________________
૧૨ મું | ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[૩૮૫ મરાઠા સમયની ગુજરાતી ચિત્રકલા મુઘલ ચિત્રકલાની સરખામણીમાં કંઈક ઓછા નૂરવાળી જણાય છે. જૈન અને જૈનેતર પોથીઓમાં જે પુરુષ અને સ્ત્રીપાત્રોનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે તેમાં સપ્રમાણતા જોવા મળતી નથી. પોથી ચિત્રો કરતાં જૈનમંદિરોનાં ભિત્તિચિત્ર કલાકસબમાં વધુ સમૃદ્ધ છે એમ કહી શકાય. આ સમયમાં ગુજરાતની લઘુચિત્રકલાનાં વળતાં પાણી જેવા મળે છે. આમ છતાં જે કંઈ ચિત્રો પ્રાપ્ત છે તે ઉપરથી એ સમયની આર્થિક સામાજિક ધાર્મિક અને રાજકીય પરિસ્થિતિને આપણને ખ્યાલ આવે છે. સંગીતકલા
ગુજરાતમાં સંગીતકલાને પ્રોત્સાહન આપી એને વિકસાવવામાં વૈષ્ણવ શાક્ત અને જૈન ધર્મ મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો છે. ગુજરાતના રાજવીઓએ પણ ગાયક વાદકે અને નર્તકને રાજ્યાશ્રય આપી આ કલાને ઘણું પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. મધ્યકાલમાં થયેલા નામી અનામી સંત સાધુઓ ભરથરીઓ કથાકારો માણભદો અને ભજનિકોએ પણ સંગીતકલા દ્વારા સમાજને ચેતનવંતો રાખ્યો છે.
એક સર્વસામાન્ય ખ્યાલ એવો પ્રવર્તે છે કે ગુજરાતી પ્રજા શાસ્ત્રીય સંગીત પર બહુ રુચિ ધરાવતી નથી, પરંતુ ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ તપાસતાં આ ખ્યાલ ખટો પડે છે.
ઉત્તર હિંદુસ્તાની સંગીત પદ્ધતિમાં જે રાગ-રાગિણીઓનાં નામ પ્રચારમાં છે તેમાં પણ ગુજરાતની ભૌગોલિક પ્રદેશવાચક સંજ્ઞાઓ જળવાઈ રહેલી જોવા મળે છે. દા. ત. મારુ–ગુર્જર, ગુર્જરી, મંગલ–ગુજરી, ભલ ગુજરી, માલ ગુજરી, ગુર્જરી તોડી, બિલાવલ, બિલાવલી, આશાવરી, ખંભાવતી, સોરઠ વગેરે. બિલાવલનો સંબંધ બેલાકુલ-વેરાવળ સાથે અને આશાવરીનો સંબંધ આશાવલ સાથે કેટલાક જોડે છે. પ્રસિદ્ધ લેકવાયકા પ્રમાણે કેદાર રાગ એ જુનાગઢના નરસિંહ મહેતાનું પ્રદાન છે. તાનસેનના પુત્ર બિલાસખાંએ “બિલાસખાં કી તેડી”ની રચના અમદાવાદમાં કરી હોવાનું મનાય છે.
ગુજરાતમાં ઈતિહાસના ઉગમ-કાલથી સંગીતનું મહત્ત્વ લેકજીવનમાં સ્વીકારાયેલું જોવા મળે છે. અમદાવાદ જિલ્લાના ધોળકા તાલુકાના લેથલ ગામના ટીંબામાંથી હરપ્પા સંસ્કૃતિના જે અવશેષ પ્રાપ્ત થયા છે તેમાં એક તંતુવાઘન અવશેષ મળે છે. વેદકાલમાં ગુજરાતમાં સંગીતની પરંપરા કેવી હશે તેના ચોક્કસ પુરાવા આપણી પાસે નથી, પરંતુ નર્મદા કિનારે ભરુકચ્છ
ઈ૭–૨૫
