________________
સાહિત્ય
૯ મું ] અનેક પ્રકીર્ણ રચનાઓને કર્તા રૂપવિજય, ગુજરાતી તેમ હિંદી પણ અનેક રચના કરી આપનાર જ્ઞાનસાર, સુરસુંદરી અમરકુમાર રાસ( ઈ. સ. ૧૭૮૬)શાંતિદાસ વખતચંદ શેઠનો રાસ( ઈ. સ. ૧૮૧૪)-શ્રીપાલ રાસ(ઈ. સ. ૧૮૨૩)ને કર્તા ક્ષેમવર્ધન વગેરે અનેકોએ આ નાના ગાળામાં રચનાઓ કરી છે, જેમાંના આરંભનાઓની પહેલાંના કેટલાકની રચના ચાલુ હતી, તો ઈ. સ. ૧૮૧૮ પછી પણ આમાંના છેલ્લાઓની પછીના ગાળામાં રચનાઓ થયા કરી હતી.
જૈનેતર સાહિત્યકારોની જેમ આ નાના ગાળામાં આરંભ થયો છે તેવા જૈન સાહિત્યકારોની સેવા પછીના સમયમાં સારી રીતે વિકસેલી હોઈ અહીં એમની સેવાનો ઉલ્લેખ ન કરવામાં આવતાં પછીના ગ્રંથમાં કરવામાં આવશે.
અરબી, ફારસી, ઉર્દૂ સાહિત્ય સલતનત કાલ અને મુઘલ કાલ દરમ્યાન ફારસી ભારતની રાજભાષા હતી. વિદેશી શાસકોએ પિતાની ભાષા દ્વારા શાસનની ધૂરા સંભાળી. સમ્રાટોનાં ફરમાનો, પત્રવ્યવહાર અને દરબારી વહીવટનાં તમામ કાર્ય ફારસી ભાષામાં થતાં. રાજદરબારમાં મોભા-ભર્યું સ્થાન મેળવવા અને શહેનશાહોની મીઠી નજર પ્રાપ્ત કરવા ફારસી ભાષા શીખવાનું સૌ કોઈ માટે અનિવાર્ય હતું. ભારતમાં કાયસ્થ અને નાગર એ બે એવી હિંદુ કેમ છે જેમણે ફારસીને અપનાવી. અનેક નાગર તથા કાયસ્થ ગૃહસ્થાએ શાહી દરબારમાં તથા અન્યત્ર ઉચ્ચ સ્થાન મેળવ્યું. તદુપરાંત શાહી દરબારોમાં અન્ય મુસ્લિમ દેશે, ખાસ કરીને ઈરાનમાંથી અનેક કવિઓ, વિદ્વાનો, સૂફી સંતો અને ઓલિયા આવતા. અકબરથી ઔરંગઝેબ સુધીના બાદશાહના સમયમાં એમના દરબાર આવા કવિઓ ઉલેમાઓ અને સંતોથી ભરેલા રહેતા. પરિણામે અરબી-ફારસી સાહિત્યનું ખેડાણ અરબસ્તાન અને ઈરાનની સરખામણીમાં ભારતમાં સારા પ્રમાણમાં થતું.
પરંતુ મુઘલ શાસનના અંત અને મરાઠાઓના ઉદય સાથે અરબીફારસીના મહત્તમાં ફેરફાર થવા લાગ્યો. મરાઠાકાલ (હિ. સ. ૧૧૭૦-૧૨૩૪) દરમ્યાન ફારસી રાજ્યકારોબારની ભાષા તરીકે ચાલુ રહી , અરબી ભાષા મુસલમાનના ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનના નિરૂપણ માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી, - અને લશ્કરી છાવણની ઉર્દૂ સાધારણ જનસમૂહ સાથેના સંપર્કની ભાષા બની રહી.
મરાઠી શાસન દરમ્યાન ફારસી દરબારી ભાષા હતી એ હકીકત છે, પરંતુ
