________________
૧ લું] સાધન-સામગ્રી
[ ૧૫ આ કાલના બીજા સિક્કા વડેદરા ભરૂચ ખંભાત કચ્છ નવાનગર વગેરે મોટાં રજવાડાંઓ દ્વારા બહાર પડાયા હતા. મરાઠાઓ કે તેમજ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની દ્વારા સુરત ટંકશાળના મુઘલ બાદશાહના નામના સિક્કા ચલણમાં મુકાયા હતા એ અમુક પ્રાપ્ય સિક્કાઓ પરથી વિદિત થાય છે.૭૮
આ બધા મુઘલ શ્રેણી જેવા સિક્કાઓની ઓળખનાં મુખ્ય સાધન ટંકશાળ-ચિહ્ન કે રાજવીઓના નામને પ્રથમાક્ષર જેવાં વિલક્ષણ ચિહ્ન હતાં.
વડોદરાના ગાયકવાડી રાજ્ય ઈ. સ. ૧૭૬૮ થી સિક્કા બહાર પાડ્યા હેવાનું અનુમાન છે, પણ ઉપલબ્ધ નમૂના આનંદરાવ ગાયકવાડ( ઈ. સ. ૧૮૦૦-૧૮૧૯) દારા ઈ. સ. ૧૮ ૦૨ અને એ પછી બહાર પડેલા મળે છે. આ સિક્કા (પહેલાં છ વર્ષના ) મુઘલ બાદશાહ શાહઆલમ ૨ જે અને (પછીના) મુહમ્મદ અકબરશાહ ૨ જાના નામવાળા “સિક્કાએ મુબારક” શ્રેણીના છે. માત્ર બીજી બાજુ પર નાગરીમાં ગાયકવાડ રાજાના નામનો પ્રથમાક્ષર નાગરીમાં તેમજ ટંકશાળ નામ બડદા (વડોદરા) અંકિત છે.૭૯ આમાંના શાહઆલમ ૨ જાવાળા સિક્કાઓ પર આ નહિ પણ માં પ્રથમાક્ષર છે; આ રૂપિયા માનાજીરાવના નહિ, પણ આનંદરાવના “માતડશાહી ” નામથી ઓળખાતા રૂપિયા છે એમ વડોદરા રાજ્યના રેકર્ડ પરથી જણાય છે. વડોદરાના આ બધા સિક્કાઓમાં વર્ષ હિજરી તેમજ રાજ્યવર્ષ બંને, મુઘલ બાદશાહનાં છે. અકબરશાહ ૨ જાના મૃત્યુ પછી પણ વડોદરાના સિક્કા એનાં નામ તેમજ રાજ્યવર્ષ ચાલુ રાખીને, એ ધરમૂળથી ન બદલાયા ત્યાં સુધી બહાર પડતા રહ્યા.
ભરૂચમાં પહેલવહેલી ટંકશાળ ઈ. સ. ૧૭૪૮માં મુઘલ બાદશાહ અહભદશાહના સમયમાં ભરૂચના બીજા નવાબ દ્વારા સ્થપાઈ હતી અને એ ઈ. સ. ૧૮૦૬ સુધી ચાલુ રહી. અહીં ઢંકાયેલા સિક્કા મુઘલશ્રેણીના છે, જેમાં અમુક ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની તરફથી ચલણી કરવામાં આવ્યા હોવાનું જણાય છે. આવા સિક્કાઓની ઓળખ રાજ્યવર્ષને નિર્દેશ કરતા શબ્દ પરનું સેંટ ટેમસના વધસ્તંભ-ક્રોસનું ચિહ્ન છે, જ્યારે નવાબ દ્વારા બહાર પડેલા નાણું પર ફૂલ-ઝાડનું ચિહ્ન છે.
આ સમયના પ્રારંભમાં કચ્છમાં રાવ રાયધણ ૨ જા નું રાજ્ય હતું. એના સિક્કા એના પુરોગામીઓના સિક્કાની એટલે કે ગુજરાતના સુલતાન મહમૂદ ૩ જાના અરબી લિપિમાં અંકિત નામવાળા સિક્કાની શ્રેણીના છે. એમાં સાથે
