________________
* સુ' ]
સાહિત્ય
( ૩૦૯
ભાષાના મોભા ઉપર ધીમી પરંતુ સ્પષ્ટ, અસર થતી દેખાઈ આવે છે. મુઘલ બાદશાહેાની કેંદ્રવતી સત્તા નબળી પડતી જતી હતી. પરિણામે ધીમે, પરંતુ મક્કમ, પગલે ફારસીનું સ્થાન લઈ રહી હતી. મરાઠાઓના શાસનકાલ દરમ્યાન ફારસી દરખારી કારાબારની ભાષા તા રહી, પરંતુ સાહિત્ય સર્જનની પ્રક્રિયાને ગતિ આપનાર બળ અદૃશ્ય થયું હતું. ઈરાન તથા અન્ય મુસ્લિમ દેશમાંથી રાજ્યાશ્રય-અર્થે આવતા ફારસી કવિ-લેખકોના સમૂહો હવે આવતા બંધ થયા હતા. મુધલ દરબારનું એમનું આકષ ણુ દૂર થતાં ભારત આવવા માટે એમની પાસે કોઈ કારણ ન રહ્યું, એમ છતાં અફધાને અને ઈરાનીએ ભારત પર કરેલી એ મોટી ચડાઈઓ-અહમદશાહ ખબ્દાલી અને નાદિરશાહની ચડાઈઓએ ડેવરો અંશે કેટલાક ફારસી વિદ્વાનાને ભારતમાં આવવામાં મદદ કરી.૪૪
આવી પરિસ્થિતિ હોવા છતાં મરાઠા કાલ દરમ્યાન ફારસી સાહિત્યનુ ખેડાણ તેા ચાલુ જ રહ્યું. ધમ અને તત્ત્વજ્ઞાન જેવા વિષયેા ઉપર જે કાંઈ લખાતું તે અરખીમાં લખાતું. માનવજીવનને સ્પર્શતા રાજકીય અને સામાજિક પ્રશ્નોને લઈ ધણું બધું લખાણ ફારસી ભાષામાં થયું છે. આ સમય દરમ્યાન પ્રથમ કક્ષાના કવિ-લેખકેા થયાનું દેખાતું નથી, પર ંતુ દ્વિતીય કક્ષાના કવિલેખકાએ ફારસી ભાષા-સાહિત્યના સર્જનમાં સારા એવા ફાળા આપ્યા છે.
"
મરાઠા કાલ દરમ્યાનના ફારસી સાહિત્યની વિશેષતાએ કંઈક આ પ્રમાણે છે : ઇતિહાસ અને જીવનચરિત્ર તત્કાલીન કવિ લેખકેાના પ્રિય વિષય હાય એમ લાગે છે. ગુજરાતમાં તેમજ અન્યત્ર આ વિષયેા ઉપર ધણા ગ્રંથ લખાયા છે. એ ઉપરાંત ડૉં. સૈયદ અબ્દુલ્લાના મત પ્રમાણે આ સદી લુગાત-’ (=શબ્દાશ )ની સદી છે. ફારસી ભાષા ઉપરનું પ્રભુત્વ તથા એના શબ્દોના સાચા ઉચ્ચાર દેશી-ફારસી ( Indian-Iranian) જેવા બની ગયા હોઈ સાચેા ઉચ્ચાર બતાવતી કૃતિઓ-લુગાત-ની રચના કરવાનું જરૂરી બની ગયું હતું. ૪૫
અમદાવાદના એક નાગર ગૃહસ્થ સુંદરલાલે શબ્દકોશના એક ગ્ર ંથ રચ્યા છે તેને તૂટક ભાગ મળી આવે છે. એમાં અરબી અને ફારસી શબ્દોના અ હિંદુસ્તાનીમાં આપ્યા છે. એમાં ‘ અયન ’ અને ચશ્મ ' જેવા શબ્દો કાળી શાહીથી અને એ બંનેને અ બતાવતા શબ્દ ‘ આંખ ’ લાલ શાહીથી લખ્યા છે. કેટલેક સ્થળે સમાનાર્થી શબ્દો એક જ ઠેકાણે આપ્યા છે. દા. ત. દિલદાર મલૂમ યાર શાહેદ તાલિમઃ આ બધા શબ્દોના અર્થ · દાસ્ત લખ્યા
.
"
