________________
T૦૯ ]
મરાઠા કાલ
[ 3...
એને માટે ફારસીની ભવ્ય પરંપરા અને પ્રાંતીય ભાષાઓની ભાવવહન શક્તિની પરિમિતતા કારણભૂત હાવાનુ જણાય છે. આથી તત્કાલીન સરકારી પત્રવ્યવહાર તથા અન્ય ઘણું લખાણ ફારસી ભાષામાં મળે છે.
આ પરિસ્થિતિ ધણાં વર્ષો સુધી ચાલુ રહી. અંતે ઈ. સ. ૧૮૩૭ માં ફારસી દરબારી કારાબારની ભાષા તરીકે હ ંમેશ માટે સ્થાનષ્ટ થઈ. અલબત્ત, મુસ્લિમાની સાંસ્કૃતિક અને સાહિત્યિક ભાષા તરીકે ભારતમાં એ આજે પણ ચાલુ રહી છે.
આ સમય દરમ્યાન મુસ્લિમોના ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન-પ્રાપ્તિના અનિવાર્ય માધ્યમ તરીકે મધ્યકાલીન અરખીનેા અભ્યાસ ચાલુ રહ્યો. ગુજરાતમાં પણ ધાર્મિક શિક્ષણના માધ્યમ તરીકે એ અરખીનું ચલણ ચાલુ રહ્યું, પર ંતુ ખાસ નોંધપાત્ર એવી અરખી કૃતિઓનું સર્જન આ સમય દરમ્યાન અહીં થયું હાય તેમ જણાતું નથી.
ઉર્દૂ પહેલેથી જ ઉત્તર ભારતના મુસલમાને માટે લેાકસ'પ'ના માધ્યમની ભાષા રહી છે. ઉર્દૂ સાહિત્યની શરૂઆત એક પ્રસિદ્ધ ગુજરાતી-વલી ગુજરાતીદારા થઈ હાવા છતાં ગુજરાતમાં પ્રાંતીય ભાષા જ લેાકસંપર્કના માધ્યમ તરીકે રહી હતી. ગુજરાતી મુસલમાનેાના હૃદયમાં ઉર્દૂ પ્રત્યે મમતા ।વા છતાં ઘણા એછા ગુજરાતી મુસલમાનેાએ ઉર્દૂને પોતાની માતૃભાષા તરીકે અપનાવી હતી. એ ઉપરાંત, આ સમય સુધી, ઉર્દૂનું સ્થૂળ રૂપ પૂ` કક્ષાએ પહેાંચ્યું પણ ન હતું; ઉર્દૂ ભાષાનું સ્વરૂપ હજુ સુધી ક ંઈક અંશે પ્રવાહી રૂપમાં હતું. વ્યાકરણના નિયમા અને શબ્દોના ઉચ્ચારા તરફ દુ ય અપાતું હતુ ં. અરબીફારસીના કવિએની જેમ કવિએ રદીફ અને કાફિયા ( પ્રાસ વગેરે બાબતા ) તથા ફારસી શબ્દોના ઉચ્ચાર તરફ ધ્યાન આપવાને બદલે શબ્દોના ધ્વનિ તરફ વધુ ધ્યાન આપતા. અબ્દુસ સલામ નદવી ઉર્દૂ કવિએની આવી ક્ષતિને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વખોડી કાઢે છે, પરંતુ મુહમ્મદ હુસેન આઝાદ એના બચાવ કરતાં કહે છે કે ઉર્દૂ કવિઓએ તત્કાલીન પ્રવર્તીમાન લેાકભાષા અને રૂઢિપ્રયાગાને આધારે પતાની કૃતિઓની ઉર્દૂ ભાષાનું સ્વરૂપ નક્કી કર્યું" હતું. આમ ઉર્દૂ હજુ તા બની રહી હતી.૪૨ ગુજરાતના સૈયદ માહમ્મદ મીરના એક ઉર્દૂ દીવાન નામે ‘તઝકરાએ મીર હસન ' ધણા જાણીતા છે; એ લખનવી શૈલીમાં લખાયેલ છે.૪૩
મુધલકાલીન ભારતમાં ઔરંગઝેબ પછીના બાદશાહેાના સમયથી જ ફારસી
