________________
૩૬૪ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
એની બંને તરફ રાવની પ્રેયસીઓના પાળિયા એક કતારમાં ખેડવામાં આવ્યા છે. છતેડીના સ્તંભો પર વાઘધારિણી અને નાયિકાઓની મોટા કદની પૂતળીઓ અને છડીદારનાં શિલ્પ ગોઠવાયેલાં છે. સ્તંભ કમાન અને ધૂમની સુયોજિત બાંધણી દ્વારા અને એના પર વિવિધ પ્રકારનાં સુશોભન-શિપિ વડે આ છતેડીને કલાત્મક અને ભવ્ય બનાવવામાં આવી છે. એમાં તત્કાલીન કચ્છી કલા અને લોકજીવનનાં વિભિન્ન પાસાં દષ્ટિગોચર થાય છે (જુઓ આકૃતિ ૨૫).
શત્રુંજય પર સાકરસહિની ટૂક પર સંવત ૧૮૬૦માં બંધાયેલું સહસકુટનું મંદિર આવેલું છે, જેમાં સહસ્ત્ર ફૂટની રચના રૂપે ૧૦૨૪ મૂર્તિ સ્થાપી છે. ચૌદ રાજલકને આરસ–પ, સમવસરણ અને સિદ્ધચક્રની રચના કરેલી છે. વળી મંદિરની બહારના ભાગમાં રામાયણનાં મુખ્ય પાત્ર – રામ લક્ષ્મણ સીતા દશરથ કૌશલ્યા કૈકેયી ભરત હનુમાન વગેરેનાં શિલ્પ પણ સ્થાપેલાં
ગિરનાર પર સંગ્રામ સોનીની ટૂક પર બે માળ ઊંચું ભવ્ય જૈન મંદિર આવેલું છે, જેના વિશાળ ગર્ભગૃહમાં મૂળનાયક શ્રી સહસ્ત્રફણું પાર્શ્વનાથજીની સુંદર અને કલાત્મક મૂર્તિ આવેલી છે. એની પ્રતિષ્ઠા સંવત ૧૮૫૯(ઈ. સ. ૧૮૦૨-૦૩) માં કરવામાં આવી હતી. ૧૦૮
ગિરનાર પરની કુમારપાળની ટ્રેક પર આવેલ એક પ્રાચીન જૈન મંદિરમાં મૂળનાયક શ્રી અભિનંદન સ્વામીની યામવણી ભવ્ય પ્રતિમા આ કાલની છે. એના પર સંવત ૧૮૭૫ નો લેખ છે. • આમ શત્રુંજય અને ગિરનાર પર આ સમયની અસંખ્ય મૂતિ ઉપલબ્ધ છે.
સેજિત્રા( તા.પેટલાદ જિ.ખેડા)ના એક જૈન મંદિરમાં આ સમયનું એક સાધુનું છૂટું શિલ્પ (આકૃતિ ૩૬) પડેલું છે. એની જટા તથા દાઢીની બનાવટમાં કૃત્રિમતા જણાઈ આવે છે. કપાળમાં ત્રિપુંડ્ર કરેલું છે, ગળામાં તથા એક હાથમાં માળા ધારણ કરેલી છે. બીજો હાથ ગોઠણ પર ટેકવાયેલે છે, કમર પર લગેટી પહેરેલી છે. સામાન્ય રીતે આ સમયમાં આ પ્રકારે સાધુ-સંતે, કુસ્તી કરતા મલેની જોડીઓ, વાઘકારો વગેરેનાં શિપોનો ઉપયોગ મંદિરના રંગમંડપ પર બહારના ભાગમાં ચાર ખૂણે ગોઠવી સુશોભન માટે કરવામાં આવતો હતો. આ સમયના કિલ્લાઓ પર પણ આ પ્રકારનાં શિલ્પ જોવામાં આવે છે.
આ સમયે ગુજરાતમાં અનેક સ્થળોએ મંદિર બંધાયાં ૧૧૦ તે બધાં આ સમયની શિલ્પકલાનાં વાહક છે.
