________________
૩૦૦ )
મરાઠા કાલ
પેઢીના છેલ્લા કહી શકાય તેવા ચાણોદડભોઈના ભક્તકવિ દયારામને હાથે તેમજ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના ભક્તકવિઓને હાથે સંખ્યા અને ગુણવત્તાની દષ્ટિએ ઉચ્ચ ભૂમિકા સાધી શકી. આ કારણે આખ્યાન યુગ'ના અનુસંધાનમાં
ઉત્તરભક્તિયુગ” સંસ્થાપિત થયો. આ નવા યુગમાં આખાને જવલ્લે જ - લખાયાં. લૌકિક સાહિત્ય તે શામળ અને સુંદરજી નાગર સાથે ઈ. સ. ૧૭૬૫ આસપાસ સર્વથા થંભી ગયું. રચાતાં પદોમાં જ્ઞાનમાર્ગીય પદે રચનારા સાહિત્યકારો પણ થયા હતા. એ વિશે અહીં પ્રસંગ પ્રાપ્ત થઈ પડશે. ગવરીબાઈ (જન્મ ઈ.સ. ૧૭૫૯)
આ વેદાંતી કવયિત્રી ગુજરાતની પૂર્વ સરહદે આવેલા ડુંગરપુર (અત્યારે જિ. ડુંગરપુર–રાજસ્થાન, પૂર્વે ગુજરાત)માં વડનગરા નાગર બ્રાહ્મણમાં થઈ હતી. તદ્દન નાની વયે વિધવા બનેલી આ વિરક્ત બાઈએ અદ્વૈત વિજ્ઞાનમાં ૧૨૦૦ થી પણ વધુ પદ આપી અખા અને ગોપાલ પછી વેદાંત સાહિત્યને સમૃદ્ધ કરી આપ્યું. એણે ગુજરાતી તેમજ તત્કાલીન હિંદીમાં પણ લેખન કર્યું. આ જ નામની સમકાલીન એક બીજી ગવરીબાઈ પણ થઈ છે, જે વૈષ્ણસંપ્રદાયની હતી એવું એનાં મળેલાં થોડાં પદોથી જાણી શકાય છે.૧૨ ધીરે ભગત (ઈસ. ૧૫૩ન૮૨૫)
વડેદરા નજીક સાવલી પાસેના ગઠડા ગામમાં જન્મેલા આ બ્રહ્મભદ કવિનું સળંગ બંધનું તે માત્ર “અશ્વમેધ” એક કાવ્ય મળે છે, પણ આ કવિ એની મોટી સંખ્યામાં મળતી ઉચ્ચ કોટિનાં રૂપકેથી ભરેલી કાફી રાગની રચનાઓથી ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસમાં વિશિષ્ટ સ્થાન સાચવી રહ્યો છે. એ ખરું કે એણે દ્રૌપદીવસ્ત્રાહરણ” “સુરતી ભાઈને વિવાહ” “જ્ઞાનકો ” આત્મબોધ” “એગમાર્ગ” જેવાં નાનાં કાવ્ય પણ આપ્યાં છે. “ પ્રશ્નોત્તર માલિકા” તો ગુરુશિષ્ય સંવાદરૂપે રચાયેલી ૧ર૭ કાફી જ. એનાં વિવિધ રાગમાં ગવાતાં જ્ઞાનમાર્ગીય પદ પણ સુલભ છે. ૮૨ જેટલાં વર્ષોની વચ્ચે ગુજરી ગયેલા આ કવિએ મહત્વની ગેય રચનાઓથી સાહિત્યને સમૃદ્ધ કર્યું છે. ૧૩ કેવલપુરી (ઈ. સ. ૧૭૫-૧૮૪૯)
એ ઉદેપુરના રાજવંશી ભાયાતને ત્યાં જન્મેલે અને ૨૫ વર્ષની વયે ઈડરમાં સંન્યસ્ત લઈ ગુરુના નિધને ત્યાં ગાદી સ્થાપી છેલ્લે ઉમરેઠમાં રહેલે. સામાન્ય વ્યવહારથી માંડી પરકેટિના બ્રહ્મજ્ઞાન પર્વતની અનેક રચનાઓ એણે
