________________
૧૨ મું ]. ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૩૮૭ સોલંકીકાળમાં અનેક જૈન વૈષ્ણવ શૈવ અને શક્તિ મંદિરોમાં ઉત્સવ ઊજવાતા હતા અને એ વખતે નાટકે અને નૃત્યો પણ એમાં રજૂ થતાં હતાં, જેના ઉલ્લેખ સમકાલીન સાહિત્યમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. ચૂડાસમાઓના સમયમાં એટલે કે ઈસવી સન ૪૭૫ થી ૧૪૭૦ સુધી જૂનાગઢ એ સૌરાષ્ટ્રનું સંગીત અને - સંસ્કૃતિનું વિખ્યાત કેંદ્ર હતું. ખેંગાર ત્રીજો અને માંડલિક ત્રીજો એ બંને રાજવી સંગીતના નિષ્ણાત અને આશ્રયદાતા હતા.૧૦ સોલંકીકાલમાં ગુજરાત
માં જે મંદિર બાંધવામાં આવ્યાં તેનાં શિપમાં વિવિધ અંગભંગીઓ સાથે -નર્તકે અને વાદકો જોવા મળે છે.
સલતનતકાલમાં આવીએ છીએ ત્યારે ગુજરાતમાં શક્તિની ઉપાસના તરીકે ભવાઈ ને વિકાસ થયેલ જોવા મળે છે. ભવાઈ એ ગુજરાતનું સંગીતમટયું લેકનૃત્ય-નાટય છે. પરંપરા પ્રમાણે ભવાઈના વેશોની રચના અસાઈતે કરેલી મનાય છે. આ અસાઈતના ‘હંસાઉલિ' કાવ્યની હસ્તપ્રત ભો. જે. વિદ્યાભવનમાં છે.૧૧ હંસાઉલિને સમય સંવત ૧૪ર૭ એટલે કે ઈસવી સન ૧૩૭૧ મનાય છે. આ ઉપરથી અટકળ કરી શકાય કે અસાઈત ચૌદમા સૈકાની છેલી ત્રણ પચ્ચીસીઓમાં થયો હશે. ભવાઈમાં ભૂંગળ એ અગત્યનું અને અનિવાર્ય વાઘ છે. ભૂંગળ વિના ભવાઈ થાય નહીં. મુંબઈ ગેઝેટિયરના જણાવ્યા પ્રમાણે ભૂંગળ એ ગુર્જરોનું વાદ્ય છે. ૧૨ સમગ્ર ભારતનાં વાઘોમાં આ એકમાત્ર વાઘ એવું છે કે જેનાથી સ્વર અને તાલ જાળવી શકાય. ભવાઈમાં મુખ્ય વાદ્યો વિશે “રામદેવ ના વેશમાં કહેવામાં આવ્યું છે :
પખાજી ઊભો પ્રેમસુ, રવાજી મનમોડ, તાલગર ટોળે મળ્યા, ભૂંગળિયા બે જોડ, ભંગળિયા બે જેડ કે આગળ રંગલે ઊભે રહ્યો,
ઇણી રીતે અસાઈત ઓચરે હવે રામદે રમતો થયો. ૧૩ આ ઉપરથી કહી શકાય કે પખવાજ કાંસીજોડાં અને ભૂંગળ એ ભવાઈનાં મુખ્ય વાઘ હતાં. ભવાઈના જુદા જુદા વેશમાં અનેક લોકગીતો લગ્નગીતે છંદે દુહાઓ અને ફટાણું ગવાતાં. ભવાઈનાં ગીતામાં જે રાગ ગવાતા તેમાં માઢ પરજ સેહની દેશ સોરઠ પ્રભાત આશાવરી કાલીગડે બીલાવલ મેવાડે લલિત ભૈરવ ભરવી. ઈત્યાદિ મુખ્ય છે. જે ઈદે ગવાય છે તેમાં કુંડળિયા અને સવૈયા મુખ્ય છે. કવિતા ઉખાણા અને દુહાઓની તો એમાં ભારે રમઝટ જોવા મળે છે. ભવાઈની રજુઆત અનેક પ્રકારના શિષ્ટ અને કસંગીત સાથે એવી ભાવવાહી રીતે કરવામાં આવે છે કે પ્રેક્ષકોને રસતરબોળ
