________________
૧૧ મું ]
સ્થાપત્ય અને શિ૯૫
[ ૩૬૭
ગોળ ચકતાવાળો હાર, પગનાં કલ્લાં, હાયની ચૂડી, બાવડા સુધીની સાદી ચળી, કેરેલી વલીવાળી સુંદર સાડી તથા કલાત્મક કેશગુંફન વગેરે ગુજરાતી તત્કાલીન વેશભૂષાનું પ્રતિબિંબ પાડે છે. સુરતમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ ગુજરાતી શિલીની દી૫લમીની આ એક અલભ્ય પ્રતિમા છે. એનો સમય ઈ. સ. ૧૮૦૦ ને માનવામાં આવે છે. ૧૧૪
(૪) બાલકૃષ્ણને ઝુલાવવાનું પિત્તળનું એક સુંદર પારણું (આકૃતિ ૪૨), જેમાં લંબચોરસ બાજઠ પર હાથીની પીઠ પર બે દીપકન્યાઓનાં શિલ્પ (તંભિકા તરીકે) ગોઠવેલાં છે તેઓનાં મસ્તકમાંથી નીકળતી મયૂરના શિથિી આયુક્ત મુઘલ પ્રકારની ત્રણ કમાનો વચ્ચે સાંકળીથી પારણું લટકાવવામાં આવ્યું છે. દીપકન્યાઓના ચહેરે, કાનનાં કર્ણફૂલ, તેઓની ચેળી અને છેતી પર કલાત્મક ભાત અને ગળામાં અંકિત સાદે રેખામય હાર એના સૌંદર્યમાં વૃદ્ધિ કરે છે. ૧૯મી સદીના પ્રારંભની ધાતુકલાનો આ એક ઉત્તમ નમૂનો છે.
અમદાવાદ-રાયપુર-કાચવાડામાં વસતા શ્રી જુગલદાસ પટેલ પાસે ગુજરાતી શૈલીનાં શ્રેષ્ઠ માની શકાય તેવાં ધાતુશિપિના અને ગૃહ-ઉપયોગી ધાતુકલાના નમૂનાઓને મેટો સંગ્રહ છે. એમાં પાટણ વિસ્તારની માતા અને બાળકની તથા પનિહારીની ઉત્તમ શિલ્પકૃતિઓને સમાવેશ થાય છે. માતાએ ડાબી તરફ બાળકને તેડેલ છે અને જમણા હાથથી સાડીને છેડે ખેંચી લાજ કાઢી છે. બંને શિમાં નાજુક દેહ પર પહેરેલ એળી અને ઘેરવાળે ઊંચે ચણિયો અને એના પરની કલાત્મક ભાત તેમજ હાથ–પગ અને ગળાના અલંકાર જોતાં એ લાવણ્યમયી ગુજરાતણને ખ્યાલ આપે છે.
આ સમયની જેન–હિંદુ-(વૈષ્ણવ) સંપ્રદાયનાં જુદાં જુદાં દેવ-દેવી ઓની અનેક સેવ્ય ધાતુ પ્રતિમા ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારનાં અનેક મંદિરેદેરાસરો, હવેલી-મંદિર, જૈન ભંડારી અને ખાનગી વ્યક્તિઓનાં પૂજાગૃહે વગેરેમાં સચવાયેલી છે. આ ઉપરાંત દીપ-કન્યાઓ, સાંકળ સાથે લટકતા પશુપક્ષીના આકારના દીપક, આરતીઓ, કલાત્મક આકૃતિઓવાળી હીંચકાની સાંકળો વગેરે સુશોભન અને ગૃહ-ઉપયોગી ઉત્તમ શિલ્પકૃતિઓ તથા લેકકલાના નમૂનારૂપ ધાતુનાં રમકડાં પણ ગુજરાતનાં મંદિરેસંસ્થાઓ, સંગ્રહાલયો તેમજ વ્યક્તિગત સંગ્રહમાં સુરક્ષિત છે. ગુજરાતની બહાર પુણેના શ્રી કેલકરના સંગ્રહમાં પણ ગુજરાતની ધાતુ કલાને ઉત્તમ નમૂના સચવાયેલા છે.૧૧૪
