________________
મરાઠા કાલ
(પ્ર.
૪૪] ૧૫ વર્ષ સુધી ગુજરાતના રાજકારણમાં સક્રિય ભાગ ભજવીને રંગેજીએ ગુજ. રાતમાં દઢ રીતે મરાઠાઓનું વર્ચસ સ્થાપ્યું. ગાયકવાડ અને પેશવા વચ્ચે ગુજરાતની આવકની વહેંચણી
૧૭૪૮માં શાહૂનું અવસાન થતાં દખણના મરાઠા રાજકારણમાં ફરી એક પલટો આવ્યો. તારાબાઈ શિવાને ગાદી પરથી ખસેડીને પિતાના પૌત્ર રામરાજાને ગાદીનશીન કરવા માગતી હતી. આ માટે તેણીએ દમાજી ગાયકવાડની સહાય માગી. પિતાના પૂર્વજોની માફક દમાજીને પણ ભરાઠા રાજ્ય પરનું બ્રાહ્મણ (પેશવાઈ) આધિપત્ય ચતું હતું એટલે એ તારાબાઈને સહાય કરવા ૧૫,૦૦૦ના લશ્કર સાથે સતારા પહોંચ્યો. બંનેનાં સંયુક્ત લશ્કરોએ પેશવા બાલાજી વિશ્વનાથ પર આક્રમણ કર્યું, પરંતુ એમને પરાજય થયો. પેશવાએ દમાજીને ગુજરાતની આવકનો અર્ધો ભાગ પોતાને આપવા ભારે દબાણ કર્યું, પરંતુ દમાજીએ એને ઈન્કાર કરતાં પેશવાએ દમાજી અને એના ભાઈને લેણવાલા પાસેના લેહગઢના કિલ્લામાં નજરકેદ રાખ્યા. દસ મહિનાની કેદ બાદ પેશવા બાલાજીની શરતે સ્વીકારીને માછએ છુટકારો મેળવ્યો.
બંને વચ્ચે થયેલી સમજૂતી અનુસાર સુરત મહાલના તાપી નદીની પૂર્વ અને પશ્ચિમ બાજનાં ૨૮ પરગણાં, નર્મદા અને મહી વચ્ચેનાં પરગણાં તથા મહી નદીના ઉત્તરના પ્રદેશ–પેટલાદ નડિયાદ ધોળકા વગેરેમાંથી ચોથ ઉઘરાવવાને ગાયકવાડને હેક ચાલુ રહ્યો. આ બધાની ચોથની વાર્ષિક આવક આશરે રૂ. ૨૪,૭૨,૦૦૦ થતી હતી, જ્યારે સુરત મહાલના તાપી નદીની ઉત્તર અને દક્ષિણ બાજુનાં ૨૮ પરગણાં, ભરૂચ ડભોઈ આમદ જબુસર વગેરેના પ્રદેશ તથા મહી નદીની ઉત્તર બાજુના ગોધરા ધંધુકા તથા વીરમગામ સુધીના પ્રદેશમાંથી ચુથ ઉઘરાવવાનો પિશવાનો હક માન્ય કરવામાં આવ્યો. આ બધાની ચોથની વાર્ષિક આવક આશરે રૂ. ૨૪,૬૮,૦૦૦ થતી હતી. ૧૪ વળી હજુ સુધી મરાઠાઓની અસર નીચે નહિ આવેલા ગુજરાતના પ્રદેશો તથા સૌરાષ્ટ્રના સેરઠ હાલાર ગોહિલવાડ તથા ઝાલાવાડના મહાલે પર પ્રતિવર્ષ મલકગીરી-ચડાઈ મોકલવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું. મુલકગીરી-ચડાઈ માટેના પ્રદેશ નિશ્ચિત કરવામાં આવ્યા તથા એ માટે ગાયકવાડ અને પેશવાનાં ક્ષેત્ર પણ નકકી કરવામાં આવ્યાં. મરાઠાઓએ લીધેલ અમદાવાદને કબજો તથા મુલકગીરી-ચડાઈ એ
શિવા અને ગાયકવાડ વચ્ચે થયેલી સમજૂતીને પરિણામે ગુજરાતમાંથી
