________________
૮. મરાઠા કાલ
[ પ્ર બાલાજી વિશ્વનાથે મરાઠી સત્તાને વ્યવસ્થિત કરવા મરાઠી સરદારોને જુદા જુદા પ્રદેશની હકુમત વહેંચી આપી. એ રીતે ૧૭૧૬ માં ખંડેરાવ દાભાડે નામના સરદારને ગુજરાતમાં મરાઠી સત્તા વિસ્તારવા માટેનું નેતૃત્વ સોંપવામાં આવ્યું. દાભાડે દક્ષિણના રાજકારણમાં એટલે બધા ઓતપ્રોત હતો કે એ જાતે ગુજરાતમાં જઈ શકે એમ ન હતું, તેથી એણે પિતાના અધિકારીઓ કંથાજી કદમ, દમાજી ગાયકવાડ તથા એના ભત્રીજા પિલાજી ગાયકવાડને આ કામગીરી સોંપી. દરમ્યાનમાં બાલાજી વિશ્વનાથ તથા ખંડેરાવ દભાડેએ મુઘલ બાદશાહ મુહમ્મદશાહ તથા એના દીવાન અલી ભાઈઓ પાસેથી ગુજરાતમાંથી ચેય ઉઘરાવવા માટેને મરાઠાઓને અધિકાર મેળવી લીધો; આનાથી ગુજરાતમાંની મરાઠાઓની પ્રવૃત્તિઓને કાનૂની સ્વરૂપ મળ્યું.”
| ગુજરાતમાં મુઘલ સત્તાનાં મુખ્ય કેંદ્ર સુરત તથા અમદાવાદ હતાં, આથી એના પર હુમલાઓ કરીને ગુજરાતની મુઘલ સત્તાને નિર્બળ બનાવીને ગુજરાતમાં પિતાનું વર્ચસ સ્થાપવાનું મરાઠાઓએ વિચાર્યું. આ માટે પિલાજીએ સુરતથી આશરે ૫૦ કિ. મી. દૂર આવેલ સોનગઢને પિતાનું મુખ્ય મથક બનાવ્યું. એણે ભલે અને કેળીઓનું લશ્કર તૈયાર કર્યું તથા સુરત મહાલના “અઠ્ઠાવીશ પરગણું” નામે ઓળખાતા પ્રદેશ પર સતત પાંચ વર્ષ (૧૭૧૯ થી ૧૭૨૩) સુધી હુમલા કર્યા. પરિણામે સુરત મહાલનું મુઘલતંત્ર ખેરવાઈ ગયું. મરાઠાઓએ આ પરગણાંમાંથી ચોથ તરીકે મોટી રકમ ઉઘરાવી.૫ કંથાજી કદમ તથા એના સાવકા પુત્ર કૃષ્ણજીએ પંચમહાલમાં ગોધરા દાહોદ વગેરે પર હુમલા કર્યા તથા ચાંપાનેર અને પાવાગઢ કબજે કર્યા, જે આશરે ૧૭૫૦ સુધી એણે પિતાના હસ્તક રાખ્યાં. એ પછી ચાંપાનેર તથા પાવાગઢ સહિત પંચમહાલ સિંધિયાએ કબજે કર્યું. દમાજીએ ૧૭૩૪ માં વડોદરા તાબે કર્યું. આમ અઢારમી સદીના મધ્યભાગ સુધીમાં દક્ષિણ ગુજરાત તથા પૂર્વ ગુજરાતના ઘણુંખરા પ્રદેશ પર મરાઠી વર્ચસ સ્થપાયું, પરંતુ મરાઠાઓના હુમલાના સતત ભયને લીધે ત્યાંનું રાજ્યતંત્ર અસ્થિર અને નિર્બળ બન્યું.
રંગઝેબના મૃત્યુ બાદ ગુજરાતની સૂબેદારી મેળવવા મુઘલ સરદારો વચ્ચે તીવ્ર હરીફાઈ થઈ. હૈદરાબાદને નિઝામ સમસ્ત ગુજરાત પર કાબૂ મેળવવા આતુર હોં, જ્યારે ગુજરાતનો મુઘલ સૂબે સુજાતખાન પિતાનું સ્થાન ટકાવી રાખવા માગતું હતું. બંને પક્ષોને આ માટે મરાઠાઓની સહાયની જરૂર હતી. કંથાજી તથા પિલાજીએ આ પરિસ્થિતિને લાભ લીધે. કંથાજી કદમે નિઝામના
