________________
મરાઠા કાલ
હિંદુ-જૈન કાષ્ઠ-શિ૯૫
કચ્છ મ્યુઝિયમમાં ૧૯ મી સદીના પ્રારંભકાલની કચ્છી કમાંગરી કાઠકલાનું સાત ચૂંઢવાળા હાથી(રાવત)નું બેનમૂન શિલ્પ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. એની સામે સુંઢ પર એકેક નાની દેરી ગોઠવવામાં આવી છે, જેમાં જૈન તીર્થ, કરોનાં સુંદર ચિત્ર દેરવામાં આવ્યાં છે. હાથી પર પણ સુંદર કલાત્મક અંબાડી અને મહાવતનાં શિલ્પ (આકૃતિ ૪૩) કંડારવામાં આવ્યાં છે. આ શિ૯૫ કચ્છી ચિતારાઓના કમાંગરી કામનો પણ અો નમૂનો છે. કચ્છ એના કમાંગરી-કામનાં શિલ્પ તથા રમકડાં માટે પ્રસિદ્ધ છે. એમાં કોતરણી કરી રંગ ચડાવવામાં આવે છે. ૧૧૫
વડોદરા મ્યુઝિયમમાં સિંહ પર સવાર થયેલી અંબિકા અને એની બંને બાજુ હાથી પર બેઠેલ બે બે અંગરક્ષક–પરિચારકોની શિલ્પપટ્ટિકા (આકૃતિ ૪૪) સચવાયેલી છે. અંગરક્ષકેની પાઘડી અને વસ્ત્રો પર મુઘલ-મારવાડી અસર દેખાય છે, જ્યારે અંબિકાએ મરાઠી ઢબની સાડી અને મુઘલ ઢબનો કાંગરાની ભાતવાળા મુકુટ ધારણ કરે છે. આ શિલ્પ-દિકાની રચનાનો સમય ૧૮મી સદીને પ્રારંભકાલ માનવામાં આવે છે. ૧૧૬
અમદાવાદની સમેતશિખરની પોળમાં આવેલા ઘૂમટબંધી શ્રી પાર્શ્વનાથ દેરાસરમાં કાઠ-સ્થાપત્યકલાના ઉત્કૃષ્ટ નમૂનારૂપ લાકડાનો મંડપ ગોઠવેલ છે. નાચતાં–ગાતાં દેવ દેવીઓ અને વાલીઓનાં મસ્તકોની પંક્તિઓ દીવાલ પર અને સમરસ બારીઓની આસપાસ શોભે છે. વળી લાકડામાંથી કોતરેલે સમેતશિખરને પહાડ, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ, દેવ-દેવીઓ, પશુ-પક્ષીઓ અને વનસ્પતિની આકૃતિઓથી સમૃદ્ધ છે. એના દરેક ભાગ છૂટા પાડી શકાય છે. આ મંડપ પાટણના પ્રસિદ્ધ વાડી-પાર્શ્વનાથ દેરાસરના મંડપની યાદ આપે છે. આ દેરાસરમાં સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથજીની સફેદ આરસની મનહર પ્રતિમા પણ આવેલી છે. દેરાસરની સ્થાપના સંવત ૧૮૬૩(ઈ. સ. ૧૮૦૬-૦૭)માં થઈ
હતી.19
અમદાવાદમાં ઝવેરીવાડની વાઘણપોળમાં આવેલ શ્રી અજિતનાથજીના દેરાસરમાં પણ આ જ કલાત્મક કાષ્ઠ–મંડપ ઊભો કરે છે. ખંભિકાઓ પર ચારે બાજુ તથા અર્ધ-તંભિકા પર વિભિન્ન પ્રકારની વિદ્યાધારિણીકિનારીઓ તથા વાઘધારી ગંધર્વોનાં મદલ-શિલ્પ ગઠવેલાં છે. વાઘધારિણીઓના હાથમાં તત્કાલીન સમયમાં પ્રચલિત એવાં વાદ્યો – કરતાલ મંજીરાં ઝાંજ
