________________
મરાઠા કાલ
[ .
હાસિક બન્શી ખાનદાનને ઈતિહાસ છે. કર્તા પોતે બન્શી કુટુંબને વડીલ હતો. જેજ-નામા (કત મુલ્લા ફીરઝ બિન કાવસ)
આ દળદાર પુસ્તકમાં અંગ્રેજોના ભારત-આગમન તેમજ પોર્ટુગીઝ અમલની શરૂઆતથી લઈને ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં કંપની સરકારે પૂના લીધું ત્યાંસુધીનો ઇતિહાસ આલેખાયેલે છે.’ અનામી પુસ્તક
ગુજરાત વિદ્યાસભાના પુસ્તકાલયમાં એક પુસ્તક છે, જેમાં ગુજરાતના અમુક જિલ્લાઓમાં પરગણાં વગેરે, જમીનદાર અધિકારીઓ કામ વગેરેની નિમણૂકે રાજ્યખર્ચ વહાણવટું વગેરેની વ્યવસ્થા વિશે માહિતી છે, જે તત્કાલીન ઈતિહાસ માટે ઉપયોગી છે.
ઉપર્યુક્ત પુસ્તકો ઉપરાંત આ સમયના એતિહાસિક લેખનની ઠીક એવી સામગ્રી પૂરી પાડતી બે સાહિત્ય-શાખાઓ – રોજનીશી અને પત્રસંગ્રહના ૧૮મી ૧૯મી સદીમાં લખાયેલા નમૂના સારી એવી સંખ્યામાં ઉપલબ્ધ છે.
સુરતના નવાબેના દીવાન કિરપારામ નાગરે (ઈ. સ. ૧૮૦૦) લગભગ પિતાના સમયને લગતી હકીકતની નેંધપોથી રાખી હતી, જે એમના વંશજોના કબજામાં હોવાનું કહેવાય છે. દીવાન રણછોડજીની ફારસી રજનીશી પણ એમના વંશજ પાસે હોવાની માહિતી છે. મુનશી નંદલાલ (૧૮ મી સદીના ઉત્તરાર્ધ) અમદાવાદના ગાયકવાડી સૂબા ગોપાળરાવને ત્યાં નોકરીએ હતો તે સમયે એણે સંકલિત કરેલી નોંધપોથીમાં ઐતિહાસિક માહિતીવાળા પત્રો તેમજ સ્વરચિત કાવ્યો છે.
૧૮ મી સદીના ઉત્તરાર્ધ અને ૧૯મી સદીના પૂર્વાર્ધમાં સંકલિત અનેક પત્રસંગ્રહ પણ આ સમયના ઈતિહાસનાં વિવિધ પાસાઓ માટે અગત્યનાં સાધન ગણાય. રફઆતે ગિરધારીમલ( ઈ. સ. ૧૮૨૧ આસપાસ)માં સુરતના મુત્સદી અને ખંભાત તેમજ વડોદરાના ફેજદાર જેવા ગુજરાતના અમલદારી વર્ગ તરફથી લખાયેલા પત્ર સંગૃહીત છે. ભરૂચના કિશોરદાસ દેસાઈએ નવાબના દીવાન તરીકે કામગીરી બજાવી તે દરમ્યાન શાહી દેશપત્રો, અરજીઓ તેમજ નવાબના જવાબ, અમાત્યના આદેશ તથા એ બીજે પત્રવ્યવહાર એકત્રિત કરી જે પુસ્તક રહ્યું છે તેમાં એ સમયના ભરૂચની નવાબીના ઈતિહાસ માટે વિપુલ સામગ્રી મળી રહે છે. એવું જ બીજું
