________________
રાજ્યતંત્ર
( ૨૬૧
આવતી. લગ્ન જનોઈ અને શ્રાદ્ધ જેવા પ્રસંગોએ કેદીઓને એટલા દિવસ પૂરતા ધાર્મિક વિધિ કરવા માટે ઘેર જવા દેવામાં આવતા. કેદીઓનાં આરોગ્ય તથા સારવાર માટે જરૂરી પ્રબંધ કરાતે. રાજકીય કેદીઓને રહેવા જમવા વગેરેની સારી સગવડ આપવામાં આવતી. ૬૧ સિપાઈ
ગામમાં સિપાઈ તરીકે મહાર પાટિલના હાથ નીચે કામ કરતા ને પરગણના સિપાઈ મામલતદારના હાથ નીચે. ગુને શોધવામાં ગામની ગુનેગાર કોમેની સક્રિય મદદ લેવાતી. ચેરાયેલી માલમતાને પત્તો ન લાગે તે સિપાઈઓ તથા ગુનેગાર કેમોને એની કિંમત ચૂકવવાની ફરજ પડતી, સિવાય કે એના ગુનેગાર કેઈ બીજા ગામમાં હોવાનું દર્શાવી શકાય. ભલે અને કેળીઓને વશ કરવા મુશ્કેલ હતા. તેથી તેઓના વડાઓને કોઈ પણ ચેરી કે અશાંતિ માટે જવાબદાર ગણવામાં આવતા. ચોરી-લૂંટના મામલામાં સ્થાનિક સીબંદીમાંથી વધારાનું દળ મોકલવામાં આવતું ને એના ખર્ચ માટે ઘરવેરે નાખવામાં આવતો. મોટા ધાર્મિક તહેવારોએ શાંતિ અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે પણ વધારાનું સિપાઈ–દળ મોકલવામાં આવતું. મેટાં શહેરોમાં સિપાઈ કોટવાલના હાથ નીચે રખાતા. સિન્ય
પેશવાના સૈન્યમાં સરદારોના હાથ નીચે ભાડુતી સૈનિકોની ભરતી થતી. સરદારને લશ્કરી સેવાના બદલામાં જિતાયેલા મુલકમાં જાગીર આપવામાં આવતી, આથી તેઓને મુલક જીતવામાં ઉત્સાહ રહેતેં, પરંતુ સમય જતાં ગાયકવાડ અને સિંધિયા જેવા સરદાર તે તે મુલમાં પિતાની સ્વતંત્ર સત્તા જમાવતા. પેશવાના સૈન્યનું સહુથી મહત્ત્વનું અંગ અશ્વદળ હતું. એ બે પ્રકારનું હતું – બારગીરાનું અને શિલદારનું. બારગીરને ઘડે અને હથિયાર રાજ્ય તરફથી મળતાં, જ્યારે શિલેદાર પિતાને ઘેડ અને પિતાનાં હથિયાર લાવો. પગા (ઘોડેસવારોની ટુકડી) બારગીરોની બનતી. શિલેદારની કક્ષા ઊતરતી ગણાતી. અશ્વદળમાં ચડતા ક્રમે બારગર હવાલદાર જુમલેદાર હજારી પંચહારી અને સરબત નામે હોદ્દા હતા. પાયદળમાં પણ નાયક હવાલદાર જુમલેદાર -હજારી અને સરનોબત જેવા હોદા હતા. સૈનિકોને સારો પગાર અપાત, ઘાયલ સૈનિકોની સારી સારવાર કરાતી ને મૃત સૈનિકોનાં કુટુંબની સારી કાળજી લેવાતી. તોપખાનાનું અલગ ખાતું હતું. સરકારી કારખાનાંમાં તપ અને
