________________
૧૨ સું]
ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૮૯
ભેરી ભૂંગળ મૃદંગ પખવાજ દુરી નગારુ ઢાલ ઢાલકી ખંજરી મંજીરા વીણા તાર શરણુાઈ વાંસળી પાવા ત્યાદિનું આલેખન જોવા મળે છે,
મુઘલાની સત્તા નાશ પામતાં ગુજરાતમાં લલિતકલાને! વિકાસ રૂંધાઈ ગયા. મરાઠા સરદારા સત્તાની સામારીમાં કલાકારાને રાજ્યાશ્રય આપી પ્રેત્સાહન આપી શકયા નહી. આમ છતાં ગુજરાત સૌરાષ્ટ્રમાં જે નાનાં નાનાં રાજ્ય હતાં તેમાં ગાયા વાદા ની અને ભાટ-ચારણાને રાજ્યાશ્રય આપી પ્રેત્સાહન આપવાની પ્રથા ચાલુ રહી હતી. સત્તરમા સૈકામાં જામનગરના જામ છત્રસાલ રાજવીના આશ્રિત કવિ શ્રીક ઠે ‘ રસકૌમુદી ' નામને સંગીતના ગ્રંથ લખ્યા હતા. ૧૪
મરાઠા સમયમાં જૈન અને હિંદુ દાની ભીંતા ઉપર જે ચિત્ર આલેખવામાં આવ્યાં છે તેમાં ગાયક વાદક અને નકના સમૂહ જોવા મળે છે. અહી જે વાદ્ય આલેખવામાં આવ્યાં છે તે પણ ભારતીય પરંપરા પ્રમાણે અવનદુ ત ંતુ સુષિર અને ધન પ્રકારનાં છે. અવનદ્દ વાદ્યોમાં પખવાજ મૃદગઢેલ ઢોલકી નગારું ખંજરી ડ↓ તેાબત દુંદુભિ ઝલરી નરહ્યાં ઇત્યાદિતે સમાવેશ થાય, જ્યારે તંતુવાદ્ય પ્રકારમાં એકતારા તંબૂરા તંબૂરી વીણા અને એના વિવિધ પ્રકાર, સારંગી જંતર મુખચંગ અને રાવણહથ્થા ઇત્યાદિના સમાવેશ થાય. સુષિર વાદ્યોમાં ભૂંગળ ભેરી રણશીંગુ કઠવાસ શીંગી શંખ વાંસળાં વેણુ પાવે। બીન ઇત્યાદિ સમાવેશ થાય અને ધનવાદ્યોમાં મંજીરા કાંસીજોડાં કરતાલ ઝાંઝ માણુ ઝાલર પટપટી દાંડી મેટાઘૂઘરા ઇત્યાદિના સમાવેશ થાય છે.
મરાઠા કાલ દરમિયાન ગુજરાતમાં સંગીત-પર્`પરા વૈષ્ણવ મદેિશમાં અને જૈન મંદિશમાં જળવાઈ રહી હતી. વૈષ્ણવ મદિરામાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની આરાધના માટે સવાર બપેર અને સાંજના જુદા જુદા રાગામાં પદો ધમાગ "અને ધ્રુપદ સાજ સંગીત સાથે ગવાતાં. આ સંગીત પાછળથી ‘હવેલી સ ંગીત ’ તરીકે ખૂબ પ્રતિષ્ઠા પામ્યું છે. જૈન મંદિશમાં તીર્થંકર ભગવાનની ભાવના થતી. ભાવના મોટે ભાગે ભેાજકા ગવડાવતા, ભાવનામાં ત્યાગ અને તપપ્રધાન રાસા પણ ગવાતા, શક્તિના ચાચરમાં કે ગામની ભાગોળે ‘ ભવાઈ ’ રમવાની પરંપરા આ સમયમાં પણું જળવાઈ રહી હતી.
આમ મરાઠાઓની સત્તા દરમ્યાન રાજકીય અંધાધૂંધીના દિવસેામાં ધાર્મિક સંગીત એ પ્રજાના જીવનનું શ્રદ્ધાસ્થાન હતું અનેક માણભટ્ટો કથાકારી
