________________
૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિ૯૫
[ ૩૬૧ એને ઉપયોગી આકાર આપવાની સાથે વિવિધ સુશોભનનો કુશળતાપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં આવતો ૧૦૧ આ મદલની રચનામાં ગુજરાતના કલાકારોએ પિતાનું સમગ્ર કૌશલ ઠાલવી દીધું હતું, જેનાં અનેક દષ્ટાંત મળી આવે છે. ૧૦૨
આ ઉપરાંત આ સમયનાં જૈન-દેરાસર કે ઘર-દેરાસરોના કાષ્ઠ–મંડપની રચના પણ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. મંડપની તંભિક કે અર્ધ ખંભિકા પરનાં મદલિકા-શિ તથા ગોળાઈમાં ગોઠવાયેલ પર્ણાકાર કે અષ્ટકોણાકાર તંભિકાઓ પરની ઘૂમટાકાર છતની લાલિત્યપૂર્ણ અને અલંકાર–પ્રચુર સુર સુંદરીઓ, મહાવિદ્યાઓ, વાઘવારિણીઓ વગેરેનાં મનોહારી શિલ્પ, માતા અને બાળક તેમજ૧૦૩ ચામર-ધારિણીનાં શિલ્પ તથા રાસની વિભિન્ન મુદ્રાઓમાં કહાન–ગોપીઓનાં ઘૂમટ-શિલ્પ પણ ઉલ્લેખનીય છે. એમાં તળ-ગુજરાતનાં પહેરવેશ અને ઘરેણાંઓથી અલંકૃત સુંદર નર-નારીઓનાં શિલ્પોનો પણ સમાવેશ થાય છે. મંડપની પાટડી પર ધાર્મિક રિવાજો, ઉત્સવો, જૈન તીર્થ. કોના પ્રસંગે તથા રાજા-મહારાજાઓની શેભાયાત્રા-સવારી કે એમના જીવનપ્રસંગોને આલેખતી કલાત્મક શિલ્પ-દિકાઓ પણ નજરે પડે છે.
આ કાલનાં સર્જનામાં કેટલીક નવી રીતિ, વિશિષ્ટ રૂઢિઓ અને નવતર રૂપાંકન પણ દાખલ થયાં. કાછના ટુકડાને માટીના પિંડની જેમ હલ કરી એમાં મોટી ભાતવાળાં ઉપસાવેલાં ભાસ્ક કરવાં એ એનું ખાસ લક્ષણ છે. પ્રાચીન બારીક ફૂલવેલને સ્થાને જાણે કે ઉષ્ણકટિબંધનું જંગલ ફલી ઊયું હોય તેમ શાખાપ્રશાખાઓ અને મોટાં પર્ણોવાળા જાતજાતના વેલાઓની કોતરણીથી ભારોટ, ઉત્તરાંગ અને ગવાક્ષ-ઝરૂખાઓને ભરી દેવામાં આવ્યા છે. મંડપના વિભિન્ન ભાગો પર દ્રાક્ષની વેલે, સીતાફળનાં પર્ણયુક્ત અંકનો તેમજ ગજમુખ ચકલાં હંસ તથા મયૂરની પંક્તિઓ સાર્વત્રિક નજરે પડે છે તળ-ગુજરાતનાં કાષ્ઠ. શિપના નમૂનાઓનો મેટો ભાગ આ સમયને હેય એમ જણાઈ આવે છે. જો કે આ કૃતિઓમાં અગાઉના નમૂનાઓ જેવી કંડારની ઉચ્ચતા નથી, તે પણ એનાં શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણોમાં આગવી સફાઈ રહેલી છે. ૧૪ હિંદુ-જૈન પાષાણ-શિલ્પ
મરાઠાકાલની ગણેશની એક સુંદર અને વિશેષ પ્રકારની આરસ-પ્રતિમા વડોદરાના શ્રી એન. એન. પટેલના સંગ્રહમાં સચવાયેલી છે. ૧૦૪ પદ્માસનમાં બિરાજેલ ગણેશના રથને બે તંદુરસ્ત મોટા ઉંદર ખેંચી રહ્યા છે. ગણેશની આગળ બેઠેલા રથવાહકના હાથમાં ઉંદરોની રાશ છે. વાહકનું મસ્તક
