________________
પ્રકરણ ૩ પેશવા બાલાજી બાજીરાવને અમલ
(ઈ. સ. ૧૭૫૮ થી ૧૭૬૧) પેશવા બાલાજી વતી સૂબા સદાશિવ રામચંદ્ર અને તેની સહાયમાં રહેલા દમાછ ગાયકવાડે ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદને કબજે કર્યો અને એ રીતે ગુજરાતમાં પેશવાની આણ પ્રવતી. ગુજરાતમાં સ્થપાયેલી મરાઠાઓની આ કેંદ્રવતી સત્તા લગભગ ૬૦ વર્ષ ( ઈ. સ. ૧૮૧૮) સુધી ટકી રહી. મરાઠા અમલનું સ્વરૂપ
મરાઠાઓની હકુમતને આ કાલ એકંદરે ગુજરાતમાં અવ્યવસ્થા, લૂંટફાટ, બંડ–બળવા, લડાઈઓ અને ભય-આતંકનો રહ્યો. આ કાલમાં એક સમયે પેશવા તે બીજે સમયે ગાયકવાડ સર્વોપરિ બનતે. એ બંને શાસકનાં પ્રભાવ ક્ષેત્રમાં પણ વારંવાર પરિવર્તન થતું. આમ છતાં બંનેની રાજનીતિ એકસરખી જ જોવા મળે છે. બળજબરીથી પૈસા પડાવવા એ એમના શાસનનું મુખ્ય ધ્યેય હતું. “રાસમાળા'ના લેખક ફાર્બસ નેધે છે તેમ, આખે દેશ(ગુજરાત) પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે વહેંચાઈ ગયે હતો ને એમાં ખંડણી આપતાં રાજ-રજવાડાંને પણ સમાવેશ થઈ ગયા હતા. મુઘલો અને મરાઠાઓ વચ્ચેના સર્વોપરિતા માટે ચાલતા સતત સંઘર્ષમાં રજવાડાં તટસ્થ રહી બંનેને સમાન સગવડો આપતાં. વળી પિતાને પ્રદેશ જેની હકૂમતમાં આવે તેને મહેસૂલ અને
જમા” આપતાં. મુઘલેની જેમ મરાઠા પણ તેઓના આંતરિક વહીવટમાં માથું મારતા નહિ પણ તેઓ ધીમે ધીમે તેમના પર કરબોજ વધારી તેમને આર્થિક રીતે પાયમાલ કર્યો જતા હતા.'
મરાઠા સરદાર વર્ષોવર્ષ પેશકશ(ખંડણી) ઉઘરાવવા મુલકગીરીએ નીકળતા ત્યારે રસ્તામાં આવતાં ગામે અને કસ્બાઓને લૂંટી પાયમાલ કરતા. ઘાસદાણા જેવા અનેક પ્રકારના વેરા વસૂલ લઈ પ્રજાનું હીર ચૂસવામાં આવતું. આથી પ્રજા એમનાથી સતત ભય પામતી. તેઓની પેશકશ ભારે રહેતી ને તે ઉઘરાવવામાં તેઓ ભારે કરતા વાપરતા. સામે થનારા ઠાકરને તેઓ ભારે દંડ કરતા ને તે વસૂલ લેવા એની પાસેથી વગદાર મજબૂત જામીન લેતા. આથી ઠાકોરામાં પણ ભય વ્યાપેલે રહેતા. આવા સાર્વત્રિક ગ્લાનિના કાળામાં સાંસ્કૃતિક પ્રગતિ અટકી ગઈ.
