________________
૧ 3' ]
સાધન-સામગ્રી
[ ૭
પુસ્તક સૈયદ મુહમ્મદ-સંકલિત મતૂભાત (પન્ના) છે તે ઈ. સ. ૧૮૩૬-૩૭ આસપાસ ભરૂચની સિંધિયા સરકાર તથા ગુજરાતના અગ્રેસર ગૃહસ્થા વચ્ચે થયેલા પત્રવ્યવહારને સંગ્રહ છે. એમાં પણ સારી એવી ઐતિહાસિક માહિતી ઉપલબ્ધ છે. કિશનજી વૈદનું આતે ગરીમ (ઈ. સ. ૧૮૦૦ આસપાસ ) સમકાલીન રાજકીય તેમજ સામાજિક સ્થિતિ પર સારા એવા પ્રકાશ પાડે છે.
આ સાહિત્ય-શાખામાં સારાભાઈ મહેતાના પાંચછ પત્રસંગ્રહ ઉપલબ્ધ છે. ૧૯ મી સદીના પૂર્વાધમાં લખાયેલા આ પત્ર ગુજરાતના રાજકીય તેમજ સામાજિક વનને લગતી અગત્યની માહિતી આપે છે. આ બધા પત્રસ`ગ્રહ ગુજરાત વિદ્યાસભામાંના સંગ્રહાલયમાં સુરક્ષિત છે.
"6
આ ઉપરાંત આ સમયના ફારસી કાવ્યસાહિત્યમાં પણ ઘેાડી ઘણી ઐતિહાસિક માહિતી મળે છે. મહેતા તુલજાશંકર-સુત રાજશકર, જેનું તખલ્લુસ ‘ અહંકરી '' હતું, તેમનાં કાવ્યેામાં દામાજી ગાયકવાડના અવસાન તેમજ ફતેહસિહ ગાયકવાડના રાજ્યારાહણ ( ઈ. સ. ૧૭૬૮ ) જેવા ઐતિહાસિક બનાવાનું વર્ષોંન મળે છે. તસ્નીફાતે મુગટરામમાં સારઠના ઇતિહાસ માટે ઉપયોગી માહિતી મળે છે. .
ગુજરાતના આ કાળનારેખ્તા ( અર્થાત્ ઉર્દૂ ) ભાષાના ૧૦૯ કવિએ વિશે માહિતી તેમજ એમનાં કાવ્યાના નમૂના પૂરું પાડતુ પુસ્તક મઝનુન શુઅરા છે જે ઈ. સ. ૧૮૫૧-૫૨ માં ભરૂચના ઢાઝી નુરૂદ્દીન હુસેને રચ્યુ` હતુ`.૯
૩. સસ્કૃત-ગુજરાતી અભિલેખા
આ કાલના ઈતિહાસ માટે તવારીખ ગ્રંથાની જેટલી ખાટ વરતાય છે તેટલી અભિલેખાની વરતાતી નથી. અલબત્ત સ ંસ્કૃત-ગુજરાતી અભિલેખા અગાઉના ઢાલની સરખામણીએ સખ્યામાં એછા છે. રાજકીય ઇતિહાસ માટે ઉપયાગી નીવડે તેવા પ્રકાશિત અભિલેખાની સ ́ખ્યા જૂજ છે, પરંતુ ધ` સ્થાપત્ય શિલ્પ ઇત્યાદિ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ માટે સાધનરૂપ નીવડે તેવા પ્રકાશિત અભિલેખ સાથી વધારે છે, જ્યારે કેટલાક મોટા નાના સંગ્રામોને નિર્દેશ કરતા પ્રકાશિત પાળિયાલેખાની સંખ્યા પણ સાઠ ઉપરની છે.૧૦ સાઠ વર્ષના ટૂંકા કાલ માટે આ સંખ્યા નાની ન ગણાય.
આ કાલના અભિલેખામાં મદિરા તથા મૂતિઓને લગતા ધણા લેખ સંસ્કૃતમાં૧૧ છે, થાડા ગુજરાતીમાં૧૨ છે, એકાદ ત્રજભાષામાં૧૩ છે તે થોડાક
