________________
૨૯૮ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર
ભાષામાં લખેલી છે અને શતાનંદ મુનિએ એને સંસ્કૃત પદ્યમાં અનુવાદ કરે છે.કેટલાક વળી શિક્ષાપત્રીને સંસ્કૃતમાં લેકબદ્ધ કરનાર દીનાનાથ ભટ્ટ હતા એમ માને છે.
શિક્ષાપત્રી ને સમાવેશ “ સત્સંગિજીવનના પ્રકરણ ૪ થા માં અધ્યાય ૪૪ તરીક્ટ કરવામાં આવ્યો છે અને એની અગાઉના અધ્યાયમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે શ્રીહરિએ વડતાલના નિવાસ દરમ્યાન ભાગવતપુરાણના દશમ તથા પંચમ સ્કંધ સાંભળીને જુદાં જુદાં સ્થળોએ રહેલા સત્સંગીઓના શ્રેય અર્થે “શિક્ષાપત્રી ” લખી. અ. ૪૫ માં જણાવ્યું છે કે પછી એમણે શિક્ષા પત્રીની આઠ નકલે કરાવીને એ પિતાના ભક્તોને મેલી અને ભક્તોએ એની નકલ કરાવીને પિતાની પાસે રાખી. શિક્ષાપત્રીને લેક ર૧૧ માં એની રચના સં. ૧૮૮૨ માં થયેલી જણાવી છે, જ્યારે ‘સત્સંગિજીવન’ની રચના એ પછી સં. ૧૮૮૫-૮૬ માં થયેલી છે. આ પરથી ફલિત થાય છે કે સહજાનંદસ્વામીએ અસલ શિક્ષાપત્રી, સ્વતંત્ર રીતે, પહેલાં ગુજરાતીમાં લખી હશે અને સત્સંગિજીવન'ના લેખકે એને સંસ્કૃત પદ્યમાં અનુવાદ કરી સહજાનંદસ્વામીના ચરિતમાં યથાસ્થાને ગોઠવી હશે.
શિક્ષાપત્રીમાં જણાવ્યું છે કે સત્સંગીઓએ નિત્ય મંદિરમાં જવું અને મંદિરમાં પુરુષોએ સ્ત્રીઓને તથા સ્ત્રીઓએ પુરુષને સ્પર્શ કરવો નહિ. એમાં પંચાયતનની પૂજા કરવા જણાવ્યું છે. વળી એમાં વેદ, વ્યાસસૂત્ર અને એને પરતું શ્રીભાષ્ય, ભાગવતપુરાણ ખાસ કરીને દશમ અને પંચમ સ્કંધ, મહાભારતમાંનું વિષ્ણુસહસ્ત્રનામસ્તોત્ર, શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા (શ્રી રામાનુજાચાર્યકૃત ભાષ્ય સાથે) અને વિદુરનીતિ, સ્કંદપુરાણના વિખંડમાંનું વાસુદેવ માહાસ્ય અને યાજ્ઞવલ્કયસ્મૃતિ એ આઠ શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરવા જણાવેલું છે.
આમ શિક્ષાપત્રીનું લખાણ અત્યંત ટૂંકું હોવા છતાં માનવના વ્યક્તિગત અને સામાજિક જીવન માટે નૈતિક તેમજ આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શનરૂપ છે.•
સહજાનંદ સ્વામીનું ચરિત આલેખતે “સત્સંગિજીવન' નામે સંસ્કૃત ગ્રંથ એ સંપ્રદાયના સાહિત્યમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે. આ ગ્રંથના પાંચ પ્રકરણ છે અને એમાં કુલ ૩૧૯ અધ્યાય છે. ગ્રંથનો આરંભ સુવ્રત નામે. મુનિ અને પ્રતાપસિંહ નામે રાજાના સંવાદથી થાય છે અને ગ્રંથનો મેટા ભાગ. એ બેના સંવાદરૂપે લખાય છે. પ્રકરણ ૧ ના પ્રથમ અધ્યાયમાં જણાવ્યા મુજબ સુવત મુનિ શ્રીહરિના આ લેકમાંથી અંતર્થોન થયા પછી કુક્ષેત્રથી
