________________
૭ મું 1
રાજ્યતંત્ર
તેઓએ ગામમાંથી પસાર થતા મહાનુભાવોની તહેનાતમાં પણ રહેવું પડતું ૪૮ અન્ય કર્મચારીઓ
કુલકર્ણ હમેશાં બ્રાહ્મણ હતા, જ્યારે એના મદદનીશ તરીકે નિમાતે ચોગળા સામાન્ય રીતે પાટિલને કે એના કોઈ કુટુબીને અનૌરસ પુત્ર હતા. માહાર ગામને ચેક્યિાત હતો. એ ખેડૂતોને મહેસૂલ ભરવા ચાવડા(રા)માં બોલાવી લાવ ને ગામની સફાઈ કરતા. પિતદાર સિકકાનો તેલ તથા એની અંદરની ધાતુઓનું પ્રમાણુ તપાસતે. ગામમાં વસાવેલા બલુતાઓ(કારુઓ – કારીગરો-વસવાયા)ને પણ ગામના વહીવટમાં હક્ક હતા. એ વર્ગોમાં સુતાર લુહાર ચમાર કુંભાર નાઈ ભંગી જેશી વગેરેનો સમાવેશ થતો.૪૯
ગુજરાતનાં જ્ઞાત ખતપત્રમાં ગામના આ અધિકારીઓ તથા કર્મચારી ઓનો ઉલ્લેખ મળ્યો ન હોઈ, તેઓ ગુજરાતમાં ક્યાં નામે ઓળખાતા એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ ખતપત્રમાં પંચ મહાજન અને પંચકુલના ઉલ્લેખ આવે છેએ પરથી શહેર તથા ગામના વહીવટમાં મહાજનો અને પંચકુલનું મહત્ત્વ જાણવા મળે છે. જમીન-મહેસૂલની આકારણી અને વસૂલાત
રાજ્યની આવકનું મુખ્ય સાધન જમીન-મહેસુલ હતું. ખેડવામાં આવતી જમીનની વધામાં માપણી કરવામાં આવતી. ખાલસા જમીન પર મહેસૂલ લેવાતું, જ્યારે ઈનામી જમીન કરમુક્ત હતી. ખાલસા જમીનને બે પ્રકારમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવતી–બાગાયત (કૂવાના પાણીની સગવડવાળી) અને જિરાયત (માત્ર વરસાદ પર આધાર રાખતી). પછી વળી એમાંથી શાને પાક લેવામાં આવે છે એ જોઈ એની ઊપજના લગભગ ત્રીજા ભાગની કિંમત ગણી દરેક ખેતરના મહેસૂલનો જુદો જુદો દર આકારવામાં આવતો. એ અનુસાર કોઈ ખેતર પર વીઘા દીઠ રૂ. ૧ થી ૧૩ નો દર રહેતો, તે કઈ ખેતર પર રૂા. ૫ થી ૬ કે રૂ. ૧૦ જેટલેય દર લાગુ પડત.૫૧
જમીનને ભોગવટે બે પ્રકારનો હત-મિરાસી અને ઉપરી. મિરાસદારનો હક્ક વંશપરંપરાગત રહેતો, એના મહેસૂલનો દર મુકરર રહેતે, એ પિતાની જમીન વેચી શકત, કેઈ સમયે એ પિતાની જમીન છેડી દેતે. એ તથા એના વારસદાર ગમે ત્યારે એ પાછી મેળવવા હકકદાર રહેતા ને એની જમીન દેવું વસૂલ કરવા કે મહેસૂલ ન ભરાતાં જપ્ત કરી શકાતી નહિ. મિરાસદારને ગામના
ઈ-૭-૧૭
