________________
૧૨ મું ] ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૭૯ આ સંસ્થામાં સંગૃહીત થયેલી “દંડક બલદાર' નામની ચિત્રિત પરથી પણ ખાસ ઉલ્લેખપાત્ર છે. જૈન સાધુઓને તત્વજ્ઞાનનું શિક્ષણ આપવા માટે દંડકની રચના કરવામાં આવી છે. અઢારમા સૈકાની આ પોથી મહેસાણા જિલ્લાના વિજાપુરના ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથના મંદિરમાં લિપિબદ્ધ કરવામાં આવી હતી. આ પિથીનાં ચિત્રોમાં તીર્થકર ભગવાનની આજુબાજ વિમાનનું આલેખન એમના દેવ સાથે કરવામાં આવેલું છે. ચિત્રની વચમાં તીર્થકર ભગવાનનું ચિત્ર શિખરબદ્ધ. મંદિર સાથે આલેખવામાં આવેલું છે. આસપાસનાં બે વિમાનોનું આલેખન પણ ત્રિશિખર યુક્ત કરવામાં આવેલું છે. શિખર ઉપર ધર્મના પ્રતીકરૂપ ફરફરતી ધજા પણ દર્શાવવામાં આવી છે. આ ચિત્રમાં વિમાનની નીચે પશુપંખીની આકૃતિ ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. અહીં જે ચિત્ર આપવામાં આવેલું છે તેમાં પહેલા વિમાનમાં વાઘની આકૃતિ અને બીજા વિમાનમાં મેરની આકૃતિ વાસ્તવિક લાગે છે. બંને વિમાનમાં બેઠેલા દેવને ચાર હાથ છે, જે પૈકીના ત્રણ હાથમાં અનુક્રમે ગદા પા અને માળા છે. આ બંને દેવોના મુગટ રૂપેરી ટપકાં વડે હીરામેતીથી અલંકૃત બનાવાયા છે (જુઓ આકૃતિ પર ).
સત્તરમી અને અઢારમી સદીમાં કાગળ પર આલેખાયેલી “ધના શાલિન ભદ્ર રાસ”ની થિીઓમાં ચિત્રો જોવા મળે છે. આ પૈકીની કેટલીક પોથીઓ અમદાવાદના જૈન ભંડારામાં અને લાલભાઈ દલપતભાઈ ભા. સં. વિદ્યામંદિર તેમજ ભો. જે. વિદ્યાભવનમાં સંગૃહીત કરવામાં આવેલી છે. આ પાથીઓમાં આલેખાયેલાં ચિત્રોમાં શાલિભદ્રની માતા ધના, શાલિભદ્રના જીવનપ્રસંગે, શાલિભદ્ર અને એની બત્રીસ પત્નીઓ, શાલિભદ્ર અને મગધરાજ શ્રેણિકની મુલાકાતનો પ્રસંગ ઇત્યાદિ નોંધપાત્ર છે. સંવત ૧૮૯૫ માં અમદાવાદમાં આલેખાયેલી ‘શ્રીપાલ રાસ”ની એક પોથીમાં જે વહાણનાં ચિત્ર છે તે ગુજરાતના વહાણવટા ઉપર પ્રકાશ ફેકે છે. વહાણના સ્તંભો ઊંચા અને રત્નજડિત છે. વહાણની અંદર સોનેરી શાહીથી આલેખાયેલ સુંદર ગવાક્ષો છે. વહાણની અંદર વાદ્યો વગાડતા ગાંધર્વોનું આલેખન પણ આકર્ષક છે. અનેક પ્રકારની ધજા-પતાકાઓથી વહાણને અલંકૃત કરવામાં આવ્યું છે. હીરામોતીથી શણગારાયેલું વહાણનું આ ચિત્ર અઢારમા સૈકાના ગુજરાતની આર્થિક સમૃદ્ધિનું ચિત્ર રજુ કરે છે.
લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં સંગૃહીત અઢારમા સૈકાની કાગળ પર આલેખાયેલી “પ્રકાશ પિથીનાં કેટલાંક ચિત્ર ઉલેખપાત્ર છે. એક ચિત્રમાં ચક્રવર્તી રાજાના રાજ્યાભિષેકનું ચિત્ર છે. રાજ્યાભિષેક
