________________
૩૪૨] મરાઠા કાલ
[ પ્ર.. મળી આવતા છૂટાછવાયા ઉટલે પરથી આ કાલનાં મંદિર વિશે. કેટલીક માહિતી આ પ્રમાણે તારવી શકાય છે ઃ
સુરતમાં રહિયા સેનીના ચેકમાં (હાલ લાલગેટ પાસે) આવેલું બાલાજી મંદિર ૧૯મી સદીના પહેલા દાયકામાં બંધાયેલું સુપ્રસિદ્ધ ભવ્ય મહામંદિર છે. એના પ્રાકારમાં શિખરબંધી ચાર મંદિર એક હરોળમાં ઊભેલાં નજરે પડે છે. એમાં ડાબી બાજુથી લેતાં પહેલું જગન્નાથજીનું, બીજું બાલાજીનું (આકૃતિ ૧૪), ત્રીજું કૃષ્ણાજુનેશ્વર મહાદેવનું અને ચોથું નંદકેશ્વર મહાદેવનું છે. આ ચારેય મંદિર ઊંચા પીઠ પર બાંધેલાં છે અને ચાર પગથિયાં ચડવાથી એના મંડપમાં દાખલ થવાય છે. આ મંદિર મુખ-ચોકી કે શણગાર-ચકી ધરાવતાં નથી. એમાં ગર્ભગૃહ અને એની સંમુખ મંડપની રચના કરેલી છે. અંતરાલમાં કરેલા ગવાક્ષોમાં આરસનાં વિવિધ શિલ્પ મૂકેલાં છે. આ મંદિરે પૈકીનાં પ્રથમ ત્રણ સુરતના શાહ સોદાગર શ્રી કૃષ્ણજી અજુનજી ત્રવાડીએ ઈ.સ. ૧૮૦૩, માં રૂપિયા ત્રણ લાખના ખર્ચે બંધાવ્યાં હતાં. ચોથું મંદિર ઈ. સ. ૧૮૮૮ માં શ્રી નંદશંકર લાભશંકરે બંધાવી કૃષ્ણાર્પણ કર્યું હતું. આ મંદિરે ઉપરાંત ગોપીપરામાં આવેલું રામજી મંદિર અને પુષ્ટિમાર્ગનું લાલજી મહારાજનું મંદિર પણ આ સમયે બંધાયેલાં. લાલજી મહારાજનું ઈ. સ. ૧૭૭૦ માં બંધાયેલું મંદિર ઈ. સ. ૧૮૩૭ ની મેટી આગમાં બળીને ખાખ થઈ ગયું હતું. ૨૨
નર્મદા પર આ કાલમાં ચાણોદમાં મહારરાવ ગાયકવાડે અને ગરુડેશ્વર ખાતે મહારાણી અહલ્યાબાઈએ ભવ્ય ઘાટ બંધાવ્યા. ૨૩
ભરૂચમાં ઈ. સ. ૧૭૮૩ માં ભૃગુભાસ્કરેશ્વર નામનું નવું મંદિર બંધાયું. એ દેવાલય સિંધિયાના ભાસ્કરરાવ નામના સૂબાની સહાયથી ભાર્ગવ બ્રાહ્મણોએ બંધાવ્યું હતું. એમાં ભાગોની કુળદેવી ભાગસુંદરીની મૂર્તિને ભૃગુઋષિના. દેરામાંથી અહીં આણને એક ગેખમાં પધરાવેલી છે. ૨૪
વડોદરામાં આ સમયે વિઠ્ઠલમંદિર, બહુચર માતાનું મંદિર, ખંડેબાનું મંદિર, ગણપતિ મંદિર, નીલક ડેશ્વર મહાદેવ, યવતેશ્વર મંદિર વગેરે બંધાયાં. માંડવી પાસે ચાંપાનેર માર્ગ પર આવેલું વિઠ્ઠલ મંદિર વડેદરાનાં રાજમાતા ગેહનાબાઈએ ઈ. સ. ૧૮૦૯ માં બંધાવ્યું હતું. ૨૫ આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે. મંદિર પ્રાકારબંધ છે. ત્રણ શિખરયુક્ત ગર્ભગૃહ, લાંબે મંડપ, મંડપમાં લાકડાના સુશોભિત સ્તંભને પ્રગ, ગર્ભગૃહને ફરતે પ્રદક્ષિણાપથ, ગર્ભ..
