________________
પ્રકરણ ૧૨
ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય ઈસવી સન ૧૭૫૮ માં અમદાવાદમાં મરાઠા સત્તાની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ગુજરાતની રાજકીય પરિસ્થિતિમાં નેધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું. સાઠ વર્ષના ટૂંકા રાજ્ય અમલ દરમ્યાન મરાઠા સરદારે સત્તાની સાઠમારીમાં ગુજરાતને વ્યવસ્થિત અને કાર્યદક્ષ વહીવટ આપી ન શક્યા, પરિણામે અશાંતિ અને અવ્યવસ્થાનું સર્જન થયું, જેની અસર સ્થાપત્ય શિલ્પ ચિત્ર નૃત્ય-નાટય સંગીત વગેરે લલિત કલાઓ ઉપર પડી. મુઘલેનું પતન થતાં લલિતકલાઓને રાજ્યાશ્રય મળતું બંધ થયો અને મરાઠા કાલમાં એ કલાઓનો વિકાસ સ્થગિત થઈ ગયો. ચિત્રકલા
ચિત્રકલાના આ સમયના જે કોઈ નમૂના પ્રાપ્ત થયા છે તેમાં કલાતત્વની ઊણપ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. મુઘલકાલ અને એ અગાઉના સમયમાં જે લધુચિત્રો અને ભિત્તિચિત્રો આલેખવાની પ્રથા ગુજરાતમાં પ્રચારમાં હતી તેનો વિકાસ સ્થગિત થઈ ગયેલો જોવા મળે છે. આ સમયનાં ચિત્ર બે સ્વરૂપમાં જોવા મળે છે : પિથીચિત્ર અને ભિત્તિચિત્રો. પિથીચિત્રોમાં જૈન વણવ શવ અને શાક્ત સંપ્રદાયની અસર જોવા મળે છે. ચિત્રના લૌકિક નમૂના શિષ્ટ અને લોકસાહિત્યની રચનાઓમાં નજરે પડે છે. ભિત્તિચિત્ર મંદિરે રાજમહેલે અને શ્રેષ્ઠીઓની હવેલીઓમાં આલેખાયેલાં જોવા મળે છે. ચિત્રના વિષયવસ્તુ માં કઈ ફેરફાર જોવા મળતો નથી.
૧. પિથીચિ આ સમયનાં પિથી ચિત્રો ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના જૈન ભંડારાની પોથીઓમાં, ખાનગી માલિકીના સંગ્રહમાં તેમજ લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ અને શેઠ ભો. જે. વિદ્યાભવન, અમદાવાદમાં જળવાયેલાં જોવા મળે છે. જેન પિથીની ચિત્રકલા
આ સમયની જૈન પોથીની ચિત્રકલા કલ્પસૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, સંગ્રહણ સૂત્ર, શાંતિનાથસ્તવન, બરડા ક્ષેત્રપાલ સ્તોત્ર, પ્રકાશ, લઘુસ્તોત્ર, પ્રજ્ઞાપાસવ સ્તબક, જયતિહુણસ્તોત્ર, શાંતિનાથચરિત્ર, સપ્રભાવિક સ્તવન,
