________________
૨૯૪ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. ધરાવે છે. કેટલાક વિદ્વાને “ભવ + આઈ ઉપરથી શિવ અને પાર્વતીનું કથાનક જેમાં આવે છે તે “ભવાઈ,' તે વળી કેટલાક “ભવની વહી ” એટલે કે સંસારના જમા-ઉધારને પડે એટલે “ભવાઈ” એમ વ્યુત્પત્તિ કરે છે. છે. રસિકલાલ પરીખ “ભવાઈ ને સંબંધ “ભાવન” સાથે જોડે છે અને કહે છે : “જેમ “ગુજરાત” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ચર્ચાસ્પદ છે તેમ “ભવાઈ” શબ્દની પણ છે, છતાં આવા બીજા શબ્દો ગુજરાતીમાં છે. રસોઈ અને તેને કરનાર રસોઈએ, ગવાઈ અને તેને કરનાર ગવે, ઈત્યાદિ, તેમ ભવાઈ અને તેને કરનાર તે ભયો. રસોઈના બરાબર અર્થમાં નહી, પણ “સ્વાદ આપે એવું' એ અર્થમાં “રાસન” શબ્દ સંસ્કૃતમાં છે. ગાયન અને ગાન શબ્દો તે જાણીતા છે. આ સદશ્યથી ભવાઈ માટે ભાવન શબ્દ ઘટે.” ૨૪ ભવાઈના વેશોની રચના જેમ અસાઈતે કરી છે તેમ માંડણે પણ કરી છે. કંદાઝૂલણના વેશમાં ગંદો તેજાં વાણિયાણીને કહે છે:
માંડન નાએકે ભાવન જોડીઓ, બેલણા બેચાર,
કીરત ઝંદા તેજલી રે, પિકી સમુંદર પાર.૨૫ નાયકો પાસે ભવાઈવેશેના જે લિખિત ચેપડા છે તેમાં પણ ભાવનબીજું, આબુના ધણીનું ભાવન, દ્વારકાને ધણીનું ભાવન, ઢેલાનું ભાવન વગેરે ઉલ્લેખ મળે છે. ૨૬ ભવાઈ અને ભાવનને સંબંધ સમજાવતાં છે. રસિકલાલ પરીખ કહે છે- ભવાઈ–ભાવનને સંબંધ કેવળ શબ્દગત નથી, વસ્તુગત પણ છે :
ચાચર તહાં જાતર ભલી, જોત તણી જગમગ, ઘણાએક ગુણીજન રમી ગયા, તહાંના પગની રજ, સકળ સભા તે બેઠી ભલી સૌ શાક્ત(ભક્ત) દાસ, ભાવે ભવાઈ સાંભળે તેની અંબા પૂરે આસ, સકળ સભા તે બેઠી ભલી, સૌની દુરમત હરે,
અસાઈત મુખથી ઓચરે, હવે રામદે રમત કરે. અર્થાત ભવાઈ એ અંબા માતાના ચાચરમાં થતું ભાવન છે, ભક્તિને
પ્રકાર છે. ૨૭
કેટલાક તર્કકુશળ વિદ્વાને એ “ભાવ” ઉપરથી ‘ભાવપતિ” એટલે કે નાટકને સૂત્રધાર અર્થાત નવી સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરનાર અને એનાથી “ભાવક અને એમાંથી
