________________
સાધન-સામગ્રી
[ ૫ પિતા દીવાન અમરજી વગેરેએ સક્રિય ભાગ ભજવ્યો હતો એટલે તત્કાલીન ઈતિહાસ માટે એમાં અપાયેલી માહિતી અગત્યની તેમજ આધારભૂત ગણાય. ૨ હદીએ અહમદી (કર્તા શેખ અહમદ ઉર્ફે બબ્બેમિયા બિન શેખ હામિદ)
ત્રણ ભાગમાં વિશ્વ ઈતિહાસ આલેખતા આ દળદાર પુસ્તકના એક ભાગમાં ગુજરાતને સવિસ્તાર ઈતિહાસ છે. સુરતના રહેવાસી એના કર્તાએ એનું પંદર ભાગમાં “ હકીકતુલ હિંદ” નામ હેઠળ પુલેખન કરવાનો નિર્ધાર કર્યો હતો, પણ એને એક ભાગ જ લખાય ત્યાં તો કર્તાનું ઈ. સ. ૧૮૪૮ માં મૃત્યુ થયું.'
કર્તાના પુત્ર શેખબહાદુર ઉર્ફે શેખૂમિયાંએ ઉપર્યુક્ત પુસ્તકનો, સુરત શહેર તેમજ એના પ્રસિદ્ધ સંત પ્રખ્યાત કુટુંબ વગેરેને લગતા ઈતિહાસવાળો ભાગ ગુલદસ્તએ સુલહાએ સુરત અલમુસમ્મા બિ હકીક્તસુરતના નામથી પ્રસિદ્ધ કર્યો હતે. અહવાલે ગાયકવાડ (કર્તા સારાભાઈ બાપાભાઈ મહેતા)
આ પુસ્તકમાં વડોદરાના ગાયકવાડ રાજાઓનો આરંભથી ઈ. સ. ૧૮૧૮ સુધીને ઈતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. એમાં ગુજરાતમાં મરાઠાઓની હકુમતથી લઈ ગુજરાત તેમજ બાજુના પ્રદેશોમાં એમના દ્વારા ચેથ અને સરદેશમુખી ઉઘરાવતી વેળા જે અત્યાચાર અને જોરજુલ્મ થતા તેનું રોમાંચક - વર્ણન પણ છે.* તારીખે મરહયા (મરાઠા) દર ગુજરાત (કર્તા અજ્ઞાત),
પિલાજીરાવ ગાયકવાડથી શરૂ કરીને ઈ. સ. ૧૭૭૩ સુધીનો મરાઠાએને ઇતિહાસ આ પુસ્તકમાં આપવામાં આવ્યું છે. નસબના એ જાડેજા
કચ્છના જાડેજા વંશના રાજવીઓનો ઇતિહાસ ઈ. સ. ૧૮૭૮ માં ભૂજ પરગણા સ્થિત વેરાગામ નિવાસી કુંવરજી જાદવજી ઉપાધ્યાયે ગુજરાતીમાં મૌખિક લખાવ્યો, તેનો ફારસી અનુવાદ કરછના આસિસ્ટંટ રેસિડેન્ટ મિ. ઑલ્ટરના આદેશથી કરવામાં આવ્યો. આ પુસ્તકમાં સંવત ૧૮૭૫ (ઈ. સ. ૧૮૧૯) સુધીનો ઈતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. વકા એ અહસનુલમદા યેહ (કર્તા મીર મુહમ્મદ ફહુસેનખાન હમદાની)
ઈ. સ. ૧૮૦–૦૮ માં રચિત આ પુસ્તકમાં સુરતના પ્રસિદ્ધ ઐતિ
