________________
મરાઠા કાલના ઇતિહાસની વિવિધ સાધન-સામગ્રી(ખંડ ૧ માં મરાઠી અને અંગ્રેજી દફતરે તથા ગુજરાતી ખતપત્રો ખાસ ઉપકારક નીવડે છે. એ ઉપરાંત ફારસી તવારીખો, રાજનીશીઓ, કેટલીક ગુજરાતી કૃતિઓ, સંસ્કૃત ગુજરાતી અને ફારસી અભિલેખ તેમજ એ કાલના સિક્કા પણ કેટલીક માહિતી પૂરી પાડે છે, છતાં આ સંદર્ભમાં સેંધવું જોઈએ કે જેવી રીતે સતનત કાલના તથા મુઘલ કાલના ઇતિહાસમાં ગુજરાતના દરેક નાઝિમ કે સૂબેદારની ચોક્કસ સાલવારી સાથે સિલસિલાબંધ માહિતી મળે છે તેની સરખામણીએ આ નાનકડા કાલખંડ દરમ્યાન નિમાયેલા પેશવાના તથા ગાયકવાડના દરેક સૂબેદારની એવી ચેકસ માહિતી ઘણું ઓછા પ્રમાણમાં મળે છે. કેટલાક સૂબેદારોનાં નામ તથા સમય વિશે હજી કેટલીક અસ્પષ્ટતા રહેલી છે. ગુજરાતને લગતાં મરાઠી દફતરનું તલસ્પર્શી અધ્યયન હજી પૂરતા પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થતું નથી એવું લાગે છે, છતાં મરાઠાકાલીન ગુજરાતના ઇતિહાસ વિશે છેલ્લા દાયકા દરમ્યાન પહેલવહેલો આ ગ્રંથ જ લખાય છે ને એ પણ ઈ. સ. ૧૮૧૮ સુધીના સમગ્ર મરાઠા કાલને આવરી લે ને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસનાં વિવિધ પાસાંને પણ સમાવેશ કરે તે સ્વતંત્ર અને વિસ્તૃત ગ્રંથ આ જ છે.
ખંડ ૨ માં રાજકીય ઈતિહાસ નિરૂપાયો છે. એમાં પહેલાં છત્રપતિ અને પેશવાઓના તથા તેઓના અધિકારીઓના ગુજરાત સાથેના પૂર્વ સંપર્કોની રૂપરેખા આલેખવામાં આવી છે (પ્ર. ૨ ). એમાં ગાયકવાડના રાજ્યના ઉદય તથા અભ્યદયને પૂર્વવૃત્તાંત પણ અલગ આલેખાય છે. પ્રકરણ ૩ થી ૫ માં ઈ. સ. ૧૭૫૮ થી ૧૮૧૮ સુધી પેશવા તથા ગાયકવાડને અમલ ગુજરાતમાં કેવી રીતે પ્રવર્યો ને એની કેવી ચડતી થયા કરી એને લગતે વૃત્તાંત વિગતે નિરૂપાયો છે. આ દરમ્યાન ગુજરાતમાં અંગ્રેજોનું પ્રભુત્વ ધીમે ધીમે જામતું ગયું ને છેવટે ૧૮૧૮ માં તેઓએ ગુજરાતમાંના એના અનેક અગત્યના પ્રદેશ હસ્તગત કર્યા એની સંક્ષિપ્ત સમીક્ષા પરિશિષ્ટરૂપે કરવામાં આવી છે.
સમકાલીન હિંદુ તથા મુસ્લિમ રાજ્યોને વૃત્તાંત (પ્ર. ૬) અગાઉની સરખામણીએ વધુ વિગતે મળે છે. જાડેજા વંશની સત્તા કચ્છ અને નવાનગર ઉપરાંત ધ્રોળ રાજકેટ ગેંડળ અને મોરબીમાં મહત્ત્વ ધરાવતી. એવી રીતે ઝાલા વંશની સત્તા પણ છએક રાજ્યોમાં પ્રવર્તતી. એમાં હળવદ-શાખાની રાજધાની હવે ધ્રાંગધ્રામાં રખાઈ. ભાવનગર લાઠી પાલીતાણા અને રાજપીપળામાં ગૃહિલ વંશની સત્તા ચાલુ રહી. તેઓની એક નવી શાખા વળા
