________________
[.
ર૫૮ ]
મરાઠા કાલ પંચકુલમાં બેસવાને અધિકાર પ્રાપ્ત થતો. ઉપરી ગણોતિયા જેવો હતો. એને જમીન ખેડવાને હક્ક વર્ષે વર્ષે કામચલાઉ મળત. એ પાક્ના પ્રમાણમાં મહેસૂલ ભરત ને એની આકારણીમાં વધારો કરી શકાતે.
જમીનના મહેસૂલને દર કમાવીસદાર પાટિલનાં સલાહસૂચન અનુસાર આકારતે ને આકારેલા દરે મહેસૂલ વસૂલ કરવાની જવાબદારી પાટિલની તથા કુળકણીની રહેતી. મહેસૂલની વસૂલાત પૂરી થતાં ગળા પત્ર લઈ એ રકમ કમાવીસદારની કચેરીમાં ભરી આવતા ને એની પહોંચ કુળકના હિસાબી દફતરમાં સાચવવામાં આવતી. મહેસૂલ ચાર કે ત્રણ હપ્તામાં ભરાતું.૫૩ - મિરાસદારને મહેસૂલના મુકરર દરનો લાભ મળતું, પરંતુ એને એ ઉપરાંત ગામના અધિકારીઓને તેમજ મહાલના અધિકારીઓ, તેઓના કારકૂને તથા પટાવાળાઓ વગેરેને અનેક તરેહના લાગા કે વેરા ભરવા પડતા; જેમકે ગામ ખર્ચ દરબારખર્ચ મિરાસપદી ઘરપટ્ટી લગનક્કિા પાટદામ ભેંસપટ્ટી બકરાપદી ફડફરમાશ મેહતરફ વગેરે.૧૪ ગુજારતમાં આવા ક્યા લાગી કે વેરા લેવાતા એની માહિતી મળતી નથી, પરંતુ શેલૂકર જેવા સૂબેદાર તાયફાવેરે અને નાત જેવા વેર લેતા ને ઈજારાની રીત દાખલ થતાં સૂબેદાર ઈજારાની રકમ ઉપરાંત મળે તેટલી વધુ રકમ મેળવવા ગમે તેવા કર નાખતા ને ચોરીમાંથી પણ ચેથ લેતા. મહાલના ઈજારદારને પિતાની મુદતની અનિશ્ચતતા લાગવાથી ઉત્પાદન વધારવાના પ્રયત્ન કર્યા વિના રૈયત પાસેથી જેટલી વધુ રકમ લેવાય તેટલી લઈ લેવાને લેભ રહેતા.૫૫ ચેથ અને સરદેશમુખી
મરાઠા રાજ્યના શાસક સ્વરાજ્યની હકુમત બહારના પડોશી પ્રદેશ પર અવારનવાર ચડાઈ કરતા ને લૂંટની ધમકી આપી એની આવકનો મુકરર હિસ્સો વસૂલ કરતા. આ પ્રથા મુઘલકાલથી પ્રચલિત હતી. કેટલાંક રાજ્યમાં કુલ મહેસૂલના ચોથા ભાગની માગણી કરવામાં આવતી, જેને “ચોથ” કહે છે. કેટલાંક રાજ્યમાં આવકના દસ ટકા જેટલી રકમ માગવામાં આવતી, જેને
સરદેશમુખી” કહે છે. સંગવશાત મુઘલ શાસકો ઉપર ગુજરાતમાં ચોથ અને સરદેશમુખી ઉઘરાવવાનો હક્ક મરાઠાઓને આપવાની ફરજ પડેલી. આગળ જતાં
જ્યારે તળ-ગુજરાત પર મરાઠા શાસકેની સત્તા સ્થપાઈ ત્યારે તેઓ સૌરાષ્ટ્રમાંથી ચોથ ઉઘરાવતા. એ માટે પેશવા અને ગાયકવાડે પોતપોતાના પ્રદેશ વહેંચી લીધા હતા. જેથી ઉઘરાવવા મા તે ઓ દર વર્ષે લણણી સમયે મુલકગીરી ફેજ
