________________
૨૯ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર..
ભજનિકે અને રાવણ હથ્થો લઈને ફરનારા ભરથરીઓ પિતાની કલા દ્વારા ગુજરાતની ચૂંઝાયેલી પ્રજાનું ચૈતન્ય ટકાવી રાખતા હતા.
નૃત્યકલા
મરાઠા સમયમાં ગુજરાતમાં જે નૃત્યપ્રકાર પ્રચારમાં હતા તે પૈકી રાસ: ગરબે ગરબી અને ભવાઈ મુખ્ય હતાં.
ગુજરાતમાં નૃત્યની પરંપરા પૌરાણિક કાલ જેટલી પ્રાચીન છે તેમ સાહિત્યિક પુરાવાઓ પરથી કહી શકાય. પુરાણ કાલમાં ગુજરાતને એક ભાગ આનર્ત તરીકે ઓળખાતો હતો. પૌરાણિક વૃત્તાંત પ્રમાણે શાયતોને રાજ્ય–પ્રદેશ. આનર્તના નામે પ્રસિદ્ધ હતું, જેની રાજધાની કુશસ્થલી હતી. ઇતિહાસના આરંભકાળમાં આ નામ તળ ગુજરાતના, ખાસ કરીને ઉત્તર ગુજરાતના અલગ પ્રદેર માટે વપરાતું હતું. આજનું મહેસાણા જિલ્લામાં ખેરાલુ તાલુકામાં આવેલ વડનગર-આનંદપુર–આનર્તપુર એ આ પ્રદેશનું પાટનગર હોવાનું મનાય છે. “આનર્ત” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ અંગે વિદ્વાનોમાં મતભેદ છે. ઉમાશંકર જોશીએ કરેલી અટકળ પ્રમાણે આનર્ત શબ્દનો સંબંધ નૃત્ય સાથે છે. એ ભૂમિમાંથી ગુજરાતને મોટી સંખ્યામાં નટ–નતકે અને ગાયકે મળ્યા છે. ૧૪અમેદિનીકોશ પ્રમાણે “આનર્ત” શબ્દને એક અર્થ નૃત્યશાળા પણ થાય છે. ૧૫” વળી બૃહત્સંહિતામાં જણાવ્યા પ્રમાણે સિંધુ-સરસ્વતીના પ્રદેશ અને સુરાષ્ટ્રમાં નટ-નર્તકોનું પ્રાધાન્ય હતું, ૧૬ જે ઉમાશંકર જોશીની અટકળનું સમર્થન કરે છે.
સારંગદેવ “સંગીતરત્નાકરના સાતમા નર્તનાધ્યાયમાં નૃત્યના પ્રકાર વર્ણવતાં લાસ્ય વિશે કહે છે : લાસ્ય નૃત્ય સૌ પ્રથમ પાર્વતીએ બાણાસુરની પુત્રી ઉષાને શીખવ્યું. આ બાણાસુરની કન્યાએ શ્રીકૃષ્ણના પૌત્ર અનિરુદ્ધ સાથે લગ્ન કર્યું અને દ્વારકા આવી દ્વારકાની સ્ત્રીઓને લાસ્ય નૃત્ય શીખવ્યું, જે દ્વારકાની સ્ત્રીઓએ સૌરાષ્ટ્ર દેશની સ્ત્રીઓને શીખવ્યું અને સૌરાષ્ટ્ર દેશની સ્ત્રીઓએ વિવિધ જનપદની સ્ત્રીઓને શીખવ્યું. આ રીતે પરંપરાથી પ્રાપ્ત થયેલું લાસ્યનૃત્ય લેકમાં પ્રતિષ્ઠા પામ્યું.૧૭ લાસ્ય પ્રસારની આ વાત સારંગદેવ પછી ચાર વર્ષ બાદ થયેલા કવિ શ્રીકંઠે એમની “રસકૌમુદી'માં કરી છે. કવિ શ્રીકંઠ જામનગરના રાજવી જામ છત્રસાલના આશ્રિત હતા. આ કવિ જુદા જુદા પ્રદેશની સ્ત્રીઓની નૃત્યકુશળતા વર્ણવતાં એક સ્થળે ગુર્જરી નદીની લાયનત્યની કુશળતાને ઉત્તમ પ્રકારની કહે છે : ૧૮
