________________
-૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૪૧
હતો. એ પછી કતારગામની ભાગળ બહાર ઈ. સ. ૧૭૭૫ માં નવાબ હાફીઝુદ્દીને “અલાબાગ” કરાવ્યું, તે સર્વશ્રેષ્ઠ છે. એનો વિસ્તાર કરવા માટે આજુબાજુનાં મકાન ઉખાડી નાખવાને લઈને લેકે એને “અલ્લાબાગ” ને બદલે “જુલમીબાગ” કહેતા. એમાં ચીન ઈરાન અને યુરોપથી રોપા મગાવી રોપાવ્યા હતા. એમાં કલમો કરવાને લઈને એક છોડની દરેક ડાળ પર જુદી જુદી જાત અને રંગનાં ફૂલ આવતાં. ૧૭ પછીના વર્ષો મુલ્લાં ફખ્રદ્દીને સુરતથી ત્રણ કશ દૂર ભટારમાં એક બાગ કરાવ્યો હતો.૧૮
પાટણમાં કોઠી કુઈ દરવાજા પાસે કેટની અંદરના ભાગમાં આવેલે બગીચે દમાજીરાવે કરાવ્યો હતો. ૧૯
ધાર્મિક સ્થાપત્ય (અ) હિંદુ
આ સમયે અનેક નવાં મંદિર કુંડ અને અન્ય ધાર્મિક બાંધકામ થતાં રહ્યાં તેની સાથે કેટલાંક જૂનાં જીર્ણોદ્ધાર પણ પામ્યાં. ઇંદોરનાં મહારાણી
અહલ્યાબાઈ, પાટણ-વડોદરાના દમાજીરાવ ગાયકવાડ અને વડોદરાના ફરોસિંહરાવ ગાયકવાડ તથા ગાયકવાડી સરસૂબા બાબાજી આપાજી, પેશવાના શરાફ ગોપાળ જગનાથ તાંબેકર વગેરેએ કરાવેલાં બાંધકામ ગુજરાતના મદિરસ્થાપત્યમાં વિશિષ્ટ ભાત પાડે છે. મંદિરની રચના પર એમણે દક્ષિણ ભારતનાં મંદિરોમાંથી મુખ્યત્વે બે તત્વ ગ્રહણ કર્યા : (૧) તલમાનમાં દેવના વાહન કે દાસ માટે અલગ મંડપ કરવો અને ઊર્ધ્વમાનમાં મંદિરના શિખરને પિરામિડને ઘાટ આપો. વડોદરા ઠાકોર સારસા પાટણ અમદાવાદ વગેરે સ્થાનેએ આવેલાં મંદિર આ બાબતનાં સૂચક છે. આથી આ સમયના શિવાલયમાં નંદિ–મંડપ, વિષ્ણુમંદિરમાં ગરુડ-મંડપ અને રામમંદિરમાં હનુમાન મંડપ ઘણું કરીને અલગ કરેલા દષ્ટિગોચર થાય છે. મરાઠાઓએ બંધાવેલાં મંદિર સિવાયનાં અન્ય મંદિર મુખ્યત્વે ગુજરાતમાં સેલંકીકાલથી સુસ્થાપિત થયેલી ઉત્તર ભારતીય નાગર શૈલી અનુસાર તલમાનમાં તારાકાર અને ઊર્ધ્વ માનમાં રેખાવિત શિખર-પદ્ધતિ પ્રમાણે બનેલાં છે. શત્રુંજય સુપેડી જડેશ્વર સુરત વગેરે સ્થળોએ આવેલાં મંદિર આ સ્વરૂપનાં છે. વૈષ્ણવ મંદિરમાં શિખર કરવાનો ચાલ નહિ હોવાથી આ કાલમાં પણ એ મંદિર હવેલી સ્વરૂપે બંધાયાં હતાં.
