________________
સાધન-સામગ્રી
બનાસકાંઠા)નું અમીઝરા પાર્શ્વનાથનું મંદિર,૩ ઈડરનું સહસ્ત્રફણું પાર્શ્વનાથ મંદિર ૨૪ અને ભદ્રેશ્વર (કચ્છ)નું પ્રાચીન મંદિર૩૫ ખાસ ઉલ્લેખનીય છે આમાંના કેટલાક લેખમાં સંસ્કૃત પદ્યબદ્ધ પ્રશસ્તિઓની સુંદર રચનાઓ જોવા મળે છે. વળી તે તે મંદિર કોણે ક્યારે બંધાવ્યું એ ઉપરાંત એનું બાંધકામ ક્યારે શરૂ થયેલું, એનો પ્રતિષ્ઠા-ઉત્સવ ક્યારે ઊજવાય, એની પ્રશસ્તિ કોણે રચી, મંદિર બાંધનાર મુખ્ય શિલ્પી કેણ હતા, શિલાલેખ કોણે કોતર્યો, વગેરે વિગત એમાં આપી હોય છે. ભદ્રેશ્વરના દેરાસરને શિલાલેખ જુદા જુદા સમયે થયેલા એના અનેક જીર્ણોદ્ધારનો વૃત્તાંત નિરૂપે છે. કેઈ દેર કે દેરી અમુક વિદેહ સ્વજનની યાદગીરીમાં બંધાયેલ હોવાનું એના શિલાલેખ ઉપરથી જાણવા મળે છે. પ્રતિમાલેખમાં તે તે પ્રતિમા કોણે કરાવી અથવા તે તે બિંબ કોણે ભરાવ્યું, એની પ્રતિષ્ઠા ક્યારે થઈ અને કોની પાસે કરાવી વગેરે હકીકત જણાવી હોય છે. દેવાલયોમાં કેટલીક વાર સિદ્ધચક્ર૩૭ પાદુકાઓ૮ ઘટ૭૮ વગેરે કરાવ્યાના લેખ મળે છે. વળી એની બાજુમાં કુંડ ધર્મશાળાક૧ વગેરે બંધાવ્યાને લગતા લેખ પણ હોય છે. ક્યારેક દર્શન પૂજા બ્રહ્મભોજન ભૂમિદાન વગેરેના લેખ હોય છે. આ શિલાલેખ
સ્થાનિક ઈતિહાસ ધર્મસંપ્રદાય સ્થાપત્ય શિ૯૫ ઇત્યાદિ અંગે ઘણી ઉપયોગિતા ધરાવે છે. | દુર્ગ૪૩ વાપી૪૪ વગેરેના નિર્માણને લગતા શિલાલેખ નાગરિક સ્થાપત્ય વિશે માહિતી પૂરી પાડે છે.
ભૂમિદાનને લગતાં તામ્રપત્ર કતરાવી આપવાની પ્રથા લુપ્તપ્રાય થઈ હતી, છતાં ક્યારેક મહત્ત્વનાં ચિરકાલીન લખાણ તામ્રપત્રો કે શિલા પર કોતરાવવામાં આવતાં. ઈડર રાજ્યનાં તામ્રપત્રોમાં લખાણ લખનાર તથા કોતરનારનાં નામ પણ આપેલાં છે. શત્રુંજય પરના એક લેખમાં ત્યાંની હાથી પિોળમાં દેવાલય આંધવાની મનાઈ ફરમાવી છે.૪૫
તામ્રલેખમાં આપેલ સમય-નિર્દેશ તે તે નિર્માણના સમય ઉપરાંત કોઈ વાર તે તે સમયના રાજાના રાજ્યકલ પર કે તે તે ઘટનાના સમય પર પ્રકાશ પાડે છે. વળી એ પરથી એ સમયની કાલગણનાપદ્ધતિનો તેમજ સમય નિર્દેશ રજૂ કરવાની પદ્ધતિને ખ્યાલ આવે છે. આ કાલના અભિલેખો પરથી
સ્પષ્ટ થાય છે કે ત્યારે સમસ્ત ગુજરાતમાં વિક્રમ સંવત પ્રચલિત હતો ને કેટલીક વાર વિક્રમ સંવતના વર્ષની સાથે શક સંવતનું વર્ષ પણ આપવામાં આવત.૪૬ સામાન્ય રીતે સમયનિર્દેશમાં વર્ષ માસ પક્ષ તિથિ અને વાર
