________________
અનુપૂર્તિ સાધન-સામગ્રી : મરાઠી અને અંગ્રેજી દફતરે તથા ગ્રંથ
ગુજરાતમાં મરાઠાઓના પ્રવેશ, એમની સત્તા–સ્થાપના અને એમની રાજસત્તાના વિકાસ તથા એમના રાજવહીવટ અંગે વિવિધ આધારસામગ્રી છે તેમાંની થોડીક વિશે આ ગ્રંથના પ્રાસ્તાવિક પ્રકરણ ૧ માં માહિતી આપવામાં આવી છે. અત્રે એ માહિતી ઉપરાંત વધુ પ્રાપ્ય એવી મરાઠી અંગ્રેજી અને ગુજરાતી સાધનસામગ્રીની સંક્ષિપ્ત ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
નામાંકિત મરાઠા ઈતિહાસવિદ્દ ગોવિંદ સખારામ સરદેસાઈએ પેશવાનાં દફતરોમાંથી મહત્વના કાગળપત્ર પસંદ કરી Selections from Peshwa Daftar નામે પ્રસિદ્ધ કરેલ ભાગો જે અગાઉ જણાવેલા છે તે ઉપરાંત ભાગ ૨, ૫, ૧૦, ૧૫, ૧૭, ૨૧, ૨૨, ૩૦, ૩૯ અને ૪ર પણ મરાઠાઓના ગુજ. રાત સાથેના સંબંધ માટે ઉપયોગી છે. સરદેસાઈ અને અન્ય દ્વારા સંપાદિત काव्येतिहास संग्रहांत प्रसिद्ध झालेली ऐतिहासिक पत्रे, यादी विगैरे लेख (પુણે. ૧૯૩૦) અને તિતિક પત્રકાર, વાણિતિ-સંગર ૩ भारतवर्षात पूर्वी प्रसिद्ध झालेल्या साधनांची पुनरावृत्ति व अवांतर नवीन માત (પુણે, ૧૯૩૭) પણ નોંધપાત્ર છે.
અગાઉ જણાવેલા વિ. વિ. ખરે સંપાદિત રિલિપ વસંત્રણ ના ૧૪ ભાગોમાં ભાગ ૧a ઉપરાંત ભાગ ૧ થી ૭ ઉપયોગી છે. ભાગ ૫ માં વડોદરાના ગોવિંદરાવ–ફરોહસિંહરાવ ગાયકવાડ વચ્ચેની લડાઈને અહેવાલ તથા ગાયકવાડના ઈતિહાસના અન્ય ઉલ્લેખો સવિશેષ છે.
પુણેના પેશવા દફતરમાં હસ્તલિખિત જે સામગ્રી છે તેમાં ગુજરાત સંબંધી વાત સાવંધ, જરિત નં. ૨૬, રૂમાલ નં. ૭૩-૭૪ માં જકાતને હિસાબ છે. અન્ય સામગ્રીમાં તિક્ષારસંg માં ઉતિહાસિકા ટિપજે રે, વેરાવા હતા, પરચા વઘારવા ઇતિહાસ તથા વાય. એન. કેળકર કૃત ऐतिहासिक पोवाडे भने दाभाडाच्या पोवाडा, चिटणीस बखर तम છત્રપતિ શારિક અને જી. કે. ચાંદરકરકૃત સત્તા માં વેરાવા છે. પુણેના વિખ્યાત ભારતીય ઇતિહાસ સંશાધન મંડળના ગૌમાસિક અંકોમાં વર્ષ ૩૧ ને સેનાપતિ માટે રાતર, માળ ૨ વર્ષ ૧૩ના અંક ૪
