________________
૨૧૮ ]
મરાઠા ફાલ
[ 31.
મહારા (૧૬૫; ૧) રૂપિયા (૧૬૫; •૮ થી ·૮૫) અને અરધા રૂપિયા (૮૫; ૭૫) ઉપલબ્ધ છે. તાંબાના સિક્કા પણ મુખ્ય બાજુએ ‘ અકબરશાહ ફુલુસ ' ફારસી લખાણવાળા તથા બીજી બાજુ ટકશાળના નામવાળા મળે છે. ( ૧૭૨; •૮ ). અમદાવાદના રૂપિયા પણ સામાન્ય પ્રકારના, પરંતુ બીજી બાજુ નાગરી ‘ગ ’ વાળા મળે છે ( ૧૭૪.૫; ૧.૧ ).
ઉપરના સિક્કાઓ ઉપરાંત શાહઆલમ ર જાતેા દસ રૂપિયાને સિક્કો તથા મુહમ્મદશાહ, અહમદશાહ, આલમગીર ખીજો, શાહઆલમ ખીજો તથા અકબર ખીજાના પાંચ ગ્રેઇન વજનના ચાંદીના અરવા આનાના સા ઉપરાંત સિક્કા પણ જાણમાં આવ્યા છે.
મરાઠાઓના સિક્કા
સિક્કાઓના સંબંધ છે ત્યાંસુધી મુàાના પ્રથમ અનુગામીએ મરાઠા હતા. શિવાજીએ ઉત્તરમાં અને વે...કાજીએ દક્ષિણમાં વશા સ્થાપ્યા, પર ંતુ ઉત્તરમાં ટૂંક સમયમાં પેશવાએ સત્તા ધારણ કરી, એમણે મુઘલ પ્રકારના સિક્કા પાડી શહેનશાહનું નામ પણ ચાલુ રાખ્યું, ફક્ત પોતાનુ એકાદ વિશિષ્ટ ચિહ્ન ઉમેયુ.૯ પેશવાના સમયમાં ટકશાળ સતારાથી પુણે ખસેડવામાં આવી. પેશવા મરાઠા રાજ્યનું સંચાલન પુણેથી કરતા, પરંતુ એમના મરાઠા સરદાર પોતપોતાના વિસ્તારનું ત ંત્ર ચલાવતા. આવા સરદારાને દૂરથી સિક્કા સમયસર મેળવવામાં પડતી વાહનવ્યવહારની તથા અન્ય મુશ્કેલીને કારણે પાતાના વિસ્તારામાં ટંકશાળા ખોલવી પડી; જેમકે ગાયકવાડાને વડાદરામાં, ૧૦ પરંતુ આવી ટંકશાળા ખૂલી તે પહેલાં આ સરદારા પોતાના વિસ્તારમાં રાજા શાહુ તથા પ્રારંભિક પેશવાઓનું ચલણ વાપરતા. ૧૧ આના કારણે ગુજરાતના કેટલાક ભાગોમાં મરાઠાના સિક્કા ચલણમાં હતા. શિવરાય કે છત્રપતિ તરીકે એળખાતા સિક્કા, શ્રી સિક્કા, મલ્હારશાહી તથા ચાંદારી રૂપિયા, હાલી તથા ગણપતિ સિક્કા વગેરે નિકટતાને કારણે દક્ષિણ ગુજરાતના મુંબઈ તરફના ભાગામાં ચલણમાં હતા. પુણેની ટંકશાળના અકુશી રૂપિયા છેક અમદાવાદની ટકશાળમાં પાડવાનેા ઉલ્લેખ મળે છે.૧૨
મુઘલ શહેનશાહના નામવાળા અંકુશી રૂપિયા મુલાના સામાન્ય પ્રકારના રૂપિયા જેવા જ હતા; ફક્ત ખીજી બાજુએ ફારસી લખાણ સાથે હાથીના અંકુશનું ચિહ્ન હતુ. એ વજનમાં ૧૭૫ ગ્રેઇન તથા કદમાં •૮ થી •૮૫ સે.મી. વ્યાસના હતા. છત્રપતિ પૈસા ઉપર મુખ્ય બાજુએ નાગરીમાં રાજાનું નામ
