________________
૧૦ ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. આપતા, પરંતુ ક્યારેક તિથિ અને વાર ઉપરાંત નક્ષત્ર યોગ અને કરણ પણ જણાવીને કાલગણનાનાં પાંચેય અંગે જણાવતા ૪૭ વળી ક્યારેક વર્ષ પછી સંવત્સર અયન અને ઋતુ પણ જણાવતા ૪૮ તે પંચાંગ પછી પ્રતિઝાની ઈષ્ટ ઘટિ પણ આપવામાં આવતી.૪૯ પદ્યબદ્ધ પ્રશસ્તિમાં નિર્માણ વર્ષની સંખ્યા શબ્દસંકેત દ્વારા રજૂ કરતા; જેમકે વેદ–અગ્નિ-વસુ-ચંદ્ર (૧૮૩૪)૨૦ વસુ-અંબ-કાઠ-શશી (૧૮૩૮)૫૧નંદ-અગ્નિ-વસુ-ચંદ્ર (૧૮૩૯) અશ્વ–અંગ-નાગ-૬ (૧૮૬૭) ૩ અંક-અંગ-ભુજંગ-ચંદ્ર (૧૮૬૯)૫૪ અને વહ્નિ અદ્ધિ-નાગ–અમૃતકિરણ (૧૮૭૩)૫૫
આમ આ કાલના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ માટે અભિલેખનું સમકાલીન સાધન કેટલીક અગત્યની સામગ્રી પૂરી પાડે છે.
૪ અરબી-ફારસી અભિલેખે અને સિક્કા (અ) અભિલે :
ગુજરાતના મરાઠાકાલીન અરબી-ફારસી અભિલેખોની સંખ્યા સલ્તનત અને મુઘલ સમયના શિલાલેખેની સરખામણીમાં ઓછી છે. અત્યાર સુધીમાં પ્રાપ્ત થયેલા અભિલેખેની સંખ્યા ૧૫૦ જેટલી છે. શોધખોળનો અભાવ પણ આ નાની સંખ્યા માટે એક કારણ ગણાવી શકાય.
આ લેખેનો સાર એ ભાગ રાજ્યનાં અમદાવાદ પાટણ(ઉ. ગુ.) ભરૂચ સુરત ખંભાત ભૂજ અને રાધનપુર જેવાં રાજકીય અગત્ય ધરાવતાં શહેર કે કમ્બાઓમાંથી મળી આવેલ છે. પાલનપુરના નવાબી રાજ્યમાં આ સમયનો કેઈ લેખ મળે નથી એ આશ્ચર્યજનક કહેવાય. આ લેખો વિશે બીજી નોંધપાત્ર વસ્તુ એ છે કે સિક્કાઓથી વિપરીત અદ્યપર્યત પ્રાપ્ત અભિલેખમાંથી એમાં પણ મુઘલ બાદશાહના નામ કે રાજ્યને નિર્દેશ થયો નથી. ગુજરાતના મરાઠાકાલીન સિક્કાઓ ઓછામાં ઓછું ઈ. સ. ૧૮૫૭ સુધી મુઘલ બાદશાહના નામથી બહાર પડ્યા હતા, જ્યારે એક પણ અભિલેખમાં એમનું નામ મળતું નથી. એ જ પ્રમાણે પ્રમાણમાં નાની સંખ્યાના અભિલેખમાં રજવાડાંઓના રાજવીઓનાં નામ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. જે રજવાડાંઓના રાજવીઓનાં નામ અભિલેખોમાં મળે છે તે કચ્છ રાધનપુર ખંભાત વડોદરા અને જુનાગઢ છે.
આ સમયના લેખેનો મેટો ભાગ મજિદ બંધાવવા તેમજ મૃત્યુતારીખે આપવા કે રજાઓ બંધાવવા અંગે છે. આઠદસ લેખોમાં કિટલે કે શહેર
