________________
૩૮૮ ]
મરાઠા કાલ
કરી દે છે. ભવાઈની રજુઆત-પરંપરા છેક અઢારમા સૈકા સુધી જળવાઈ રહી હતી અને એમાં અનેક નવા વેશ પણ ઉમેરાયા છે. સંગીતનાં વાઘોમાં પખવાજની જગ્યાએ તબલાં આવ્યાં છે અને સારંગીના સ્થાને હાર્મોનિયમ આવ્યું છે. આ મધુર નૃત્યગેય પ્રેક્ષણકની પરંપરા જળવાઈ ન રહેતાં એમાં સમય જતાં અનેક વિકૃતિઓ પ્રવેશી ગઈ અને પરિણામે એના પ્રત્યે રસ કે રૂચિ પેદા થવાને બદલે એક પ્રકારની સૂગ ઊભી થઈ.
મુઘલકાલીન ગુજરાતમાં શાસ્ત્રીય સંગીતના જે નામાંકિત ગાયકો અને વાદક થઈ ગયા તેમાં ચાંપાનેરને પંડિત બૈજુ તથા વડનગરની બે વૈષ્ણવ કન્યાઓ તાના અને રીરીનાં નામ વિશેષ ઉલ્લેખપાત્ર છે. ચાંપાનેરને સંગીતકાર બૈજ નાગર હતો અને વૃંદાવનના વિખ્યાત સંગીતાચય હરિદાસને પટ્ટશિષ્ય હતો. બૈજનાથે ગ્વાલિયરના રાજા માનસિંહની સંગીતશાળામાં તાલીમ લઈને ત્યાં અધ્યાપન-કાય પણ કર્યું હતું. માનસિંહના માર્ગદર્શન નીચે છુપદ ગાયકીને એણે સારે વિકાસ કર્યો હતો. એણે “સંગીત ઓકુદશા” નામનો ગ્રંથ પણ ર છે. આ ઉપરાંત “રાગ સાગર” નામનો કાવ્ય-પ્રકાર રચ્યો હતો, જેમાં અનેક રાગ-રાગિણીઓની સમજ જે તે રાગ-રાગિણી દ્વારા જ આપવામાં આવેલી છે. મુઘલકાલમાં આ સમયે વડનગર વિદ્યા અને કલાનું મોટું કેન્દ્ર હતું. પ્રચલિત અનુશ્રુતિ પ્રમાણે અકબરના દરબારી ગાયક તાનસેને દીપક રાગ ગાયો અને એના શરીરમાં અસહ્ય દાહ શરૂ થયો. આ દાહ જો કેઈ સંગીતને જાણકાર “મહાર' રાગ ગાય તે જ શમે એવી હતી. આવા ગાયકની શોધમાં તાનસેન દિલ્હીથી નીકળ્યો હતો, જ્યાં ઉત્તર ગુજરાતમાં આવેલ વૃદ્ધનગર-વડનગરની બે નાગર કન્યાઓ “તાના” અને “રીરી એ મહાર ગાઈને એના દાહનું શમન કર્યું હતું. આ બંને કન્યાઓની ગાયકીની હલકથી તાનસેન, ખૂબ પ્રસન્ન થયો હતો અને અકબર સમક્ષ તેઓની ખૂબ પ્રશંસા કરી હતી. અકબરે આ બંને કન્યાઓને દિલ્હી આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું, જેનો તેઓએ અસ્વીકાર કર્યો હોવાથી તેના ઉપર જુલ્મ ગુજારવામાં આવ્યો અને પરિણામે તેઓએ આત્મવિલેપનને ભાગ લીધો.
મુઘલકાલમાં ગુજરાતમાં જે કાગળની પિથીની ચિત્રકલાનો વિકાસ થયે તેનાં ચિત્રમાં પણ ગાયકે વાદકે અને નર્તકે જોવા મળે છે. આ સમયનાં મંદિરોમાં જે ભિત્તિચિત્ર આલેખવામાં આવ્યાં તેમાં પણ રાજસવારી ઉત્સવ કે વરઘેડાનાં દશ્યોમાં અનેક વાદકે નર્તકે અને ગાયકનું આલેખન કરેલું જોવા મળે છે. આ સમયની ચિત્રકલામાં સંગીતનાં જે વાદ્ય જોવા મળે છે તેમાં
