________________
[ ૩૬૫
૧૨ મું )
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ ૧૮ મી સદીનો ઉત્તરાર્ધ એટલે કાઠી-ધાડાં, ગાયકવાડી ફેજ, વાઘેરે અને બહારવટિયાઓનો સમય.૧૧૧ એ સમયના સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છ વિશે અસંખ્ય લોકકથા અને લોકગીત રચાયાં છે. નાનાં-મોટાં ધીંગાણની યાદ આપતા અને સતી સંત તથા શરાનાં ત્યાગ અને બલિદાનની ગાથા ગાતા અનેક પાળિયા સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં ગામેગામ જોવા મળે છે.
કરછ મ્યુઝિયમમાં આવા અનેક પાળિયા અને ખાંભીઓ સચવાયેલાં છે. ઝારાના યુદ્ધમાં વીરગતિ પ્રાપ્ત કરનાર ગોવર્ધન ખવાસને ત્રણ ટુકડામાં ખંડિત થયેલો પાળિયો આકર્ષક છે. શિલાની ઉપરના ભાગમાં યુદ્ધના કેસરિયા વાઘા પહેરી, કમરબંધ કસી અને જમણે હાથમાં ભાલે લઈને વીર યોદ્ધો સજાવેલા ઘોડા ઉપર બેઠેલો છે. એની પાછળ સૂર્ય–ચંદ્રની આકૃતિઓ અંકિત કરેલી છે. એના પર સંવત ૧૮૧૯(ઈ. સ. ૧૭૬૨-૬૩)ને લેખ ઉત્કીર્ણ થયેલ છે. ૧૧૨
શામળાજી વિસ્તારમાંથી પારેવા પથ્થરમાં કોતરેલે એક સુંદર પાળિયે ગુજરાત રાજ્યના પુરાતત્ત્વ ખાતાના ઉત્તર વર્તુળ પ્રાપ્ત કરેલ છે. અશ્વારોહી વીર યોદ્ધાના એક હાથમાં હૈડાની લગામ છે, બીજા હાથમાં માળા છે, કપાળમાં વિશ્વ તિલક છે. પહેરવેશમાં માથા પર પાઘડી, કાનમાં ગોળ કડીઓ, ગળામાં મોતીની માળા અને શરીર પર ઘૂંટણ સુધીનું અંગરખું છે. કમરબંધમાં કટાર બેસેલી છે. પીઠ પર ઢાલ છે. પાછળના ભાગમાં સૂર્યચંદ્રની આકૃતિઓ પરંપરાગત રીતે કંડારેલી છે. નીચેના ભાગમાં સંવત ૧૮૨૬ (ઈ. સ. ૧૭૬૯-૭૦) લેખ ઉકીર્ણ કરે છે (જુઓ આકૃતિ ૩૭).
હળવદના સ્મશાનમાં આ સમયના સતીઓના અનેક ઉત્કીર્ણ પાળિયા દષ્ટિગોચર થાય છે.
અમદાવાદ– પાલડીના રહીશ ગુજરાતના લેકકલા-વિશેષજ્ઞ શ્રી હકુભાઈ શાહના સંગ્રહમાં સ્ત્રી અને ગધેડાની અકુદરતી કીડા દર્શાવતું પાળિયો છે. આ પ્રકારના પાળિયાને “ગધેડે ગાળ વાળો પાળિયો કહે છે કે એના ગુણ ધર્મની કક્ષા અને આકાર-પ્રકાર જોતાં એને પાળિયો કહેવા કરતાં ખૂટે કહે વધુ ઉચિત છે. અનેક ગામ કે ખેતરમાં ખોડેલ મળી આવતા આવા ખૂટા સમાજનાં અસમાજિક તરોની સામે લોકવિશ્વાસની લક્ષ્મણરેખા જેવા છે. જાહેર ધાર્મિક સ્થળોની રક્ષા માટે કે એની મિલકત કોઈ પડાવી લે નહિ, કે એને નુકસાન કરે નહિ અથવા ગોચર માટેની જમીન પચાવી પાડે નહિ,
