________________
પ્રકરણ ૧૦
ધર્મ-સંપ્રદાયે
૧. હિંદુ-જૈન
આપણુ અભ્યાસપાત્ર કાલખંડમાં અગાઉના મુઘલકાલની તુલનાએ હિંદુજૈન ધર્મની અનુયાયી પ્રજામાં ધાર્મિક-સાંપ્રદાયિક પરિવર્તન જણાતાં નથી. ધાર્મિક સ્થિતિમાં કઈ ગણનાપાત્ર ફેરફાર નથી તેમજ સ્વામી સહજાનંદે પ્રવર્તાવેલા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયને બાદ કરતાં કઈ વિશિષ્ટ ધાર્મિક પરિબળો પણ નજરે પડતાં નથી; પ્રજાનું ધાર્મિક-સાંપ્રદાયિક જીવન પૂર્વવત વ્યતીત થતું હતું. પ્રવર્તમાન રાજકીય અશાંતિને પરિણામે ઊભી થયેલી સામાજિક-આર્થિક અવ્યવસ્થાને કારણે, થોડાક અપવાદોને બાજુએ રાખીએ તે, ધાર્મિક-સાંપ્રદાયિક જીવનનું પરિણામ મુખ્યત્વે સ્થાનિક હતું.
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે તત્કાલીન ગુજરાત પ્રદેશના કલહથી દૂષિત વાતાવરણમાં ધાર્મિક અને સામાજિક સુધારણાનું પ્રશસ્ય કાર્ય કર્યું. સેલંકી કાલમાં થયેલા ચક્રધર સ્વામીએ ગુજરાતમાં ભયથી મહારાષ્ટ્ર-વિદભામાં જઈ મહાનુભાવ સંપ્રદાય પ્રવર્તાવ્યો હતો તેમ ઉત્તર પ્રદેશના છપૈયામાંથી ગુજરાતમાં આવી સ્વામી સહજાનંદ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય સ્થાપી, જીવનશક્તિનો મંત્ર આપી સમાજના નીચા ગણાતા વર્ગોમાં સુધારણનું પ્રવર્તન કર્યું તથા શાંતિ અને સુરાજ્યની સ્થાપનાના કાર્યમાં પણ અમૂલ્ય પ્રદાન કર્યું. “મારે તેની તલવારને યુગ પ્રવર્તતે હતો ત્યારે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે સાત્વિક ભક્તિ, વૈરાગ્ય, સદાચાર અને સત્સંગ ઉપર ભાર મૂકી લેકોને સદાચારને માર્ગે વાળ્યા. ગુજરાત મૂળથી જ અહિંસાધમ ગણાય છે, પણ આ સમયમાં ગુજરાતમાં કાળી અંબા શીતળા મહામારી બળિયા કાકા ભેરવવીર વગેરેના સાંત્વનાથે એટલી જ હિંસા થતી કે સ્વામિનારાયણને એ રૂઢિ સામે ભારે મેટે સંઘર્ષ કરવો પડ્યો હતે; પિતાનાં જીવ અને સ્વતંત્રતાને જોખમમાં નાખવાં પડેલાં અને શાસ્ત્રાર્થો કરવા પડયા હતા.'
સહજાનંદ સ્વામીને જન્મ ઈ. સ. ૧૭૮૧(સં. ૧૮૩૭)માં થયું હતું ને એમને સ્વર્ગવાસ ઈ. સ. ૧૮૩૦(સં. ૧૮૮૬)માં માત્ર ૪૦ વર્ષની વયે થયો હતો. સહજાનંદ સ્વામીની જન્મભૂમિ છપૈયા ગામ અયોધ્યાથી દસેક માઈલ
