________________
૨ જે 1
છત્રપતિઓ અને પેશવાઓ પૂર્વસંપર્ક
[ ૩૭
થયા : (૧) એ પિતાના રાજ્ય પરનું મુઘલેનું દબાણ ઓછું કરાવી શક્યો તથા (૨) દખણમાંથી મુઘલેનું ધ્યાન ગુજરાત પર કેન્દ્રિત કરાવી શક્યો. શિવાજીએ સુરતની કરેલી લૂંટથી ગુજરાતને મરાઠાઓનો પ્રથમ પરિચય થયો તથા ગુજરાતની નિબળ મુઘલ સૂબાગીરી ખુલ્લી પડી. પરિણામે ગુજરાતમાં વિશેષ હુમલા કરીને વધારે ધન પ્રાપ્ત કરવાની મરાઠાઓની મહત્ત્વાકાંક્ષાને પ્રોત્સાહન મળ્યું. વળી સ્વરાજ્ય સિવાયના અન્ય પ્રદેશોમાંથી ચેથ અને સરદેશમુખી ઉઘરાવવાનો ખ્યાલ પણ શિવાજીને કદાચ આ હુમલાઓ દરમ્યાન આવ્યો હોવાનું ઈતિહાસલેખક શ્રી. સેન માને છે. શિવાજીના સરદાર હસોજી માહિતેના નેતૃત્વ તળે ૧૬૭૫માં તથા શિવાજીના અવસાન (૧૬૮૦) બાદ એના પુત્ર શંભાજીના શાસન દરમ્યાન ૧૬૮૫ માં ઔરંગઝેબના બંડખોર પુત્ર અકબરની આગેવાની નીચે મરાઠાઓએ ભરૂચ અને એની આસપાસના પ્રદેશમાં કરેલી લુંટ તેમજ ઔરંગઝેબના મૃત્યુની પહેલાંના વષે (૧૭૦૬) મરાઠા સેનાપતિ ધના જાદવે દક્ષિણ ગુજરાતના પ્રદેશ પર કરેલા હુમલા આ નીતિને આગળ ધપાવવા માટે હોવાનું કહી શકાય. મરાઠાઓએ ગુજરાતમાં વિસ્તારેલાં આક્રમણ
ઊગતી મરાઠી સત્તાને કચડી નાખવાના આશયથી ઔરંગઝેબે છત્રપતિ સંભાજીની ૧૬૮૫ માં હત્યા કરી, પરંતુ આનાથી મરાઠાઓ વધારે સંગઠિત થયા અને મુઘલ સામે વિશેષ આક્રમક બન્યા તથા ગુજરાત પરનાં પિતાનાં આક્રમણોને તેઓએ વિસ્તાર્યા. ત્રીજા છત્રપતિ રાજારામના અવસાન (૧૭૦૦). બાદ એની પત્ની તારાબાઈ અને એના વિપક્ષીઓ વચ્ચે સત્તા માટે આંતરકલહ થયો એનાથી છેડા સમય માટે મરાઠાઓની આગેકૂચ થંભી ગઈ, પરંતુ ૧૭૦૭માં મુઘલ બાદશાહ ઔરંગઝેબનું અવસાન થતાં મરાઠાઓને ગુજરાતમાં તથા ભારતના અન્ય ભાગોમાં પિતાનો વિસ્તાર કરવાની તક સાંપડી. વળી
ઔરંગઝેબ પછીના મુઘલ બાદશાહો નિબળ હતા એટલે એમને સત્તા પર ટકી રહેવા માટે મરાઠાઓની સહાયની જરૂર હતી. બીજી બાજુ ઔરંગઝેબના મૃત્યુ બાદ ગુજરાતના મુઘલ સરદારમાં ગુજરાતની સૂબાગીરી મેળવવા ભારે ખેંચતાણ ચાલી તેમાં પણ એક અથવા બીજા પક્ષને મરાઠાઓની મદદની જરૂર જણાઈ. આનાથી મરાઠાઓને ઉત્તર હિંદમાં તથા ગુજરાતમાં પિતાનું વર્ચસ જમાવવાની પૂરતી તક મળી. આનો લાભ મરાઠાઓએ ઠીક પ્રમાણમાં લીધે. પ્રથમ પેશવા બાલાજી વિશ્વનાથ તથા બીજા પેશવા બાજીરાવ ૧ લાએ આ બાબતમાં આક્રમક નીતિ અપનાવી.
