________________
૩૯૬ ] મરાઠા કાલ.
[પ્ર. વેશ, સરાણિયાને વેશ, મહિયારણનો વેશ, વાઘરીને વેશ વગેરેને ગણાવી શકાય. ભવાઈમાં મધ્યકાલીન ગુજરાતના ભાતીગળ સમાજનું ચિત્ર ઊપસી આવે છે.
ભવાઈની શરૂઆત ગણપતિના વેશથી થાય છે. આ પછી એક હળવા વેશ રજૂ કર્યા પછી કસદાર-ઝમકદાર વેશ રજૂ કરવામાં આવે છે. ભવાઈના વેશનું એકેએક પાત્ર ભૂંગળના તાલે નૃત્ય કરતું કરતું પિઢમાં પ્રવેશે છે. વેશની રજૂઆત કરતી વખતે દરેક પાત્ર ગીત નૃત્ય અને અભિનયનો ત્રિવેણી સંગમ સાધે છે. ભવાઈને જુદા જુદા વેશેની રજૂઆતમાં ક્યારેક નૃત્ય, ક્યારેક સંવાદ, કયારેક અભિય, તે વળી ક્યારેક માત્ર અંગકસરત ઉપર ભાર મૂકવામાં આવે છે. નૃત્ય નાટય અને સંગીતની કલાને ભવાઈ ભજવનારા બહુ કુશળતાપૂર્વક વણીને પ્રેક્ષક સમુદાય સમક્ષ ધારી અસર ઉપજાવતા હોય છે.
ભવાઈ એ ગુજરાતનું લેકનાટય કે લેકનૃત્ય એ સંશોધનનો વિષય છે. આ બાબતની ચર્ચા કરતાં સુધાબહેન દેસાઈ કહે છે: “ભાઈને નાટયપ્રયોગ કહેવો કે નૃત્યપ્રયોગ કહે એ બાબત વિચારમાં નાખી દે તેવી છે. એ બંનેય તત્ત્વ ભવાઈમાં અત્યંત કુશળતાથી ગૂંથાયેલાં છે. “ભવાઈ”ના નૃત્યને એ વિષયના કેઈ ચખલિયા અભ્યાસી કદાચ નૃત્ય તરીકે સ્વીકારવાની ના પાડશે, પરંતુ “ભવાઈ”ના નૃત્યને સમજવા માટે લેકનૃત્યની ખૂબી સમજવી પડશે.
ભવાઈ માં નૃત્યને નૃત્ય તરીકે જ સ્થાન નથી મળ્યું, પરંતુ જે કંઈ કહેવાનું છે તે સચોટ રીતે કહેવાના સાધન તરીકે જ નૃત્યનો પણ એમાં ઉગ થયો છે. તાલ અને લયના બંધનમાં રહી, કથક જેવા માગીય નૃત્યની પાર્શ્વભૂમિકા રાખી ભવૈયા નાચે છે, પરંતુ એ નાચ કાંઈક વિશિષ્ટ પ્રકારના છે. સંવાદમાંથી ભાવને વધારે સ્પષ્ટ અને ઉત્કટ સ્વરૂપ આપવું હોય ત્યારે પાત્રો તે ભાવને વશ થઈ નાચી ઊઠે છે. ૨૯
ભવાઈના વેશોમાં જે પાત્ર નૃત્યનાં પગલાં ભરે છે તેને કંઈક સંબંધ કથક નૃત્ય શૈલી સાથે છે. કમનસીબી એ છે કે પરંપરા જળવાઈ ન રહેતાં આ લેકનાથ કે લેકનૃત્યમાંથી કોઈ શિષ્ટ નૃત્યશૈલીનો જન્મ થઈ શક્યો નહિ. ભવાઈના વેશોનાં જુદાં જુદાં પાત્ર જે રીતે અંગ-ઉપાંગેના અભિનય કરે છે તેમાં ભારતના નાટયશાસ્ત્રની પરંપરા જાણે કે અજાણ્યે જળવાયેલી જોવા મળે છે. ગુજરાતનાં મંદિરોનાં શિલ્પમાં કે લઘુચિત્રશૈલીની હસ્તપ્રત માં નૃત્યની જે અંગભંગીઓ જોવા મળે છે તેને ભવાઈના નૃત્યની સાથે અંગભંગીઓનો અભ્યાસ કરવામાં આવે તે ગુજરાતની ત્યશૈલી વિશે ઘણું ઘણું જાણી શકાય.
