________________
૫ મું ) પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૨૧ એની જોગવાઈઓ પણ અમલકારી બને એવી રહી ન હતી, આથી પેશવા સાથે નવા કરાર કરવા માટેની મંજૂરી એલિફ-સ્ટને ગવર્નર-જનરલ પાસેથી મેળવી અને કરારનો એક મુસદ્દો તૈયાર કર્યો, જે પેશવા સમક્ષ સહી માટે રજૂ કર્યો (જૂન ૧, ૧૮૧૭). પેશવાએ ચર્ચા બાદ અને ભારે અનિચ્છાએ કરારને સ્વીકાર કર્યો અને સહી કરી (જૂન ૧૩, ૧૮૧૦). આ કરાર “પુણે કરાર ” નામે ઓળખાયો. કરારનું સામાન્ય સ્વરૂપ જોઈએ તો એમાં પેશવાએ યંબકજીને ગંગાધર શાસ્ત્રીની હત્યા કરવા માટે ખૂની જાહેર કર્યો અને એની ધરપકડ કરી બ્રિટિશ હવાલે કરવાનું સ્વીકાર્યું. મરાઠા સંધને એના સાચા સ્વરૂપમાં અને હકીકતમાં વિખેરી નાખવાનું કબૂલ કર્યું, ભારતીય રાજાઓ પરની એની સર્વોપરિ સત્તાને આખરી અંત આવ્યાનું સ્વીકાયું; રાજાઓના દરબારમાં રહેલા શિવાની એલચીઓને અને મરાઠા ખંડિયા રાજાઓના દરબારમાં રાખવામાં આવેલા પિતાના પ્રતિનિધિઓને પાછા બોલાવવાનું અને એમની સાથે પત્રવ્યવહાર કરવાનું અને મહારાષ્ટ્ર બહાર આવેલા એના બધા જ પ્રદેશ બ્રિટિશ સરકારને આપવાનું તથા સહાયક દળની સંખ્યા વધુ રાખી એના ખર્ચ માટે ૩૪ લાખ રૂપિયા આપવાનું રવીકાયું. આમ મરાઠા સમવાયસંઘ છેવટમાં અને જાહેર રીતે વિખેરી નાખવામાં આવ્યો.૨૮ આમ એલિફન્ટને -આ રીતે “ પુણે કરાર કરાવી શિવાની મરાઠા સરદારોમાં ઉચ્ચ સ્થાન લેવાની કે જાળવી રાખવાની મહેચ્છાને કચડી નાખી. ગુજરાતમાં પેશવાઈ સત્તાને અંત અને બ્રિટિશ સત્તાન પ્રસાર
ગુજરાત સંબંધમાં પુણે કરારની જોગવાઈઓ સ્પષ્ટ બનાવાઈ હતી. પેશવા અને ગાયકવાડની સત્તાઓના પરસ્પરના હક્કદાવા માટે ચલાવવામાં આવતી વાટાઘાટોને કાયમ માટે અંત લાવવામાં આવ્યો, ગાયકવાડ–તાબાના કઈ પણ પ્રદેશ પરના હક્ક જતા કરવાનું અને ભૂતકાળના તમામ દાવા સામે વાર્ષિક ચાર લાખ રૂપિયા ગાયકવાડ આપે એવું અને ભવિષ્યમાં કઈ પણ દાવા નહિ કરવાનું પેશવાએ સ્વીકાર્યું. અમદાવાદનો ઈજારો ગાયકવાડ અને એના વારસાને આપવાનું કબૂલ્યું. ચાર લાખની રકમ નક્કી કરવામાં આવી તેમાં આ ઇજારા સોંપવાના વળતરનો પણ સમાવેશ કરાયો હતે. પેશવાએ કરી ખર્ચની સામે પોતાની સૌરાષ્ટ્રની ખંડણીના હકક બ્રિટિશ સત્તાને આપી દીધા. વધુમાં જે અન્ય પ્રદેશ આપ્યા તેમાં જંબુસર આમેદ દેસરા ડભોઈ બહાદરપુર અને સાક્ષી હતાં. બીજી રીતે કહીએ તો અમદાવાદ અને ઓલપાડ સિવાય બીજા બધા પ્રદેશ આપી દીધા. ઓલપાડ એક વિશ્વાસ
