________________
રાજ્યતંત્ર
[ ૨૬૭
તથા ટંકશાળનું નામ દર્શાવાતાં. (હવે પછી આ લેખમાં આવાં લખાણવાળા સિક્કાઓનો સામાન્ય પ્રકારના સિક્કા તરીકે ઉલ્લેખ થશે.) આ પ્રકારના રૂપિયા આલમગીરે અમદાવાદ સુરત તથા ખંભાતની ટંકશાળમાંથી પાડયા હતા અને એ આશરે ૧૮૦ ગ્રેઇન વજનના તથા ૮ થી એક ઈંચ સુધીના વ્યાસના હતા. તાંબાના શાહજહાનાબાદ ટંકશાળના સિક્કા ઉપર મુખ્ય બાજુએ શહેનશાહનું નામ અપાતું.'
૧૭૫૯ માં શાહઆલમ બીજે ગાદીએ આવ્યા, પરંતુ પ્રથમ બે વર્ષમાં એના હરીફ શહેનશાહ શાહજહાં ૩ જાએ અમદાવાદ તથા સુરતની ટંકશાળોમાંથી સામાન્ય પ્રકારના રૂપિયા અને શાહજહાનાબાદથી એવી જ મહોર બહાર પાડી હતી.
પછીનાં વર્ષોમાં શાહઆલમે અમદાવાદની ટંકશાળમાંથી મુખ્ય બાજુએ હિજરી વર્ષ સાથે ફારસી પઘલખાણવાળી મહોર તથા રૂપિયા પાડ્યા. પદ્યને અર્થ ‘પયગંબર મુહમ્મદે સૂચવેલા ધર્મના રક્ષક અને દેવી કૃપાના પડછાયારૂપ શહેનશાહ શાહઆલમે સાત પ્રકારના હવામાનને દેશમાં (સમગ્ર દુનિયામાં) સિક્કા પડાવ્યા છે એવો થતો. બીજી બાજુએ “માનુસ ફોર્મ્યુલા” તથા ટંકશાળનું નામ આવતાં. ઉપરાંત, અમદાવાદ સુરત ખંભાત તથા મુસ્તફાબાદ(જૂનાગઢ)ની ટંકશાળોમાંથી સામાન્ય પ્રકારના રૂપિયા પાડયા હતા. શાહજહાનાબાદથી પણ થોડા ફેરફાર સાથેના પઘવાળી મહોરો પડાઈ હતી.
આ ઉપરાંત મુહમ્મદશાહે પિતાના ૧૭૧૯–૧૯૪૮ ના લાંબા રાજ્યકાલમાં પાડેલા તથા એ પછી અહમદશાહે પાડેલા સિક્કા પણ ૧૭૫૮ માં હજુ ચલણમાં હતા. એમાં શાહજહાનાબાદની મહોરને તથા અમદાવાદ સુરત ખંભાત તથા મુંબઈના રૂપિયાનો સમાવેશ થતો. બધા જ સિકકા સામાન્ય પ્રકારના હતા.
બિદારબતે અમદાવાદની ટંકશાળમાંથી સોના ચાંદી તથા તાંબાના સિક્કા પાડ્યા હતા. મહોર તથા રૂપિયાની મુખ્ય બાજુએ “રાજમુગટ તથા રાજગાદીના વારસ તથા દુનિયાના બાદશાહ બિદારબતે સિક્કા પાડવા ૮ એવા અર્થનું ફારસી લખાણ તથા બીજી બાજુ “માનુસ ફોર્મ્યુલા' રાજ્યકાલનું વર્ષ તથા ટંકશાળનું નામ દર્શાવાતાં. '
અકબર ૨ જાની શાહજહાનાબાદની મહોરો તથા રૂપિયાની મુખ્ય બાજુએ એના નામની સાથે “નમંડળને બીજે સ્વામી ” એવા મતલબન ખિતાબ જોડાયો હતે. બીજી બાજુ “માનુસ ફોર્મ્યુલા” તથા ટંકશાળનું નામ હતાં.
