________________
મરાઠા કાલ
[ .
કચ્છના રાજવીનું નામ નાગરીમાં એક બાજુ પર અને બીજી બાજુ પર સુલતાનના ખિતાબેવાળું લખાયું છે. એ પછીના સિક્કા મુઘલ બાદશાહ અહમદશાહ તેમજ અકબરશાહ ૨ જા ના નામવાળા છે, જેમાં આગલી બાજુ પર રાજવીનું નામ નાગરીમાં અને પાછલી બાજુ પર ભૂજ ટંકશાળનું નામ અને હિજરી વર્ષ અરબી લિપિમાં અંકિત છે.૮૨
કચછની આ નાણાંથી વિશિષ્ટ હતી. એમાં રૂપામાં કરી અને તાંબામાં ઢીંગલે દેકડે અને તાંબિયા નામના સિક્કા ચલણમાં હતા.
નવાનગર રાજ્યના સિક્કા રૂપા અને તાંબાના મળ્યા છે. સ્વરૂપની બાબતમાં એ કચ્છના તત્કાલીન સિક્કાઓને મળતા આવે છે.?
આ સિક્કાઓમાં રાજકીય ઈતિહાસ વિશે કાંઈ ખાસ માહિતી મળતી નથી. વળી આ સમયમાં લિખિત ઐતિહાસિક સાધનોની વિપુલતા જોતાં પણ જે માહિતી મળે તે નવીન હોય નહિ એ સ્વાભાવિક છે, છતાં ચલણ પદ્ધતિ, ચલણી નાણાની ધાતુ વગેરેના અભ્યાસથી એ સમયના આર્થિક અને નાણાકીય માળખાની ઝાંખી કરી શકાય. લગભગ બધાં રાજ્યને પિતાની એક એક ટંકશાળ હતી ને એ ઘણે ભાગે પાટનગરમાં સ્થિત રહેતી.
૫. ખતપત્ર સ્થાવર મિલકતનાં વેચાણ ગીશ બક્ષિસ બાના વગેરેને લગતાં ખતપત્ર મૂળમાં એ મિલકત આપનાર અને લેનાર વ્યક્તિઓને લગતા અંગત દસ્તાવેજ તરીકે જ અગત્યનાં ગણાય, પરંતુ સમય જતાં એ શતકે પહેલાંના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસના સાધન તરીકે ઉપયોગી નીવડે છે.
ગુજરાતનાં મરાઠાકાલનાં ખતપત્ર આ દૃષ્ટિએ ભાગ્યેજ પ્રકાશિત થયાં છે, પરંતુ અહીં ઉદાહરણ તરીકે એક સંસ્થાના સંગ્રહાલયમાંનાં એ કાલનાં ખતપત્રોની ઐતિહાસિક ઉપયોગિતા દર્શાવવામાં આવે છે. અમદાવાદની ગુજરાત વિદ્યાસભાના સંગ્રહાલયમાં આવાં જે ખતપત્ર છે તેમાંનાં ૨૫ ખતપત્ર આ કાલનાં છે. એમાંનાં ઘણાં સંસ્કૃત-ગુજરાતીમાં છે. છ ગુજરાતીમાં ૮૫ ને ત્રણ ફારસીમાં લખેલાં છે. સંસ્કૃત-ગુજરાતી ખતપત્રમાં મિતિ શાસકે, ગ્રાહક-દાયક વગેરેની વિગતને લગતા પૂર્વાર્ધમાંનું ઘણું ખરું લખાણ સંસ્કૃતમાં હેાય છે, જ્યારે મિલકતનાં વર્ણન ખૂટ હક વગેરેને લગતી વિગતે ધરાવતે ઉત્તરાર્ધ ગુજરાતીમાં હોય છે. એમાં પહેલાં ખતપત્રને સમય સંવત વર્ષ પક્ષ તિથિ અને વાર સાથે આપવામાં આવે છે કે વર્ષ પહેલાં વિક્રમ
