________________
૧૪] ભરાઠા કાલ
[ પ્ર. ફારસી છે. આમાં સુરતના જે બે લેખ અપવાદરૂપ છે તે અરબી પદ્યમાં છે અને એની કાવ્યરચના ઉચ્ચ કોટિની છે એ નેંધપાત્ર ગણાય.૭૪ ૧૮ મા સૈકાથી વધુ પ્રચલિત થયેલી ઉભાષામાં માત્ર એકબે લેખ મળે છે, જે વસ્તુસ્થિતિ ભારતના બીજા પ્રદેશને અનુરૂપ છે. ફારસી ભાષાના પદ્ય-લેખોની ઠીક ઠીક સંખ્યા છે. એમાં વિશેષ કરીને ખંભાતના લેખ-બહુધા મૃત્યુલેખવાળાકવિતાની દષ્ટિએ સારી કેટિના છે. આ પરથી છેક ૧૯ મા શતકના અંત સુધી ગુજરાતમાં ફારસી ભાષાના થતા અભ્યાસની પ્રતીતિ થાય છે. ગુજરાતના આ સમયના ફારસી ભાષાના સાહિત્યકારો-કવિઓનાં નામ આ લેખમાં મળે છે.૭૫
સુલેખનની દષ્ટિએ અમુક લેખે ઉચ્ચ કક્ષાના છે. ખાસ કરીને ખંભાતના “નસ્તાલીક” શૈલીમાં કંડારાયેલા લેખ મને રમ છે.
ટૂંકમાં, આ લેખ દ્વારા ગુજરાતના તત્કાલીન ઇતિહાસનાં અમુક પાસાં વિશે ઠીકઠીક માહિતી ઉપલબ્ધ થાય છે. (આ) સિક્કા
રાજયમાં મુધલ સત્તાના અંત પછી કોઈ એકહથ્થુ કે સર્વોપરિ સત્તા ન સ્થપાતાં વિવિધ બળાનું પ્રાધાન્ય રહેવાથી સિક્કા બાબતમાં એકસરખું ધોરણ કે નીતિ ન રહે એ દેખીતું છે. આ સમયે એક તરફ મરાઠાઓએ ને બીજી તરફ મુધલ સત્તાના અસ્ત પ્રબળ થઈ સ્વતંત્ર થયેલા રાજયના વિભિન્ન ભાગોના વહીવટદારશે કે શાસકોએ પિતપોતાની આગવી સત્તાના પ્રતીકરૂપ ચલણી નાણું શરૂ કર્યો, પરંતુ પ્રારંભમાં આ સિક્કા આકાર કિંમત વજન ભાત લખાણ વગેરે બાબતમાં બહુધા ભારતનાં બીજાં રાજ્ય કે પ્રદેશોના સમકાલીન સિક્કાઓની જેમ દિલ્હીના નામધારી મુઘલ બાદશાહના સિક્કાઓ જેવા જ છે. અમદાવાદ પૂનાના પેશવાને હસ્તક આવ્યાના દોઢ વર્ષ બાદ પણ જ્યારે દિલ્હીમાં શાહજહાં ૩ જે ગાદીએ બેઠા ત્યારે અમદાવાદના નાયબ સૂબા સંતજીએ અમદાવાદની ટંકશાળમાં મુઘલ બાદશાહના નામના સિક્કા બહાર પાડવાની ટંકશાળના અધિકારીઓને લિખિત પરવાનગી આપી હતી.૭૪ પેશવાકાલની અમદાવાદની ટંકશાળમાંથી બહાર પડેલા મરાઠાકાલીન સિક્કાઓ પર મેટે ભાગે અંકુશનું નિશાન તેમજ ગાયકવાડી વર્ચસ દરમ્યાનના સિક્કાઓ પર ““” અક્ષર અંકિત છે.” આ સિક્કાઓ આને લઈને અંકુશશાહી સિક્કાઓ તરીકે ઓળખાય છે.
