૫ માં
ભરૂચના શેઠ ખરશેદજી પહોંચાઇ પાંડેએ રાખેલો (બ. બે. પટેલ, પારસી
પ્રકાશ', દ. ૧, પૃ. ૧૫). 7. Pusalkar and Dighe, op.cit., pp. 51 ff. 4. M. S. Commissariat, History of Gujarat, Vol, III, p. 361 4. Pusalkar and Dighe, op.cit., pp. 53 f, ૭. બ. બે. પટેલ, “પારસી પ્રકાશ”, દ. ૧, પૃ. ૧૭ c. Pusalkar and Dighe, op.cit., p. 54 €. Edwardes, op.cit., p. 117 90. Commissariat, op.cit., p. 365 ૧૧. બ. એ. પટેલ, “પારસી પ્રકાશ', દ. ૧, પૃ. ૨૦-૨૧ ૧૨. વી. ગં. માહેશ્વર, “જૂનું મુંબઈ', પૃ. ૯ ૧૩. બ. બે. પટેલ, “ પારસી પ્રકાશ ”, દ. ૧, પૃ. ૩૨, ૪૦, ૪૨, ૪૯ -૧૪. ઈ. ઈ. દેસાઈ, “સૂરત : સેનાની મૂરત', પૃ. ૧૦૦-૧૦૧ ૧૫. બ. બે. પટેલ, “પારસી પ્રકાશ”, દ. ૧, પૃ. ૨૯ ૧૬. એજન, પૃ. ૩૬-૩૭ ૧૭. એજન, પૃ. ૪૧
૧૮. એજન, પૃ. ૫૪, ૮૭ ૧૯. વી. ગં. માહેશ્વર, “જૂનું મુંબઈ', પૃ. ૧૧ ૨૦. બ. બે. પટેલ, પારસી પ્રકાશ', દ. ૧, પૃ. ૭૭ ૨૧. “પારસી પ્રકાશ', દ. ૧, પૃ. ૩૩
૨૨. એજન, પૃ. ૪૯ ૨૩, ઈ. ઈ. દેસાઈ, “સૂરત : સોનાની મૂરત, પૃ. ૨૩૮ ૨૪. પારસી પ્રકાશ ', દ. ૧, પૃ. ૫૪ ૨૫. એજન, પૃ. ૫૭
૨૬-૨૭. એજન, પૃ. ૫૮ ૨૮. એજન, પૃ. ૨૮–૨૯
૨૯. એજન, પૃ. ૫૯ ૩૦. એજન, પૃ. ૬૨
૩૧. એજન, પૃ. ૬૩ ૩૨. એજન, પૃ. ૬૭
૩૩. એજન, ૫, ૭૫ ૩૪-૩૫. એજન, પૃ. ૭૭
૩૬. એજન, પૃ. ૮૨ ૩૭. એજન, પૃ. ૮૫
૩૮. એજન, પૃ. ૮૬ ૩૯. એજન, પૃ. ૯૦-૯૧
૪૦. એજન, પૃ. ૯૫ ૪૧. એજન, પૃ. ૯૭
૪૨. એજન, પૃ. ૯૮-૯૯ ૪૩. એજન, પૃ. ૨૪
૪૪. એજન, પૃ. ૧૩૦ ૪૫. એજન, પૃ. ૮૩-૭૮૭; વી. ગં. માહેશ્વર, “જુનું મુંબઈ', પૃ. ૧૨-૧૩ ૪૬. “પારસી પ્રકાશ , દ. ૧, પૃ. ૬૪૮

Page #433

૪૧૦ ]
મરાઠા કાલ
૪૮. એજન, પૃ. પર
૪૭. વી. ગ. માહેશ્વર, · જૂન મુંબઈ', પૃ. ૫૦ ૪૯. રત્નમણિરાવ ભીમરાવ, ‘ગૂજરાતનુ’ પાટનગર : અમદાવાદ', પૃ. ૭૪૧-૭૪૩ ૫૦. વી. ગ'. માહેશ્વર, ‘ જૂનું મુંબઈ', પૃ. ૫૪ ૧૧-૫૨. એજન, પૃ. ૧૫
[ પરિ
૫૩. એજન, પૃ. ૫૬
"
૫૪–૫૫. એજન, પૃ. ૫૭ ૫૬. એજન, પૃ. ૨૩-૨૪; ઈ. ઇ. દેસાઈ, · સુરત: સાનાની મૂરત', પૃ. ૨૨૭-૨૨૯ ૫૭-૫૮. જી. ગ. માહેશ્વર, ‘ જૂનું મુંબઈ', પૃ. ૨૫
૫૯. એજન, પૃ. ૩૧
૬૦. એજન, પૃ. ૫૮
૬૧. એજન, પૃ. ૬૧
૬૨ એજન, પૃ. ૬૧-૬૨
૬૩. એજન, પૃ. ૬૩

Page #434

અનુપૂર્તિ સાધન-સામગ્રી : મરાઠી અને અંગ્રેજી દફતરે તથા ગ્રંથ
ગુજરાતમાં મરાઠાઓના પ્રવેશ, એમની સત્તા–સ્થાપના અને એમની રાજસત્તાના વિકાસ તથા એમના રાજવહીવટ અંગે વિવિધ આધારસામગ્રી છે તેમાંની થોડીક વિશે આ ગ્રંથના પ્રાસ્તાવિક પ્રકરણ ૧ માં માહિતી આપવામાં આવી છે. અત્રે એ માહિતી ઉપરાંત વધુ પ્રાપ્ય એવી મરાઠી અંગ્રેજી અને ગુજરાતી સાધનસામગ્રીની સંક્ષિપ્ત ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
નામાંકિત મરાઠા ઈતિહાસવિદ્દ ગોવિંદ સખારામ સરદેસાઈએ પેશવાનાં દફતરોમાંથી મહત્વના કાગળપત્ર પસંદ કરી Selections from Peshwa Daftar નામે પ્રસિદ્ધ કરેલ ભાગો જે અગાઉ જણાવેલા છે તે ઉપરાંત ભાગ ૨, ૫, ૧૦, ૧૫, ૧૭, ૨૧, ૨૨, ૩૦, ૩૯ અને ૪ર પણ મરાઠાઓના ગુજ. રાત સાથેના સંબંધ માટે ઉપયોગી છે. સરદેસાઈ અને અન્ય દ્વારા સંપાદિત काव्येतिहास संग्रहांत प्रसिद्ध झालेली ऐतिहासिक पत्रे, यादी विगैरे लेख (પુણે. ૧૯૩૦) અને તિતિક પત્રકાર, વાણિતિ-સંગર ૩ भारतवर्षात पूर्वी प्रसिद्ध झालेल्या साधनांची पुनरावृत्ति व अवांतर नवीन માત (પુણે, ૧૯૩૭) પણ નોંધપાત્ર છે.
અગાઉ જણાવેલા વિ. વિ. ખરે સંપાદિત રિલિપ વસંત્રણ ના ૧૪ ભાગોમાં ભાગ ૧a ઉપરાંત ભાગ ૧ થી ૭ ઉપયોગી છે. ભાગ ૫ માં વડોદરાના ગોવિંદરાવ–ફરોહસિંહરાવ ગાયકવાડ વચ્ચેની લડાઈને અહેવાલ તથા ગાયકવાડના ઈતિહાસના અન્ય ઉલ્લેખો સવિશેષ છે.
પુણેના પેશવા દફતરમાં હસ્તલિખિત જે સામગ્રી છે તેમાં ગુજરાત સંબંધી વાત સાવંધ, જરિત નં. ૨૬, રૂમાલ નં. ૭૩-૭૪ માં જકાતને હિસાબ છે. અન્ય સામગ્રીમાં તિક્ષારસંg માં ઉતિહાસિકા ટિપજે રે, વેરાવા હતા, પરચા વઘારવા ઇતિહાસ તથા વાય. એન. કેળકર કૃત ऐतिहासिक पोवाडे भने दाभाडाच्या पोवाडा, चिटणीस बखर तम છત્રપતિ શારિક અને જી. કે. ચાંદરકરકૃત સત્તા માં વેરાવા છે. પુણેના વિખ્યાત ભારતીય ઇતિહાસ સંશાધન મંડળના ગૌમાસિક અંકોમાં વર્ષ ૩૧ ને સેનાપતિ માટે રાતર, માળ ૨ વર્ષ ૧૩ના અંક ૪

Page #435

૪૧૨ ) મરાઠા કાલ
[ અનુ- તથા ગ્રંથ ૩ના અંક માં પી. એન. પટવર્ધન અને ગંગાધર શાસ્ત્રીને જીવનવૃત્તાંત મરાઠીમાં ઉપલબ્ધ છે.
વિ. કે. રાજવાડે કૃત મરાઠાવાંલ્લા તિજ્ઞાસાવી રાધ ખંડ ૧, ૨, ૩, ૧ર તથા જી. સી. વાડકૃત રઘુ રોગનીરી, વારાના વાળra raનારી ભાગ ૧-૨ શા માધવદાય કશી ભાગ-૨ ઉપયોગી છે.
વડોદરા રાજ્ય સરકારે પ્રગટ કરેલી આધારસામગ્રીમાં માથાવાડ પર. પણ વેરી સિરપાન નં ૨૬, તાતાને જાર, પારાવાર સુત, તારા નાથ તિહાસિક રે ખંડ ૧ થી ૧૦, રામાચરી વહા, રામાટે सेनापति यांची हकीकत तथा सरदार, शिलेदार वगैरे घराण्याच्या તેમજુરા હરીત, રાન્નો સતતી વૅ ને સમાવેશ થાય છે. વડોદરાની રાજ્ય દફતર કચેરી(રેકર્ડ ઑફિસ)માં હસ્તલિખિત સામગ્રીમાં ફેરિસ્ત નં. ૪ માં દફતર નં. ૩૯૫, ૩૯૭, ર૦૧, ૪૦૨, ફેરિત નં. ૧૨ માં દફતર નં. ૨૭૯, પુ. ૧-ર૦, દદ્ધર નં. ૨૭૦-૨૮૪ અને મુહુર્તાની રાધ નોંધપાત્ર છે.
શિવદાસકૃત ભાવનાવા વારામ તિહાસ માં ભાવનગર રાજ્યની માહિતી છે.
ગુજરાતમાં મરાઓના આગમન અને ખાસ કરીને ગાયકવાડાએ કરેલી કામગીરી, કાઠિયાવાડને વહીવટ અને પેશવા-ગાયકવાડના સંબંધોને અહેવાલ આપતું અને ચર્ચા કરતું વિ. ગો. ખબરકર કૃત ગુઝર્વેટ મારી નાર. ઘર (૧૬૪–૧૮૨૦) (પુણે ૧૯૬૨) પુસ્તક મૂળભૂત આધાર પરથી લખાયું છે.
ગુજરાતમાં મરાઠા સમયને લગતી અંગ્રેજીમાં સંપાદિત થયેલી, સંકલન પામેલી, પુસ્તકરૂપે લખાયેલી વિવિધ આધારસામગ્રી છે. એ અંગેને છેડે 'ઉલ્લેખ અગાઉ કરવામાં આવ્યો છે.
મુંબઈ સરકાર તરફથી પ્રકાશિત થયેલ (૧૮૬૨), Treaties and Engagements (collection) ૧૭૩થી ૧૮૦૮ ને સમયને આવરી લે છે. એમાં હિંદના રાજાઓ અને એશિયાનાં રાજ્યો સાથે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની -વતી એ સમયની હિંદની બ્રિટિશ સરકારે કરેલા કેલકરાને સમાવેશ થાય છે. આવું એક બીજું પુસ્તક ઈસ્ટ ઈન્ડિયા હાઉસ, લંડન તરફથી પ્રકાશિત થયેલ (૧૯૨૪) Treaties and Engagements with Native

Page #436

પતિ ) સાધનસામગ્રી
[૪૧૩ Princes and States in India Concluded in 1817-1818 માં ગાયકવાડ કરછ માંડવી વગેરે સાથે કરવામાં આવેલા કેલકરાર છે. ખૂબ જ નામાંકિત બનેલા સી. યુ. એચીસન સંપાદિત Treatics, Engagements and Sunnunds ના ગ્રંથ ૬ (૧૯૩૦) માં પશ્ચિમ ભારતનાં રાજ્યો અને વડોદરા રાજ્ય સાથે થયેલા કેલકરારોનો, ભાગ ૭ (૧૯૨૯)માં પેશવા મહીકાંઠા અને રેવાકાંઠા એજન્સી અંગેના કરાર-દરતાવેજો તથા ભાગ ૮ (૧૯૨૯). માં વડેદરા સાથેના (૧૭૭૩–૧૮૦૦) તથા ખેડા સુરત ડાંગ સંબંધીના કોલકરારોનો સમાવેશ થાય છે.
પેશવા ગાયકવાડ ભરૂચ ઝાલાવાડ વગેરે સાથે થયેલા કેલકરારને Treaties and Engagements between the Hon'ble East India Company and the Native Powers in Asia, Vol. 1 (૧૮૪૫) માં સમાવેશ થયો છે. ગુજરાતમાં મુસ્લિમ અને મરાઠાઓના સંબંધોનો vac!z Sir H. M. Elliot 249 J. Dowson ka The History of India as Told by its own Historiansના ગ્રંથ-૭ (૧૮૭૭) માં જોવા મળે છે. મુંબઈ સરકારની રેકર્ડ ઓફિસ તરફથી પ્રકાશિત અને જી. ડબલ્યુ. ફેરેએ સંપાદિત કરેલા Selections from the Letters, Des
patches and other State Papers, Vol. 1 (1885)માં ગુજરાતમાં રાબા (રઘુનાથરાવ)ની પ્રવૃત્તિઓ, અમદાવાદ, વડોદરા, ખંભાત, સુરત અંગેના મહત્ત્વના દસ્તાવેજો જોવા મળે છે. એ સમયની મુંબઈ પ્રાંત સરકાર તરફથી પ્રગટ થયેલાં જે. એમ. કેમ્પબેલ દ્વારા સંપાદિત થયેલાં Gazetteers of the Bombay Presidency ના ગ્રંથ ૧ થી ૮–Vol. 1, Parts , History of Gujarat (1896), Vol. II, : Surat and Broach Districts (1877), Vol. III, Kaira and Panchmahal Districts (1879), Vol. IV : Ahmedabad Districts (1879), Vol. V: Cutch, Palanpnr and Mhikantha Distict (1889) Vol. VI Rewa Kantha, Natuot Cambay and Surat States (1880), Vol. VII : Baroda State (1883) અને Vol. VIII : Kathiawad (1884) મરાઠા સમયના ઈતિહાસ માટે ઘણા મહત્વના કહી શકાય તેવા ગ્રંથ છે. વડોદરાના ગાયકવાડ રાજ્ય સંબંધે છે. એસ. દેસાઈ અને એ. બી. કલાર્ક સંપાદિત Gazetteer of the Baroda State, Vols. -II (૧૯૨૩) મહત્ત્વનાં છે.

Page #437

૪૧૪]
મરાઠા કાલ
[ અનુ
વડોદરાના ગાયકવાડ શાસક, પેશવા તથા ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની સાથેના એમના સંબંધે, ગાયક્વાડેને વહીવટ, ધાર્મિક નીતિ, ખંડિયા રાજ, ગંગાધર શાસ્ત્રી પ્રકરણ ઈત્યાદિ બાબતે માટે સને ૧૯૩૪થી ૧૯૩૯ ના સમયમાં પ્રગટ થયેલાં Historical Selections from the Baroda State Records, Vols. I-II (1724 to 1820) ખૂબ મહત્ત્વનાં છે.
English Records of Maratha History, o Poona Residency Correspondence નામથી જી. એસ. સરદેસાઈ અને જદુનાથ સરકારે સંપાદિત કરેલાં છે, તેના ગ્રંથ ૨(૧૯૩૬)માં ગોવિંદરાવ ગાયકવાડ અને મુંબઈ સરકાર વચ્ચેના સંબંધે, ગ્રંથ ૬ (૧૯૩૯) અને ગ્રંથ ૭ (૧૯૪૦) માં ગાયકવાડ-મુંબઈ સરકાર વચ્ચેના સંબંધો, ગ્રંથ ૧૦ (રઘુવીરસિંહ સંપાદિત, ૧૯૫૧)માં વસઈને કરાર અને દખણમાં અંગ્રેજ-મરાઠા વિગ્રહ સંબંધી આલેખન છે તેમાં બુંદેલખંડની બદલી સામે ગુજરાતના પ્રદેશ વધુ ફાયદાકારક હોવાની રજૂઆત તથા ગ્રંથ ૧૨ ને ભાગ ૧(૧૮૧૨–૧૮૧૫)માં પુણેમાં એલિફન્સ્ટનની એલચી કચેરી, પુણેમાં ગંગાધર શાસ્ત્રીની પ્રવૃત્તિઓ અને પેશવા ગાયકવાડ વચ્ચેના સંબંધે આલેખવામાં આવ્યા છે. મુંબઈ રાજ્ય રેકોર્ડ
ઓફિસ તરફથી વી. જી. ડીધે સંપાદિત (૧૯૫૪) Descriptive Catalogue at the Secret and Political Department Series, Diary - (1755-1820) માં નીચેના ક્રમાંકવાળાં દફતરો કે ફાઈલે ગુજરાત સંબંધમાં ઉપયોગી છે. ક્રમાંક ૧૪, ૧૬, ૧૮, ૧૯, ૨૧, ૨૨, ૨૩, ૬, ૭૭, ૯૫, ૧૧૭, ૧૨૩, ૧૨૫, ૧૨, ૧૨૯, ૧૩૦એ, ૧૩૫, ૧૩, ૧૪૭, ૧૪૧, ૧૪૩, ૧૪૩, ૧૪૫, ૧૪, ૧૪૮, ૧૫૮, ૧૨, ૧૭૯, ૨૦૫, ૨૦૬, ૨૦૯, ૨૧૧, ૨૫૭, ૨૭૮ અને ૩૯ ૬.
વડોદરાના ગાયકવાડ રાજ્ય સંબંધમાં Selections from the Record of the Bombay Government Part Ihi hired to છે. જી. સી. વાડ અને ડી. બી. પરસનીસ દ્વારા તૈયાર થયેલા Selections from the Satara Raja's and Peshwa's Diaries No. 1 : Shahu Chhatrapati 249 No. 3 : Balaji Baji Rao Peshwa, Vol. 1(1907) માં ગુજરાતની અને ખાસ કરીને ગાયકવાડ પ્રદેશની - રાજકીય, વહીવટી અને લશ્કરી બાબતને સમાવેશ કરવામાં આવે છે.
સર રિચર્ડ ટેપલકૃત Oriental Experience (૧૮૮૩) જેમાં ગુજ.

Page #438

સાધનસામગ્રી
[૪૧૫ રાતમાંની ગાયકવાડે અને મરાઠાઓની પ્રવૃત્તિઓ વિશે તથા મરાઠી સત્તાના ઉગમ અને આરંભિક વિકાસ અંગેના લેખો છે તે ટી. ઈ. કેલિબ્રક કૃત Life of the Mount Stuart Elphinstone, Vol. 1(1884), જેમાં વસઈના કરારની અને ગંગાધર શાસ્ત્રીના પ્રતિનિધિમંડળ વિશેની માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે.
આ ઉપરાંત ૧૮૧૮ પછી મરાઠાઓના ઈતિહાસને આવરી લેતાં અનેક પુસ્તક લખાયાં છે તે પણ આમાં ઉપયોગી થાય એમ છે, જેની વિગત પ્રકરણ ૧ ની પાદટીપમાં તથા સંદર્ભ સૂચિમાં આપી છે.

Page #439

जिनलाभसूरि
भरतमुनि
मेदिनीकार
वराहमिहिर
शारदातनय
સંદર્ભસૂચિ ૧. સામાન્ય (१) भू स (24) संस्कृत अथे आत्मप्रबोध (गु. अनु. - झ. भा. शाह ),
__ भावनगर, १९१२ नाट्यशास्त्र, Vol. II (ed. M. Ramakrishna
Kavi), Baroda, 1934 मेदिनीकोश ( संपा. पं. जगन्नाथ शास्त्री होशिङ्ग ),
वाराणसी, १९६८ बृहत्संहिता, भा. १, काशी, १८९५;
____भा. २, काशी, १९५४ भावप्रकाशन (ed. Yadugiri Yatiraja Swami
___& K. S. Ramaswami), Baroda, 1930 तर्कसंग्रहतारोदय, दिल्ही, १९७४ शिक्षापत्री, वडोदरा, १९७२ संगीतरत्नाकर, (ed. Pandit S, Subrahmanya
Sastri), Vol. IV, Madras, 1953 देशीनाममाला (ed. R. Pischel & G. Buhler)
Bombay, 1880 (41) अमी-सी अयो मिआते अहमदी, भा. १, २; बडौदा;
१९२.७, १९३० - गु०१. अनु. : भीराते मेहमही (अनु. योरती निआन ३।९४१), मा. १-२, अमावाद, ૧૯૧૩, ૧૯૨૩ -Y. मनु. : भिराते ममी , वा. २, .
शास्त्री, शिवनारायण सहजानन्द स्वामी सारंगदेव
हेमचन्द्राचार्य
अली, मुहम्मदखान

Page #440

આ સંદર્ભમાંચ
[૧૦ . ૧-૪, (અનુ. ૭, મો. ઝવેરી), અમદાવાદ
૧૯૩૩-૩૬ –Eng. trans, Vols. 1-2, by M. P.
Lokbandwala, Baroda, 1970, 1974 दीवान, रणछोडजी तारीख-इ-सोरठ व हालार
–ગુજ. અનુ.: શંભુપ્રસાદ હ. દેશાઈ, જુનાગઢ, - - ૧૯૭૮
(ઈ) સમકાલીન ગુજરાતી ગ્રંથ નાયક, અસાઈત હંસાઉલિ (સંપા. કે. કા. શાસ્ત્રી), અમદાવાદ
૧૯૪૫ સહજાનંદ સ્વામી વચનામૃતો, વડેદરા, ૧૯૭૪ | (ઈ) અભિલેખે: સામયિકે, સંગ્રહ અને સૂચિઓ
Annual Report on Indian Epigraphy,
1954-55, 1956–57, 1959–60, 1961-62,
1964-65, 1967–68, 1973–74 to 1976-77 Burgess and
Revised List of Antiquarian Remains Cousens
in the Bombay Presidency, Bombay,
-
1862
Diskalkar,
D. B. (Ed.)
Sastri, Hiranand
Inscriptions of Kathiawad (New Indian
Antiquary, Vols. III),Poona, 1938-41 · Epigraphia Indica : Arabic and Persian - Supplement, New Delhi, 1957 Epigraphia Indo-Moslemica, 1935–36,
1939-40, 1973–74, 1975–76. Annual Report of Archaeological Dept.,
Baroda State, Baroda, 1938 Important Inscriptions from the Baroda
State, Vol. II : Muslim Inscriptions,
Baroda, 1944 प्राचीनजैनलेखसंग्रह, भाग २, भावनगर, १९२१
Yazdani, G. and
Gyani, R, G.
(Eds.) નિવિનય મુનિ, (સં.)
ઇ-~ર૭

Page #441

૨૮ ].
મરાઠા કાલ
આચાર્ય, ગિ. વ. ગુજરાતના એતિહાસિક લેખે, ભા. ૧
મુંબઈ, ૧૯૩૩ હિસાગરસૂરિ (સં). જૈનધાતુપ્રતિમાલેખસંગ્રહ, ભા. ૧,
મુંબઈ, વિ. સં. ૧૯૭૩ વિશાલવિજયજી, મુનિ રાધનપુરપ્રતિમા લેખસંદેહ,
ભાવનગર, ૧૯૬૦ (૭) સિકા : સામયિકે, સંગ્રહ અને સૂચિઓ Allan, John
Catalogue of the Coins in the Indian Museum, Calcutta, Vol. IV, New
Delhi, 1976 Journal of Numismatic Society of
India, Vol. XXVII, Varanasi, 1960 Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, Vol. XVII,
Bombay, 1941 (૨) અર્વાચીન ગ્રંથ
(અંગ્રેજી) Aitcbison, C. V. A Collection of Treaties, Engagements
and Sunnuds, Vol. IV, Calcutta, 1864 Vol. VI, Calcutta, 1864
Vol. IX, Calcutta, 1929 Bell, H. W.
The History of Kathiawad, London, 1916 Burgess, James
Report on the Antiquities of Kathia -
wad and Kachh, London, 1876 Bhandarkar, R.G. Report on the Search for Sanskrit
Mss in the Bombay Presidency, 1887
91, Bombay, 1897 Campbell, James Bombay Gazetteer, Vol. II, Surat and (Ed.)
Broach Districts, Bombay, 1877 Vol. III : Kaira and Panchamabals,
Bombay, 1879, . Commissariat,
History of Gujarat, Vol. II, Bombay, M. S.
1957
Vol. III, Ahmedabad,1980

Page #442

સંદર્ભસૂચિ
[ 89€
Datta, Kalikinkar
Desai, G. H. and
Clarke, A. B. Duff, James Grant
Forbes, A. K. rorrest, G. W.
Gupta, P. L. Indraji, Bhagvanlal and Jackson,
A. M. T. Joshi, P. M. (ed.)
Joshi, V. G.
( Compiled by )
Advanced History of India,
Part II, New york. 1965 Gazetteer of the Baroda State, Vol. 1,
Bombay, 1923 History of the Maharattas, Vol. II,
New Delhi, 1971 Rasmala, Vol. II, New Delhi, 1973 Selections from Letters Despatches in the Bombay Secretariat : Maratha
Series, Vol. I, Bombay, 1885 Coins, New Delhi, 1969 Gazetteer of the Bombay Presidency,
Vol. 1, Part 1 : History of Gujarat, Bombay, 1896 Selections from the Peshwa Daftar,
New Series, Vol. V, Bombay, 1962 Historical Selections from Baroda Records, New Series, Vol. 1, Baroda,
1955 Indian Sculpture and Paintings, Bom
bay, 1939 A History of the Maratha People, Vol. 1, Bombay, 1918 Vol. II, Bombay, 1922 Vol. III, Bombay, 1925 Maharashtra State Gazetteer; History,
Part II, Bombay, 1967 The Age of Imperial Unity, Bombay, 1953 -Maratha Supremacy, Bombay, 1977 Muslim Communities in Gujarat,
Bombay, 1964 New History of the Marathas, Vol. 1, Bombay, 1957 Vol. II, Bombay, 1958
Khandalwała, K.
Kincaid, C. A. and Parasnis,
D. B.
Majumdar, R. C.
(Ed.) Misra, S. C.
Sardesai, G. S.

Page #443

૪૨૦ ] Sen, S. N.
વિ, ન ́દાશ કર લાલશ કર
જયંતવિજયજી, મુનિ
જાની, અંબાલાલ યુ.
જિનવિજયજી, મુનિ
બૅટ,
ભી. ૩.
જોશી, ઉમાશંકર
જોશી, મહાદેવ મુકુંદ
દેશાઈ, માહનલાલ દ.
દેશાઈ, શંભુપ્રસાદ હ.
દેસાઈ, ઈ. ઈ. દેસાઈ, ગણપતરામ હિં. દેસાઈ, ગા. હા.
મા કાલ
Administrative System of the Marathas, Calcutta, 1928
—Military System of the Marathas, Bombay, 1958
(ગુજરાતી)
કાડિયાવાડ સ સંગ્રહ, મુંબઈ, ૧૮૮૬
શખેશ્વર મહાતી, ભા. ૧, ૨,
ઉજ્જન ૧૯૪૨
શ્રી ફાસ ગુજરાતી સભાનાં હસ્તલિખિત પુસ્તકોની સવિસ્તર નામાવલિ, ભા. ૧, મુંબઈ, ૧૯૨૩
પ્રાચીન ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક કૃતિહાસની સાધન સામગ્રી, અમદાવાદ, ૧૯૩૩
ખંભાતનેા ઇતિહાસ, અમદાવાદ, ૧૯૩૫ —ગુજરાતનું પાટનગર : અમદાવાદ, અમદાવાદ, ૧૯૨૯
પુરાણામાં ગુજરાત, અમદાવાદ, ૧૯૪૬ પાટણતા ભામિયા, પાટણ, ૧૯૨૭
1.3
જૈન અતિહાસિક રાસમાળા, ભા. ૧, મુંબઈ,
સ. ૧૯૬૯
—જૈન સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત કૃતિહાસ, મુંબઈ, ૧૯૩૩
જૂનાગઢ અને ગિરનાર, જુનાગઢ, ૧૯૭૫ સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસ, જૂનાગઢ, ૧૯૬૮
સૂરત : સાનાની મૂરત, સુરત, ૧૯૫૮
ભરૂચ શહેરના તિહાસ, ભરૂચ, ૧૯૧૪
ગુજરાતને
૧૯૧૮
વેંચીનદતિહાસ, અમદાવાદ,

Page #444

(૪૨૧
સંદર્ભસૂચિ સુરતની તવારીખ, સુરત, ૧૮૯૦
પારસી પ્રકાશ, ભા. ૧, મુંબઈ, ૧૮૭૮
ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ,
ગ્રંથ ૬, અમદાવાદ, ૧૯૭૯
'
પટેલ, એદલજી
બરજેરજી પટેલ, બહમનજી
બહેરામજી પરીખ, ૨. છે. અને શાસ્ત્રી, હ. ગં.
(સંપા.) પારેખ, હીરાલાલ
ત્રિભુવનદાસ , ભટ્ટ, નર્મદાશંકર | વ્યંબકરામ મશરૂવાળા, કિશોરલાલ * ઘ. રાઠોડ, રામસિંહ વિશાલવિજયજી, મુનિ
અર્વાચીન ગુજરાતનું રેખાદર્શન, ખંડ ૧,
અમદાવાદ, ૧૯૩૫ ખંભાતનું સાંસ્કૃતિક દર્શન, ખંભાત, ૧૯૭૬
શાસ્ત્રી, દુર્ગાશ કર કે. શાસ્ત્રી, હરિપ્રસાદ
સહજાનંદ સ્વામી અથવા સ્વામીનારાયણ
સંપ્રદાય, અમદાવાદ, ૧૯૫૬ કચ્છનું સંસ્કૃતિદર્શન, અમદાવાદ, ૧૯૫૯ શ્રી ભીલડિયા પાર્શ્વનાથજી તીર્થ, ભાવનગર, . ૧૯૬૦
શ્રી ભોલતીર્થ, ભાવનગર, ૧૯૫૪ એતિહાસિક સંશોધન, મુંબઈ, ૧૯૪૧ મિત્રકકાલીન ગુજરાત, ભા. ૧, અમદાવાદ, ૧૯૫૫
(મરાઠી) श्री महाराजा सयाजीराव गायकवाड ( तिसरे ), यांचे
चरित्र, खंड २, बम्बई, १९३६ गुजरातेतील मराठी राजवट, पुणे, १९६२ गायकवाड यांची हकीकत (बडोदें सरकार), बडौदा बडोदे राज्य दफतरान्तिल ऐतिहासिक वेंचे, खं. १,
बडौदा, १९५५
માટે, તા. ના.
વોવવા, વિ. છે.
નીરી, વી. ની.
(સંગ્રા).

Page #445

૪૨૨ ]
મરાઠા કાલ
૨. પ્રકરણવાર (સામાન્ય સંદર્ભસૂચિમાં જણાવેલા ગ્રંથ સિવાયની )
પ્રકરણ ૧ Acharya, G. V. History of Coinage in Gujarat.”
" Proceedings of the All-India oriental
Conference," VIIth Sesson, Baroda, 1935 Pandya, A. V.
Some Newly Discovered Inscriptions from Gujarat,' Vallabh Vidyanagar Research Bulletin, Vol, 1, Issue 2,
Vallabh vidyanagar, 1958 Shastri, H. G.
Inscriptions at Dholka', Journal of Gujarat Research Society, Vcl. XXV,
Bombay, 1963 શાસ્ત્રી, હ. ગં.
કચ્છના અભિલેખે ', “પ”િ , વર્ષ ૬,
અંક ૧૦-૧૧, અમદાવાદ, ૧૯૬૭ –-દ્વારકા અને બેટના મહત્વના અભિલેખ”,
દ્વારકા સર્વ સંગ્રહ”, દ્વારકા, ૧૯૭૩ –“વિદ્યાસભા સંગ્રહાલયમાંનાં મરાઠાકાલીન
ખતપત્ર', “બુદ્ધિપ્રકાશ”, પુ. ૧૨૫,
અમદાવાદ, ૧૯૭૮ શેલત, ભારતી
“ઈડર રાજ્યનાં ત્રણ અપ્રસિહ તામ્રપત્રો ,
“સ્વાધ્યાય", . ૧૫, વડોદરા, ૧૯૭૭ સાંડેસરા, ભેગીલાલ દીપાવજયકૃત વડોદરાની ગઝલ”, “સાહિત્ય”, (સંપા.)
પુ. ૨૦, વડોદરા, ૧૯૩૨ –દેવહર્ષકૃત પાટણની ગઝલ', “ફાર્બસ
ગુજરાતી સભા સૈમાસિક”, ૫.૧૩, મુંબઈ, ૧૯૪૮
પ્રકરણ ૨ Desai, G. H. and Gazetteer of the Baroda State, Vol. 1, Clarke, A. B,
Bombay, 1923

Page #446

સદશથિ
Sastri, Hiranand
Boman-Behram,
B. K. Gense, J. H. and
Banaji, D. R. दाते, यशवंत रामकृष्ण
Mayne, C.
The Ruins of Dabhoi or Darbhavati in Baroda state, Baroda, 1940
પરિશિષ્ટ Rise of Municipal Government in the
City of Ahmedabad, Ahmedabad, 1937 The Gaikwads of Baroda : English
Documents, Vol. I, Bombay, 1936 , 'श्रीमन्त सयाजीराव महाराज यांचे चरित्र,'. “सयाजी નૌરવ પ્રથ”, મા. ૨, વ, ઉરૂર પ્રકરણ ૩ History of the Dhrangadhra State,
Calcutta, 1921 પાલણપુર રાજ્યને ઈતિહાસ, ભા. ૧, પાલનપુર,
૧૯૧૩ અમદાવાદને ઈતિહાસ, અમદાવાદ, ૧૮૫૧
પ્રકરણ ૪ The Rulers of Baroda, Baroda, 1934 Historical Papers relating to Mahadji
Sindhia, Bombay, 1937 પ્રકરણ ૫ સૌરાષ્ટ્રમાં મરાઠી સત્તા ', “પથિ.", વર્ષ
૧૦, અંક ૯, અમદાવાદ, ૧૯૭૧ વડોદરાના રાજયકર્તા, વડોદરા, ૧૯૦૫.
નવાબઝાદા, તાલે
મહંમદખાન શેઠ, મગનલાલ વખતચંદ,
Elliot, F. A. H. Sardesai, G. S.
પરીખ, ૨. ગે.
મશરૂવાલા, ઈશ્વરદાસ,. ઈચ્છારામ (અનુ.)
Patel, G. D. (Ed.)
પ્રકરણ ૬ Gujarat State Gazetteers : Jamnagar
District, Ahmedabad, 1970 - Gujarat State Gazetteers : Surendrangar District, Ahmedabad, 1977

Page #447

: ]
Rajyagor, S. B. ( Chief ed.)
Trivedi, R. K. ( Chief ed.)
આચાર્ય, ઇન્દ્રવદન
એંઝા, ઈ. ગિ.
વે, સુરેશચંદ્ર ક.
જોશી, જોગીદાસ અ.
જોશી, લાલજી ના.
પાક, જ. કા. શાસ્ત્રી, કે. કા.
શાહ, અમૃતલાલ ગા.
Saran, P.
Sarkar, J. N.
દીક્ષિત, ય. ઇ.
મોદી, રા. ચુ.
મસાકાલ
Gujarat State Gazetteers :
Kheda District, Ahmedabad, 1977
Gujarat State Gazetteers :
Bhavnagar District, Ahmedabad, 1969 -Gujarat State Gazetteers,
Rajkot District, Ahmedabad, 1965 સૌરાષ્ટ્રમાં ઝાલા રાજવંશના શાસનના ઈતિહાસ ( અપ્રસિદ્ધ મહાનિબંધ ), રાજકાટ, ૧૯૭૫ “ સુદરજી સેાદાગરની રાજકીય કારઢિી', પથિક ”, પુ. ૧૭, અ’૩ ૪, અમદાવાદ,
""
૧૯૭૮
દ
દ્વારકાપ્રદેશ( એખામડળ )ની પ્રાચીનતા અને ઐતિહાસિકતા ', દ્વારકા, ૧૯૭૩
દ્વારકાસવ સંગ્રહ ’,
ઈડર રાજ્યના ઈતિહાસ, ભા. ૧, હિંમતનગર,
૧૯૨૪
‘ કચ્છજો કુરુક્ષેત્ર ઝારા ', “ પથિ '', પુ. ૬, અંક ૧૦-૧૧, અમદાવાદ, ૧૯૬૭ મકરધ્વજવંશી મહીપમાલા, પારબંદર, ૧૯૨૨ સૌરાષ્ટ્રની ઐતિહાસિક નગરીએ-૧ : માંગરોળસારા, પારદર, ૧૯૬૭
ભારત રાજ્યમંડળ, ભા. ૧, વડાદરા, ૧૯૦૨ પ્રકરણ ૭
The Provincial Government of the Mughals, Allahabad, 1941
Mughal Administration, Calcutta, 1963
માગલ પાદશાહ મુહમ્મદશાહના સમયનું ખેતપત્ર', “ વિદ્યા '', પુ. ૨૦, અમદાવાદ,
૧૯૭૭
મુઘલ રાજ્યવહીવટ, અમદાવાદ, ૧૯૪૨
"

Page #448

El. R.
Biddulph, C. H.
Gupta, P. L.
Gyani, R. G.
Paruck, Furdoon jee
D. J. Ranade, M, G.
સંદર્ભ સૂચિ
[ 874 * *3.242 Daldin mileal!, “ vy[€ 2018”,
Y. 23, 24HELQUE, 9205
પરિશિષ્ટ Silver Coins of Surat Mint with regnal years later than the forty-ninth or last year of Shah Alam II', Journal of the Numismatic Society of India,
Vol. XXV, Varanasi, 1963 * The Barodā Coins with the Nāgarī
Letter Mā', Journal of the Numismatic Society of India. Vol. XXIV, Varanasi, 1962 Some Unpublished Coins of the Gaikwars', Numismatic Supplement, No.
XLIV, Calcutta, 1934 Unpublished Mughal Coins', Numism
atic Supplement, No. 37, Calcutta,1923 Currencies and Mints under Mahratta
Rule', Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, Vol.XX,
Bombay, 1900 On the Baroda Coins of the last Six
Gāikwārs ', Numismatic Supplement,
No. XVIII, Calcutta, 1912 -The Coins of Surat', The Journal of
the Bombay Branch of the Royal Asiatic
Society, Vol. XXII, Bombay, 1905 Coins of Shah Alam II of Broach
( Bharoaj) Mint', Journal of the Numismatic Society of India, Vol. V,
Bombay, 1943 "Two double Rupees of Surat. Mint',
Numismatic Supplement Vol. IV, No. 40, Calcutta, 1905
Taylor, Geo. P..
.
Thakore, M. K.
"Wright, H. N.

Page #449

૪૨૬ ]
Forbes, James
ખારી, એદલજી જમશેદજી જોટ, ૨. ભી.
પરમાર, જયમલ્લ
રાજગાર, શિવપ્રસાદ
નાની, રણછેાડલાલ
રાહ, ગં. ..
सैयद,
अब्दुल्ला
જાની, અંબાલાલ
ઝવેરી, કૃષ્ણુલાલ
દેરાસરી, ડા. પી.
મા.
દેશાઈ, મા. દ. પાંડિત, ડાલાભાઈ છે. શાસ્ત્રી, કે. કા.
પ્રકરણ ૮
Oriental Memoires, Vol. II, London, 1834 દુકાળ વિશે નિબંધ, અમદાવાદ, ૧૮૮૪ ખંભાતના ઇતિહાસ, અમદાવાદ, ૧૯૩૫
'
મામા કાલ
'
ગુજરાતના વહાણવટાના ઇતિહાસ, અમદાવાદ,
૧૯૭૬
ગુજરાતના ઇતિહાસને લગતા સિક્કાઓ ',
k
શ્રી મુદ્ધિવર્ધક વ્યાખ્યાનમાળા '', પુષ્પ ૧-૨, મુંબઈ, ૧૯૩૪-૩૫
પ્રકરણ ૯
जैन साहित्यका बृहद् इतिहास, भा. ५, वाराणसी,. १९६९
' अदबियाते फारसी में हिन्दुओं का हिस्सा ', "अंजूमने तरक्कीए उर्दू", दिल्ली, १९४२
ફા*સ ગુજરાતી સભાના હસ્તલિખિત પુસ્તકોની
સવિસ્તર નામાવલિ, ભા–૨, મુંબઈ, ૧૯૨૯ ગુજરાતીઓએ લખેલા ફારસી ગ્રંથે, અમદાવાદ,
૧૯૪૫
"
અન્નપૂર્ણાં ', “ ઊર્મિ-નવરચના ', પુ. ૪૮,
અમદાવાદ, ૧૯૭૭
"
ગુજરાતી સાહિત્યના માસૂચક તભા,, અમદાવાદ, ૧૯૩૦
જનીબાઈએ પ્રાચીન શાક્ત વયિત્રી ',.
'
છઠ્ઠાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદને અહેવાલ,
અમદાવાદ, ૧૯૨૩
જૈન ગૂર્જર કવિઓ, ભા. ૩, મુંબઈ, ૧૯૪૪ કવિચરિત્ર, મુંબઈ, ૧૮૬૯
કવિચરિત, ગ્રંથ ૩ (હાથની નલ)

Page #450

સંદર્ભ સૂચિ
(૪૨૭
શાહ, અં. પ્રે.
શ્રીમસ્ત (સંપા.)
“ગુર્જર-દેશ-રાજવંશાવલી ', “સ્વાધ્યાય',
'પુ. ૫, વડોદરા, સં. ૨૦૨૪ કીર્તનમાલા, સં. ૧૯૯૪ પ્રકરણ ૧૦
Commissariat,
M. S. Hull, E. R.
Parekh, Manilal C.
Qeyamuddin, Abmad
Subramanyam,
Ka Naa ગ્લાસનાપ, હેલ્મટ
Imperial Mugbal Farmans in Gujarat,
Bombay, 1940 Bombay Mission History, Vols. I and II,
Bombay, 1927 Christian Proselytism in India,
Rajkot, 1947 The Wahabi Movement in India,
Calcutta, 1967 The Catholic Community in India,
Madras, 1970 ગુજ, અનુ. “ જૈન ધર્મ ', (અનુ. પટેલ, નર
સિંહભાઈ ઈ.), ભાવનગર, સં. ૧૯૮૭ ગુજરાતી બાઈબલને ટ્રેક ઇતિહાસ, અમદાવાદ,
૧૯૭૩ ગુજરાતી સાહિત્યનો ઈતિહાસ, ગ્રંથ ૨.
અમદાવાદ, ૧૯૭૬
ચૌહાન, જયાનંદ આઈ.
જોશી, ઉમાશંકર, રાવળ,
અનંતરાય અને શુકલ, યશવત (સંપા.) ડ્રાઈવર, પેરીન દારાં
કુવ, આનંદશંકર બા. મકાટી, પીલાં ભીખાજી માર્શલ, રતન રૂસ્તમજી માસ્તર, કરીમ મહંમદ
સત્તરમા શતકમાં પારસી કવિઓએ રચેલી ગુજરાતી કવિતા', અપ્રગટ મહાનિબંધ,
અમદાવાદ, ૧૯૭૧ કાવ્યતત્વવિચાર, અમદાવાદ, ૧૯૩૯ પારસી સાહિત્યને ઈતિહાસ, નવસારી, ૧૯૪૯ અરદેશર કેટવાલ, સુરત, ૧૯૪૬ મહાગુજરાતના મુસલમાને, ભા. ૧-૨, વડોદરા,
૧૯૬૯ ગુજરાતી સાહિત્ય : મધ્યકાલીન, ભા. ૧,
મુંબઈ, ૧૯૫૪
રાવળ, અનંતરાય

Page #451

૪૨૮ ]
લાજરસ, તેજપાળ
શાસ્ત્રી, દુર્ગાશ ંકર કે.
સાંડેસરા, ભાગીલાલ
Anand, Mulkaraj
Burgess, James
Dwivedi, V. P.
Goetz, H.
James, H. E. M.
Majmudar, M. R.
Mehta, R.. N.
Rajyagor, S. B.
સરામાં કાલ
ગુજરાતમાં ખ્રિસ્તી મંડળીના છતહાસ, સુરત, ૧૯૨૮
વૈષ્ણવ ધર્માંને સક્ષિપ્ત ઋતિહાસ, મુંબઈ, ૧૯૭૯ — રાવ ધ`ના સંક્ષિપ્ત તિહાસ, મુંબઈ, ૧૯૩૬ ખારશટની વાવને શિલાલેખ ', પાટણ વિદ્યાર્થી ભ’ડળનું મુખપત્ર '', અભ્યાસપત્રિકા, પાટણ, સ. ૧૯૮૮
6
((
પ્રકરણ ૧૧
'Homage to Dinker Kelker', Marg, Vol. XXXI, No. 3, Bomday, 1978 The Temples of Shatrunjaya-Palitana in Kathiawad, Bombay, 1976
Jain Wood Carvings in the National Museum Collection', Aspect of Jain Ant and Architect, Ahmedabad, 1975 The Art of the Marathas and its Problems, Baroda, 1946
-The Post Medieval Sculptures of Gujarat', Bulletin of the Baroda Museum and Picture Gallery, Vol. V, Part I-II, Baroda, 1947-48
-The Role of Gujarat in Indian Art History', Bulletin of the Baroda Museum aud Picture Gallery, Vol. III, Pt. I, Baroda, 1947
Wood Carving in Gujarat', Journal of Indian Art and India, Vol. XVII, no. 136, 1916
"
Cultural History of Gujarat, Bombay, 1965 -Gujarat: Its Art Heritage, Bombay, 1968 A few Ganesh Images from Gujarat', Bulletin of the Baroda Museum and Picture Gallery, Vol.V, pts. 1-2, Baroda, 1949 Gujarat State Gazetteer: Mehsana District, Ahmedabad, 1975

Page #452

Trivedi, R. K.
ગોકાણી, પુષ્કરભાઈ
શાંતિલાલ
દાકર, દવે, કિરીટ જે.
વે, સુરેશભાઈ ક.
દેશાઈ, શંભુપ્રસાદ હ. દેસાઈ, ગેા. હા.
નાણાવટી, જયેન્દ્ર અને ઢાંકી, મધુસૂદન પરીખ, પ્રવીણચંદ્ર ચિ.
બારડ, માનસંગજી
મોદી, રા. યુ. અને શાહ, શાંતિલાલ ગો.
વાળંદ, નાત્તમ વારા, મણિભાઈ
સંદર્ભ સૂચિ
[ ૪૨૯
Wood Carving of Gujarat, Delhi, 1965 • કચ્છ મ્યુઝિયમ પર એક દૃષ્ટિપાત’, Bulletin of
the Baroda Museum and Picture
Gallery, Vol. XXVI, Baroda, 1976–77
"
દ્વારકા મંડલ ', “ દ્વારકાસ`સંગ્રહ ', દ્વારકા,
૧૯૭૩
નડિયાદના ઇતિહાસ, અમદાવાદ, ૧૯૪૯
‘ શિલ્પકૃતિઓ ’ : પ્ર. ૧૪, “ ગુજરાતનેા રાજ-કીય અને સાંસ્કૃતિક પ્રતિાસ '', ગ્રંથ ૬, અમદાવાદ, ૧૯૭૯
ઓખામંડળ : ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક
દૃષ્ટિએ, દ્વારકા, ૧૯૭૮
પ્રભાસ અને સામનાથ, પ્રભાસ પાટણ, ૧૯૬ ૫ અમરેલી પ્રાંત સ`સંગ્રહ, વડેદરા, ૧૯૨૧ —કડી પ્રાંત સ`સંગ્રહ, વાદરા, ૧૯૨૧
—વડાદરા પ્રાંત સ`સંગ્રહ, વડેદરા, ૧૯૨૧ ‘ ગુજરાતનું કાષ્ટ સ્થાપત્ય ', કુમાર '', અઢ ૪૮૯, અમદાવાદ, ૧૯૬૪
66
અમદાવાદના ભદ્રના કિલ્લામાંનાં મંદિશની સ્થળતપાસ ', “ બુદ્ધિપ્રકાશ '', પુ. ૧૨૬,
અમદાવાદ, ૧૯૭૯
·
પૂ. મહાત્મા ગાંધીજીનું જન્મસ્થાન અને ગાંધી સ્મારક કીતિમ ંદિર, “ પોરબંદર પરિચય '', (પુરાતત્ત્વ ખાતુ) અમદાવાદ, ૧૯૭૩-૭૪ ત ંત્રીતેાંધ ’,
'
(6
પથિક '', પુ. ૬, અંક ૧૦
"
'
૧૧, અમદાવાદ, ૧૯૬૭
પાટણનેા પરિચય, પાટણ, ૧૯૩૩
બહુચરાજી, વાદરા, ૧૯૬૮
અઢારમી સદીનું સૌરાષ્ટ્ર ', “ કુમાર ”, અક ૫૭, અમદાવાદ, ૧૯૭૮

Page #453

મરાઠા કાલ
૪૩૦ ] શાસ્ત્રી, દુગર કે. શાહ, એ. કે.
ગુજરાતનાં તીર્થસ્થાને, અમદાવાદ, ૧૯૫૦ જૈન તીર્થ સર્વસંગ્રહ, ભા. ૧, ખંડ ૧,
અમદાવાદ, ૧૯૫૩ ચરોતર સર્વસંગ્રહ, ભા. ૧, નડિયાદ, ૧૯૫૪
શાહ, ચંદ્રકાંત ફુ.
અને શાહ, પુ. છે. '
Desai, Sudha
દેસાઈ, સુધા
સોળ સતી–ભૂજમાં મહારાવ લખપતની છેલછતેડી”, Special issue of Bulletin of the Baroda Museum and Picure Gallery, Vol. XXVI, Baroda, 1976–77. પ્રકરણ ૧૨ Bhavai, A Medieval Form of Ancient Indian Dramatic Art as Prevalent in
Gujarat, Ahmedabad, 1972 “ભવાઈ–ગુજરાતનું લેકનાટય”, “ગુજરાતી
સાહિત્યનો ઈતિહાસ”, ગ્રં. ૨, અમદાવાદ, ૧૯૭૬ ભારતીય સંગીતને વિકાસ, અમદાવાદ, ૧૯૭૫ આકાશભાષિત, અમદાવાદ, ૧૯૭૪ ગુજરાતી સાહિત્યનાં સ્વરૂપ, વડેરા, ૧૯૫૪ ભવાઈ સંગ્રહ, આવૃત્તિ ૫ મી, અમદાવાદ, ૧૯૧૧ ઇતિહાસ અને સાહિત્ય, અમદાવાદ, ૧૯૬૬ ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ”, “કુમાર” પુ. પર,
અમદાવાદ, ૧૯૭૫
દેશી, અમુભાઈ પરીખ, રસિકલાલ મજમુદાર, મું. ૨. મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ સાંડેસરા, ભોગીલાલ સ્માત, વાસુદેવ
પરિશિષ્ટ
Edwards, S. M.
The Rise of Bombay; a Retrospect,
Bombay, 1902 Bombay, Ch. II-IV, Bombay, 1949
Pcsalkar, A. D. and
Digbe, V. G. માહેશ્વર, વીરજી
ગં
જ
, મુંબઈ, મુંબઈ, ૧૯૫૬

Page #454

વંશાવળીઓ
૧. પેશવા વશ
૧. બાલાજી વિશ્વનાથ
૨. બાજીરાવ ૧ લે
ચિમણાજ આપ્યા
૩. બાલાજી બાજીરાવ
૬. રઘુનાથરાવ | (રાબા)
"વિશ્વાસરાવ ૪. માધવરાવ ૫. નારાયણરાવ
૭. માધવરાવ નારાયણ
(સવાઈ માધવરાવ)
અમૃતરાવ (દત્તક)
૮. બાજીરાવ ર જે
ચિમાજી અપ્પા
૨, ગાયકવાડ વંશ
૧. દામાજીરાવ ૧ લે
૨. પિલાજીરાવ (દત્તક)
યશવંતરાવ
૩. દયાજીરાવ ર જે
ખંડેરાવ (કડી)
મલ્હારરાવ
૪, ૮. ગોવિંદરાવ ૫. સયાજીરાવ ૧ લે ૬. ફત્તેસિંહરાવ ૭. માનાજીરાવ
૯. આનંદરાવ

Page #455

અકબર (૧ લેા) ૩૦, ૨૯૭, ૩૦૭, ૩૩૦, ૩૮૮
અકબરશાહ (ર જે) ૧૫, ૧૬, ૧૭, ૨૬૭, ૨૬૮, ૨૯૭ અખેરાજજી (કાંકરેજ) ૨૩૭ અખેરાજજી (ખડાલ) ૨૩૭, ૨૩૮ અખેરાજજી (ભાદરવા) ૨૪૨
અખેરાણુળ ૨૩૬
અખા ૨૯૯, ૩૦૦
અયરત ૧૯
અચ્ચન સૈયદ ૭૧, ૭૨, ૭૫, ૧૫૯ અજમેર ૩૫૫
અક્ષુબા ૧૭૪, ૧૭૬ અજસિંહજી ૨૩૫
અજયપાલ ૩૮૬
અજરામર ૩૪
અજિતસિ’હું ૨૩૭
અજુનુદ્દીન ઢાળ ૩૫૬ અજોજી ૨૪૨
શબ્દસૂચિ
અાસ ૧૦, ૯૧
અણુસ્તુ પર
અણહિલ પાટણ ૪૯, ૫૯, ૨૯૬
અદેભાણુજી ૨૪૨
અદેસિંહજી ૨૪૩
અનગઢ ૨૪૨ અનેાપસિંહજી ૨૩૬
અને ભટ્ટ ૨૯૫ પ્ટન, નલ પ
અફઝલખાન ૨૯ અબ્દુલરહીમ ૨૨૮ અબ્દુલ્ સલામ નદી ૩૦૭ અબ્દુલ્હ, મૌલવી ૨૩ અબ્દુલહુસેન નૂરુદ્દીન ૩૭૧
અબ્દુલ્લા ૨૨૫
અબ્દુલ્લા સૈયદ ૨૩૧, ૩૦૯, ૩૧૦,
૩૨૫ અભયસિંહ ૪૧–૪૩, ૫૧, ૫૩ ૫૪,
૨૩૫, ૨૪૦
અભેરાજજી ૨૩૮ અભરામ ૩૨૦
અમદાવાદ ૪, ૬, ૮, ૧૦, ૧૨, ૧૪, ૧૬-૧૮, ૨૧-૨૩, ૩૮
૪૦, ૪૨-૪૩, ૪૫-૪૭, ૫૦, ૫૩-૫૫, ૫૭-૫૮, ૬૦, ૬૫-}}, ૬૯-૭૦, ૭૨-૮૦, ૮૨-૮૩, ૮૮૯૦, ૯૩, ૯૮, ૧૦૧, ૧૦૩, ૧૦૬-૧૦૭, ૧૧૦-૧૧૪, ૧૧૭,. ૧૨૧, ૧૨૩, ૧૩૨, ૧૩૩, ૧૩૬, ૧૪૦, ૧૪૯, ૧૫૫-૧૧૭, ૧૧૯, ૧૬૨-૧૬૭, ૧૬૫, ૧૭૪, ૨૨૧, ૨૩૫, ૨૪૯-૨૫, ૨૬૭–૨૬૮, ૨૭૭, ૨૭૯, ૨૮૧, ૨૮૫, ૨૨૮, ૨૯૦, ૨૯૯, ૩૦૨, ૩૦૩, ૩૦૧, ૩૦૯-૩૧૩, ૩૧૭–૩૧૮, ૩૨૧૩૨૨, ૩૩૦, ૩૩૬, ૩૩૮, ૩૪૧, ૩૪૩, ૩૪૫, ૩૪૭, ૩૫૨,

Page #456

શબ્દસૂચિ
[
a.
૩૫૪, ૩૬૨, ૩૬૭–૩૬૮, ૩૭૧, અહમદશાહ (મુઘલ) ૧૫, ૧૬, ૨૨૬, ૩૭૭, ૩૮૦, ૩૮૨–૩૮૩, ૩૯૨- ' ૨૪૧, ૨૬૭-૨૬૮, ૨૭૩, ૨૯૭,૪૦૮ ૩૯૩, ૪૦૦, ૪૦૬, ૪૦૬૦ અહમદ શેખ ૫ અમરજી દિવાન ૫, ૧૭૩, ૧૭૮- અહમદ (જુઓ અહમદશાહ મુઘલ).
૧૭૯, ૨૧૭, ૩૦૩, ૩૧૧ અહલ્યાબાઈ હાટકર ૩૨૦, ૩૪૧અમરસિંહ ૨૧૯, ૨૩૫
૩૪૨, ૩૪૯-૩૫૦ અમસ્તી ૮, ૧૪૬, ૧૬૭, ૨૩૮, ૨૪૦ અંકલેશ્વર ૧૨, ૯૨, ૯૬, ૯૮, ર૭૫,
૩૦૫, ૩૩૮, ૩૪૯-૩૫૦, ૩૫૩ ૩૨૭ અમીજી ૧ લા ૨૩૮
અંજાર ૧૭૦, ૧૭૨, ૩૩૯, ૩૮૦, અમીજી ૨ જા ૨૩૮
૩૮૪ અમીચંદ ૪૦૩
અંબર ૨૯ અમૃતધર્મ ૨૯૫
અંબા ૧૯ અમૃતરાવ આપાજી ૧૭, ૯૦, ૯૯ અંબાજી ૬૧ અમૃતસાગર ૩૦૬
અંબારામ ૩૦૪ અરજનજી ૨૪૨
આકલૂર 91 અરડાઈ ૨૩૭
આગ્રા ૨૯ અરીખાન ૨૪૨
આચાર્ય હેમચંદ્ર ૩૯૧ અલ, કેપ્ટન ૧૩૨
આઝાદ મુહમ્મદ હુસેન ૩૦૮ અરિકન કર
આટકોટ ૧૭૩ અલાઉદ્દીન ૨૪૪
આડેસર ૩૫૪ અલિયાજી ૨૪૩
આણંદપુર ૧૭૩, ૨૩૯ અલીઘોર (આલમગીર) ૧૭ આણંદ મેગરી ૯૧ અલી નવાઝખાન ૭૧, ૨૩૦-૨૩૩ આતરસુંબા ૨૩૮ અલી મુહમ્મદખાન ૪, ૬૬, ૩૧૦ આત્મારામ ભાઉ ૨૨૪ અસાઈત ૩૮૭, ૩૯૪–૩૯૫ આદિત્યરામ લક્ષ્મીદત્ત ૨૮૪ અસીરગઢ ૩૬
આધોઈ ૩૫૪ અહમદ ૧૫૯
આનંદજી ૨૪૩ અહમદ બરેલી, સયદ ૩૨૪-૨૫ આનંદદેવ ૨૪૧ અહમદબેગ ૨૨૬
આનંદરાવ–આણંદરાવ ગાયકવાડ ૧૨, અહમદશાહ અબ્દાલી ૩૩, ૫૯, ૮૦, ૧૫, ૧૭, ૧૦૭, ૧૦૦-૧૧૦, ૮૨, ૨૨૨, ૩૦૯
૧૧૨, ૧૧૮, ૧૩૩, ૧૩૭–૧૩૮, ઈ-૭-૨૮

Page #457

૪૩૪ ]
મરાઠા કાલ
૧૪, ૧૫૭, ૧૬૨–૧૬૪, ૨૨૪, ઈસ્માઈલ શેખ બિન અબ્દુલ રસૂલ ૨૬૯, ૨૭૫, ૩૪૦
૩૨૬-૩૨૭ આનંદાશ્રમ સ્વામી ૩૧૮
શ્લેન્ડ ૨૨૭, ૩૯૯-૪૦૨, ૪૦૬ આનાજી ૧૮
દર ૩૧, ૩૫, ૩૪૧, ૩૪૯ આનાબા (આનંદરાવ) ૧૭ ઇંદ્રજી, ભગવાનલાલ ૪૦૬ આપા ગણેશ ૧૭, ૭૮-૮૨, ૮૯- ઇદ્રસિંહજી ૨૪૩ ૯૦, ૯૯
ઈડર ૯, ૨૦, ૨૩૫, ૨૪૧, ૨૪૩, આબાજી ગેવિંદ ૧૮, ૧૦૨
૩૦૦ આબાસાહેબ કૃષ્ણરાવ ૧૭ ઈલિયટ, એફ. એ. એચ. 8 આબુ ૩૯૪
ઉજજન ૨૯૬ આમરણ ૧૭૫
ઉત્તમ (ઓતિયા) ૨૧, ૨૭૯ આમોદ ૪૪, ૯૮, ૧૨૧, ૧૪૯, ઉત્તમવિજય ૨૯૪
૧૫૫, ૧૬૫, ૨૨૭, ૩૦૧ ઉદયપુર ૨૧ , આબુસ, ફાધર ૩૩ર
ઉદયસિંહજી ૨૪૩ આર્ગોમ ૧૬૪
ઉદાજી પવાર ૩૧, ૪૯, ૫૧-પર આલમ અલીખાન ૪૮
ઉદેપુર ૩૦૦ આલમગીર (આલિમગિર) ૨ જે ર૬૭- ઉદેજી પરમાર ૪૧ ૨૬૮, ૨૯૭
ઉનતા ૩૫૩ આશકરણ ૧૭૧
ઉનાવા કરે આસફજહાં ર૩૦-૨૩૧
ઉપાધ્યાય, કુંવરજી જાદવજી ૫ આસાઈ ૧૬૪
ઉમરાણ ૬૦ આસે ૩૫ર
ઉમરેઠ ૧૨૨, ૧૬૫, ૩૦૦, ૩૪૪, આહમદ હબીબ ૪૦૭
૩૫૬ ઈચ્છાભાઈ શેઠ ૩૨૨
ઉમાબાઈ, દાભાડે કર-૪૩, ૫૩– ઇનાયત શેખ બિન શેખ દાકુ ૩૧૨ ૫૪, ૫૬ ઈબ્રાહીમ ૧૨, ૧૭૨
ઉમેટા ૬૯, ૨૩૪–૨૩૫ ઈબ્રાહીમ મુહમ્મદ યાકુતખાન ૨૨૮ ઉમેદસિંહજી ૨૩૬ ઇલેલ ૩૫૩
ઉર પત્તન (ઓલપાડ) ૨૯૩ ઈશાબાપખાન ૨૫૩
ઉવારસદ ૨૭૫ ઈસ્માઈલ શાહ ૩૨૫
ઉસ્તાદ મન્સુર ૩૮૩

Page #458

શબ્દસૂચિ
[ ૪૩૫
ઉસ્માન ૨૧૮
કડાણા ૨૩૬ ઉસ્માનખાન ૨૧૯-૨૨૦
કાદ ૯૫, ૧૬૫ ઊંઝા ૭૨, ૩૫૩, ૩૯૪
કણજરી ૨૭૫ -ત્રપભસાગર ૩૦૬
કણાદ ૨૯૪ એચીસન, સી. યુ. ૨, ૪, ૧૩ કતારગામ ૩૪૧ એદલખાનજી ૨૧૬
કપડવંજ ૫૧, ૫૯, ૬૬, ૯૨, ૧૨૯, એદલજી દસ્તૂર ૩૨૮
૧૩૫, ૧૬૫ - એદલજી ફરામજી શેઠના ૪૦૨ કપૂરા ર૭૫ એદલજી સંજાણ ૩૨૮
કમલવિજય ૩૦૬ એક્સ સૈયદ ૨૨૬
કમાલુદીનખાન ૧૭૮, ૨૪૦ એલિફેસ્ટન, માઉન્ટ ટુઅર્ટ ૩, ૧૧૮- કમિયાલા ર૭૫ ૧૨૦, ૧૫ર, ૧૬૦, ૧૬૪ કરણજી ૨૪૨ કુદીખાન ૨૨૭
કરણસિંહ ૨૧૯ - ઐસન્ડન ૩૯૯
કરનાળી પ૦, ૩૦૪, ૩૮૬ ઓખામંડળ ૧૪૭, ૧૬૫, ૧૭૪ કરમજી દામજી ૪૦૭ એવું ૩૫૩
કરશન ૨૧૮ ઓતિયો જુઓ ઉત્તમ.
કરસેટજી શેઠ મોદી ૧૫૦ ઓલપાડ ૧૨૧, ૧૫૫
કરાલી ૨૪૫ જિય, જેર૯૭ ૪૦૦
કરિયાણું ૧૭૩ ઔરંગઝેબ ૨૯-૩૦, ૩૭-૩૮, ૮૪, કર્નાક, કેપ્ટન ૧૫૪, ૧૫૭, ૧૬૩, ર૩૫, ૨૩૭, ૨૪૦, ૨૬૬, ૩૦૭- ૧૭૬ ३०८
કર્મચંદ ૧૯ ઔરંગાબાદ ૨૩, ૬૦
કલકત્તા ૯૬-૯૭, ૧૧૦, ૧૬૧ કચ્છ મ્યુઝિયમ ૩૬૫, ૩૬૮ કલેજી ૧૭૭ કટોસણ ૭૨, ૨૩પ-૨૩, ૨૩૮ કલેલ ૨૪૧ કઠલાલ ૨૭૫
કલ્યાણપરા ૨૪૫ કાર ર૭૫
કહાનદાસ લખમીચંદ ૧૯ - કડી ૧૨, ૯૧, ૧૦૫, ૧૦૭–૧૧૦, કંડીલ ૧૬૧
૧૨૩, ૧૨૯, ૧૩૫, ૧૩૮, ૧૪૦, કંડોરણ ૧૭૫ ૧૬૦, ૧૬૩-૧૬૫, ૨૩૬, ૩૩૮– કંથાજી કદમ બાંડે ૩૮, ૪૩, ૪૭-૫૩, ૩૩૯, ૩૪૪, ૩૪૯
૬૧

Page #459

૪૩૬ ]
મરાઠા કાલ
કાઉસેન્સ ૨૩
કીટિંગ, કર્નલ ૯૨-૯૫, ૧૨૯-૧૩૦ કાકાજી સાહેબ ૧૮
૧૬૦ કાનજી ૨૪૦
કુતિયાણ ૧૭૬, ૩૦૩ કાનમ ૩૦૨
કુતુબુદ્દીન (હાફિઝુદ્દીન અહમદખાન) કાનજી ૨૪૦
૨૩૪ કાન્હાજી અગ્રે ૩૧
કુબેઆલમ શાહ ૩૧૨ કાજી તપકીર ૫૬
કુમારપાલ ૨૯૭ કાન્હોજી ભેંસલે પર
કુરસત મોદી ૧૧૬ કાન્હાજીરાવ ગાયકવાડ ૧૦૪-૧૦૫, કુશસ્થલી ૩૯૦
૧૦૭, ૧૦૯, ૧૧૦, ૧૧૨, ૧૩૪- કુંડલા ૭૩, ૨૩૯ ૧૩૫, ૧૩૭–૧૩૯, ૧૪૮ કુદરડી ૩૫૩ કામેતકર, ગોવિંદ ગોપાલ ૧૩૨ કુંભાજી ૫૦ કાલિદાસ ૩૦૧
કુંભોજી ૧ લા (ગાંડળ) ૨૩૭ કાલેલ ર૭૫
કુંભાજી રે જા (ગાંડળ) ૧૭૮-૧૯, કાવસજી ખરશેદજી જીજી મેદી
૨૧૭ ૪૦૧
કુંવરજી લાધા શાહ ૩૫૫ કાવસજી જહાંગીર ૪૦૨
કુંઢેલા ૯૮, ૧૩૧ કાવસજી નાનાભાઈ દાવર ૪૦૫ કૃષ્ણજી ૩૮ કાવસજી રુસ્તમજી પટેલ ૪૦૧
કૃષ્ણબાઈ ૩૨૦ કાવસજી હીરજી ગાંધી ૪૦૧ કેદારજી ૨૩૧ કાશીબાઈ ૧૨૩
કેની, કર્નલ ૨૨૬ કાશીરાવ ૩૫
કેમ્પબેલ, જે. એન. ૪૧૩ કાસીપથ બાબા ૧૭
કયામુદ્દીન અહમદ ૩૨૫ કાળુ ૭૮
કેરવાડા ૩૫ર કાંકરેજ ૨૩૬
કેરાઇ ૪૮ કાંયાજી ૨૪૩
કેવદરા ૨૧૮ કિસ્પારામ નાગર ૬
કેવલપુર ૩૦૦ કિશન) વદ ૭, ૩૧૩
કેવળરામ, કેશવસુત ૨૨ કિશોરદાસ ૩૦૫
કેશવ ૩૦૧ કિશાર હરખા ૧૯
કેશવજી જાદવજી ૪૫ કીકજી ૨૪૨
કેશોદ ૨૧૭

Page #460

શબ્દસૂચિ
[ ૪૩૦
કેસરીસંઘ લાધા ૩૫૫ કેસરીસિંહ ૪૦૪ કેસરીસિંહજી (ખડાલ) ૨૩૮ કેસરીસિંહજી (ભાદરવા) ૨૪૨ કેળકર, વાય. એન. ૨, ૪૧૧ કોટડા–પીઠા ૧૭૦ કિટવાળ, અરદેશર ૩૧૮, ૩૩૫ કિડીનાર ૨૧૭ કોપરગાંવ ૯૫, ૧૦૪ કોરલ ૧૪૦, ૧૬૩ 'કેરા ૧૭૦ કોલિસ, લોડ ૧૩૩ કેલિબ્રુક, ટી. ઈ. ૪૧૫ કેલવડા ૨૪૧ કહાપુર ૨૯, ૩૧ કલાક, . બી. ૧૩ ક્ષમાકલ્યાણુગણિ ૨૯૫–૨૯૬ ક્ષેમવર્ધન ૩૦૭ ખડાલ ૨૩૭–૨૩૮ ખરદેશજી પહોંચાજી પાડે ૪૦૯ ખરે, વી. વી. ૨, ૪૧૧ ખલીફા સુલતાન ૧૧ ખંડેરાવ ગાયકવાડ પર, ૫૫-૫૬, ૬૦, ૭૩–૭૪, ૭૦, ૮૨, ૯૧–૯૩, ૯, ૧૦૫, ૧૨૭, ૧૨૯–૧૩૧, ૧૩૫, ૧૬૦,
૩૩૮, ૪૦૫ ખંડેરાવ દાભાડે ૩૧, ૩૮, ૪૧,
૪૭–૪૮, ૬૧ ખંભાત ૬, ૧૦-૧૫, ૨૧, ૪૦,
જર–૪૩, ૪૫, ૫૦-૫૧, ૫૪,
૫૮-૫૯, ૬૬-૭૦, ૭૨, ૭૭, ૮૦-૮૨, ૮૪, ૯૨, ૧૦૫, ૧૦૭, ૧૨૯, ૧૩૨, ૧૩૬, ૧૫૯-૧૬૦, ૨૨૧-૨૨૬, ૨૬૭, ૨૮૧-૨૮૨, ૨૮૫, ૨૮૯, ૩૩, ૩૩૮, ૩૪૪,
૩૮૦, ૪૦૪–૪૦૫ ખાખરા ૧૭૪ ખાદીમે રસૂલના શેહ ૨૫૩ ખાનદાન બશી ૬ ખાનદેશ ૪૯, ૫૦ ખાનસિંહજી ૨૩૬ ખાનાજી ૨૩૫ ખીજલપુર ૩૪૫ ખુરશેદજી ફરદુનજી પારેખ ૪૦૬ ખુશાલચંદ શેઠ ૨૯, ૩૨૨ ખુશાલ હરખ ૧૯ . ખેડ ૩૦ ખેડા ૨૨, ૭૬, ૨૮૦, ૩૦૩ ખેતોજી ૨૪ર ખેમજી ૨૩૬ ખેરાળુ ૬૦, ૮૮ ખેશનન (મુલ્લાં ફરેઝ) ૩૨૮ ખબરકર, વિ. ગ. ૮૪, ૪૧૨ ગજનફરખાન ૨૧૭ ગજરાબાઈ ૧૦૭-૧૦૮, ૧૩૪, ૧૩૮ ગજસિંહજી ૨૪૨-૨૪૩ ગઢડા ૨૩૮, ૩૧૮ ગણપતરાવ ગાયકવાડ ૧૧૦, ૧૬ ૩ ગવરીબાઈ ૩૦૦, ૩૦૩, ૩૨૦ ગહેનાબાઈ ૧૦૭, ૧૩૭, ૧૪૧, ૧૫૦,
૧૫૩, ૩૪૨

Page #461

૪૩૮ ]
ગાંગજી ૨૪૨
ગગા ૩૯૪
ગંગાદત્તજી માહેશ્વરજી ૩૩૯
ગંગાધર શાસ્ત્રી ૩, ૧૧૬-૧૧૯, ૧૨૨, ૧૪૭, ૧૪૩, ૧૪૭-૧૫૨, ૧૬૩,
૪૧૨, ૪૧૪–૪૧૫
ગગાબાઈ ૯૧, ૧૨૩, ૧૨૮
ગાંગા ૧૭૪
ગાંધી, મહાત્મા ૩૬૯
ગાંભુ ૩૫૩
ગિરધર ૩૦૫, ૩૨૦
ગિરનાર ૩૬૪, ૩૮૬
ગિરિધરજી ૩૦૪
ગીદડ ૨૧૬, ૨૧૮
ગુડગઢ ૧૬૪
ગુપ્ત, પરમેશ્વરીલાલ ૨૭૫
ગુલાખવિજય ૩.૦ ૬
ગુલામઅલી શાહ ૩૫૬
ગુલામ શાહ ૧૯૯
ગુલામ હુસેનખાન ૬૬
ગુંજા ૩૫૩
ગેસે, જે. એચ. ૩ ગેમિલી, જહાન ફ્રાન્સિસ્ ૩૩૦
ગાકુલદાસ તેજપાલ ૪૦૫-૪૦૬
ગોકુળ ૩૪૪
ગાહેડા ૩૦૦–૩૦૨
ગોડજી ૨ જા (કચ્છ) ૧૬૯, ૧૭૨-૧૭૪, ૨૭, ૨૮૭
ગાડા ૯૭-૯૮, ૧૦૧, ૧૦૩,
૧૩૧–૧૩૨, ૧૬૧-૧૬૨
સરાડા ફાલ
ગોધરા ૩૯, ૪૪, ૧૨૯
ગાધિયા (ગારધન) ૨૭૯ ગાપાલ ૨૯૯-૩૦૦
ગાપાળરાવ ૬, ૮૯, ૩૧૩
1
ગેાપાળાન૬ ૩૧૭ ગેાપીનાચ ૨૪૧
ગાવધનરામ ૩૨૨
ગેાવા ૩૫, ૩૩૧ ગાવિ દરાવ ગાયકવાડ ૧૭, ૬૦-૬૧, ૮૨, ૮૯-૯૪, ૯૬, ૧૦૪-૧૦૭, ૧૧૬-૧૧૮, ૧૨૦, ૧૨૫-૧૩૧, ૧૩૩–૧૩૭, ૧૧૦, ૧૫૨, ૧૬૦, ૨૨૩, ૪૧૧, ૪૧૪
ગોવિંદરામ દલપતરામ ૧૯
ગોવિંદરામ રાજારામ ૩૦૩
ગાવિંદરામ વૈષ્ણવ ૩૦૧
ગાસ્વામી ગેાવ નેશજી ૩૫૦
ગાળવા ૩૦૩
ગાળા ૩પર
ગાંડળ ૧૪૪, ૧૭૮, ૨૧૮, ૨૩૭, ૩૧૩:
ગૌતમ ૨૯૪
ગ્રીનવુડ ૧૦૧
ગ્લાસ ૭૨
ગ્વાલિયર ૩૧, ૧૦૩, ૩૮૮
ધનશ્યામ ૩૧૭
ઘાટીલા ૧૭૨ ઘીવાળા, જગાભાઈ ૩૭૧
ઘુડું ૧૬૬ ઘેલાભાઈ પદમશી ૪૦૪
ઘાત્રા ૧૦૭, ૧૩૬, ૨૨૧, ૨૮૭,.
૩૬૦, ૩૭૧ ઘેાડીઆલ ૩૫૨

Page #462

શબ્દસૂચિ
[ ૩૯
ચક્રધર સ્વામી ૩૧૬ ચરખડી ૨૧૬ ચલાળા ૧૪૭ ચલેડા ર૭૫, ૩૫૩ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય ર૯૭ ચંદ્રસેન ૩૧ ચંદ્રાવતી ૨૩૬ ચાઈ ૧૪૬ ચાણોદ ૩૦૦, ૩૨૧, ૩૪૨, ૩૮૬ ચાપરડા ૧૭૯ ચાર્લ્સ ર જે ૩૯૯ ચાંદા ૨૪૧ ચાંદજી ૨૪૧ ચાંદોદ ૩૦૪ ચાંદેર ૩૫૯ ચાંદરકર, જી. કે. ૪૧૧ ચાંપાનેર ૩૮, ૫૦, ૧૦૨, ૨૩૪,
૨૪૪, ૩૮૮ ચિત્તળ ૨૩૯ ચિત્તોડ ૨૧ ચિમણા–ચિમનાજી ક૨, ૪૦, ૫૧,
૧૦૫–૧૦૭, ૧૩૫–૧૩૬ ચીખલી ૯૪, ૧૦૯, ૧૦, ૧૬૧ ચીનુભાઇ માધવલાલ ૩૩૬ ચૂંવાળ ૮
બારી ૮, ૧૭૧ એરવાડ ૨૧૭-૨૧૮ છત્રસાલ, જામ ૨૭૧, ૩૮૯-૩૯૦ છબીલારામ ૩૧૩ છાણી ૫૦ છોટાઉદેપુર ૫૧, ૨૮૫
છોટાલાલ ૩૩૬ જગનસિંહજી ૨૩૮ જગન્નાથપુર ૨૯૯ જગરૂપસિંહજી ૨૩૬ જગા પુરુષોત્તમ લુહાર ૪૩ જડેશ્વર ૩૪૧, ૩૪૯ જનકજી ૬૮ જમશેદજી ખેરી ર૯૧ જમશેદજી જામાપજી દસ્તુર ૩૨૮ જમશેદજી જીજીભાઈ ૪૦૩ જયસિંહ (અંબર) ૨૯ જયસિંહજી ૧ લે (ધોળ) ૧૭૭ જયસિંહ (ભાદરવા) ૨૪૨ જયાનંદ ૨૯૫ જવાંમર્દખાન બાબી ર–૪૩, ૪૫– ૪૬, ૫૫, ૫૮–૧૯, ૬૫, ૭૪,.
૭૮, ૮૧, ૮૪, ૨૨૧ જશવંતસિંહજી ૨૩૫ જસદણ ૧૭૩-૧૭૪, ૨૩૯ જસે ૨૪૦ જસોજી (કોટડા-સાંગાણી) ૨૩૭ જસોજી (નવાનગર) ૧૭ર-૧૭૭ જહાંગીર ૩૩૦, ૩૩૫ જજીરા ૩૫, ૨૩૮, ૪૦૦ જ પૂરી ૩૪૩ જંબુસર ૨૧, ૪૪, ૪૯, ૫૫, ૫,
૭૯-૮૦, ૧૨૧, ૧૫૫, ૧૫૯, ૧૬૫, ૨૨૧, ૨૨૬, ૪૦૩ જાનીબાઈ ૩૦૩ જાનજી ભોંસલે ૩૩, ૮૮ જાફરાબાદ ૨૩૮

Page #463

૪૪૦ ]
મરાઠા કાલ
જામખંભાળિયા ૧૭૪
જે-જેતેજી ૨૪૧–૨૪૨ જામનગર ૩૨૧, ૩૨૩, ૩૭૧, ૩૮૯- જેસર ૨૪૦ ૩૯૦, ૩૯૭, ૪૦૫
જેસલમેર ૨૯૬ જામજી ૨૩૬
જૈનાબાદ ૩૫૩ જાલમસિંહ (કાંકરેજ) ૨૩૭ જોડિયા ૧૭૫, ૨૮૭ જાલમસિંહજી રજા (કડાણું) ૨૩૬ જોધપુર ૮, ૫૧, ૧૧૩, ૨૩૫, ૨૪૦ જાવા ૨૮૮
જોધાજી ૨૪૨ જાસપુર ૨૪ર
જોનાથન ડંકન ૧૦૬ જિજાબાઈ ૨૮
જોરાવરખાન ૭૧ જિનભક્તિસૂરિ ૨૯૪-૨૯૫ જોશી, ઉમાશંકર ૩૦૦ જિનલાભસૂરિ ર૯૪
જેહર સીદી ૨૯, ૨૨૮ જિનવિજયજી, મુનિ ૨૩
જ્યોતિપુરા ૨૪૫ જિનેન્દ્ર ૨૯૬
જ્યોતિર્વિજયગણિ ૨૯૬ જિયોજી ૨૪૩
ઝવેર હરખા શાહ ૧૯ જીજીબા ૭૩
ઝવેરી, કૃષ્ણલાલ મેહનલાલ ૨૩ જીજીભાઈ જમશેદજી મેદી ૪૦૧ ઝવેરી, રતનચંદ ઝવેરચંદ ૩૫૪–૩૫૫ જીર્ણગઢ (જુનાગઢ) ર૯૫ ઝાલાવાડ ૮, ૧૭૯ જીવણ ૧૬૯
ઝાલેદ ૨૩૬ જીવરાજ બાબુ ૪૦૫
ઝાહેબ અલીબેગ ૬૮ જુનેર ૨૮
ઝાંઝરજી ૨૩૪ જુનાગઢ ૧૦, ૨૨, ૪૫, ૬૭-૬૮, ઝાંસી ૯૭
૭૦, ૭૩-૭૪, ૮૪, ૧૧૪, ૧૪૪, ઝુબેદી અબ્દુલ્લા ૮૦ ૧૪૭, ૧૭૧, ૧૭૩-૧૭૪, ૧૭૮- ટીપુ સુલતાન ૩૫-૩૬ ૧૭૯, ૨૧-૨૧૮, ૨૩૯ ૨૪૦, ટેમ્પલ રીચર્ડ ૪૧૪ ૨૭૦-૨૭૧, ૨૮૫, ૨૮૮, ૨૯૦, ટેડરમલ ચિમનલાલ શેઠ ૩૭૧ ૩૦૨, ૩૦૪, ૨૪-૩૫૦, ૩૮૫, ટમસ, સંત ૧૫, ૨૭૩, ૩૨૯ ૪૦૫
ઠાકરશી મૂળજી ૪૦૭ જુના રાજપીપળા ૮
ઠાકોરદાસ નારાયણદાસ ૩૭૧ જેડા ૨૮૭.
ડડલી ૨૮૭ જેતપુર ૨૩૮-૨૩૯
ડનલોપ ૨૮૦, ૨૮૫ જેતમલજી ૨૪૦
ડભોઈ ૪૧, ૪૩-૪૪, ૫૧, પ૩, કે ,

Page #464

શબ્દસૂચિ
૯૪, ૯૮, ૧૦૨-૧૦૩, ૧૨૧, તુ કોઇ હક્કર ૩૫ ૧૨૯-૧૩૧, ૧૫૫-૧૫૬, ૧૧, તુલજારામ, સુખરામસુત ૩૦૨
૧૬૫, ૨૨૧, ૩૦૦, ૩૦૩ તૂણા ૨૮૭ ડભોડા ૩૫૩
તેગબેગખાન ૨૨૯-૨૩૧ ડંકન ૧૦૮, ૧૩૮, ૧૬૩
તેજકરણજી ૨૩૭ ડાકેર ૪૨, ૮૦, ૩૦૨, ૩૨૦, ૩૪૧, તેજકુંવર રાજારાવ શાહ ૧૯ ૩૪૫
તેજપાલ ૨૯૭ ડિસકળકર, ડી. બી. ૨૩
તેજમલજી ૨૩૭ ડીધે, વી. જી. ૩, ૪૧૪
તેરવાડા ૨૩૬, ૨૪૦ ડીસા ૨૨૦
ત્રવાડી, કૃષ્ણ અર્જુન ૩૨૧ ડુમસ ૯૨
ત્રાકુડા ૨૧૬ ડુવા ૮
ત્રિમ બારોટ ૩૪૦ ડુંગરપુર ૩૦૦
ત્રિકમદાસ વૈષ્ણવ ૩૦૨ ડયા ૨૧૬
યંબક ૧૧૯ ડેસલ વેણ ૧૭૦
ત્યંબકજી ૧૧૮ ડેસોજી ર૪૩-૨૪૪
ત્યંબકજી ડુંગળે ૧૦૨, ૧૧૬-૧૧૭, તખતાબાઈ ૧૪૯-૧૫૦
૧૧-૧૨, ૧૫૦, ૧૫ર -તળાજા ૭૭, ૨૨૨-૨૨૩
ત્યંબક નારાયણ ૧૭, ૯૦, ૯૯ તળેગાંવ ૪૯, ૧૬૧
યંબક મકનજી ૧૦૧ તાણા ૨૩૬
ત્યંબક મુકુંદ ૧૮, ૬, ૭૬-૭૭, તાત્યા મજુમદાર ૧૪૯
૭૯, ૮૨, ૮૭ તાનસેન ૩૮૫
યંબકરાવ દાભાડે ૪૧-૪૨, ૫, ૫૪ તાના ૩૮૮
થરા ૨૩૬, ૩૫ર તારંગા ૩૫૪
થરાદ ૨૩૯-૨૪૦ તારાચંદ મોતીચંદ ચીનાઈ ૪૫ થાણા ૩૪, ૩૨૭, ૪૦૭ તારાપુર ૮૨
થાન ૨૩૮ તારાબાઈ ૩૦, ૩૦, ૪૪, ૫૬-૫૭ થામણ ૩૩૯ તાંજોર ૩૬૦
થાલા ૨૭૫ - તાંદલજા ૬૦
થાભણ ૩૯૨ તાંબેકર, ગોપાળ જગનાથ ૩૨૦, ૩૪૧ દમણ ૮, ૨૪૭, ૩ – ૩૧, ૩પર, તાંબેકર, જગનાથ ૩૪૫
૩૫૫

Page #465

૪૪૨ ]
દમાજી ગાયક્રવાર ૧ લા ૩૮, ૪૭–
૪૮, ૬૧
—૨ જો ૭, ૧૭, ૨૨, ૪૨-૪૫, ૪૯, ૫-૬૧, ૬૪-૬૬, ૬૮-૭૦, ૭૩, ૭૬-૭૭, ૮૨, ૮૭–૮૯, ૯૪, ૧૨૫–૧૨૭, ૧૩૦, ૧૪૩, ૨૧૯, ૨૨૨, ૨૨૫-૨૨૬, ૨૩૧, ૨૩૩, ૩૪૧, ૩૪૮, ૩૪૯
૩૭૦, ૩૮૮
દિવાળીબાઈ ૩૦૩
દયારામ ૩૦૦, ૩૦૪, ૩૦૫, ૩૧૯, દિસાવળ ૨૩૬
૩૯૨
દરજસિંહ ૨૩૭
રાપરા ૩પર
દરિયાખાન ૨ જો ૨૪૨
દરિયાખા ૩૪૪
દર્શોનસાગર ૩૦૬
દલપત નાગર ૩૦૩
દલપતરામ, કવિ ૨૦, ૩૩૫
દલપતસિંહજી ૨૪૩
દહેગામ ૧૩૫
દહેજમારા ૫૫, ૫૭ દાજી પટેલ ૬૧
દાજીભાઈ ૧૭૯
સરાહા કાલ
દાડા ૨૪૦ દાદાજી કોંડદેવ ૨૮
દાદાબ દસ્તૂર ૩૨૮
દાદાભાઈ જમશેદજી શેઠ ૪૦૧ દાદાભાઈ નૌશરવાનજી ૩૨૭, ૪૦૧
દામનગર ૩૫૦
દામેારાશ્રમ ૩૦૪
દાવડી ૫૧
દાહેાદ ૩૮, ૧૧૧
દાંતા ૨૧૯
દિયાદર ૨૪૦-૨૪૧ દિલેરખાન ૨૧૭ દિલ્હી ૧૭–૧૮, ૩૦, ૩૪, ૪૦,
૪૮,
૫૧-૧૨, ૫૯, ૮૦, ૮૧, ૮૪, ૨૨૪૨૨૫, ૨૩૦, ૨૭૦, ૨૯૬,
દીનાનાથ ભટ્ટ ૨૯૮, ૩૧૪
દીપ ૩૦૬ દીવિજય ૨૦-૨૧
દીપશા ૧૮
દીપસિ’ગ ૭૦, ૭૪, ૭૬
દીવ ૨૭૩, ૨૮૫, ૩૩૧, ૪૦૩
દુઆ ૩૫૨
દુર્ગાપુર (ગઢડા) ૨૯૯
દૂધઈ ૩૫૩
દૂરદુનજી મર્ઝબાન ૩૨૮
દૂરામજી અસ્પંદી આર્જી રખડી,.
દસ્તૂર ૩૨૮
દેથાણ ૩૦૨
દેાજી ૧૭૯
દેરાબજી નાનાભાઈ ૩૯૯
દેવગઢ બારિયા ૧૧૦
દેવગાંવ ૩૬
દેવજી ૨૩૬
દેવડા ૧૭૯
દેવરત્ન ૩૦૬
દેવશંકર ભટ્ટ, પુરાહિત ૨૯૩
દેવળી ૨૪૨

Page #466

દેવાન૬ ૩૧૯ દેવીસિંહજી ૨૩૬ દેવાજી ૧૭૯, ૨૩૭ દેશળજી ૧ લે ૨૭૦ દેશાઈ, ઉમિયાશંકર ૩૪૯
દેશાઈ, શંભુભાઈ ૨૩ દેસમેારા ૧૨૧, ૧૫૫, ૧૬૫ દેસાઈ, કિશારદાસ ૬ દેસાઈ, ગેાપાલદાસ ૩૭૧ દેસાઈ, જી. એસ. ૪૧૩
દેસાઈ, સુધા ૩૯૫
દેહવાણ ૨૨૧, ૨૨૭ આમ ૩૪
દોરાબજી નાનાભાઈ ૪૦૮
દોરાબજી રૂસ્તમજી પટેલ ૩૯૯, ૪૦૩ ધ્રુલતરાવ સિંધિયા
૧૦૫-૧૦૬,
૧૦૯-૧૧૦
દોલતસિંહ (કાંકરેજ) ૨૩૭ દોલતસિંહજી (કંડાણા) ૨૩૬
દૌર ૧૩૩
શબ્દસૂચિ
દ્વારકા ૮, ૧૧૩, ૧૪૭, ૧૫૪, ૩૨૧, ૩૪૯-૩૫૦, ૩૮૬, ૩૯૦, ૩૯૪
ધનજીભાઈ ૨૮૭
ધનાજી જાદવ ૩૭
ધમડકા ૧૭૧
ધરમપુર ૨૯, ૧૩૪ ધર્મજ ૧૨૯
[ ૪૪૩,
ધીરા ભગત ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૦૩, ૩૨૦
ધુણવાવ ૧૭૫
ધારાજી ૧૭૮
ધાલેરા ૨૮૧, ૨૯૯
ધાળકા ૮, ૧૨, ૪,૪ ૪૯, ૧૧, ૭૪, ૩૭, ૧૦૯, ૧૪૦, ૧૪૨, ૧૬૩
૧૬૪, ૩૧૧, ૪૦૦
ધંધુકા ૪૪, ૧૦૭, ૧૩૬, ૨૪૪, ૩૬૩
ધાજી દાદાજી ૧૫૩-૧૫૪
ધામા ૩૫૩
ધ્રાંતરવર૧૪૬ ધીણાજ ૩૫૩
ધ્રાંગધ્રા ૭૩, ૧૭૩
ધ્રુવ, આનદશકર ૩૨૦ ધ્રૂજી ૨૩૬
Àાળ ૧૪૪, ૧૭૭
નજમુદ્દીન ૧૩, ૩૪૦ નજમુદ્દૌલા નજમખાન ૧૧ નજામુદ્દીન ખાનજી ૨૨ નડિયાદ ૪૪, ૭૩-૭૪, ૭૬, ૭૯,
૯૩ ૧૦૫, ૧૦૮, ૧૦૯, ૧૩૫, ૧૩૯–૧૪૦, ૧૪૨, ૧૬૦, ૧૬૩, ૧૬૪, ૩૩૮-૩૪૦, ૩૪૪ નથુખાન ૨૧૬
નથુજી ૨૩૭
નથુભાઈ ૨૪૪ નથુશા ૧૮
નરચંદ્રસૂરિ ૩૮૬
નરભા-નરભેરામ ૩૦૨
નરસિંહ મહેતા ૩૮૫, ૩૯૧-૩૯૨
નવરાજજી રૂસ્તમ શેડના ૪૦૦
નવરાજજી સારાબજી શેઃ ૪૦૨
નવલરામ ૩૧૦
નવસારી ૩૨૭, ૪૦૧–૪૦૩
નવાનગર ૧૨, ૧૫, ૧૪૪, ૧૭૧-૧૭૫,
૧૭૭–૧૯૮, ૨૪૧, ૨૭૦, ૨૮૫
નવાપુર ૪૮

Page #467

૪૪ ]
મરાઠા કાલ નવાબ અલી સૈયદ ૨૨
નિરાંત ભગત ૩૦૨, ૩૨૦ નસીરુદ્દીન ૨૩૪
નિષ્કુળાનંદ સ્વામી ૩૧૮–૩૧૯ નંદશંકર લાભશંકર ૩૪ર
નીમા પારેખ ૪૦૦ નંદાજીરાવ ૪૮
નરુદ્દીન નજમુદ્દૌલા ૧૧ નાગપુર ૩૨, ૩૫, ૩૫૯
નરુદ્દીન હુસેને કાઝી ૭ નાથદ્વારા ૧૭૩
નેકનામખાન ૮૦ નાથજી ૧૭૭, ૧૭૯
નેમવિજય ૩૦૬ નાદિરશાહ ૭૦૯
પટવર્ધન, પી. એન. ૩, ૧૪૦, ૪૧૨ નાના ફડનવીસ ૩૪-૩૫, ૯૧, ૯૭, પટવા, કપુરચંદ રિખવદાસ ૩૫૬
૧૦૪-૧૦૬, ૧૦૯, ૧૨૮, ૧૩૧, પટેલ, એન. એન. ૩૬૧ ૧૩૪–૧૩૬, ૧૬૧
પટેલ, કહાનદાસ ૩૩૯ નાનો ૩૦૪
પટેલ, બળદેવભાઈ ૩૭૧ નાપાડ ૧૦૭, ૧૩૬
પટેલ, વાઘજી ૬૧ નાજી ૨૪૩
પટેલ, હેમાળા ૩૯૪ નારાયણ ૨૩૫
પતરામલ માણેક ૧૫૪ નારાયણરાવ ટાચકા ૧૦૨
વિજયગણિ ૨૦૪, ર૯૬, ૩૦૬ નારાયણરાવ પેશવા ૨૧, ૩૪, ૯૧, ૧૨૮ પહાલા ૨૯ નારૂ પંડિત ૬૮-૬૯
પરસનીસ, ડી. બી. ૪૧૪ નાસિક ૧૧૯, ૩૫૯
પરીખ, રસિકલાલ ૩૯૪ નાસિરપંગ ૩૨
પલશીકર પંડિત ૧૨૩ નાહાનાભાયિ (નાનાભાઈ) ૨૯ પવાર ૩૧ નાંદેદ ૪૯, ૫૦
પસો પટેલ ૩૦૬ નિકેરા ૩૫૨
પંચાલ, ભાનુભાઈ ૩૭૧ નિઝામ ૩૩, ૩૪, ૩૮ ' પંડયા, જીવણરામ વલ્લભરામ ૧૯ નિઝામઅલી ૩૩, ૩૬, ૨૮ પંડયા, પ્રેમાનંદ ૩૪૪ નિઝામ-ઉલ-મુલ્ક (નિઝામુદ્ભુતક)૩૧, પંઢરપુર ૧૯, ૧૫ર ૨૨૫-૨૨૬
પાટણ ૧૦, ૧ર-૧૩, ૪૨-૪૩, ૪પનિઝામુદ્દીન ૨૩, ૨૩૪, ૨૮૪ ૪૬, ૫૮, ૬૦, ૬૫, ૭૪, ૭૮, નિઝામુદ્દીન શેખ વલદે શેખ મહમદ ૮૦, ૮૮, ૩૨૦-૩ર૧, ૩૨૨, યાહ્યા ૩૧૧
૩૩૬, ૩૪૦-૩૪૧, ૩૪૮, ૩૫૩, નિત્યાનંદ ૩૧૭
૩૬૮, ૩૭૧, ૩૮૦

Page #468

શબ્દસૂચિ
[ ૪૪૫
પાદરા ૫૦, ૫૩, ૧૪૮
પૂજા શેઠ ૧૬૯ પારકર ૨૩૯
પૃથુરાજ ૧૭૦ પાલણપુર-પાલનપુર ૭૧-૭૨, ૨૧૮- પૃથુસિંહજી ૨૪૫
૨૨૧, ૨૪૦, ૨૮૯, ૩૫ર પૃથ્વીરાજજી (ર જો) ૨૪૩ પાલીતાણે ૩૫૩
પેટલાદ ૪૪, ૫૫, ૬૮, ૮૧, ૮૨, પાવાગઢ ૩૮, ૫૧, ૧૧-૧૧૧, ૧૬૪ ૧૦૭, ૧૫૭, ૧૬૫, ૨૨૧ પાસરે ૬૦
પો, ડી. (૩ જા) ર૭૩ પાળિયાદ ૩૫૧, ૩૬૩
પેથાપુર ૨૪૧-૨૪૨, ૩૫૩ પાંડુરંગ પંડિત ૬૬
પિયુજી ૨૪૧ પિપલાણું ૩૧૭
પિોરબંદર ૬૭, ૧૪૪, ૧૭૯, ૨૧૮, પિલાજીરાવ ગાયકવાડ ૫, ૩૮-૪૨, ૨૭૦, ૨૭૨, ૨૮૫, ૨૮૭, ૩૬૯,
૪૭–૧૪, ૬૧, ૧૨૩, ૨૮૫ ૩૭૧, ૪૦૭ પીજ ૩૦૨
પિળો ૨૪૧ પીપળી ૩૫૩
પિડિચેરી ૩૫, ર૭૩ પીરમિંયા ૨૩૮
પ્રતાપસિંહ ર૯૮–૨૯૯ પીરોજખાન ૨૨૦, ૨૪૨
પ્રથમસિંહજી (ભાદરવા) ૨૪૨ પુણે-પૂના ૨, ૬, ૧૪, ૧૭-૧૮, ૨૧, પ્રભાસપાટણ ૨૧૮, ૩૨૩, ૩૪૯ ૨૮-૨૯, ૩૩-૩૫, ૫૭, ૬૦, પ્રાઈસ ૧૨૭ ૬૮-૭૦, ૭૨, ૭૪, ૭૭, ૭- પ્રાગજી ૨૪૨ ૮૦, ૮૭, ૮૯-૯, ૯૩-૯૬, પ્રાગા-પ્રાગજી–પ્રાગદાસ ૩૦૧ ૧૦૪, ૧૦૬, ૧૧૧, ૧૧૫-૧૨૧, પ્રાણુકુંવર ૩૩૬, ૩૪૮ ૧૨૩, ૧૨૭–૧૨૯, ૧૩૧, પ્રાણનાથ (દ્રાવતી) ૩૨૦ ૧૩૩-૧૩૪, ૧૪૦–૧૪૧, ૧૪૯- પ્રાંતીજ ૧૫૬ ૧૫, ૧૬૦, ૧૨, ૧૪૩, ૧૪૭, પ્રિન્સ ઓફ વેલ્સ મ્યુઝિયમ, મુંબઈ ૨૨૮, ૨૩ર-ર૩૩, ૨૩૭, ૨૫૫, ૩૭૦, ૩૭૮ ૨૫૯, ૨૬૮, ૩૨૧, ૩૫૯, ૩૬૦, પ્રીતમ–પ્રીતમદાસ ૩૦૧, ૩૨૦, ૩૪૪, ૩૯૧, ૪૧૧, ૪૧૪
૩૯૨ પુનશી દેવજી ૪૦૪
પ્રીતિસાગર ૨૯૫ પુરંદર, કે. વી. ૨, ૨૯
પ્રેમચંદ ઝવેરચંદ ૩૫૫ પૂરીબાઈ ૩૨૦
પ્રેમચંદ રાયચંદ શેઠ ૪૦૫ પંજાજી ૨૩૯, ૨૪૧
પ્રેમવિજયજી ર૯૫

Page #469

૪૪૬ ]
મરાઠા કાલ પ્રેમાનંદ ૨૯૯, ૩૧૯, ૩૮ર બેમિયા બિન શેખ હામિદ ૫ ફિઝુદ્દીન ૫૬, ૨૩૧
બગદાદ ૨૮૦ ફતેહઅલી ખાન નવાબ ૨૨૪ બગસરા (ભાયાણી) ૨૪૨ ફતેહખાન બલૂચ ૨૪૦
બજાણ ૨૪૨ ફતેહમામદ ૧૭૦, ૧૭૧, ૧૭૨, ૧૭૪- બડોદા જુઓ વડોદરા
૧૭૬, ૩૩૮ * બદરુદ્દીન તૈયબજી ૪૦૫ ફિતેહમુહમ્મદ ૧૧
બદરુદ્દીન શેખ ૨૧૭-૨૧૮ ફિરોખાનજી ર જે ૨૨૦, ૨૨૧ બનેસિંહજી ૨૩૬ ફિત્તેહસિંહ ગાયકવાડ (૧ લો) ૭, ૧૭, બમનજી જામાસ્પઆશા ૩૨૮
૨૧, ૧૧, ૮૯-૯, ૯૩–૯૬, ૯૮– બરવાળા ૧૭૩, ૩૫૩ ૯૯, ૧૦૧, ૧૦૩-૧૦૫, ૧૨, બસ, જેમ્સ ૨૩ ૧૨૭–૧૩૩, ૧૬૦-૧૬૨, ૨૨૩- બસરા ૨૮૦ ૨૨૪, ૨૨૬, ર૩૬, ૨૪૩, ૨૬૯, બહાદરપુર-બહાધરપુર ૧૦૫, ૧૨૧, ૩૧૩, ૩૨૦, ૩૪૧, ૩૪૮
૧૫૫-૧૫૬, ૧૬૩, ૧૬૫ - (ર ) ૧૧૨, ૧૧૭-૧૧૯, ૧૩૪, બહાદુરખાન ૨૦, ૨૧૮-૨૧૯, ૨૭૧
૧૪૦-૧૪૨, ૧૪૯-૧૫૭, ૧૬૫, બહાદુરપુર (ખાનદેશ) ૫૬ ૧૭૬, ૧૭૮
બહાદુરશાહ ૨૬૬, ૪૦૮ ફરામજી માણેકજી વાડિયા ૪૦૩ બહિયલ ૬૬, ૭૩, ૭૭ ફરૂખસિયર ૩૧૩
બહુચરાજી ૩૪૯ ફરૂખાબાદ ૩૪
બહેરામજી જીજીભાઈ છાપગર ૪૦૩ ફારીસખાન ૨૩ર-ર૩૩
બંસીલાલ હીરાલાલ ૩૭૧ ફાર્બસ (ફેબ્સ), જેમ્સ ૩, ૨૦, ૬૪, બાગલાણ ૩૧
૧૦૩, ૨૭૯, ૨૮૨–૨૮૩, ૩૩૫ બાજીરાવ પેશવા (૧ ) ૩૧, ૩૭, ફીદાઉદ્દીન ૫૫
૪૦-૪૧, ૫૧, ૬૧, ૨૨૮, ૨૯૩ ફીરોઝ ૩૨૮
– (૨ ) ૧૭, ૩૫, ૩૬, ૧૦૨ફીઝખાન ૨૪૦
૧૦૩, ૧૦૫–૧૦૬, ૧૦૯, ૧૧૮ફિરોઝ બિન કાવસ ૬, ૩૧૨ ૧૧૯, ૧૩૫, ૧૩૭, ૧૫૨, ૧૬૫ ફેદરા ૩૫૩
બાનાજી, ડી. આર. ૩ ફોરેસ્ટ, ડબલ્યુ છે. ૩, ૪૧૩ બાપજી પંડિત ૯૮-૯૯ ફેબ્સ, જેમ્સ (જુઓ ફાર્બસ, જેમ્સ) બાપુ કમાવીસદાર ૧૧૦ , ફિસ્ટર, વિલિયમ ૩
બાપુ કાશી ૨૨૫

Page #470

શબ્દસૂચિ
[ ૪૪૭
બાપુ ગાયકવાડ ૩૦૧
બિલપાડ ૨૩૪ બાપુ નારાયણ ૭૯
બિલાસખાં ૩૮૫ બાપુ મેરાળ ૧૪૯
બીલખા ૨૩૯ બાબરા ૧૭૩, ૨૪૫
બોલીમેરા ૬૧ બાબાજી આપાજી ૧૮, ૧૨, ૧૦૮, બુદ્ધિસાગર, મુનિ ૨૩-૨૪ ૧૧૨, ૧૧૪, ૧૩૭, ૧૩૮, ૧૪૨- બુરહાનપુર ૩૦, ૪૭, ૯૧ ૧૪૪, ૧૪૮–૧૪૯, ૧૬૬, ૨૨૪- બુર્શિયર ૭૨
૨૨૫, ૨૩૯, ૩૪૧, ૩૪૩, ૩૪૯ બેગલરખાન ૨૭૦-૨૩૧ બાબાજીપુરા ૨૪૫
બેચર માણેકદાસ ૧૫૪ બાબુરાવ ૬૫
બેટ શંખેદાર (બેટદ્વારકા) ૮, ૧૬૫, બાયઝીદખાન ૨૧૯
૩૪૯-૭૫૦ -બારડજીબાઈ ૨૧૯
બેડી ૨૮૭ બારપુવાડા ૨૪૫
બેરોનેટ, ચીનુભાઈ માધવલાલ ૩૪૮ બારોટ, બહાદરસિંગ જનકરણસિંગ બેલા ૧૭૪ ३४०
બેલેન્ટાઈન કર્નલ ૧૪૮, ૧૫૪, ૨૩૮ બાવેલ કર્નલ ૨૮૮
બૈજુ (બૈજનાથ) ૩૮૮ બાલકુવર ૨૩૯
બેરસદ ૫૫-૫૬, ૧૦૬, ૧૩૬, ૨૨૧ બાલંભા ૧૭૩, ૧૭૫
બ્રહ્માનંદ ૩૯૨ બાલાજી બાજીરાવ ૩૨,૫૬, ૫૯, ૬૪, બ્રહ્માનંદ સ્વામી ૩૧૮-૩૧૯
૬૮, ૭૭, ૭૦, ૮૭, ૧૦૬, ૨૬ - ભગવંતરાય ખત્રી, ૨૦, ૨૯૬ બાલાજી યામાજી ૫૬ '
ભગવંતરાય શિવરામ ૧૦૧, ૧૦૪ બાલાજીરાવ ૭ર, ૭૫, ૮૨
ભગવંતરાવ ગાયકવાડ ૧૧૧, ૧૧૬બાલાજી લક્ષ્મણ ૧૫૫, ૧૬૪
૧૧૮, ૧૨૦, ૧૩૬, ૧૪૧, ૧૫૦, બાલાજી વિશ્વનાથ ૩૧, ૩૭-૩૮, ૧૫ર, ૨૨૧ ૪૪–૪૫
ભગવાન ૭૭–૭૮, ૮૧-૮૨ બાલાપુર ૪૮
ભગવાનસિંહજી ૨૩૬ બાલારામ ૨૩૭
ભડલી ૧૭૩, ૨૩૮-૨૩૯ બાવામિયાં ૨૧૮
ભદ્રેશ્વર ૯ બાંટવા ૨૧૭-૨૧૮, ૨૯૦
ભરત મુનિ ૩૯૧ બિજાપુર ૨૮–૨૯, ૮, ૧૬૩ ભરુકચ્છ ૩૮૫ બિદારબખ્ત ૨૬૭
ભરૂચ ૬-૭, ૧૦, ૧૨, ૧૫, ૨૦,

Page #471

૪૪૮ ]
મરાઠા કાલ
૩૦, ૭, ૪૪-૪૫, ૪૯-૫૦, ભાલજ ૧૬૫ ૫૫, ૭, ૮૦, ૯૬–૯૮, ભાવનગર ૯૨, ૧૧૪, ૧૪૬, ૧૭૪, ૧૦૩–૧૦૪, ૧૧૦–૧૧૧, ૧૨૮, ૨૨૩, ૨૩૯, ૨૪૪, ૨૭૧, ૨૮૮, ૧૩૩, ૧૩૫, ૧૪૮, ૧૫૯-૧૬, ૩૨૩, ૩૨૨, ૩૨૩, ૩૫૫, ૩૬, ૧૬૪, ૨૨૨, ૨૨૫-૨૨૮, ૨૭૨, ૩૭૧ ર૭૫, ૨૮૨–૨૮૩, ૩૦૧, ૩૧૧, ભાવસિંહજી ૨૪૪ ૩૧૬, ૩૨૭, ૩૩૧-૩૩૪, ૩૪૨, ભાસ્કરપરા ૨૪૫ ૩૫ર, ૩૫૮, ૪૦૩
ભાસ્કરરાવ ૧૩૩, ૩૪૨ ભવાન ૩૦૪
ભાંડારકર એરિએન્ટલ રિસર્ચ ભવાન ખવાસ ૧૭૨, ૧૭૪
ઈન્સ્ટિટયૂટ, પૂના ૩૯૧ ભવાનીશંકર રાય ૩૧૩
ભિમેરા ૧૭૯ ભવાની શિવરામ ૧૭, ૧૦૧ ભીખમજી ૩૨૨ ભાઉ સાહેબ ૧૮
ભીમખોજા ૨૧૭ ભાખરજી ૨૪૨
ભીમજી ૧૭૭ ભાગવત ગેસ્વામી ૩૪૭
ભીમજી જીવણજી ૪૦૫ ભાગળ પર
ભીમજી પારેખ ૪૦૦ ભાડલા ૧૭૩, ૨૩૯
ભીમદેવ ૪૦૮ ભાણજી ૨૪૫
ભીમરાજ ૩૬ ભાણદાસ ૩૯૨
. ભીમશંકર ૧૫૪ ભાણવડ ૧૭૫, ૧૭૭
ભીમસિંહજી ૧ લે (કડાણા) ૨૩૬ ભાણુવિજય ૩૦૬ / -- જે ૨૩૬ ભાદરવા ૨૪૨
ભીમસી રતનસી ૪૦૪ ભાજી (ગજસિંહ) ૭૩
ભીમજી ર૪૩ ભાયેલી ૫૦
ભીલાપુર ૪૧, પર, ૯૪ ભારમલજી (ર)-જાડેજા-કચ્છ ૧૭ર, ભૂજ ૧૦-૧૨, ૧૬, ૧૭૦, ૧૭૨, . ૨૭૦
૨૯૯, ૩૫૧, ૩૨૩, ૩૫૬-૩પ૭, ભારમલજી ૧ લ (ભાદરવા) ૨૪ર ૩૮૪ – ૨ જે ર૪૨
ભૂતિયા વાસણ ૩૬૩ ભારમલ પરબત ૪૦૫.
ભૂપતસિંહજી ૧૭૭ ભારે ૪૮
ભૂપાલજી ૨૪૨ ભારજી ૨૪૫
ભૂમાનંદ ૩૧૯

Page #472

શબ્દસૂચિ
[ ૪૯
ભૃગુપુર ૨૯૬
મલેક લાખા ૨૪૪–૨૪૫ ભેટાસી ૨૩૪
મલો હેદેજ (હૈદરખાન) ૨૪૨ ભોજરાજજી ૨૩૬-૨૩૭, ૨૪૨ મલેક હૈદરખાન ૨૪૪ ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદ ૩૭૭, મલ્હારરાવ ગાયકવાડ ૧૦૫, ૧૦૮૩૭૯, ૩૮૧
૧૦૯, ૧૩૫, ૧૩૮-૧૯૯, ૧૪૩, ભેજે ૩૨૦
૧૬૨-૧૬૩, ૨૧૮, ૨૩૬, ૩૩૯, મકબૂલાબાદ ૪૯, ૭૯
૩૪૨, ૩૪૪ મગનલાલ વખતચંદ ૯૯, ૧૦૧-૧૦૨, મહારરાવ હેકર ૩૧, ૩૬, ૮૭ ૨૭૭, ૨૯૧
મમઊદ સીદી ૨૩૨ મજમૂદાર, મંજુલાલ ૩૯૨
મહમદ સાલેહ ૨૫૩–૨૫૪ મજમૂદાર મણિશંકર જયશંકર ૨૩ મહમૂદખાન શેખ ૨૩૦ મઝદખાન ૨૨૬
મહદ બેગડે ૨૨૮, ૨૩૪-૨પ, મણિલાલ જુગલદાસ ૪૦૩
૨૪૦, ૨૪૪ મદેસિંહજી ૨૩૬
મહમૂદ ૩ જે સુલતાન ૧૫ મદ્રાસ ૩૨૭
મહમ્મદ (મુહમ્મદશાહ) ૨૯૭ મનરજી જીવણજી શેઠ ૨૦૨ મહેમદ પૈગબંર ૨૬૭, ૨૪ મનરા (મુદ્રા) ૨૯૪
મહાદજી સિંધિયા ૩૩-૩૫, ૯૭, મનુબાઈ ૧૨૩
૧૩૨ મનહર સ્વામી ૩૦૫
મહાનંદ ૩૦૬ મમદપુર ૩૫ર
મહાબતખાન ૪૭, ૧૭૮ મયણલ્લા ૩૮૨
મહાવીર ૨૯૭ ભયાચંદ ૩૦૬.
મહીપતરાય છે; માયાભાઈ ૨૪૪
મહુધા ૧૪૨ માયાભાઈ હેમાભાઈ ૪૦૫
મહુવા ૨૮૭ મયારામ ભજ ૩૦૬
મહેતા, ઉદયશંકર મંગળજી ૩૪૮ મયારામ મેવાડી ૩૦૪
મહેતા, જગજીવનરામ ૧૭૨ મલબાર ૨૮૭
મહેતા, તુલજાશંકર ૭ મલકચંદ ૧૮
મહેતા, નાનાભાઈ ૩૧૨ મલો ઈસા ૨૪૪-૨૪૫
મહેતા, માનશંકર પીતાંબરદાસ ૩૧૩ મલેક રેઝા ૬૮
મહેતા, સારાભાઈ બાવાભાઈ ૫, ૭ ઈ-૭–૨૯

Page #473

૪૫૦ ]
શહેરજી ૨૪૨ મહેરામણજી ૧૭૮ મહેસાણા ૩૯, ૩૫૬ મંગલદાસ નટુભાઈ ૪૦૪
મંગળ પારેખ ૧૩૭
મા ભાઈયા ૨૪૨
છારામ ૩૦૫
મજુકેશાનંદ ૩૧૯
માણાવદર ૨૧૮
માણિકસાગર ૩૦૬ માણેક, યાચંદ મયાચંદ ૩૫૫ માણેકજી ૪૦૧
માણેકજી નવરાજજી શેઠના ૪૦૧ માણેકજી નશરવાનજી પીટીટ ૪૦૪ માણેકજી મનચેરજી ૪૦૨ માતર ૧૪૨, ૧૬૪
માધવ ( માધવરાવ ૧ લા) ૨૯૩ માધવજી ધરાઝ ૪૪
મરાઠા કાલ
માધવરાયજી ૩૫૦
માધવરાવ તાત્યા મજુમદાર ૧૪૯ આધવરાવ ૧ લા ૧૭, ૩૩, પ, ૬૦, ૮૨, ૮૭, ૮૮, ૧૨૮, ૧૧૯, ૨૬૦ —૨ જા (સવાઈ) ૧૭, ૩૪, ૩૫,
૧૬૧,
૯૧, ૧૯૨, ૧૦૫, ૧૬૦,
૨૬૦
---
માત ૨૪૩
માનવિજય ૩૦૬
માનસિંહ ૩૮૮
માનાજી ૧૭
માનાબા—માતાજી બાબા ૧૦૧, ૧૨૩ માનાજીરાવ ૧૫, ૧૦૪, ૧૩૩-૧૩૪, ૧૬૨, ૨૨૪, ૩૪૯
ભાયસાર ૩૫
માલપુર ૨૪૩
માર્કેટ ૧૩૨, ૨૨૮ માલાજી (મહાદ૭) ૫૩ માસિગછ-માસિ૭ ૨૩૭
માળવા ૩૧
માળિયા-મિયાણા ૧૪૪, ૧૪૭, ૧૫૭,
૨૪૩
માળિયા-હાટીના ૨૧૭
માંગરાળ ૨૧૭, ૨૧૮, ૨૮૭, ૨૯૦,
૩૧૭
માંડવા ૨૩૮
માંડવી ૮, ૨૧૭, ૨૮૭, ૨૯૪, ૩૪૨,
૩૫૩
માંડુજી ઢમઢેરે ૧૪૯ મિયાણા ૧૪૭
મિયાં અચ્ચન (માહીનુદ્દીન) ૨૩૦-૨૩૪ મિયાંગામ ૬૮, ૩પર
મીઠાલાલ ૩૧૦
મીર કમાલુદ્દીન ૧૩૭ મીર્ઝા અબ્દુલ્લાકી ૧૧ મીરઝા અમીનભેગ ૧૩ મીરઝા મેગ ૨૨૫, ૨૨૬
મીરઝા મુહમ્મદ ઝમાન ૧૧ મીર ઝિયાઉદ્દીન ૨૩૦
મીર નજમુદ્દીન ૬૮
મીર્ ફતેહઅલી ૮
મીર મુહમ્મદ ઝલે હુસેનખાન હમદાની
૫
મીર હૈદર ૨૩૨
મુકુંદરાય ૩૧૦
મુકુદરાવ ૧૩૮

Page #474

મુક્તાનં૬ ૩૦૧, ૩૧૭, ૩૧૯
સુખત્યારખાનજી ૨૧૬
શબ્દસૂચિ
મુગટરામ દલપતરામ ૧૯ -મુઘલએગ ૨૨૬ મુજાહિદ (સૈયદ અહમદ સરહિંદી) ૩૨૫ મુજાહિદખાન ૨૧૯, ૨૪૦
મુઝફૂર ગારદી ૨૧ ૩
-મુઝફ્ફ્ફરશાહ ૨૭૧ મુનશી, જશવંતરાય ૩૧૦ મુનશી, નંદલાલ ૬, ૩૧૩ મુનશી, ભાલચ૬૩૧૩
મુફ્તખીરખાન ૫૫ -મુમારીઝખાન ૨૨૦
મુરારરાવ ૧૨૩
-મુહમ્મદ અબૂદ ૧૪૯
મુહમ્મદઅલી ૨૨૯
-મુહમ્મદ ઉમર કેફિલ ૨૩ મુહુમ્મદ કાસમ બિન અબ્દુર્રહમાન મુદ્રા ૩૧
મુહમ્મદ ગ્રામૉમ ૨૩૨
મુહમ્મદ, બાદશાહ ૨૩૮
મુહમ્મદ બિન અબ્દુલ વહાબ ૩૨૫
[ ૪૫૧
મુહમ્મદ મહાબતખાન ૭૪
મુહમ્મદ મુઝા કુરેશી મુઝફ્ફરાબાદી સેારડી ૩૧૧
મુહમ્મદ રુક્ષ્મ ઉલૂહ ૬૬
મુહમ્મદ લાલ ૪૫, ૮૦ મુહમ્મદ વિકારખાન ૨૩૦, ૨૩૧ મુહમ્મદશાહ ર્ જો ૨૦, ૩૮, ૨૨૫,
૨૬૭, ૨૬૮, ૨૭, ૨૭૫, ૩૧૩ મુહમ્મદ શેર ૨૪૦
મુહંમદ સરદાર ૭૮
મુહમ્મદ સૈયદ ૭
મુહમ્મદ હાશમ ક્ષી ૬ ૮ મુહંમદ પન્ના ૧૬ ૯
મુંજપુર ૬૦, ૮૮
મુંદ્રા ૨૮૭
મુંબઈ ૨૦, ૨૨, ૨૩, ૩૫, ૭૭, ૯૭, ૧૧૨, ૧૩૩, ૧૫૩, ૧૫૫, ૨૨૩, ૨૨૫, ૨૨૭, ૨૩૧, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૬૭, ૨૭૩, ૨૭૪, ૨૮૭, ૩૨૧, ૩૨૭, ૩૩૩, ૩૩૫, ૩૯૯, ૪૦૨, ૪૦૫
મુહમ્મદ કુલીખાન ૨૨૪
-મુહમ્મદખાન ૭૦, ૭૫, ૭૮, ૮૧,
૮૨, ૮૪, ૩૨૧
મુહમ્મદ જહાં હબશી ૭૫-૬, ૭૮, ૮૦ મુહમ્મદ ઝમાન ૭૨
મુહમ્મદ દૌરાન ૬૯
મુહમ્મદ પયગંબર જુએ મહ ંમદ
૩૮૪
પૈગ ભર મુહમ્મદ ફઝલે હુસેનખાન હમદાની મીર મેઘજી શેઠ ૧૭૦
૩ ૧૧
મેઘરાજજી ૨૪૦
-મુહમ્મદ બહાદુરખાન ૭૧
મેપડા ૨૨૦
મૂલદાસ મહાત્મા ૩૦૧
મૂ લુજી ૧૭૯
મૂળજી જેઠા ૪૦૪
મેકર્ડે ૧૭૧, ૧૭૨, ૩૩૯,
૩૪,

Page #475

૪૫૨]
મરાઠા કાલ મેરામણ ૧૭૨, ૧૭૩, ૧૪, ૨૩૯ મેહમદી બાગ ર૩૧ મેરિયા ૧ લી ર૭૩
મેહમ્મદ સૈયદ, મીર ૩૦૮, ૩૧ર મેરુ ખવાસ ૧૬૯, ૨૧૮
યશવંતરાવ પર મેરૂતુંગ ૨૦, ૨૯૭
યશવંતરાવ દાદા ૧૫૪ મેલેટ ૯૨
યશવંતરાવ દભાડે ૪૨ મેવાસ ૨૨
યશવંતરાવ હોલ્કર ૩૬ મેવાસા ૨૩૯
યશોવિજયજી ૨૯૪ મેંદરડા ૨૩૯
થાકત ર-૨૮ મોકાજી ૨૪૫
યાકુબખાન ૪૦૦ મોઝાંબિક ૨૮૭
યાદવરાવ ભાસ્કર ૧૩૬ મેટાલાલ ૨૩૮
યેશુબાઈ ૩૦, ૩૪૩ મેડજી ૧૭૭, ૨૪૩
રખમાજી ૨૪૫ મોડાસા ૭૧, ૨૪૩
રઘુછ ભેસલે ૩૨, ૩૬. મેહેરા ૧૪૨
રઘુનાથજી ૧૭૩,૧૫, ૧૭૯ મોતીચંદ ૧૯
રધુનાથજી, મુનિ ૩રર મોતીચંદ મોતીશા ૪૦૪
રઘુનાથ મહીપતરાવ ૧૨,૧૨, ૧૦૬મેતીચંદ શિવચંદ ૩૫૫
૨૭૯ મનપુર ૧૪૬
'રઘુનાથરાવ (રાબા-નાના સાહેબ મેબેદ ફરદુનજી મર્ઝબાન ૪૦૨ ૧૭, ૨૧, ૩૩, ૪, ૪૫, ૫૮
બેદ ફરામરોઝ રૂસ્તમ ખેરશેદ ૩૧ર ૬૦, ૭, ૮૭, ૮૮, ૮૯,૯૧-૯૮ મીનખાન ૧લા ૪૨, ૪૩, ૪૫, ૧બે-૧૦૫, ૧ર ૬ ૧૨૮-૧૩૦ ૪૬, ૫૪, ૫૫
+ ૧૩૫, ૩૬, ૧૫૯-૧૧, ૨૨૩. –૨ જા ૧૩, ૫૮, ૧૯, ૬૫-૭૦, ૪૧૩
૭૨, ૭૭, ૮૦-૮૩, ૨૨૧- રણછોડ ૩૯૨ ૨૨૪, ૨૨૬, ૨૮૧, ૨૮૨ રણછોડજી દીવાન ૪, ૬, ૧૭૩, ૧૭, મેરબી ૧૪૪, ૨૪૩, ૨૪૫, ૨૮૧, ૨૧૭, ૩ર૦ ૨૮૮, ૩૫૩
રણછોડજી (ધીંગડજી) ૩૦૪ મોરારજી ગોકુલદસ ૪૦૭ રણુડદાસ ૬૯ ૭, ૩૧૦ મેરારરાવ ૧૬૩ -
રણધીરસિંહજી ૨૪૩ મેરા દીક્ષિત ૧૫૫, ૧૬૪ રણમલ ૬૮, ૧૭૦, ૭૨. મેલી ૨૨૭
રણમલ્લ ૧૭.

Page #476

શબ્દસચિ
[ ૪૫૩
રતન શેઠાણી ૩૪૫
રાણા કંડોરણ ૨૧૮ રતનસિંહ ભંડારી ૪૩, ૫૩-૫ રાણી વાળા ૧૪૬ રત્નમણિરાવ ૧૦૨
રાણોજી (કટોસણ) ૨૩૬ -રત્નવિમલ ૩૦૬
રાણોજી (વધા–વલભીપુર) ૨૪૪ -રત્નસાગરજી ૩પ૬
રાણાજી સિંધિયા ૩૧ રત્નાગિરિ ૩૪
રાધનપુર ૮, ૧૦, ૧૨, ૨૨, રસુલાબાદ ૨૨૯
૪૫, ૪૯, ૬૦, ૮૮, ૧૪૯, રંગવિજય ૨૧, ૨૯૬, ૩૦૬
૧૭૮, ૨૩૫, ૨૪૦-૨૪૧, -રંગોજી ૪૩, ૪, ૫૪, ૫૬
૨૮૯, ૨૯૪, ૩૭૧ રાધવ (રઘુનાથરાવ) ૨૯૩
રાનેર (રાંદેર) ૨૯૩ -રાધવદાસજી ૨૩૬
રામકૃષ્ણ મહારાજ ૩૪૪ રાધુ રામચંદ્ર ૧૩, ૧૮, ૭૮, ૧ ૦૨ રામચંદ્ર પ૭, ૩૦૬ ૨૭૯
રામચંદ્ર કશન ૧૦૨ -રાઘુશંકર ૮૧ *
રામચંદ્ર કૃણ ૨૮૧ રાજી ૨૨૧
રામચંદ્ર બળવંત ૫૬ -રાબા જુઓ રઘુનાથરાવ. રામનગર ૨૯ રાજકેટ ૧૪૪, ૧૭૪, ૧૭૮, ૨ ૩૭, રામબાઈ ૨૮૧ ૨૩૯, ૨૮૮
રામ રાજા ૩૪, ૪૪ રાજગઢી ૧૭૦
રામરાવ શાસ્ત્રી ૯૦, ૧૨૬ -રાજનગર (અમદાવાદ) ર૯૪–૨૯૬ રામવિજય ૩૦૬ રાજપીપળા ૪૯, ૫૯, ૨૩૭ રામ શાસ્ત્રી ૨૯૪ રાજરત્ન ૩૦૬
રામસિંહજી ૨૩૫ રાજવાડે, વિ. કે. ૪૧ર
રામાનંદ ૨૯૯ -રાજશંકર ૭, ૩૧-૨
રામાનંદ સ્વામી ૩૧૭ રાજશેખર ૩૮૬
રામાનુજાચાર્ય ૩૧૮ રાજસબાઈ ૩૧
રાયગઢ ૨૯ રાજારામ ૨૯, ૩૦, ૩૭, ૪૭ રાયચંદ ૩૦૬ -રાજા રામદેવ ૪૦૬
રાયધણજી ૨ જા, રાવ ૧૫, ૧૬૯રાણકદેવ ૨૪૧
૧૭૨, ૧૭૪–૧૭૫, ર૭૦, ૩૫૧, રાણપુર ૧૦૭, ૧૩૬, ૧૭૬, ર૯૦, - ૩૬૩, ૩૮૪ ૩૭૧
રાયધરજી ૨૪૨

Page #477

૪૫૪]
મરાઠા કાલ રાવજી આપાજી દિવાન ૧૦૪, ૧૦૬- લવજી નસરવાનજી વાડિયા ર૮૭.
૧૦૮, ૧૧૦, ૧૧૨, ૧૩૪, ૧૩૬– ૪૦૦-૪૦૧, ૧૪૦, ૩૪૩
લડન ૨૩, ૩૧૩ . રાવબા દાદા ૧૦૬
લાકડિયા ૩૫૩ રિચાર્ડસ ૨૮૪
લાખાજી, રાવ ૩૫૧ રીરી ૩૮૮
લાખેછ, જામ ૧૭૨, ૧૭૮ રુઆતે ગિરધારીમલ ૬
લાડબીબી ૫૧ ફનુલ્હક કાળ ૧૨, ૨૫૩ લાડોલ ૩૫૩ રુદ્રદામા ૩૮૬ •
લાલચંદ ૩૦૬ રુસ્તમ અલી ૩૯
લાલજી મહારાજ ૩૪૨ રુસ્તમ અલી ખાન ૫૦, ૬૧ લાલભાઈ દલપતભાઈ વિદ્યામંદિર રુસ્તમજી કેરશાસ્પળ ૯૯, ૪૦૧ ૩૭૭-૩૭૯, ૩૮૧ રુસ્તમજી બહેરામજી સંજાણ લાલમિયાં ર જે ૨૩૮ (૩૨૮,
લાંઘણજ ૩૫૩ રૂઘનાથદાસ ૩૯૨ ,
લીમદેવજી ૨૩૬ રૂ૫ઇ ધનજી ૩૯૯, ૪૦૬, ૪૦૯ લીંબડી ૭૨, ૨૨૧, ૨૩૬, ૨૯૪ રૂપવિજય ૩૦૭
લુણાવાડા ૭૦, ૭૪-૭૬, ૮૧ રૂપસિંહજી ૨૩૮
લુબિન, મેં. દ. સેંટ ૯૬ રૂપાલ ૨૪૧
લૂણકરણ ૨૪૨ રેવાશંકર વિષ્ણવ ૩૦૨
લેખે ૨૩૨ રેવાશંકર શાસ્ત્રી ૩૮૬
લખંડવાલા ૨૩ રેહાક, ઈ. ૨૩
લેણાવલા ૪૪ રામટ ૨૯૬
લેથલ ૩૮૫ લક્ષ્મીદાસ કારભારી ૧૭ર
લકા ૩૫૩ લક્ષ્મીશંકર શાસ્ત્રી ૭૧
લેહગઢ ૪૪, ૫૭ લખધીરજી ૨૪૨
લેહેજ ૩૧૭ લખતર ૨૪૫
લ્યુથર, માર્ટિન ૩૩૪ લખપતજી ૬૯, ૧૬૯, ૨૪૭, ૩૫૧, વખતચંદ ખુશાલચંદ ૧૮, ૨૭૯, રર૩૫૬–૩૫૭, ૩૬૩
વખતસિંહજી (જોધપુર) ૨૩૫ લમ્બિવિજય ૩૦૬
વખતસિંહજી રાવળ (ભાવનગર) ૧૭૪ લલ્લુભાઈ રર૭
૨૩૯, ૨૭૧

Page #478

વજાજી ૨૪૦ જેકરણ ૨૪૧ વજેસિંહજી ૨૩૮, ૨૪૨ વજોજી ૨૩૯૪
વટવા ૨૮૦
ડગાંવ ૩૫, ૯૭
શબ્દસૂચિ
વરિયાવ ૧૩૦ વધમાન મહાવીર ૨૯૪
વડાદરા ૨, ૬, ૧૦, ૧૩, ૧૫, ૧૭, ૨૧, ૨૩, ૩૮, ૪૦-૪૨, ૫૦, ૧૧, ૫૩, ૬૬, ૬૮, ૮૨, ૯૦, ૯૧, ૯૪, ૯૬, ૯૮, ૧૦૪, ૧૦૫, ૧૦૮-૧૧૦, ૧૧૨, ૧૧૪, ૧૧૬, ૧૧૮-૧૧૯, ૧૨૭, ૧૨૯–૧૩, ૧૩૨, ૧૩૪, ૧૩૧, ૧૩૭, ૧૪૦, ૧૪૧, ૧૪૩, ૧૪૫, ૧૪૭-૧૫૪, ૧૧૭, ૧૬૦, ૧૬૨-૧૬૪, ૧૭૫, ૧૯૪, ૨૨૫, ૨૨૭, ૨૪૫, ૨૪૯, ૨૬૯, ૨૭૯, ૨૮૮, ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૨૩, ૩૨૭, ૩૨૯, ૩૩૧, ૩૩૩, ૩૩૪, ૩૩૮, ૩૪૧-૩૪૩, ૩૪૫, ૪૦૬, ૪૧૧
વડાદરા મ્યુઝિયમ ૩૬ ૮-૩૬૯
—ઇન્ડિયન આર્ટ ગૅલેરી ૩૬૬
વારસીબાઈ ૩૨૦ વાદ ૨૪૪
વરજીવનદાસજી માધવદાસ ૪૦૩ વરિસંહ ૨૪૧
વરસેઃજી ૨૪૦ વરસાડા ૨૩૫
વડતાલ ૨૯૮, ૨૯૯, ૩૧૭
વડનગર ૪૦, ૬૦, ૮૮, ૩૮૦, ૩૮૮, વલ્લભાચાય ૩૦૪ વવાણિયા ૨૮૧, ૨૮૭
૩૮૯
વલસાડ ૪૯, ૯૬, ૩૫૨ વલિયુદ્દીન નાઝિમ શેખ ૧૨ વલીઉલ્લાહ શાહ ૩૨૪-૩૨૫ વલ્લભદાસ શેઠ ૪૦૫
વલ્લભ મેવાડા (ધેાળા) ૩૯૨-૩૯૩
વસઈ ૩૪, ૩૫, ૧૦૩, ૧૦ વસનજી ત્રી*મજી શેઠ ૪૦૬ વસંતગઢ ૧૨૦ વસાવડ ૨૩૮, ૩૦૧ વસા ૫૦, ૬૧, ૩૭૧
વસ્તા ૨૮૭
[ ૪૫૫
વસ્તુપાલ ૨૯૭ વળા-વલભીપુર ૧૪૬, ૨૪૪ વંથળી ૫૬
વાગડ ૧૭૨, ૨૪૩, ૩૩૮ વાઘજી દીવાન ૧૬૯, ૧૭૭ વાધપુર ૩૫૩ વાત્રસિંહજી ૨૪૩ વાધેાજી ૨૧૮
વાજસૂર ખાચર ૧૦૩, ૨૩૯ વાટુ ૨૪૫
વાડ, જી. સી. ૪૧૨, ૪૧૪ વાડાશિનેર ૨૨, ૪૫, ૫૩, ૭૦, ૭૫,
૭૬૮૦, ૮૨
વાતમ ૩૫૨
વારાહી ૨૪૪, ૨૪૫ વાલેડા ૨૪૪

Page #479

જws ]
મરાઠા કાલ વલેડ ૨૫૭
વિસનગર ૫૯, ૬, ૭, ૮૪, ૮૮, વાસણ મારુજી ૩૪૪
૧૩૯, ૩૫૩ વાસદ ૯૧, ૨૪૨
વીરજમલ્લજી ૨૪૩ વાંકાનેર ૧૭૫, ૩૫૧, ૩૫૩ વીરધવલ ૨૯૭ વાંસદા ૧, ૧૧૦
વીરપુર ૭૦, ૭૬, ૨૪૫, ૨૪૬ વિજય ૨૯૫
વિરમગામ ૩૯, ૪૪, ૫૪, ૧૫૬ વિજયદુર્ગ ૩૪
વીરવિજય ૩૦૬, ૩૨૨ વિજયપુર ૨૯૫
વીરસદ ૬૧ વિજયલક્ષ્મી સરિ ૨૯૫
વીરો ભગત ૩૦૨ વિજયસૌભાગ્યસુરિ ર૯૫ વિસનગર જુઓ વિસનગર. વિજાપુર ૧,૭૧, ૭૩, ૧૪૭, ૧૪૨, વસેજ લા (બજાણુ) ૨૪૨
૧૬૪, ૧૪૫, ૩૨૩, ૩૮૦ –૨ જા ૨૪૨ વિજેપાળજી ર૪૨
વજી (વળા-વલભીપુર) ૨૪૪ વિઠ્ઠલગઢ ૨૪૫
વૃદ્ધિસાગરસૂરિ ૩૮ર વિઠ્ઠલ નરસિંહ ૧૧૭
વેજા જેગિયા ખુમાણ ૨૩૭ વિઠ્ઠલ નારસિંગ ૧૫૦
વેજો ૨૪૦ વિઠ્ઠલરાવ દેવાજી ૮૧, ૮૨, ૧૧ર, વેડરબન ૨૨૭ ૧૧૪, ૧૪૩, ૧૪૩, ૧૪, ૧૬૭, વેનિસ ૨૮૩ ૩૩૬, ૩૫૦
વેરાગામ ૫ વિઠ્ઠલરાવ બાલાજી ૧૦૨
વેરાવળ ૧૭૯, ૨૮૭, ૩૫૩ વિઠ્ઠલરાવ ભાઉ ૧૪૮
વેલજી ભાલુ. ૪૦૫ વિઠ્ઠલ શિવદેવ ૪૫
વેલજીભાઈ લખમસી ૪૦૬ વિદ્યાનંદ સ્વામી શ્રીવાસ્તવ ૧ વેલેલી, લોડ ૩૫ વિભોજી, જામ ૨૪૫, ૨૭૨ વેંકાઇ ૨૬૮ વિલિયમ એન્ડ પ્રાઈસ ૩૪૦ વિકર, મેજર ૧૦૮–૧૧૦, ૧૧૨, ૧૧૪, વિલિયમ કરી ૩૩૪
૧૩૮, ૧૪૦-૧૪૨, ૧૪૪ ૧૪વિલિયમ ફાઇવી, રેવ. ૩૩૪, ૩૩૫ ૧૪૮, ૧૫૪, ૧૬૩, ૧૬૬, ૧૬૭, વિલિયમ્સ ૧૬૩
૧૭૧, ૧૭૫, ૧૭૭, ૧૭૮, ૨૧૮, વિશાલવિજયજી ૨૩
૨૨૫, ૨૪૪, ૨૬૩, ૨૮૮ વિશ્વાસરાવ ૭૭
વોટસન, જે. ડબલ્યુ. ૨૩ વિષ્ણુદાસ ૩૦૨
વોરન હેંટિંગ્સ ૫, ૧૬૧

Page #480

શબ્દસૂચિ
[ ૫૭ વેલેસ, ડબલ્યુ. આર. ૩
– ૨ જે ૩૪
શાંતિદાસ ઝવેરી ૨૨, ૩૨૨ વિજલાલ ૬૭
શિનેર ૯૮, ૧૦૩, ૧૬૩ શતાનંદ મુનિ–૨૯૭-૧૯૯, ૩૧૪, શિયાનગર ૧૪૬ ૩૧૭
શિવજી નેણશી ૪૦૫ શત્રુંજય ૮, ૯, ૩૨૨, ૩૪૧, ૩૫૪, શિવદાસ ૪૧૨
શિવદાસ વેલજીસુત ૩૦૫ શમશેર બહાદુર ૧૨
શિવરામ ગારડી ૧૦૪, ૧૦૬, ૧૪, શિદ્ધાર બેટ ૩૪૦
૧૩૬, ૧૪૩, ૧૭૫ શભાજી ૩૭
શિવરાય ૨૬૯ શંભુજી ૨૯, ૩૦
શિવાજી ૨૮, ૨૯, ૩૬, ૩૭, ૪૭, શંભુજી ૨ જે ૩૧, ૩૨, ૩૩
૨૪૮, ૨૬૮, ૨૯૦, ૩૩૨ શંભુરામ ૪૫, ૬૬, ૬૮, ૮૩ શિવાજી ૨ જે ૩૦ શામળ ૨૨૯, ૨૯૯, ૩૦૦, ૩૨૦ શિહેર ૪૭, ૩૨૩, ૩૭૧ શામળાજી ૩૬૫
શુકાનંદ સ્વામી ૩૧૭ શારદાતન ૩૯૧
શુલ, દશરથલાલ ૩૭૧ શાર્દૂલસિંહજી ૨૩૬
શુજા ઉદૌલા ૮૦ શાસ્ત્રી, કે. કા. ૩૯૧, ૩૯૩ શુજાતખાન ૩૮, ૩૯, ૫૦, ૬૧ શાહઆલમ ૨ જે ૧૫, ૧૭, ૨૦, શુલ્ક, રેવ ૩૩૪ ૨૨૮, ૨૪૯, ૨૬ ૭, ૨૬૮, ૨૭૩, શેખબહાદુર (શેખૂમિયાં) ૫ ૨૯૭
શેખમિયાં ૨૧૭ શાહજહાં ૧ કે ૨૨.
શેરખાન ૭૫ – ૩ જે ૨૬૭, ૨૭૧
શેરખાનજી ૨૧૬ શાહજહાનાબાદ ૨૬ ૭ ,
શેરખાન દીવાન ૨૧૯, ૨૨૦ શાહજી ૨૮
શેરખાન બાબી પ૩, ૫૫, ૫૯, ૬૭, -શાહદતખાન ૨૪૫
૭૦, ૭, ૧૮, ૮૪, -શાહ, પ્રભુદાસ મકનદાસ ૧૯ . શેલત, જયેંદ્ર ૩૭૧ -શાહ, હકુભાઈ ૩૬૫
રશેલકર, આબા ૨૧, ૧૦૫, ૧૦૬, શાહિસ્તખાન ૨૯
૧૧૨, ૧૨૩, ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૭૪ શાહુ ૧ લે ૩૦-૩૦, ૪૪, ૫, પર, શેલકર, કશનરાવ ભીમરાવ ૧૦૨ ૫૬, ૬૧
શેલકર, કૃષ્ણરાય ૧૨૩

Page #481

૪૫૮ ]
-
મરાઠા કાલ
શેલકર, ભીમરાવ કૃષ્ણરાવ ૨૧ સયાજીરાવ ગાયકવાડ (1 ) પર, શેષમલજી ર૪ર
૬૫, ૬, ૬૭, ૭૦, ૭૩, ૭૭, શભામાજી (હરિદાસ) ૩૦૪
૮૨, ૮૯, ૯૦, ૯૪, ૯૬, ૧૦૪, શોભારામ ૩૧૩
૧૨૬, ૧૨૭, ૧૩ ૦, ૧૩૩, ૧૫૭. શ્રીકંઠ ૩૮૯, ૩૯૦
૬૨, ૨૨૩, ૨૬૯ શ્રીપતરાવ ૨૨૧
સચ્ચદી લુકમાનજી ૩૨૭ સખરજી ૨૪૨
સરકાર, જે. એન. ૨, ૪૧૪ સગરામ ૧૪૬
સરખેજ ૭૭, ૨૪૧ સગરામજી ૧૭૯, ૨૭૭
સરતાનજી (કેટડા-સાંગાણી) ૨૩૭ સચીન ૨૨૮
સરતાનજી (ભાદરવા) ૨૪૨ સણવા ૧૭૧
સરતાનસિંહજી (કડાણા) ૨૩૬ સતારપુર ૨૪૪
સરતાનસિંહજી (ભાદરવા) ૨૪૩ સતારા ૩૦, ૩૪, ૪૭, ૨૬, ૧૫ર, સરદારખાન ૨૧૭ ૩૨૦, ૩૪૩
સરદારસિંહજી (ખડાલ) ૨૩૮ સતેજી (નવાનગર) ૧૭૪, ૧૭૬, સરદારસિંહજી (પળે) ૨૪૧ ૧૭૭
સરદારસિંહજી (ભાદરવા) ૨૪૩ સદાશંકર મુનશી ૬૭
સરદેસાઈ, ગેવિંદ સખારામ ૧, ૨ સદાશિવ ગણેશ ૯૮, ૧૦૧, ૧૨૩ ૩૬, ૪૧૧, ૪૧૪ સદાશિવ દાદર ૬૬, ૨૩, ૨૨૧ સરધાર ૨૩૯ સદાશિવ બલાલ ૬૮
સરફરાઝઅલી સૈયદ ૧૨ સદાશિવ રામચંદ્ર ૪૫, ૬૪, ૬૫, સરબુલંદખાન ૪૦, ૪૧, ૫૧, પર
૬૭-૬, ૭૦, ૭૯, ૮૩, ૮૪, સરસરામ ૭૪-૭૬, ૮૧ ૨૧૯, ૨૨૨
સરસાઈ ૧૭૯ સદાશિવરામ ૬૬, ૬૮, ૭૭ સરસાવ ૨૪૧ સદાશિવરાવ ભાઉ ૫૯
સરસિયા ૧૪૬, ૨૧૭ સદુબા ૨૧, ૨૭૯
સલાબતખાન ૮૪, ૨૧૬ સફદરખાન ૧૧, ૭૧, ૨૩૦-૨૩૨
સલાયા ૨૮૭ સમશેરખાન ર૨૦, ૨૨૧
સલીમખાન ૨૧૯
૩ - સમશેર બહાદુર ૭૭
સલીમ જમાલ ૬૫, ૬ “ . સમી ૫૯, ૬૦, ૮૪
સહજાનંદ સ્વામી ર૨, ર૦૭, ૩૧૬, સમાં ૩૫૩
૩૧૮, ૩૧૯, ૩૩૫

Page #482

શબ્દસૂચિ
[ ૪૫
12
સંખેડા બહાદરપુર ૧૦૫, ૧૦૮,
૧૫૧, ૧૫૩ ૧૩૫, ૧૩૯, ૧૬૩
સુજ્ઞાનસાગર ૩૦૬ સંગમેશ્વર ૩૦
સુદામડા ૨૩૮ : સંત ૨૩૬
સુદાસણ ૨૧૯ સંતોક ૧૯
સુધાકલશ ૩૮૬, ૩૯૧ સંતે ૧૪, ૬૯, ૭૨, ૩૪, ૭૬–૭૯ સુપેડી ૩૪૧, ૩૪૯, ૩૫૦ - સંતેજી (માળિયા-મિયાણું) ૨૪૪ સુરત ૫, ૬, ૧૦-૧૫, ૨૧, ૨૯,. સંથાલી ૧૭૩
૩૦, ૩૬, ૩૮-૪૦, ૪૫, ૪૯, સાગબારા ૪૯
પ૦, ૫૭, ૬૦, ૬૯, ૭૧, ૭૨, સાણંદ ૨૪૧
૭૪, ૭૫, ૯૨, ૯૪, ૯૫, ૯૮, સાદિક ૧૨
૯૯, ૧૦૩, ૧૦૬, ૧૦૮, ૧૦૯, સાને, કે. એન. ૨
૧૨૨, ૧૨૭, ૧૨૮, ૧૩૦, ૧૩૮, સામંતસિંહજી ૨૪૧
૧૫૩, ૧૫૯-૧૬૧, ૧૬૩, ૧૬૪, સામળ પારેખ ૧૩૭
૨૨૨, ૨૨૬, ૨૨૮-૨૩૪, ૨૩૮, સારસા ૩૪૧, ૩૪૫
૨૬૭, ૨૭૨–૭૪, ૨૮૩, ૨૮૪,. સારંગજી ૨૪૨
૨૮૬, ૨૮૭, ૨૯૫, ૩૦૧, ૩૧૧, સારંગદેવ ૩૯૦
૩૨૦-૩૨૨, ૩૨૭, ૩૨૮, ૩૩૦સાવલી ૫૩, ૧૨૧, ૧૩૪, ૧૪૯, ૩૩૫, ૩૩૮, ૩૪૦-૩૪૨, ૩૫ર, ૧૫૫, ૧૫૬, ૧૬૫, ૩૦૦
૩૫૪-૩૫૬, ૩૬૬, ૩૭૦, ૩૭૧ સાંગાજી ૨૭
૩૮૨, ૩૮૩, ૩૯૯૪૦૧, ૪૩,. સાંથલ ૨૩૫
૪૦૫ સાંથલી ૨૩૮
સુરેન્દ્રનગર ૩૮૦ સિદ્ધપુર ૬૦, ૮૮, ૧૫૭, ૧૬૫, સુરેશ્વર દેસાઈ ૫૧ ૩૨૦, ૩૪૯, ૩૯૫
સુલતાનમિયાં ૨ જા ૨૧૮ સિદ્ધરાજ ૩૯૨
સુવ્રત મુનિ ૨૯૮, ૨૯૯ સિનોર ૧૩૨, ૩પર
સ્થ ૨૩૬ સિલવાસા ૨૭૫
સુંદરછ ૧૭૭
સુંદરજી નાગર ૩૦૦ સિંહગઢ ૨૯, ૩૦
સુંદરછ શવજી ૧૭૬. સીતારામ દીવાન ૧૧૨, ૧૧૬, ૧૧૮, સુંદરજી સોદાગર ૧૭ર - ૧૪૭, ૧૪૩, ૧૪૩, ૧૪૮, ૧૫, સુંદરલાલ ૩૦૯.
સિંધ ૮

Page #483

મક૬૦]
મરાઠા કાલ
સુંવાળી ૪૦૦
સૂરજમલ (કટોસણ) ૨૩૬ -સુરજમલ ૧લે-બજાણા ૨૪ર
– ૨ જે ૨૪૨
-- ૩ જે ર૪ર -સુરસિંહજી (ર )-કડાણ ૨૩૬ સૂરસિંહજી (ખડાલ) ૨૩૮ સેજકજી ૨૪૪ સેડન, સી. એન. રર. સેન ૩૭ સેવકરામ ૪૫, ૬, ૭૧, ૭૬, સૈયદઅલી વછર ૨૨૯ સેખડા ૧૪૨, ૩૮૪ સોજિત્રા ૫૧, ૩૪૦, ૩૪૪, ૩૫ર,
3१४ -સોનગઢ ૩૮, ૪૯, ૫૦, ૫ર, ૯૯,
૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૨, ૧૬૨ સેનવાડી ૨૪૫ સેનાબુનું ૨૨૦ સેમિનાથ ૩૨૧ સોમરાજદેવ ૩૮૬ સોમેશ્વર ૨૪૧ સાયરાબાઈ ર૯ સેરાબખાન ૨૨૯, ૨૩૦ સૌજન્યસુંદર ૩૦૬ સ્કીનર, જેસ ૩૩૪, ૩૩૫. સ્ટ્રેચી, સર. જે. ૩ સ્પેન્સર ૭૨, ૧૫૯ હઝરત નુરઅલહક ર૫૩ મહઝરત મુર્તજા અલીખાન સૈયદ ૨૨ હઝરત શાહ ભીખન ૬૫
હઠીસિંહ ૪૦૩ હડિયાણું ૧૭૬ હમીદખાન ૩૯, ૪૦, ૪૯-૫૧ હમીરજી ૨૪૨ હમીરસિંહ ૨૪૨ હરકિસનદાસ નરોત્તમદાસ ૪૦૩ હરખજી પટેલ ૩૩૯ હરખાનજી ૨૩૫ હરગોવિંદ ભટ્ટ ૩૦૫ હરપાળજી ૨૩૫ હરપાળ મકવાણે ૨૩૫, ૨૩૭ હરબારામ ૭૭, ૮૨ હરભમજી ૨૪૪ હરસુખરાય ૩૧૦ હરસોલ ૧૫૬ હરિદાસ ૩૦૩, ૩૮૮ હરિદાસ બાવા ૩૫૦ હરિદાસ સૂઈ ૩૦૪ હરિપંત ફડકે ૯૧, ૯૫, ૧૨૯, ૧૪૦ હરિપાલદેવ ૩૦૧ હરિપ્રસાદ પાંડે ૩૧૭ હરિભક્તિ ૧૩૬ હરિસિંહજી ૨૪૭, ૨૩૮ હર્ષવિજય ૩૦૬ હસનમિયાં ૧૭૨ હસોજી મોહિત ૩૭ હળવદ ૭૨–૭૪, ૮૪, ૩૬૫ હંસકુંવર ૧૨ હંસરાજ ૧૭૦ હાજી નુરૂલ્લા ૬૬ હાછમિયાં ૨૩૮

Page #484

શબ્દસૂચિ
t
હાથસણી ૨૪૦
હાપ ૩૫૩
હાફિઝ અહમદખાન ૨૩૨, ૨૩૩ હાફિઝ ગુલામહુસેન ૧૪૮
હાફિઝ મઊદખાન ૨૩૧
હાફ્રિઝ સીદી ૨૩૧
હાફિઝુદ્દીન મુહમ્મદખાન ૨૩૧, ૨૩૩, હુસેન સૈયદ ૧૨, ૧૩, ૩૧
૩૪૧
હેમાભાઈ વખતચંદ્ર ૪૦૬ હૅસ્ટિંગ્સ ૩૫
દ્વામિદખાન ૧૭૪, ૩૦૨
હૈદરઅલી ૩૩-૩૫
હાલાર ૪, ૧૭૧, ૧૭૩, ૧૭૬ હાલાજી જાડેજા ગાંડળ ૧૭૯ હાલાજી–જામ જાડેજા (નવાનગર) ૧૭૩ હેાથીજી ૨૩૭
હૈદરાબાદ ૩૬
હાલાજી (પાચ્ય દર) ૨૧૮ હાંસોટ ૯૮ હિબ્દુલ્લા શેખ ૩૨૬, ૩૨૭
હિમાળેાજી ૨૪૧ હિલાલ સીદી ૨૩૩, ૨૩૮
હીરજી જીવણજી રેડીમની ૪૦૧, ૪૦૨હીરજી વાચ્છા, મેાદી ૩૯૯, ૪૦૦
[ ૪૬૧
હીરાચંદ રાયકરણ ૩૫૫
હીંઞાળજી ૨૪૨
હારમજજી બહુમનજી વાડિયા ૪૦૨ હાંખી ૯૭, ૧૩૧

Page #485


Page #486

આકૃતિ ૧-૬
-
3
(૧) મુઘલ બાદશાહ મુહમ્મદશાહનાં નામ તથા ખિતાબ દર્શાવતી મહોર (૨) શાહઆલમ ૨ જાની પદ્યશૈલીની મહેર, હિજરી વર્ષ ૧૨૦૨. (૩) શાહ આલમ ૨ જાની “ માં નુસ ફોર્મ્યુલા દર્શાવતી મહોર. (૪) સ ત જયેજના કેંસવાળો સેનાનો ભારતીય-ફિરંગી સિક્કો. (૫) ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના પૈસે. ફારસી શબ્દ અદ્દલ, ત્રાજવું તથા હિજરી વર્ષ ૧૨૪૬. (૬) ત્રિશળ, ખગ્ર તથા નાગરીમાં “ રાઉશ્રી દે” દર્શાવતો કચ્છના દેશળજી
અને તે

Page #487

પટ્ટ ૨
આકૃતિ ૭ થી 1ર
૧
)
૧૧
(૭) આનંદરાવ ગાયકવાડને બાબાશી રૂપિયા. (૮) આનંદરાવ ગાયકવાડનો ત્રાંબાનો પૈસે, ફારસીમાં અકબર ૨ જાનું નામ તથા હિજરી વર્ષ ૧૨૨૮. (૯-૧૦) શિવરાઈ પૈસાની બંને બાજુઓ. નાગરીમાં રાજા શિવ' અને બીજી બાજુ “ છત્રપતિ ” વાંચી શકાય છે. (૧૧-૧૨) ભરૂચના નવાબને રૂપિયા. અગ્રભાગ(૧૧)માં શાહઆલમ ૨ જાનું નામ, ટંકશાળચિન, પૃષ્ઠ ભાગ(૧૨)માં ટંકશાળનુ નામ-ભરૂચ ફારસીમાં લખેલું છે.

Page #488

પટ્ટ ૩
P
: Eી
:
.00
છે
છે
જ
02
.
.
'
આ
આ ૧૩ મ૯હારરાવનો મહેલ, કડી
આ. ૧૪ બાલાજી મંદિર, સુરત

Page #489

પટ્ટ ૪
આ. ૧૫ રણછોડરાયજીનું મહેર, ડાકોર

Page #490

પટ્ટ પ
કરી જ ન કરી
આ. ૧૬ સતકેવળનું મંદિર, સારસા-ખંભાળજ

Page #491

પટ્ટ ૬
આ. ૧૫૧ કૃષ્ણ મંદિર, અમદાવાદ
આ, ૧૮ હાકેશ્વર મંદિર, અમદાવાદુ

Page #492

આકૃતિ ૧૯
દૃમાજીરાવની છત્રી, પાટણ
પટ્ટ ૭

Page #493

૫
૮
આકૃતિ
દરવાજે, ભૂતેશ્વર મહાદેવ, ભૂતિયા વાસણા
કરી
છે જિલી અરજી
આકૃતિ ૨૧
2
400 1000
અહલ્યાબાઈનું સોમનાથ મંદિર, પ્રભાસપાટણ

Page #494

છે.
૨ જી
હા
.
છે
, મારી
આકૃતિ ૨૨
વૃદશન, શિવમંદિર, સુપેડી

Page #495

કાઠ:
T
રિટી
આકૃતિ ૨૩ મંડોવર, મુરલીમનોહર મંદિર, સુપેડી
૪

Page #496

આકૃતિ ૨૫ લખપતજીની છતરડી, ભૂજ
છે
,
જ
કે
આ
કે આ
છે
કે
જે
પાણી
કરી
જીરું
કરી અને
હિરજી
પટ્ટ ૧૧

Page #497

પટ્ટ ૧૨
આ. ૨૬ પ્રેમચંદ લવજીની ટૂક પરનું મધ્ય મંદિર, શત્રેય

Page #498

પઢ઼ ૧૩
નિશાની
t";
છે
જે
"
કોઈ
આકૃતિ ૨૭ રતનચ દ ઝવેરચંદનું મંદિર, શગંજય

Page #499

૫૯ ૧૪
'
આકૃતિ ૨૮ લખપતી પીરની દરગાહ, લખપત
h(1)

Page #500

આકૃતિ ૨૯
જમાદાર ફતેહમામને રાો, ભૂજ
પદ્મ
૧૫

Page #501

આ૩૧ લમીનારાયણ, અમદાવાદ
આ. ૩૦ ગણપતિ, અમદાવાદ

Page #502

પટ્ટ ૧૭
આ. ૩૪ કુબેર, પાળિયાદ
તારા
રે
કરી
જ
જદ જદ જ રોજ જ
'
RSS :
કરો
આ. ૩૩ વિષ્ણુ, ભૂતિયા વાસણ
News
જી
રે,
કારમાં ( Soો જ છે
કે
છેજો આ વિક રીતે જ
કા
[
આ. ૩૨ ઉમામહેશ્વર, અમદાવાદ

Page #503

પટ્ટ ૧૮
છે
કે
આ
આ
જ
છે
આકૃતિ ૩૫ પ્રતીહાર, ભીમનાથ

Page #504

પટ્ટ ૧૯
SS
:
કરી છે
આ. ૩૭ પાળિયે, શામળાજી
* જ
.
હ
-
છે.
આ. ૩૬ તાપસ, સોજિત્રા
જ.
:
0000
કરી
છે.
જો
કે
ના
રોજ
કરી
છે
આ
ઉપર
શિક
. 300 કરોડ રક
કરી
ર જ છે

Page #505

પટ્ટ ૨૦
છે
કરી ( હા હા હા કહી
છે.
?
આ. ૩૮ મહિષાસુરમર્દિની, સુરત
આ. ૩૯ ગૌરી મંદિર, બરોડા મ્યુઝિયમ

Page #506

આ. ૪૦
પદ્માવતી, બરાડા મ્યુઝિયમ
K543
આ. ૪૧ દીપલક્ષ્મી, ખાડા મ્યુઝિયમ
પટ્ટ ૨૧

Page #507

પટ્ટ ૨૨
આકૃતિ ૪૨ બાલકૃષ્ણને ઝુલા, બરોડા મ્યુઝિયમ

Page #508

ક
છે જે
is
obs જી જોઈ રહી હતી
જ ટીકા
કર
ર
જ
3
કરી છે.
કરી
જો આ થઈ
જ
કિસ ક જેથી Wife Son કરી દે
જ જ જે
અરજી
કરી રહી હતી કે જે દીકરા રી રહી
. જે કરી રહી
. . . of
, દરજી
કરી હતી છે. તે જ
જે
કરી હતી જે રીતે જ જો જ
ર ર રરરર
કરી
'DO
:
જાક
છે . આ
છે
.
આ
છે
જે
જે
છે
કરી S00
છે
આ
:
350
ર
'.
જ
આ રીજ પર
આકૃતિ ૪૩ અરાવત, કચ્છ મ્યુઝિયમ, ભૂજ

Page #509

પટ્ટ ૨૪
આ. ૪૪ અંબિકા, બરોડા મ્યુઝિયમ
=
3
= )
આ. ૪૬ મહાત્મા ગાંધીજીના મકાનની કોતરણી, પોરબંદર

Page #510

૫૭ ૨૫
કાકા
આકૃતિ ૪૭ થી ૪૯ વાવધારિણીઓ, બરોડા મ્યુઝિયમ

Page #511

પટ્ટ ૨૬
આ. ૪૫
નારીકુંજર, અમદાવાદ
આ. ૧૦ છડીદાર, સુરત મ્યુઝિયમ

Page #512

પટ્ટ ૨૭
89386
00000
88888888888886003
880030038
&
6800
निमाकवि कातिना जनाएमत्रा
20888
3030 1868383800000000000
860888560000058888888800000000000008
330
88003000
&
004B00GBT2009
&0000 00030836
800
230
838
388804 80000000000000000
मामानावयमारातार
1000 निनियद्यानाधनानितिग्राम नायव जासत्रएर स्यमत्राणमत्रपारगारमा
&00000000000
30
100
1922) 22 lelale 02 DECat KEERTRESEDIESELimlyn
OTER
8
2008
Haala
वानुमातERZATTAEममनवानाामवनका नबना Baষ্ট। গবে। এiaবে নেব না
।
888888888888888888888885668
888888888888888888888888888
38805809005888888800280000
Mनारामाननचबानारमा
रमादीष्टावमबारबतिमानमावदा
LAR BEIROELE
REPARIH
ARATEMEERUERIESIANP
HAMAARAMINE
189300908780888000
આ. ૫૧
“ અઢાર શીલાંગ- રથ ”માંનું ચિત્ર, અમદાવાદ

Page #513

૯ ૨૮
NEWS
આા. પર
• દંડક બેાલ-દ્વાર 'માંનું ચિત્ર, અમદાવાદ
F

Page #514

પટ્ટ ૨૯
jiyaम:
9/22
MCU JUG टानमाली
ereka
यन्तंडाजाला खतिविरदा
2Pted
गिसर्वदावंद हाया माध
800300000000000000000 ॐ8088888888888
88888888888888888888
9090999
ARMAlwetalliedanteras
3033933
‘સૂય સહસ્ત્રનામ સ્તોત્ર માંનું ચિત્ર, અમદાવાદ
IRLS
SARAN
આ. ૫૩
868800388
धीश्रीस
यमंत्रas 10696
felntise
(तिसत्यमव
286338888888888888888888888888888888
30082300000000000
0 igori 88888888003886004808369
3 0
- 22 80000000000000000000000 0 00000 000000000000000000000 000000000000000000000000000000000000000000 0
2086558080000000000035520908 82408805880880868603808080809
2 008 208038530303300000000000
0 00
Ennen
88888888888
83633333333000000000000
0 333333 8888800300000000000000688888888880006658000500020658000000000000000000
1656
SHREE
R AMIN
... 2908885608885603808330308338808 86908888888888888856002005280 & 0000000000000000000 03388888333 3 338
MAHA
83
Parel

Page #515

૫૪ ૩૦
આ. ૫૪ ભીંતચિત્ર, વૈજનાથ મહાદેવ, સાડા
આ. ૧૫
રાયધણજીનું વ્યક્તિચિત્ર, ભૂજ

Page #516

આ. ૫૬
હસ્તિયુદ્ધનું દશ્ય, અંજાર

Page #517

પર
આ. પ૭ લ કાદહનનું દેશ્ય, અંજાર

Page #518
ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ ગ્રંથમાળાનાં પ્રકાશનો સંપાદક : પ્રો. 2. છો. પરીખ અને ડે. હ, ગ. શાસ્ત્રી ગ્રંથ 1 ઇતિહાસની પૂર્વભૂમિકા (પૃ. 24 + 6 10 + 31 ચિત્રો ) 1972 ગ્રંથ 2 મૌર્ય કાલથી ગુપ્તકાલ (પૃ 23 + 646 + ચિત્રો 35 ) 1972 9-75 ગ્રંથ 3 મૈત્રક કાલ અને અનુમૈત્રક કાલ (પૃ 23 + 125 + ચિત્રો 35) 1978 -22 ગ્રંથ 4 સોલંકી કાલ ('' 31 + 628 + ચિત્રો 34 ), 1976 9-55 ગ્રંથ 5 સુલ્તનત કાલા - (પૃ. 32 + 575 + ત્રિો 40 ) 1976 25-50 ગ્રંથ 6 મુઘલ (પૃ 19-45 ગ્રંથ 7 મરાઠા 13-25 ગુજરાતના રાજ ગ્રંથ 8 બ્રિટિશ ક jછે. યંત્રસ્થ ગ્રંથ 9 આઝાદી પહેલાં અન .. (ઈ. સ. 1915-1960),