________________
પરિશિષ્ટ ૨ ગુજરાતમાં અંગ્રેજોનું જામતું પ્રભુત્વ
ગુજરાતમાં જહાંગીરની પરવાનગીથી સુરતમાં અંગ્રેજોએ વેપારી કોઠી સ્થાપી એ પછી તેઓ ધીમે ધીમે પોતાનો પગદંડે અહીં સ્થિર કરવા પ્રવૃત્ત રહ્યા. તેઓએ સુરત ઉપરાંત ભરૂચ ખંભાત અને અમદાવાદમાં પણ પોતાની કાઠીઓ સ્થાપી દીધી. શિવાજીની સુરતની લૂટે પછી અને મુઘલેના નિર્બળ સૂબેદારોના સમયમાં મરાઠા સરદારનું ગુજરાતમાં પ્રભુત્વ જામતું જતાં અંગ્રેજોએ અન્ય પ્રાંતની જેમ પોતાનાં આર્થિક હિતોની સલામતી માટે ગુજરાતમાં પણ રાજકીય સત્તા હાંસલ કરવાના પ્રયત્ન આદર્યો. એમણે સર્વ પ્રથમ સુરત કબજે કરવા નક્કી કર્યું.
આગળ જણાવ્યું છે તેમ સુરતનું આર્થિક તેમજ દરિયાઈ તાકાત માટે વ્યુહાત્મક મહત્ત્વ હોવાથી એ નૌકા–મથક મેળવવા માટે મરાઠા, જંજીરાના સીદીઓ અને અંગ્રેજો પ્રયત્નશીલ હતા. સીદીઓની સહાયથી એ વખતે મિયાં સૈયદ અચ્ચન સુરતનો નવાબ બ એ વખતે સીદીઓએ અંગ્રેજ કેડી પણ લૂંટી. પરિણામે અંગ્રેજોએ મુંબઈથી લશ્કરી સહાય મગાવી, મરાઠાઓ સાથે સંધિ કરી એમને સાથમાં લીધા (૪ થી માર્ચ, ૧૭૫૯) ને કિલ્લા પર આક્રમણ કરી કિલ્લેદાર હબશી અહમદને હાંકી કાઢી કિલ્લો સર કરી લીધો. મિ. સ્પેન્સરને સુરતનો વહીવટદાર તેમજ મિ. ગ્લાસને કિલ્લેદાર બનાવવામાં આવ્યા. પાછળથી ડિસેમ્બર, ૧, ૧૭૫૯ ના રોજ મુઘલ બાદશાહે એક ફરમાન બહાર પાડી અંગ્રેજોને સુરતના કિલ્લા પરનો અધિકાર માન્ય રાખ્યો.
સુરતને કિલે સર થયા પછી બે વર્ષ ૧૭૬૧માં પાણીપતના મેદાનમાં મરાઠાઓની હાર થતાં તેઓની રાજકીય પ્રતિભા ઝાંખી પડી. આવી સ્થિતિનો લાભ અંગ્રેજોએ ઉઠાવ્યું. એમણે મરાઠાઓના આંતર-સંઘર્ષમાં એકના પક્ષકાર બની એમની પાસેથી પ્રદેશ પડાવવાની નીતિ અખત્યાર કરી.
પાણીપતની લડાઈમાં મરાઠાઓને મળેલા અપયશથી પ્રોત્સાહિત થયેલા નિઝામે પેશવા માધવરાવના પ્રદેશ પચાવી પાડવાની પેરવી કરવા માંડી ત્યારે પેશવા વતી એના કાકા રઘુનાથરા(રાબાએ) અંગ્રેજો પાસેથી તોપદળ મેળવવાના બદલામાં ગુજરાતમાંથી જંબુસરનું ફળદ્રુપ પરગણું આપવાની દર
